Book Title: Shodhkholni Pagdandi Par
Author(s): Harivallabh Bhayani
Publisher: Shardaben Chimanbhai Educational Research Centre
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032154/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhakhoLanI pagadaMDI para - harivaMebhama mAyALI zrI zAradAbena cImanalAla ejyukezanala risarca senTara dana, allhIbAga Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zvetAmbara mUrtipUjaka jaina borDiMga graMthamALA-12 zodhakhoLanI pagadaMDI para (saMskRta, prAkRta, apabhraMza, jUnI gujarAtI, lokasAhitya viSayaka zodhalekhono saMgraha) harivallabha bhAyANI - prakAzaka zAradAbena cImanalAla ejyukezanala risarca senTara 'darzana', zAhIbAga, amadAvAda-380004 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sodhkhol-ni Pagdandi Par (On the Research Track) (Research-Oriented Writings Related to Sanskrit, Prakrit Apabhramsa, Old Gujarati, Folk-literature) zodhakhoLanI pagadaMDI para pahelI AvRtti : 1997 kiMmata : rU. 150-00 prakAzaka : DaoN. jitendra zAha DirekTara, zrI zAradAbena cImanalAla ejyukezanala risarca senTara darzana, zAhIbAga, amadAvAda - 380004 prAptisthAna : ' (1) sarasvatI pustaka bhaMDAra, hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda (2) pArtha prakAzana, nizApoLa, amadAvAda. mudraka : kriznA prinTarI harajIbhAI ena. paTela 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda -380013 + (phonaH 7484393) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhakhoLanI bhAvanA uttarottara sateja rAkhatA svajana hasu yAjJikane Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UordhvamAruhya yadarthatattva dhIH pazyati zrAntimavedayansI / phalaM tadAyaiH parikalpitAnAM viveka-sopAna-paraMparAnAm II abhinavagupta 'uccocca ArohaNa sAdhI, buddhi pekhe, vinA zrama lo, gahanArtha tattva te to rasIluM phaLa pUrvasUri-2celI viveka-sopAna-paraMparAnuM' Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya vaktavya DaoN. harivallabha bhAyANIno prastuta gujarAtI lekhasaMgraha, temAM ekatrita karela vividha saMzodhanalekho tathA noMdhono je viSayavyApa che, temAM ApaNA vistRta saMskRta, prAkRta, apabhraMza, jUnI gujarAtI tathA lokasAhityanA saghana anuzIlananA je saMketa maLe che, ane keTalIka maulika vicAraNA ke navIna mAhitI prastuta thayelI che tethI ApaNI sAhitya ane bhASAnI paraMparAmAM zodhakhoLano rasa dharAvanArane ghaNo upayogI nIvaDaze. zrI zAradAbena cImanabhAI ejyukezana risarca senTara tenI eka mahattvanI pravRtti tarIke saMzodhanagraMthonuM prakAzana karatI rahI che, ane sAta varasanA TUMkA gALAmAM agyAra graMtho prakAzita karyA che, je vidvAnomAM ghaNo Adara pAmyA che. e graMthazreNInA bhAga lekhe "zodhakhoLanI pagadaMDI para' pustakanuM prakAzana saharSa karIe chIe, ane te mATe ame DaoN. bhAyANIne dhanyavAda ApIe chIe. prastuta pustakanA prakAzana aMge DaoN. madhusUdana DhAMkIe saMsthAne je mArgadarzana ApyuM te badala temano AbhAra mAnIe chIe. A pustakanA prakAzanamAM zreSThi zrI kasturabhAI lAlabhAI smAraka TrasTa Arthika sahayoga Apyo che te badala TrasTano tathA TrasTIgaNano AbhAra mAnIe chIe. amadAvAda 1997 DaoN. jitendra zAha niyAmaka, zrI zAradAbena cImanabhAI ejyukezana risarca senTara Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakIya vaktavya judA judA saMzodhana-sAmayiko vageremAM meM samaye samaye pragaTa karelA TUMkAMlAMbA zodhalekho, ApaNAM prAcIna sAhitya, bhASA ane lokasAhityamAM zodhadaSTie rasa dharAvanArane upayogI thaze ema samajIne, e veravikhera sAmagrI ahIM ekaThI mUkI che. AnA prakAzanamAM sahAyarUpa thavA mATe huM mitra madhusUdana