________________
વરતુપાલનું વિદ્યાસહળ અને બીજા લેખે વસ્તુપાલ આદિ આનંદ પામતા હતા. એક વાર વસ્તુપાલે પૂછયું કે, “પંડિત ! આ કયો ગ્રન્થ છે ?” પંડિત ઉત્તર આપ્યો કે, “શ્રીહર્ષકૃત નૈષધ મહાકાવ્ય.” વસ્તુપાલે કહ્યું કે, તેની પ્રતિ મને બતાવે. ” પંડિત બોલ્યો કે, “આ ગ્રન્થ અન્યત્ર નથી, માટે ચાર પ્રહર માટે જ તેની હસ્તલિખિત પુસ્તિકા તમને આપીશ.” પછી મંત્રીએ લહિયાઓ રોકીને એક રાતમાં જ તે આખું પુસ્તક લખાવી લીધું. પછી તેના ઉપર સુગંધી દ્રવ્યો નાખી છણું દોરી વડે બાંધી જૂના જેવું બનાવીને રાખી મૂક્યું. સવારે પંડિતને તેનું પુસ્તક પાછું આપીને વસ્તુપાલે કહ્યું કે, “અમારા ભંડારમાં પણ આ શાસ્ત્ર છે એમ અમને યાદ આવે છે. માટે તપાસ કરો.” પછી પેલી નવીન પ્રતિ વિલંબ પૂર્વક શોધી કાઢવામાં આવી અને ખેલી તો નિવીય ચચ ક્ષિતિરાક્ષ: ૨થા : થી શરૂ થતું નૈષધ નીકળ્યું. પંડિત કહ્યું કે, “મંત્રી ! આ તમારી જ માયા છે.” આ રીતે મંત્રીએ હરિહરને પણ ગર્વમુક્ત કર્યો.
વસ્તુપાલે નકલ કરાવ્યા પછી નૈષધને ગુજરાતમાં બહેનો પ્રચાર થયે. અસાધારણ કાવ્યપ્રતિભા અને પાંડિત્યથી મંડિત એ મહાકાવ્ય ઉપરની જૂનામાં જૂની અને પ્રમાણભૂત ટીકાઓ ગૂજરાતમાં જ લખાયેલી છે.*
ખુદ વસ્તુપાલે કરેલી હરિહરનાં કાવ્યોની પ્રશંસા ઉપરથી તેની કવિત્વશક્તિને ખ્યાલ આવે છે. જો કે પ્રબન્ધામાં ઉદ્ભૂત થયેલાં શીર્ઘકાવ્યો અને સોમનાથનું દર્શન કરતાં તેણે રચેલાં કેટલાંક સ્તુતિ
* નૈષધ ઉપરની સૌથી પ્રાચીન વિદ્યાધરની ટીકા વસલદેવના ભારતી ભાંડાગારમાંની પ્રતના પાઠ ઉપર રચાયેલી છે. સંભવ છે કે એ પ્રત વસ્તુપાલવાળી નકલ ઉપરથી જ લખાયેલી હોય. વધુ માટે જુઓ પંદરમા સાહિત્ય સંમેલનમાં મારે નિબંધ “ગુજરાતમાં નષધીયચરિતનો પ્રચાર તથા તે ઉપર લખાયેલી ટીકાઓ.” (મુદ્રિત : ભારતીય વિદ્યા, ભાગ ૩, સિંધી સ્મૃતિ ગ્રન્થ )
, ,
