________________
૨૪
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે
રાજગુરુ પદ્માદિત્ય તેમના અધ્યાપક હતા. વાદીદેવસૂરિના ગચ્છના આચાર્ય ઉદયરિએ તેમને સારસ્વત મત્ર આપ્યા હતા. એક વાર ચેાઞનિદ્રામાં રહેલા અને સરસ્વતીનું ધ્યાન કરતા એવા ખાલચન્દ્ર પાસે આવીને શારદાએ કહ્યું કે, “ વત્સ ! ખમાલ્યકાળથી તે કરેલા સારસ્વત ધ્યાનથી હું પ્રસન્ન થઇ છું; જેમ પૂર્વે કાલિદાસ આદિ મારી ભક્તિથી કવીન્દ્રો થયા તેમ તું પણ થઈશ. ”
વસન્તવિલાસ મહાકાવ્યના પ્રારભમાં આ રીતે પેાતાના પૂવૃત્તાન્ત આપીને બાલચન્દ્ર કવિ કહે છે કે દેવી સરસ્વતીની એકૃપાથી આ કાવ્ય હું રચું છું. ચૌદ સર્ગના આ કાવ્યમાં વસ્તુપાલનાં પરાક્રમે અને તેનાં સત્કૃત્યાનું વન છે. સેામેશ્વર, હરિહર અને ખીજા સમકાલીન કવિઓ વસ્તુપાલને વસન્તપાલ પણ કહેતા હતા. આથી આ કાવ્યનું નામ ખાલ વસન્તવિલાસ રાખ્યુ છે. એમાં પ્રારંભમાં કવિએ આત્મકથા કહ્યા પછી અણહિલવાડનુ વર્ણન કર્યું છે તથા મૂલરાજથી ભીમદેવ અને વીરધવલ સુધીના રાજાને ઐતિહાસિક વૃત્તાન્ત આપ્યા છે. પછી વસ્તુપાલ-તેજપાલની મંત્રી તરીકે થયેલી નિમણૂકનું, ભરૂચના શંખ સાથે વસ્તુપાલના યુદ્ધનુ અને શ ંખના પરાજયનું વર્ણન કર્યુ છે. ઋતુઓ, લિ તથા સૂર્યોદય અને ચન્દ્રોદયનાં રૂઢ વના કર્યાં પછી કવિએ વસ્તુપાક્ષની યાત્રાએ વણુવી છે. છેવટે વસ્તુપાલનાં અનેક સત્કૃત્યાનુ ગુણુસકીન કરીને કવિએ સદ્ગતિ સાથેનું તેનું પાણિગ્રહણુ-અવસાન વર્ણવ્યું છે.
.
વસ્તુપાલના પુત્ર ચૈત્રસિંહ-જયંતસિંહના વિનેાદ અર્થે આ કાવ્ય રચાયું હતું. તેમાં વસ્તુપાલના મરણના ઉલ્લેખ પણુ આવે છે, એટલે સ. ૧૨૯૬ માં વસ્તુપાલનું મરણ થયા પછી એ રચાયુ. હાવુ જોઇએ.
ઉપર આપેલી અપરાજિત કવિની પ્રશ ંસાક્તિમાં કહ્યું છે તેમ, ખાલચંદ્ર કવિ વૈદભાઈ રીતિ વડે બળવાન છે. છન્દોરચના, ભાષા અને અલંકારા ઉપર કવિની હથેાટી ખેઠેલી છે. માય અને પ્રસાદ એ
