________________
“કક્ષાબધં વિદધતિ ન ચે”
यः सन्तापं शिथिलमकरोत्सोमनाथं वीलोक्यौं । અર્થાત જેઓ કાછડી બાંધતા નથી, સર્વદ અવિશુદ્ધ રહે છે તથા જુગુપ્સાજનક ભાષા બોલે છે એવા ગૂજરોના પરિચયને કારણે માર્ગ માં થયેલે ખેદ મેં એમનાથના દર્શનથી ટાળ્યો. - આ શ્લોકમાં વર્ષ વિષતિ થે એ શબ્દો ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. શું એ કાળના ગૂજરે કાછડી નહીં બાંધતા હેય? અથવા શું પ્રજાને એક મોટો ભાગ એ પ્રકારનો પહેરવેશ પહેરતો હશે, જેથી બિલ્ડણ ગૂજરોની નિન્દા કરવા માટે આવું એક સામાન્ય વિધાન કરી શક્યો ? ગૂજરાતી કલાના પ્રાચીન નમૂનાઓમાં પુરુષને કાછડી દેખાતી નથી, પરંતુ લુંગીની માફક કમરની આસપાસ વસ્ત્ર વીંટાનેલું હોય છે તથા ગાંઠમાંથી આગળ પાટલીની માફક છેડે લટક રહે છે. જો કે આ વસ્ત્રની અંદર ચડ્ડી અથવા કટિબંધ જેવું પહેરેલું કેટલીક વાર જણાય છે ખરું. “જૈન ચિત્રકલ્પદ્રુમ' જેવા ગુજરાતી ચિત્રકળાના પ્રતિનિધિરૂપ સંગ્રહમાંનાં સૌથી જૂનાં ચિત્રો તથા બારમા -તેરમા સૈકાનાં માનવશિલ્પ (Portrait-sculpture) જેવાથી આને કંઈક ખ્યાલ આવશે.
બિલ્પણના સ્પષ્ટાર્થદર્શ વિધાન તથા પ્રાચીન કલાના નમૂનાઓ ઉપરથી કરવામાં આવેલ આ તક છે. બિલ્ડણનું કથન એમ પણ સૂચવે છે કે ઉત્તર હિન્દુ અને કાશ્મીરમાં એ વખતે કાછડી બાંધવાને રિવાજ સામાન્ય રીતે હતો. દક્ષિણને પ્રદેશ કે જ્યાં રહીને બિહણે
* “વિકમાંકદેવચરિત'ના સંપાદક ડો. બુહરે ગૂજરાતીઓના કહેવાતા અશુદ્ધ સંસ્કૃત ઉચ્ચારે પ્રત્યે આ શ્લોક ઉપરથી ધ્યાન ખેંચ્યું છે. (પ્રસ્તાવના, પૃ. ૧૯), તથા ઈસવી સનના અગીઆરમા સૈકાના ઉત્તરાર્ધમાં ગુજરાતમાં બેલાતી ભાષા વિષે એક પરપ્રાન્તીય કવિ શું ધારતો હતો એ બતાવવા માટે શ્રી. નરસિંહરાવ દિવેટિયાએ Gujarati language and literature, Vol. 11 ના પહેલા જ ઉપર આ શ્લોક ઉતાય છે.
