________________
કેટલાક ઐતિહાસિક શિલાલેખે પ્રમાણ મળી આવે છે. અહીં રજૂ કરવામાં આવેલે લેખ અપ્રસિદ્ધ છે, પણ તેની ટૂંક નોંધ આ “ત્રિમાસિક” ના ગતાંકમાં પૃ. ૮૬ ઉપર શ્રી. હરિશંકર શાસ્ત્રીએ પરમ માહેશ્વર રાજા કુમારપાલ” એ નામના પિતાના લેખમાં લીધી છે. તેમાં તેઓ જણાવે છે કે જૂનાગઢની આર્કિયોલોજીકલ સોસાઈટીના દફતરમાં સેંધાયા પ્રમાણે, આ લેખ પ્રભાસથી ઈશાન ખૂણે ૧૦-૧૧ માઈલ દૂર આવેલા ભીમના દેવળમાંથી લાવવામાં આવેલ છે. ભીમનું દેવળ અગાઉ સૂર્યમન્દિર હોવાની પ્રચલિત માન્યતા છે, અને તે માન્યતા પવિત્યકૃતે એ ઉલ્લેખની સાથે બરાબર બંધ બેસી જાય છે. આ નૂતન પ્રમાણુના ટેકા સિવાય એ મૂળ ઉલ્લેખ અસ્પષ્ટ જ રહ્યો હેત. અર્થાત ગૂમદેવે બંધાવેલું મન્દિર કયા દેવનું હતું, એ પરત્વે શિલાલેખમાંથી મળતી માહિતી પૂરતી સ્પષ્ટ નથી, તે પણ આ હકીકતના આધારે આપણે નિર્ણય કરી શકીએ કે એ મન્દિર સૂર્યનું હોવું જોઈએ.
મન્દિર ક્યી સાલમાં બંધાયું હશે એને પણ નિર્ણય થઈ શકે એમ નથી, કારણ કે લેખની છેવટની પંક્તિઓ સાવ ખંડિત છે. છતાં એટલું તે ચોક્કસ કે સં. ૧૧૯૯ અને સં. ૧૨૨૯એ કુમારપાલના રાજ્યકાળનાં વર્ષો દરમ્યાન તે બનેલું હોવું જોઈએ. એ. વર્ષો દરમ્યાન એક કાળે કર્જકને પુરણ ગૂમદેવ પ્રભાસને હાકેમ હતો અને તે ગૂમદેવે આભીરને હરાવ્યા હતા (..ચલાદ્દતમીતિપાતરામારી: ચિત ) એમ આ લેખ આપણને જણાવે છે.
આ આભીરો કેણ તે સ્પષ્ટ રીતે જાણી શકાતું નથી. કુમારપાલના રાજ્યકાળ દરમ્યાન સૌરાષ્ટ્ર દેશના રાજા સુંવર કે સઉસર (ારાશર્ય હાસિક લેખો, નં. ૧૨૬) તથા ઉનામાંથી મળેલાં અનુક્રમે વિ. સં. ૯૫૬ અને ૯૫૦નાં તામ્રપમાં ચાલુક્ય વંશના અવનિવર્માએ તથા તેના પુત્ર બલવર્માએ તરુણાદિત્ય નામના સૂર્યના મન્દિરને દાન આપ્યાનો (Epigraphia Indica, Vol. IX, pages 6-10) ઉલ્લેખ છે. આ જોતાં પ્રભાસમાં પણ ધમાદિત્યનું સૂર્યમંદિર બંધાયું હોય, એમ ઉપરના ઉલ્લેખ ઉપરથી માનવું યોગ્ય છે.
