________________
૨૮
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ અને બીજા લેખે માણિકયચન્દ્ર
पारलंकारगहनं संकेताध्वानमन्तरा । सुधियां बुद्धिशकटी कथंकारं प्रयास्यति ॥
—કાવ્યપ્રકાશ સંકેત
આચાય માણિકયચન્દ્ર રાજગચ્છના સાગરચન્દ્રસૂરિના શિષ્ય હતા. અલકારશાસ્ત્રના નિપુણુ વિદ્વાન તરીકે ભારતીય સાહિત્યમાં તેઓ વિખ્યાત છે. મમ્મટના કાવ્યપ્રકાશ ઉપરની સંકેત નામની તેમની ટીકા કાવ્યપ્રકાશની સૌથી જૂની ટીકાઓ પૈકી એક છે. અલંકારના અને ખાસ કરીને કાવ્યપ્રકાશના અભ્યાસીઓમાં એ ટીકા ખૂબ પ્રમાણભૂત ગણાય છે. ટીકાકારનું પ્રમાણભાન પણ માન પ્રેરે એવું છે. આવશ્યક સ્થળાએ સંક્ષેપ અને અનાવશ્યક સ્થાએ વ્યથ વિસ્તાર-એ ટીકાકારાના સસામાન્ય દોષથી માણિકયચન્દ્ર સંપૂર્ણ પણે મુક્ત છે. પૂર્વકાલીન અલંકારશાસ્ત્રીઓ ભામહ, ઉદ્ભટ, રુદ્રઢ, દંડી, વામન, અભિનવગુપ્ત, મુકુલ, ભેાજ આદિના મતે ટીકામાં અનેક સ્થળે ટાંકીને તેમણે પેાતાના મૌલિક અભિપ્રાયા પણ રજી કર્યાં છે. મૂળ ગ્રન્થને વિશદ કરવા માટે તેમણે કેટલેક સ્થળે પેાતાનાં કાવ્યેામાંનાં ઉદાહરણ આપ્યાં છે, તે ઉપરથી તેઓ એક સહૃદય કવિ હતા એ પણ માલૂમ પડે છે. પેાતે જૈન સાધુ હોવા છતાં બ્રાહ્મણુ સાહિત્યને તેમને ઊંડે અભ્યાસ હતા. અસામાન્ય બુદ્ધિવૈભવ, વ્યુત્પન્ન પાંડિત્ય અને માર્મિક રસજ્ઞતાથી આ ટીકા અક્તિ થયેલી હાઈ તેને માટે નવમા ઉલ્લાસના પ્રારંભમાં—
लोकोत्तरोऽयं संकेतः कोऽपि कोऽपि कोविदसत्तमाः । એવા જે દાવા માણિકયઅે કર્યો છે તે વૃથા ગવેૌક્તિ છે એમ ભાગ્યેજ કહી શકાશે.
માણિકયચન્દ્રના બીજા ગ્રન્થામાં શાન્તિનાથચરિત્ર અને પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર એ મહાકાવ્યેા મળે છે.