DhAMkI pratye tathA prakAzita karavA mATe zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala risarca senTara pratye mArI AbhAranI lAgaNI vyakta karuM chuM. nAtAla 1996 amadAvAda harivallabha bhAyANI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. : 36 48 anukramaNikA prAcIna sAhitya 1-14 cArudattacaritra ane kRSNAnveSaNa nAmAvaline kAvyasparza : kAlidAsanuM "kavikarma.' saMskRta nATaka 15-30 saMskRta sAhityamAM eka-aMkI uparUpako 15 eka saMskRta sAhityaratnanuM parimArjana prabuddha rauhiNeya saMskRtanATaka : AjanA saMdarbhamAM pariziSTa : nUtana paddhatinI raMgabhUmi (berTolTa brenTa). sonala mAnasiMghano nUtana nartanaprayogaH draupadI sarahapAdaracita dohAkoza siddhahemanAM prAkRta udAharaNono mULa srota "sadayavatsa-vIra-prabaMdha'nI prAkRta gAthAo 73 madhyakAlIna bhakti 79-93 saMta-bhakta-sAhitya 79 pariziSTa : gujarAtamAM kRSNabhakti 82 (phrAMsvAjha mAlijhAM) madhyakAlIna pado 94-99 gorakhanAthanuM eka pada dhArmika-AdhyAtmika triveNInI jhalaka narasiMha mahetAnuM eka pada satanA baLe pragaTelo AMbo ApaNo madhyakAlIna sAhitya vArasoH paraMparAgata sAhityamAM sahiyArApaNuM 106-119 lokasAhitya 120 be lokakathA saubhAgyasuMdarI : eka strI caritra-viSayaka kathA 120 dAnezvarI rAjA caMdrazekhara ane vIra vikrama 125 keTalAka kathAghaTako krame 129-140 strIne peTamAM saMtADI rAkhavI 129 94 * 94 101 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 (viii) ajJAna DhAMkyuM na rahe akasmAt zravaNa thatAM hatyArAthI ugAro 131 cAra mUrkhAo 132 gAmaDAhyo hodaDa jozI 133 akkalano othamIra 134 uttama putraprAptinuM zaratI varadAna 134 khAudharo ziSya 136 sAmAnya zabdonuM mArmika arthaghaTana 137 ghI corIe ghI corIe svAhA' 140 duhA sAhitya 141-173 prAcIna paraMparA 141 prAcIna apragaTa duhAsAhitya: 141; devacaMdakRta vIrarasanA duhA 161; jamAlanA duhA 168; ANaMda-karamANaMdanA duhA. 171; nAgaDAnA duhA.172 be lokavrato vize joDiyo vyaktinAmo 174 keTalAMka devInAmo 179 patinA nAma parathI patnInuM nAmakaraNa eka madhyakAlIna prathA. prakIrNa noMdho chaMdaviSayakaH pAThaviSayaka chaMdonuzAsananAM keTalAka chaMdo (1) dvibhaMgI, (2) jhebaDaka, (3) uddAma daMDaka siddhahemaranAM be apabhraMza udAharaNa vize. be subhASita 195 kahevata rUpa ukti 195 priyatamA dvArA priyatamanuM svAgata 196 182 185 194 aMgavijjA'mAM sikkA vize mAhitI 199 keTalAka zabdaprayogo: 203-211 (1) mIjapratyayavALAM ardhamAgadhI vartamAna kRdaMto. (2) jUgu. mAMgutu. (3) nanAmI. (4) sumati. (5) wiTI. (6) keTalAMka sthaLanAmo : 1. gujarAta, nimADa. 2. asAvaLa.3. sIriyA. 4. sAmora. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArudattacAritra ane kRSNAnveSaNa 1. prastAvika amuka ghaTanA ghaTI gayA pachI, je sthaLe ke mArgamAM e banyuM hoya tenuM nirIkSaNa karIne, vividha vastuo ke nizAnIo parathI, buddhicAturyane baLe aTakaLo karIne, samagra ghaTanAsAMkaLInuM cokkasa anumAna lagAvavuM-- e kathAghaTaka bhAratIya tema ja bhAratabahAranA kathAsAhityamAM ghaNo jANIto che. pAli 'jAtaka kathA'mAM 432mA 'padakusala-mANavajAtaka' mAM pagalAM parathI cora kaye mArgathI gayo haze, tenI kaDIbaddha vigato barAbara aTakaLavAmAM Ave che. 