________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામ`ડળ
૨૦
તુરુષ્કાના પરાજય પછી તેમના પ્રદેશે! પાછા સાંપવાનું વચન આપી વસ્તુપાલ કેટલાક રાજાઓને પેાતાના પક્ષમાં લઈ લે છે. પછી મીલચ્છીકાર પેાતાના વજીર ધેારી સદ્ સાથે વાતચીત કરતા ઊભા છે, ત્યાં વીરધવલની ગર્જના તથા તેના લશ્કરને અવાજ સાંભળી બન્ને જણુ મૂઠ્ઠીઓ વાળીને નાસે છે; શત્રુ ન પકડાયાથી વીરધવલ નાસીપાસ થાય છે, પણ શત્રુની પૂંઠું ન પકડવાની વસ્તુપાલની સલાહનું પાલન કરે છે. પાંચમા અંકમાં રાજા વિજય પામી ઘેર આવે છે. વળી એક વાત જાહેર થાય છે કે મીલચ્છીકારના પીર રદી અને કદીને બગદાદથી આવતાં વસ્તુપાલે સમુદ્રમાં કેદ કર્યાં હતા અને તેમની સહીસલામતી માટે મીલીકારને વીરધવલ સાથે મૈત્રીની સંધિ કરવાની ફરજ પાડી હતી.
અ ંતે, રાજા શિવના મન્દિરમાં જાય છે, ત્યાં શિવ સાક્ષાત્ પ્રકટ થઈ તેને વરદાન આપે છે.
સમગ્ર સંસ્કૃત સાહિત્યમાં શુદ્ધ અતિહાસિક પ્રસંગને અનુલક્ષીને લખાયેલાં નાટકા અત્યંત વિરલ છે, અને એ રીતે આ હમ્મીરમદમન નાટક ખૂબ મહત્વનું ગણાવું જોઇએ.
જયસિંહસૂરિની ખીજી કૃતિ એ ૭૭ શ્લાકની વસ્તુપાલ—તેજપાલ– પ્રશસ્તિ છે. તેજપાલ એક વાર ભરૂચમાં શકુનિકાવિહારમાં આવેલા મુનિસુવ્રતસ્વામીના મન્દિરની યાત્રાએ ગયા ત્યારે જયસિંહસૂરિએ શીઘ્રકાવ્યાથી તેની સ્તુતિ કરી અને દંડનાયક આંબડે સિદ્ધરાજના સમયમાં જીર્ણોધૃત કરેલા એ વિહારમાંની પચીસ દેવકુલિકાઓ ઉપરના વાંસના ધ્વજદંડાને સ્થાને સુવર્ણના ધ્વજદંડા બનાવી આપવા તેને વિનંતી કરી. વસ્તુપાલની સંમતિથી તેજપાલે તે કરાવી આપ્યા. તેની સ્મૃતિમાં જયસિંહસૂરિએ એ સુન્દર પ્રશસ્તિની રચના કરી. એમાંથી ગૂજરાતના ઇતિહાસની અને વસ્તુપાલનાં સત્કૃત્યને લગતી ઘણી માહિતી પ્રાપ્ત થાય છે.
સ. ૧૪૨૨માં કુમારપાલચરિત મહાકાવ્ય લખનાર જયસિંહસૂરિ આ જયસિંહરિથી ભિન્ન છે.
