________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ
ઉદયપ્રભસૂરિના શિષ્ય જિનભદ્ર વસ્તુપાલના પુત્ર જયંતસિંહના પઠનાર્થે સંવત ૧૨૯૦ માં રચેલી પ્રબન્ધાવલી (પુરાતન પ્રબન્ધ- સંગ્રહ, પૃ. ૬૪) માં માણિક્યચન્દ્ર અને વસ્તુપાલના સંપર્ક વિષે નીચે પ્રમાણે હકીકત મળે છેઃ એક વાર, માણિજ્યચન્દ્ર વટફૂપ-વડવા ગામમાં રહેતા હતા ત્યારે તેમને વસ્તુપાલે બોલાવ્યા, પણ તેઓ આવ્યા નહિ (વસ્તુપાલચરિત અનુસાર, વસ્તુપાલ સંધયાત્રામાં સામેલ થવા માટે તેમને બોલાવ્યા હતા, પણ તેઓ સંકેતના લેખનમાં રોકાયેલા હોવાથી આવી શક્યા નહિ તેમજ કઈ શિષ્યને પણ તેમણે મેક નહિ). આથી મંત્રીએ એક કટાક્ષગર્ભિત શ્લેક માણિજ્યચન્દ્ર ઉપર મોકલ્યા, એટલે માણિજ્ય પણ એવા જ એક ગ્લૅકથી જવાબ વાળ્યો. આથી આચાર્ય પોતાની પાસે આવે તે માટે વસ્તુપાલે ખંભાતમાંની તેમની પૌષધશાળામાંની વસ્તુઓ-પ્રતો વગેરે પોતાના માણસો મારફત ચરાવીને એક સ્થળે મુકાવી દીધી. એટલે આચાર્ય આવીને મંત્રીને મળ્યા અને કહ્યું, “સંઘના ધુરીશું એવા તમે વિદ્યમાન હોવા છતાં અમારી પૌષધશાળામાં આ ઉપદ્રવ શાથી?” મંત્રીએ કહ્યું, “પૂજ્યનું આગમન નહોતું થતું એજ કારણે.” પછી મંત્રીએ આચાર્યને બધું પાછું આપ્યું. સંધપૂજા સમયે આચાર્યો વસ્તુપાલની પ્રશંસાનું એક કાવ્ય કહ્યું. (આ પ્રસંગે માણિજ્યચન્દ્રના મુખમાં મુકાયેલાં બીજા કેટલાંક કાવ્ય પણ અન્યત્ર મળે છે.) પછી વસ્તુપાલે પુસ્તકાદિ આપીને, ખમાવીને આચાર્યને વિદાય આપી (વસ્તુપાલચરિત અનુસાર, વસ્તુપાલે પોતાના ગ્રંથભંડારમાંથી સર્વ શાસ્ત્રોની એકએક પ્રતિ માણિકયચન્દ્રને આપી).
વસ્તુપાલના જીવનકાળમાં તેના પુત્રને માટે રચાયેલી પ્રબન્ધાવલીમાં આ હકીકત મળે છે. એ જ પ્રબન્ધાવલીમાં અન્યત્ર (પુરાતન પ્રબન્ધસંગ્રહ, પૃ. ૫૦ ) માણિકયચન્ટે કરેલી મંત્રી યશવીરની પ્રશંસાનો એક શ્લેક મળે છે. આથી માણિજ્યચંદ્ર તથા વસ્તુપાલ અને યશવીરની સમકાલીનતા સિદ્ધ થાય છે.