'naMdisUtra 'nI 64mI gAthA paranI haribhadrasUrinI vRtti upara bAramI zatAbdImAM zrIcaMdrasUrie je TippaNa racyuM che, temAM vainayikI buddhinA udAharaNamAM paheluM je 'nimitte' nuM udAharaNa ApyuM che, temAM tRNakA levA gayelA, nimitta zIkhatA ziSyomAMthI eka ziSya, rastA paranAM pagalAM ane dhULamAMnI nizAnIo, baMne bAjunAM pAsAMnI sthiti, jhADa para vaLagelA dorA vagere 52thI evI aTakaLa kare che ke A raste eka kANI hAthaNI para lAla vastra paherelI sagarbhA strI eka juvAna puruSa sAthe beThI haze ane prasava thatAM janmanAruM bALaka putra haze. A kathA pachIthI arabI-phArasI sAhityamAMthI 'daraveza ane phakIranI vArtA tarIke ApaNe tyAM paNa jANItI thaI che. prAkRta kathAsAhityamAM AvA kathAghaTakanA upayoganAM bIjA udAharaNo paNa maLe che. Ano eka viziSTa prakAra te, retImAM ke anyatra paDelAM koIka vyaktinAM pagalAM parathI--pagalAMnA svarUpa ane AkAraprakAra parathI - e pagalAM jenAM hoya te vyakitanA (ke vyaktionA) ghaTelA vyavahAra vize - ane ceSTAo vize aTakaLo karavI ane e aTakaLo sAcI paDavI. prAcIna kathAsAhityamAM maLatuM cArudattacaritra ane vaidika paraMparAnA paurANika sAhityamAM maLato kRSNAnveSaNano prasaMga enAM atyaMta rasaprada nidarzana pUrAM pADe che. paizAcI bhASAmAM IsavIsananI pahelI-bIjI zatAbdImAM guNAtye 'vaDukahA' ke 'bRhatkathA' racI hatI. prAkRta bhASAmAM IsavI chaThThI zatAbdImAM saMghadAsagaNie kareluM tenuM jaina rUpAMtara 'vasudevadiMDI'ne nAme jANItuM che. tenA trIjA laMbha 'gaMdharvadattA'mAM cArudattanI AtmakathAmAM eka Avo prasaMga che ('vasudevahiMDI, pR..134-137). 'bRhatkathA' nA prApta prAcInatama saMskRta rUpAMtara budhasvAmI-kRta 'bRhatkathA-zlokasaMgraha'mAM paNa te maLe che. (sarga 9,8-46). bIjI bAju, 'viSNupurANa'mAM ane 'bhAgavatapurANa'mAM ardaSTa banelA kRSNanI zodhamAM nIkaLatI gopIovALo prasaMga paNa A ja prakArano che. A prasaMgo mULa graMthone AdhAre nIce rajU karyA che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 2. "vasudevahiMDImAMthI potAnA yuvAna mitro marubhUti, gomukha ane harisiMha sAthe nadIkAMThe vihAra karavA cArudatta nIkaLyo te prasaMganA varNanano nIceno aMza ahIM "vasudevahiMDI'mAMthI (DaoN. bhogIlAla sAMDesarAnA gujarAtI anuvAdarUpe, AbhAra sAthe) nIce uddhata karyo che. | dUra sUdhI jaIne pachI te (gomukha) harSapUrvaka potAnA mitrone bolAvavA lAgyo, "Avo, Avo, jaladI Avo! Azcarya jAo." eTale meM tene kahyuM, 'sundara ! kahe kevuM Azcarya che?" teNe uttara Apyo, "A to AzcaryonuM paNa Azcarya che, emAM tamAre vicAra karavAnuM zuM che ? juo.' marubhUti pratyenA mAnanI khAtara ame te pradezamAM gayA. tyAM amane marubhUtie pravAhanA pANIthI bhareluM, atyaMta sUkSma retInA pulinamAM paDeluM hovAne kAraNe jANe ke paherelAM vastramAMthI paDeluM hoya tevuM, aLatAne kAraNe kaMIka pIta varNavALuM koI yuvatinuM pagaluM batAvyuM. gomukha bolyo, AvA pulinabhAgamAM zuM Azcarya che? AvAM pANIthI bharelAM sthaLo to ghaNAM hoya che.' mabhUti bolyo, "ahIM je Azcarya che te jAo.' ema kahIne teNe bIjAM be pagalAM batAvyAM. eTale gomukhe tene kahyuM, "jo AvI vastuo AzcaryarUpa hoya to ApaNAM pagalAMo to seMkaDo AzcaryarUpa gaNAvAM joIe, marubhUti bolyo, "ApaNAM pagalAM anukrame paDelAM hoya che, tyAre A to bucchinna mArgavALAM che- arthAt A kyAMthI AvyAM ane kyAM gayAM te kaMI samajAtuM nathI, mATe ApaNe te dhyAnapUrvaka jovAM joIe." A sAMbhaLIne harisiMha bolyo. "emAM zo vicAra karavAno che? koI eka puruSa AkinAre UgelA vRkSa upara caDhIne eka DALIthI bIjI DALI upara jato haze, paNa koI latA-DALa atyaMta pAtaLI hovAne kAraNe pulina upara Utaryo haze, ane pharI pAcho vRkSa upara caDhI gayo haze." eTale gomukhe vicAra karIne kahyuM, "e baMdha besatuM nathI. jo te vRkSa uparathI Utaryo hota to hAthapaganA AghAtane lIdhe paDelAM lIlAM, sUkAM ane pAkAM patra, puSpa ane phaLa A pulina upara tema ja pANImAM verAyelAM hota." pachI harisiMhe kahyuM "to A pagalAM konAM haze?" gomukha bolyo, "koI AkAzagAmInAM pagalAM che. eTale harisiMhe pUchyuM, "to zuM devanAM che? rAkSasanAM che? cAraNazramaNanAM che? ke RddhimAnuM RSinAM