________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે ...તે સોમ સચિવ ચંદ્ર જેવા શુભ્ર ગુણેથી યુક્ત હતા; તેણે સિદ્ધરાજને મૂકીને બીજા કોઈને પિતાને વામી બનાવ્યો નહેલક્ષ્મીના નિવાસસ્થાન રૂપ કમળ પિતાને ઉલસત કરવા માટે ભાસ્કર સિવાય બીજા કોઈ તેજનો વાંછના શું કરે છે ખરું?
તેણે સોમે) મહાધર્મ પાળ્યો હતો, તેથી તે બીજા રાઘવ જેવો લાગતા હતા તથા વિશ્વામિત્રની સંગતિ સિવાય તે સીતા સાથે પરણ્યો હતો.]
આ લેખ ઉપરથી તેમ જ અન્ય અનેક પ્રશસ્તિઓ અને ગ્રન્થો ઉપરથી આપણે જાણી શકીએ કે સેમ એ સિદ્ધરાજને મત્રી હતો તથા તેની સ્ત્રીનું નામ સીતા હતું. ગુજરાતના મહામંત્રી વસ્તુપાલના પૂર્વજોની વંશાવલિ આપતાં પ્રશસ્તિઓ આદિ જણાવે છે કે પ્રાગ્વાટ વણિક ચંડપનો પુત્ર ચંડપ્રસાદ, તેને પુત્ર સેમ, તેને આશારાજ અને તેના પુત્ર વસ્તુપાલ-તેજપાલ હતા. આમ સમ એ વસ્તુપાલતેજપાલને પિતામહ હતો.
અર્થાત સેમ સિદ્ધરાજને સમકાલીન છે. સિદ્ધરાજનું મરણ સં. ૧૧૯૯ માં થયું, પરંતુ આ લેખના આરંભમાં તે સં. ૧૨૮૪ ની સાલ આપી છે કે જ્યારે ગૂજરાત ઉપર ભીમદેવ બીજે રાજ્ય કરતે હતો. સારાંશ કે આ લેખ સામે પોતે છેતરાવ્યો હોય, એ અસંભવિત છે. તેમના વંરાજેએ જ પિતાના મહાલયમાં પાછળથી એ લેખ કોતરાવ્યા હશે.
મારા આ અનુમાનને ટેકે આપનાર એક મજબૂત -પ્રમાણુ આકસ્મિક રીતે મળી આવ્યું છે. પાટણમાં જ કાળકા માતાના મંદિરમાં બે આરસના થાંભલાઓ ઉપર નીચે પ્રમાણે બે લેખે કતરેલા છે—
(१) ॥द०॥ सं. १२८४ वर्षे श्रीमत्पत्तनवास्तव्य प्राग्वाट ठ० श्रीचंडप्रसादसुत ठ० श्रीसोमः ॥
(૨) . ૨૮૪. વર્ષ થીમપત્તનવાસ્તવ્ય 80 પૂિનહિત ૪૦ आरुणदेविकुक्षिभूः ठ० पेथड: ॥
બન્ને લેખામાં સં. ૧૨૮૪ની સાલ છે, છતાં પહેલામાં વસ્તુપાલના બંદા તેમનું નામ છે, જ્યારે બીજામાં વસ્તુપાલના ભાઈ મલદેવના પુત્ર
