________________
ભારુંડ : લાકકલ્પનાનું એક પક્ષી
ચન્દ્રિકાતુ પાન કરનાર ચાર અને કઠમાંના છિદ્ર દ્વારા આતુરતાપૂર્વક મેધનાં જળબિન્દુ પીનાર ચાતક એ જેમ કવિકલ્પનાનાં પક્ષી છે તેમ ભાડ અથવા ભારડ એ પણ લાકકલ્પનાનું એક પક્ષી છે. પ્રાચીન કાળનાં વાર્તાચક્રોમાં એ કલ્પના સાથે સંબંધ ધરાવતી કથાઓ મળે છે તેમજ પ્રાચીન સાહિત્યગ્રન્થામાં અપ્રમાદના વિષયમાં ઉપમાન તરીકે અનેક વાર ભારું પક્ષીના નિર્દેશ થયેલા છે, તેથી લાકકલ્પનામાં તેણે જે સુપરિચિત સ્થાન મેળવ્યુ હતું તે સૂચિત થાય છે.
ભાડ એ એક મહાકાય અને બળવાન પક્ષી છે. એકાદ માસને ઉપાડીને તા એ સહેલાથી ઊડી શકે છે. એને એ ચાંચ હોય છે, પણુ શરીર એક જ હેાય છે. ખીજા કેટલાક ઉલ્લેખે! મુજબ, ભારુંડના એક શરીરમાં આત્મા એ હેાય છે, ચાંચ એ હાય છે અને પગ ત્રણ હોય છે તથા એ પક્ષીએ માનવ ભાષા ખેાલનારાં હેાય છે. અત્યંત અપ્રમાદી જીવનચર્યાવાળા પુરુષને ભાડ પક્ષીની ઉપમા આપવામાં આવે છે. એ ચાંચ અને એ આત્માવાળા તેના શરીરને અત્યંત અપ્રમત્તપણે નિર્વાહ કરવાના હોય છે. જરા પણ પ્રમાદ થતાં અવશ્ય મૃત્યુ થાય છે. * કલ્પસૂત્ર”માં ભગવાન મહાવીરને મામં પલ્લી ૬ શ્રઘ્ધમત્તે
·
* આ સિવાય પણ બીજા અનેક સૂત્રેા–જેવાં કે પ્રશ્નવ્યાકરણ, પ્રજ્ઞાપના, જ્ઞાતા ધર્મ કથા, સ્થાનાંગ વગેરેમાં આ પ્રકારના ઉલ્લેખા છે. સખ્યાબંધ ટીકાકારાએ પંચતંત્ર' માને જોવા: વાળા ભારુડ પક્ષીની વાર્તામાંને પ્લાક ટાંકીને કથા સૂચિત કરી છે. એ બતાવે છે કે ‘પંચતંત્ર' વાળી એ કથા જનસમાજમાં ખૂબ જાણીતી હાવી જોઇએ.
(१) एकोदरा: पृथगुग्रीवा अन्योन्यफलभक्षिणः । असता विनश्यन्ति भारुण्डा इव पक्षिणः ॥
—પૉંચતંત્ર, બામ્બે સંસ્કૃત સિરીઝની આવૃત્તિ, તંત્ર ૫, કથા ૧૪