che?" gomukhe uttara Apyo, 'devo to jamInathI cAra AgaLa UMce ja cAle che; rAkSaso moTA zarIravALA hoya che, eTale temanAM pagalAM madhya bhAgamAM unnata hoya che; ane jalacara prANIone trAsa na thAya eTalA mATe cAraNazramaNo jala-tIre pharatA nathI." harisiMha bolyo, "jo e paikI koInAM ye A pagalAM na hoya, to konAM haze?" gomukhe kahyuM, "vidyAdharanAM harisiMhe kahyuM, "kadAca vidyAdharInAM paNa hoya." gomukha bolyo, "puruSo baLavAnuM hoIne utsAhapUrvaka cAle che. vizALa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 3 vakSa:sthaLane kAraNe temanAM pagalAM AgaLathI dabAyelAM hoya che; paNa strIonA puSTa nitaMbane kAraNe, temanAM pagalAM pAchaLathI dabAyelAM hoya che. A kAraNathI A pagalAM vidyAdharInAM nathI.' pharI pAcho gomukha bolyo, 'cArusvAmI ! e vidyAdharanI pAse bhAra che.' harisiMhe pUchyuM,'zuM te parvatano bhAra che ? ke saghayauvanavRkSano bhAra che ? athavA pUrve jeNe potAno aparAdha karyo hoya evA ane lAga tAkIne pakaDelA zatruno e bhAra haze ?' gomukhe uttara Apyo, 'jo parvatanuM zikhara hota to tenA bhArane kAraNe pagalAM khUba dabAyelAM hota; jo vRkSa hota to tenI jamInane aDatI zAkhAonI mudrA ghaNA moTA dherAvAmAM dekhAtI hota; ane zatrune to AvA ramya pradezamAM koI lAve ja nahIM.' eTale harisiMhe pUchyuM, 'jo AmAMnuM eka paNa kAraNa na hoya to pachI e bhAra che zeno ?' gomukhe kahyuM, 'strIno'. harisiMhe kahyuM, 'strIno bhAra hoya te saMbhavita nathI, kAraNa ke vidyAdharIo paNa AkAzagAminI hoya che'. eTale gomukha bolyo, e vidyAdharanI priyA mAnava strI che; tenI sAthe te ramaNIya sthAnomAM phare che.' harisiMhe kahyuM, 'jo te e vidyAdharanI priyA hoya to tene e vidyAo zA mATe Apato nathI ?' gomukhe uttara Apyo, 'e vidyAdhara matsa2vALo ane sarva pratye zaMkA rAkhanAro che; AthI "vidyAo meLavIne rakhene svacchaMdacArI thAya" ema vicArIne te potAnI priyAne vidyAo Apato nathI.' pachI harisiMhe pUchyuM, 'tenI sAthe vidyAne dhAraNa nahIM karanArI strI che, ema teM zI rIte jANyuM ?' gomukhe uttara Apyo, 'strIonA zarIrano nIceno bhAga puSTa hoya che, ane temane DAbe hAthe praNyaceSTA karavAnI Teva hoya che; e kAraNathI A teno DAbo paga kaMIka UMco thayelo che'. harisiMhe kahyuM, 'jo tenI sAthe strI hoya to pachI A pradezamAM UtaryA pachI tenI sAthe bhoga bhogavyA sivAya te kema cAlyo gayo ?' gomukha bolyo, 'vRkSarAjinA aMdhakArane lIdhe (dUrathI) haritamaNinI vedikAthI vIMTaLAyelo hoya tevo A pradeza temaNe dhAryo haze, paNa pAse AvatAM prakAzavaDe ramaNIya ane pANIthI vIMTaLAyelA pulinane jotAM A sthaLane temaNe ratine mATe ayogya dhAryuM hovuM joIe. pagalAM tAjAM ja hovAthI avazya teo ATalAmAM ja haze. A ramaNIya pradeza tyajIne ekadama jaI zakAya evuM nathI, mATe ApaNe temanI padapaMktinI zodha karIe.' A rIte tapAsa karatAM bIjA sthaLe cAra pagalAM jovAmAM AvyAM. te gomukhane batAvavAmAM AvyAM, eTale teNe nirNaya Apyo ke, 'ghUgharIonA agrabhAga vaDe aMkita tathA pAnI uparanAM nUpuranI jemAM kaMIka mudrA paDelI hoya che evAM A strInAM pagalAM che. A bIjAM be judAM che, ane te puruSanAM che.' pachI gomukhanA vacanathI vismaya pAmelA tathA e yugalanI padapaMktine anusaratA ame AgaLa cAlyA. pachI ame khIlelAM puSpovALuM, bhramarothI DhaMkAyeluM ane zaradakALanI zobhAvALuM samaparNanuM vRkSa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para joyuM. aMjana(kALA bhamarA) ane geru (puSpa)thI raMgAyelo jANe rUpAno parvata hoya evuM te dekhAtuM hatuM. A joIne gomukhe kahyuM, "cArusvAmI ! A saptavarNanI pAse AvyA pachI te strIe A zAkhA upara phUlano goTo joyo; ane pote nahIM pahoMcI zakatI hovAthI te mATe priyane