________________
સારનાથ
૧૯૪૭ના નાતાલમાં બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટીના આશ્રયે મળેલી બારમી અખિલ ભારત પ્રાચ્યવિદ્યા પરિષદમાં ગૂજરાત વૌકયુલર સાસાયટીના પ્રતિનિધિ તરીકે હાજર રહેવાને સુયેાગ મને સાંપડયો હતા. લગભગ એ સહસ્રાબ્દીએ થયાં સમસ્ત ભારતમાં જ્ઞાન અને સંસ્કારના પ્રસારકેન્દ્રસમી વારાણસી નગરીની એ મારી પહેલી યાત્રા હતી. ખુદ કાશી શહેરમાં તે આજે ખસે—અઢીસેા વર્ષ કરતાં નૂતુ ગણાવી શકાય એવું કાઇ મન્દિર કે અન્ય બાંધકામ રહ્યું નથી. પણુ ભારતવાસીના માનસ સાથે કાશીરાષ્ટ્રની આ પ્રાચીન રાજધાનીનું ગૂઢ વ્યક્તિત્વ એવી અવ્યક્ત રીતે જોડાઇ ગયેલું છે કે આ નગરનું નામમાત્ર એક અનન્યસાધારણ આકષ ખડું કરે છે. ઉપનિષદ સાહિત્યમાં કાશીનું નામ મળે છે અને આજે પણ વિશ્વનાથનું સાંકડુ મન્દિર હિન્દ્રભરના યાત્રાળુઓને કાશીમાં ખેચી લાવે છે. પ્રાચીનતમ બૌદ્ સાહિત્યમાં પણ કાશીના અનેક ઉલ્લેખા છે. ખેાધિસત્ત્વ કાશ્યપના જન્મ અહીં થયા હતા અને ગૌતમમુદ્દે પેાતાના ધર્મોપદેશના આર‘ભ અહીંથી જ કર્યાં હતા. જૈન તી કરા પાર્શ્વનાથ અને સુપાર્શ્વનાથના જન્મ પણ વારાણુસીમાં થયા હતા અને ભગવાન મહાવીરની પણ એ વિહારભૂમિ હતી. આમ અતિ પ્રાચીન કાળથી જ. ભારતીય સંસ્કૃતિની ત્રણ શાખાએષાણુ, બૌદ્ધ અને જૈનના ત્રિવેણીસ’ગમ અહીં થયેલા છે.
પણ સારનાથની યાત્રા સિવાય કાશીની યાત્રા અધૂરી જ ગણાય, સારનાથ એટલે ભગવાન બુદ્ધના ધર્મચક્રપ્રવર્તનનું સ્થાન. શતાબ્દીએ સુધી કાળગ્રસ્ત રહ્યા પછી, પુરાતત્ત્વસ શેાધકાની વર્ષોની શેાધખેાળને પરિણામે, આજે પાછું તે બૌદ્ધોનુ જીવંત તીધામ થયું છે.
