________________
વપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે.
કુમારપાલના રાજ્યકાળ પ્રભાસપાટણના શિલાલેખ *
આ શિલાલેખ જૂનાગઢના મ્યુઝિયમમાંથી મળે છે. લેખ ખંડિત છે. જે કાળા આરસની શિલા ઉપર તે કરેલ છે તે કઢંગી રીતે તૂટી ગયેલી છે. શિલાના દેખાવ ઉપરથી હું અનુમાન કરું છું તેમ, આખેયે લેખ આશરે ત્રીસ પંક્તિને હવે જોઈએ, જેમાંથી ખંડિત અને અખંડિત સર્વે મળીને માત્ર સાર પંક્તિઓ આપણી પાસે છે. એ સત્તર પંક્તિઓમાં પણ માત્ર સાત જ અણુશુદ્ધ છે.
લેખ કુમારપાલના રાજ્યકાળને છે. શરૂઆતમાં ચૌલુકય રાજાઓની વંશાવળી આપવામાં આવી છે. આદિભાગના મૂળરાજ વિષેના શ્લોકનો નાશ થઈ ગયો છે. ત્યાર પછી ચામુંડરાજ–વલ્લભરાજ-દુર્લભરાજભીમદેવ–કર્ણદેવ-જયસિહદેવ–કુમારપાલ, એ નામે આવે છે. કુમારપાલે પ્રભાસપાટણમાં કકકના પુત્ર ગૂમદેવને હાકેમ ન હતે. ગૂમદેવે પ્રભાસમાં એક મન્દિર બંધાવ્યું હતું. મન્દિર ક્યા દેવનું હતું, એ લેખ અત્યંત ખંડિત હોવાથી સ્પષ્ટપણે જાણી શકાતું નથી. પણ ચૌદમી પંકિતમાં આવતા. ઘર્માવિકૃત વિવાર.. એ પ્રમાણેના ઉલેખ ઉપરથી એમ અનુમાન થઈ શકે છે કે એ મન્દિર ધર્માદિત્ય નામના સૂર્યનું હોય. આ અનુમાન વાજબી હેવાનું એક વિશ્વાસપાત્ર રૂપે, સં ૧૨૭૭માં વસ્તુપાલ શત્રુંજયની યાત્રા કરી તે પ્રસંગે રચાયું હોવાનું અનુમાન થાય છે. શિલાલેખમાને પહેલો લોક તેમાં નીચે પ્રમાણે છે
विश्वानन्दकरः सदा गुरुरुचिजीमूतपूतोन्नतिः सोमः कोऽपि पवित्रचित्रविकसदेवेशधर्मोन्नतिः । चके मार्गणपाणि शुक्तिकुहरे य: स्वातिवृष्टिबजे
मुक्तमौक्तिकनिर्मलं शचियशोदिक्कामिनीभूषणम् ।। –શ્લોક ૧૦૫ (ગા. એ. સી.માં છપાયેલ “હમીરમદમનનું પરિશિષ્ટ)
૧. સૂર્ય દેવતાઓનાં નામ આગળ “આદિત્ય’ શબ્દ લગાડવામાં આવતે, એ સુપ્રસિદ્ધ છે. દા. ત. રાષ્ટ્રકૂટ રન ગેવિન્દ પ્રભૂતવર્ષના શાક સં. ૭૪૯ના દાનપત્રમાં જયાદિત્ય નામના સૂર્યના મન્દિરને દાન અપાયાને (ગૂજરાતના ઐતિ