prArthanA karI." huM bolyo, "ema kevI rIte ?" gomukhe kahyuM, phulano goTo levA icchatI te strInAM A pAnI vagaranAM pagalAM dekhAya che. vidyAdhara to UMco che. eTale teNe vinA prayatna e goTo toDyo che, kema ke jarAye bhedAyelI rekhAo vagaranAM tenAM pagalAM A retImAM dekhAya che. paNa e phUlano goTo te strIne hajI tenA patie Apyo nathI. vaLI temane ahIMthI gayAMne paNa lAMbo samaya vItyo nathI, kAraNa ke phUla cUMTAyAne lIdhe hajI paNa phUlanAM daTAMmAMthI dUdha jharI rahyuM che. eTale harisiMhe gomukhane kahyuM, "gomukha ! stabaka toDyAne jhAjhI vAra thaI nathI, e tamAruM kathana to yogya che. paNa vidyAdhare e stabaka strIne Apyo nahIM, e vAta baMdha besatI nathI. priyAe prArthanA karyA chatAM te kema na Ape?" gomukhe uttara Apyo, "kAmavAsanA praNayalola hoya che. A strIe A pahelAM potAnA priyatama pAse koI vastunI prArthanA nahIM karI hoya ema jaNAya che; AthI prathama vAra te phUlanA goTAnI yAcanA karavAne lIdhe ati caMcaLa evI strIne joto te AnaMda pAmyo. "he priyatama ! mane te Apa" ema bolatI te strI paNa tenI cAre bAjue pharavA lAgI. te strInA pagalAMthI vIMTAyelAM e vidyAranAM pagalAM ahIM dekhAya che. cArusvAmI ! vidyAdharanI te A vidyAdharI-mAnavI-priyatamA AthI kopa pAmIne risAI gaI che.' harisiMhe pUchayuM, "e vastu te kevI rIte jANI?" gomukhe uttara Apyo, "e strIe krodhapUrvaka pachADelAM ane tethI astavyasta paDelAM pagalAM ahIM dekhAya che; A pagalAM tenI pAchaLa doDatA vidyAdharanAM che; pachI e strIno mArga rokatA vidyAdharanI, vegapUrvaka mUkAyelA pagavALI, padapaMkti A dekhAya. pAchA haThelA ane vATa jovAthI pIDAyelA vidyAre teno paMtha rokyo; eTale te hAsyane rokIne A tarapha gaI, ane jaIne pAchI AvI. bIjuM, te cArUsvAmI "te strI avidhAdharI che" ema meM kahyuM hatuM te barAbara che. tenAM A pagalAM uparathI jaNAya che ke te jaIne pAchI AvelI che. jo te vidyAdharI hota to kuddha thayA pachI te AkAzamArge ahIMthI cAlI jAta. teNe kopa karyo, eTale pachI pelA ' vidyAdhare tene saptaparNanA phUlano goTo Apyo. te laIne teNe vidyAdharanI chAtI upara ja pachADyo. ane potAnA krodhanI sAthe tene paNa toDI nAkhyo. (arthAta goTo vIkharAI gayo te sAthe teno krodha paNa UtarI gayo). vidyAdhara tene page paDyo. AthI karIne te strInA paga AgaLa vidyAdharanA mukuTanA zekharathI dabAyelo A retIno bhAga dekhAya che. haLavA kopavALI te strI paNa jaladIthI tenA upara prasanna thaI hoya ema jaNAya che; kAraNa ke nadInA pulinamAM pharatAM te banne jaNAMnAM jANe ke cItarelAM hoya tevAM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para svaccha pagalAM pagadaMDI upara dekhAya che. cArusvAmI ! pachI vidyAdharanI sAme tAkI rahelI te strIno paga kAMkarIthI ghavAyo. vedanA pAmatI evI teno paga vidyAdhare utAvaLathI UMco karI lIdho. strIe paNa vizeSa vedanAne lIdhe vidyAdharanA khabhA upara Teko mUkyo. A kAraNathI strInuM eka pagaluM ane vidyAdharanAM be pagalAM dekhAya che. A pachI vidyAre tenA pagathI rudhiravALI retI lUchIne ahIM nAkhI.' pachI harisiMhe pUchayuM, "koIe aLatAthI mizrita karIne kadAca ahIM retI na nAkhI hoya ?" gomukhe kahyuM, "aLato kaDavo hoya che, eTale tenA upara mAkhIo vaLage nahIM. A to tAjA lAgelA ghAnuM vigna, madhura ane mAsamAMthI TapakeluM lohI che; AthI svAdiSTha koLiyAnI jema A retI upara mAkhIo besI gaI che. cArusvAmI ! te vidyAdhare pachI e strIne potAnA hAthamAM upADI'. harisiMha bolyo, "te kevI rIte jANyuM ?' gomukhe kahyuM, "kAraNa ke ahIMthI strInAM pagalAM aTakI gayAM che ane puruSanAM pagalAM dekhAya che. vaLI cArusvAmI ! mane ema vicAra thAya che ke - guMjArava karatA bhamarAothI yukta kusumalAo