________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ અને બીજા લેખે
વસ્તુપાલના લશ્કરે હજારા મુસ્લિમાનાં માથાં કાપી નાખ્યાં, જેનાં ગાડાં ભરી ધાળકે લાવ્યા, તે અતિશયોક્તિભર્યું લાગે છે. મુસલમાના હાર્યાં હશે, પણ તે સ ંજોગાને લઈ તે—જેમકે એક બાજુથી ગૂજરાતનું લશ્કર અને ખીજી બાજુ પરમાર ધારાવતું એમ અને ખાજુથી હુમલા થવાથી તેમને પરાજય થયા હોવા જોઈએ, કેમકે જો એવું ન હેાત તે પાછળથી તેમનાથી ડરીને વસ્તુપાલ અને વીરધવલે દિલ્હીના પાદશાહને પ્રસન્ન કરવાનું તથા ગૂજરાત ઉપર ચઢાઈ નહીં કરવાનું વચન તેની પાસેથી માગવાનું કંઇ કારણ નહાતુ.
છતાંય, ગુજરાતના અન્ય પ્રબન્ધાત્મક સાહિત્યમાં કે મુસ્લિમ તવારીખામાં આ બનાવનું વિશિષ્ટ મહત્ત્વ ગણવામાં આવેલુ નથી; તેથી એમ લાગે છે કે આ ઘટના ગૂજરાત ઉપર રીતસરની સવારીરૂપે બતી નહી હાય, પણ અતમશના એકાદ સરદારે કરેલા હુમલા (raid) માત્ર હરશે.
પ્રવધારામાં વર્ણવેલ ‘મુઇઝુદ્દીન'ને મહમ્મદ ધારી કે શાહખુદ્દીન ધારી ગણવાથી ગુજરાતના ઇતિહાસમાં એક પ્રકારનો કાલિવ૫*સ ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રબન્ધકાશે નોંધેલી ઐતિહાસિક શ્રુતપરંપરાનુ સુસંગત અનુદČન કરવા માટે મેાદીન પાદશાહ તે દિલ્હીના સુલતાન અલ્તમશ, એમજ ગણુવુ પડશે.
પુરવણી
'प्रबन्ध कोश | મુઇઝુદ્દીન કાણુ ?” એ લેખ છાપવા માકલી દીધા પછી કેટલીક ધ્યાન દેવાયેાગ્ય માહિતી મળી છે તે પુરવણીરૂપે આપું છુંઃ
જયસિંહસૂરિએ સ. ૧૨૭૬( વસ્તુપાલના મન્ત્રીપદની સાલ ) અને ૧૨૮૬( હાથપ્રતની લખ્યાસાક્ષ)ના વચગાળામાં રચેલ રૂમ્મીરાજ્યમાં મુરલીધરના મંદિરના શિલાલેખ ઉપરથી જણાય છે. ( “ બુદ્ધિપ્રકાશ, પુસ્તક ૫૭, માર્ચ-એપ્રિલ ). કાન્હડદેપ્રબન્ધના નાયક કાન્હડદે પણ પેાતાના પિતા સામ'તસિંહ સાથે ઝાલેરમાં રાજ્ય કરતા હતા. ( કાન્હદે પ્રબન્ધ, ૧ લી આવૃત્તિ, ઉપેદ્ધાત, પૃ. ૨૫.)
