________________
ગુજરાતમાં નૈષધીયચરિતને પ્રચાર તથા
તે ઉપર લખાયેલી ટીકાઓ
નળ-દમયંતીના સુપ્રસિદ્ધ પુરાણુક્ત પ્રણયપ્રસંગનું લયમધુર, અર્થ ગર્ભ અને વિલક્ષણ પાંડિત્યપૂર્ણ વાણીમાં નિરૂપણ કરતું શ્રીહર્ષકૃત મહાકાવ્ય નૈષધીયચરિત સંસ્કૃત પંચકામાં મહત્વનું સ્થાન ભોગવે છે, નૈવયં વિનૌષધ એ ઉક્તિ સંસ્કૃત સાહિત્યના રસિકોમાં કહેવતરૂપ છે. અને–
साहित्ये सुकुमारवस्तुनि दृढन्यायग्रहप्रन्थिले तर्के वा मयि संविधातरि सम लीलायते भारती। शय्या वास्तु मृदूत्तरच्छदवती दर्भाङ्कुरैरास्तृता
भूमिर्वा हृदयंगमो यदि पतिस्तुल्या रतियोषिताम् ॥ એ રાજશેખરત “પ્રબન્ધશના શ્રીહર્ષપ્રબંધમાં શ્રીહર્ષના મુખમાં ' મુકાયેલ શ્લોક કદાચ તેને ન હોય તો પણ પાંડિત્ય અને કવિતાનો સોગ સાધવાને સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અભૂતપૂર્વ એવો જે પ્રગ શ્રીહર્ષ કર્યો છે તેને નિદર્શક છે. નિષધને પિતે ઈરાદાપૂર્વક ખાસ ઉરેશથી કઠિન બનાવ્યું હોવાનો દાવો કવિ ૨૨ મા સર્ગના અંતમાં કરે છે
प्रन्थप्रन्थिरिह क्वचित्क्वचिदपि न्यासि प्रयत्नान्मया प्रार्शमन्यमना हठेन पठिती मास्मिन् खल: खेलतु । श्रद्धाराद्धगुरुलथीकृतदृढप्रन्धिः समासादय