vaDe vIMTAyelo, sama bhUmi upara rahelo tathA jANe ke lakSmInuM nivAsasthAna hoya tevo je latAmaMDapa ApaNI sAme dekhAya che tyAM e vidyAdhara yuvatI sahita rahelo hovo joIe. paraMtu ekAntamAM rahelAMne jovAM e yogya nathI. mATe ApaNe ahIM UbhA rahIe'. pachI gomukhanA vacanane pramANabhUta mAnato huM mitro sahita latAgRhamAM gayo, ane tyAM sahaja ramaNIya tathA thoDIka vAra pahelAM ja bhogavAyelI hovAne kAraNe jANe zvAsa letI hoya tevI kusumanI zayyA meM joI. eTale gomukhe kahyuM, "thoDIka vAra pahelAM ja vidyAdhara ahIMthI nIkaLyo che; ahIMthI prasthAna karatAM pahelAM tenAM pagalAM paNa A dekhAya. parantu te avazya ahIM pAcho Avaze, kAraNa ke A jhADanI DALI upara dIpaDAnAM cAmaDAnuM banAveluM tenuM kozaratna (thalI) tathA kharga rahI gayela che; te levA mATe te jarUra pAcho pharaze." te pagalAMnuM avalokana karato gomukha kahevA lAgyo, cArusvAmI ! e vidyAdhara bhAre saMkaTamAM che. zuM teno jIva to nahIM jAya ?' meM gomukhane pUchyuM, "e kevI rIte ?" eTale te kahevA lAgyo, "je kyAMthI AvyAM te dekhAtuM nathI tathA jamIna uparathI AkAzamAM UDavAne kAraNe jeNe Ama retI urADelI che evAM A bIjAM be pagalAM zuM tame jotAM nathI ? vaLI, e vidyAdharane ahIM koIe pADI nAkhyo hoya tema jaNAya che.' ("vasudevahiDI'no anuvAda, pA. 173-177) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 3. "viSNupurANa'mAMthI viSNupurANa'nA pAMcamA aMzanA teramA adhyAyamAM rAsakrIDA zarU karatAM pahelAM kRSNanA cAlyA gayAno ane tenI zodhamAM nIkaLelI gopIo dvArA temanAM pagalAM joIzuM zuM banyuM haze tenI aTakaLa karyAno prasaMga nIce pramANe che : rAsakrIDAnA AraMbha pUrve kRSNa kyAMka bIje cAlyA gayA tethI vyagra banelI gopIo ToLe vaLI vRMdAvanamAM bhamavA lAgI. evAmAM eka gopInI bhoMya para daSTi paDatAM te pulakita thaI bolI uThI : "juo ! ahIM kRSNanAM dhvaja, vaja, aMkuza, kamaLanI rekhAvALAM pagalAM. vaLI temanI sAthe jatI koIka puNyavatI madamAtInAM paNa UMDAM ane saheja nAnAM pagalAM dekhAya che. ahIM AgaLa dAmodare UMcethI phUla cUMTyAM lAge che, kema ke mAtra caraNanA agra bhAganAM cihna ja paDelAM che. to ahIM besIne temaNe e gopIne phUlathI sajAvI jaNAya che. juo, juo, AvuM sanmAna pAmavAthI e gopIne abhimAna AvyuM, eTale kRSNa tene choDIne bIje raste gayA jaNAya che. juo, ahIM kRSNanI pAchaLa gayelI gopI, nitaMbanA bhAre maMda gatie javAnI TevavALI utAvaLe cAlatI hovAthI tenAM pagalAM agra bhAge dabAyelAM che. ahIM e kRSNasakhI kRSNanA hAthamAM hAtha rAkhIne cAlatI hovAthI tenAM pagalAM parataMtra jevAM lAge che. hastanA sparzathI ja e pUrve tene tarachoDI haze, tethI nirAza thaIne pAchI pharI rahelI e gopInAM pagalAM. ahIM kaLAya che. kRSNa, potAnI pAsethI tarata cAlyA javAnuM ane pachI pAchA AvavAnuM kahyuM haze. tethI A jhaDapathI pagalAM lIdhAM hovAnuM dekhAya che. to AnAthI AgaLa kRSNanAM pagalAMnAM cihna dekhAtAM nathI. eTale lAge che teo gADha vanamAM peThA che. caMdranAM kiraNa paNa ahIM paDatAM dekhAtAM nathI. to cAlo ApaNe pAchAM pharIe." ane ema kRSNane maLavAnI AzA choDIne gopIo yamunAtare pAchI pharIne temanuM caritra gAvA lAgI. ('viSNupurANa' 5,13,31-42) 4. "bhAgavata-purANamAMthI A prasaMganuM vistaraNa bhAgavata-purANakAre kareluM che. 'bhAgavata-purANa"nA dazamaskaMdhanA rAsakrIDAvarNanamAM ra9mA adhyAyane aMte kahyuM che ke kRSNa sAthe rAsaramaNa karatAM gopIone potAnA saubhAgyano mada thayo ane abhimAna AvyuM. tene zamAvavA ane temanI cittavRttino prasAda karavA kRSNa tyAM ja aMtardhAna thaI gayA. pachInA "kRSNAnveSaNa'nAmanA 30mA adhyAyamAM zarUAtamAM virahatata gopIo kRSNaceSTAnuM anukaraNa karatI ane (kAlidAsanA vikramorvazIya'nA cothA aMkamAMnA urvazIvirahita purUravAnA varNananI jema) yamunAtIranI vanavATikAnAM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para vividha vRkSo ane puSpalatAone kRSNanI bhALa pUchatI varNavAI che, te pachI 23mA zloka sudhI vividha bALalIlAone bhajavI virahavyathA haLavI karavA mathatI gopIono citAra Apyo che. zloka 24 thI 41 sudhI, kRSNanAM pagalAMnAM cihna dekhAtAM, tenI pAchaLa pAchaLa zodhamAM jatI ane e padacihno parathI vividha aTakaLo karatI gopIono prasaMga che. aMte nirAza gopIo kAlidInA pulina para pAchI pharI temanA punarAgamananI AzAmAM kRSNanAM gIta gAtI batAvAI che. AmAM kRSNanAM padacihno parathI banelI kaDIbaddha ghaTanAonI aTakaLa karatI gopIovALo prasaMga (dazama skaMdha, 30. 24-41) tenI viziSTatA ane tAdaza svabhAvavarNanathI ApaNuM tarata ja dhyAna kheMce che, te prasaMga A pramANe che : Ama vRkSo ane velone kRSNanI pUchaparacha karatI gopIoe e vanapradezanI bhoMya para kRSNanAM pagalAM dIThAM : "A pagalAM cokhecokhkhAM naMdanA haiyAnAM ja che. temAM dhajA, kamaLa, vaja, aMkuza, java vagerenAM cihna paDelAM che." e pagalAMne eMdhANe eMdhANe zodhamAM AgaLa cAlatI gopIoe e pagalAMnI sAthe koIka taruNInAM pagalAM bhaLI jatAM dIThAM, ane Arta svare sau bolI UThI, "A kaI naMdanA haiyAne khabhe kAMDuM TekavIne--hAthI upara hAthaNI sUMDha Tekave ema-jaI rahelInAM pagalAM che ? IzvararUpa bhagavAna harine eNe ArAdhyA che, jene laIne goviMda amane tyajI daI gupacupa ene premapUrvaka sAthe laI gayo. aho ! goviMdanA caraNakamaLanI A reNune dhanya che, jene brahmA, zaMkara ane lakSmI mastaka para caDAvI pApamukta bane che. enAM A pagalAM amArA hRdayamAM bhAre khaLabhaLa macAve che, kema ke badhI gopIomAMthI enuM ekanuM haraNa karI jaIne ayyata enuM ekAMtamAM adharapAna kare che. have ahIM AgaLa e taruNInAM pagalAM kaLAtAM nathI, eTale lAge che ke komaLa taLiyAmAM DAbhanI sUI khuMcatAM khinna thayelI e vahAlIne vAlame UMcakI lIdhI. ahIM juo, gopIo ! e kAmI kRSNanAM A pagalAM. vahAlIno bhAra vahIne e cAlato hovAthI pagalAM dhULamAM vadhu khUcelAM che. juo, ahIM phUla cUMTavA preyasIne kRSNa nIce utArI che, ane ahIM enI vahAlI mATe bAlame phUla cUMTI ekaThAM karyA che. eTale to mAtra paganA AgalA bhAganuM ja nizAna che. e kAmIe ahIM kAminInA kezane phUlathI zaNagAryA che. juo, A ahIM ja besIne eNe e phUla vahAlInI cUDA upara gUMthyAM che. ane e Atmarati, AtmArAme potAnI vahAlI sAthe ramaNa karyuM che, ane e dvArA kAmIonI hInatA ane strIonI duSTa cittavRtti pradarzita karI che.' A pramANe padacihno ekabIjIne dekhADatI gopIo vikaLa citte Amatema bhame che. daramiyAna je gopIne laIne kRSNa gupacupa cAlyA gayelA tene pote kRSNanI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para sauthI vadhu mAnItI hovAno garva thayo hato, ane cAlatAM thAkI gaI hoI potAne UMcakI levA teNe kRSNane kahyuM hatuM. kRSNa potAne khabhe caDI besavAnuM tene kahIne pachI aMtardhAna thaI gayA hatA. tethI vilApa karI rahelI e gopInI pAse, kRSNanI zodhamAM nIkaLelI sau gopIo AvI pahoMcI. e du:khaNIe emane potAnI uparyukta vitaka kathA kahI. 5. tulanA vasudevahiDImAMno prasaMga ane 'bhAgavata-purANa'mAMno prasaMga e baMnene sarakhAvatAM temanI vacce ghaNuM ja nikaTanuM sAmya hovAnuM pratIta thaze. je atyaMta jhINI jhINI vigato cokkasa anumAnanA AdhAra tarIke vahi.mAM maLe che, tevI vigato bhA.pu.mAM paNa maLe che, ane vipu.nA e prasaMganA nirUpaNa sAthe bhApu nuM nirUpaNa sarakhAvatAM bhAgavatakAre e prasaMganuM gaNanApAtra rUpAMtara sAdhyuM hovAnuM joI zakAze. A saMbaMdhamAM mArI evI aTakaLa che ke bhAgavatakAranA nirUpaNa upara "vasudevahiMDIvALA nirUpaNano prabhAva paDelo che. AnA samarthanamAM nIcenI hakIkato lakSyamAM levAnI che : (1) bhAgavatakAra dAkSiNAtya hatA. (2) paizAcI vakahA' (eTale ke "bRhatkathA')nuM eka saMskRta rUpAMtara isavI chaThThI zatAbdImAM dakSiNanA gaMgarAjA durvinIte karyuM hovAno utkIrNa lekhono purAvo che. (3) "vasudevahiMDIno paNa e ja samaya lagabhaga mUkI zakAya che. bhAgavatakAra temanA uparyukta nirUpaNa mATe prAkRta "vasudevahiMDI' ke paizAcI vakatA'thI nahIM, paNa durvinItanIe saMskRta "bRhatkathAthI prabhAvita thayA hovAnuM ApaNe avazya mAnI zakIe. mArI dRSTie vipu. ane bhApunA e prasaMga-nirUpaNa vaccenA bhedano khulAso cokkasapaNe vahiM.nuM nirUpaNa pUro pADe che. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAvaline kAvyasparza : kAlidAsanuM "kavikarma (1) vividha kRtiomAM vyakta thayelI kAlidAsanI sarjaktA ane siddhinI uccakoTine kAraNe prAcIna tema ja arvAcIna kAvyarasiko ane vivecako dvArA tenuM . mahAkavi ane kavikulaguru jevAM birudo vaDe yogya rIte ja gaurava karAtuM rahyuM che. tenI kRtiono samagrapaNe ke temanA uttama aMzo ane aMgone AdhAre rasAsvAda ane guNadarzana satata karAtAM rahyAM che. ahIM meM eka UlaTI ja dizAno prayAsa karavA vicAryuM che, jemAM dekhItI ja kAvyanirmANanI kazI kSamatA ke guMjAza na hoya tevI sAmagrI sAthe mahAkavine kAma pADavAnuM Ave tyAre e AhvAnane te kaI rIte jhIle che e jovAnI taka ApaNane "raghuvaMza'nA aDhAramA sargamAM jovA maLe che. (2) sarjaka ane sAmagrInI kriyApratikrayA dvArA kRti tenA sthULa vastusvarUpe nirmita thatI hoya che. sAmagrInI, upAdAnanI kAvyaniSpatti mATenI kSamatA sarjakanI dRSTimAM vase eTale te tenI pasaMdagI kare. paNa sarjana e saMyuktapaNe sabhAna-abhAna vyApAra che. eka AhAna tarIke, amuka racanArItithI amuka anAkarSaka sAmagrI sAthe kAma pADavAnuM kavie pasaMda karyAnAM yatheccha udAharaNa ApI zakAya. enA paNa vividha prakAra pADI zakAya. temAM eka noMdhapAtra prakAra evo che ke jyAre amuka viSayane laIne karavAnI sudIrgha racanAmAM, sAmagrInI goThavaNI ane tene mATe svIkRta sAhityasvarUpa racAnAnA saMvidhAna ke ghATanA niyAmaka hoya che, tyAre kavine evI keTalIka sAmagrI ke je viSayanI aMgabhUta hoya, paNa je kAvyatvane kazo avakAza na ApatI hoya, tenI sAthe kAma pADavAnuM Ave che. AvI agatika paristhitimAM koI moTo sarjaka kaI rIte varta-pravarte che, tenI tapAsa sarjaka-karmane ane sarjaka-pratibhAne samajavAnI dRSTie rasaprada hoya che. (3) AvI paristhiti "raghuvaMza' racatAM kAlidAsanI sAme hovAnuM ApaNe joI zakIe chIe. "raghuvaMza' e nAma darzAve che ke raghuvaMzanA rAjAono vRttAMta kAvyaviSaya hato. A prakAranAM ke paddhatinAM mahAkAvya racavAnI paraMparA hovAnA thoDAka nirdeza paNa kAvyazAstramAMthI maLe che. "raghuvaMza'mAM kula ogaNatrIsa rAjAonuM varNana che. sargavAra vigata nIce pramANe che : dilIpa 3 thI 5 aja 5 thI 8 dazaratha 9 thI 12 10 thI 15 rAma Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para kuza 16 atithi 17 te pachInA viza rAjA 18 (padya 1-34) sudarzana 18 (padya 35-53) agnivarNa 19. A pramANe pahelA sattara sarga mAtra sAta rAjAono vRtAMta nirUpe che, to aDhAramA sargano Agalo bhAga vIzano vRtAMta, pAchalo bhAga ekano ane chevaTano sarga ekano. "raghuvaMza'nA je rAjAo vizruta hatA ane tethI jemanA caritrane lagatI vadhatI-ochI vigato kAlidAsane paurANika paraMparAmAMthI ane anukRtiomAMthI upalabdha hatI, tathA jemanI caritrasAmagrImAM kAvyatvanI dRSTie kSamatA lAgI, temanuM caritrAMkana kAlidAse savistara karyuM. paNa te sivAyanA rAjAonA nAmanirdeza karavA uparAMta vizeSa zuM thaI zake ? koI paNa zuM karI zake ? (4) nAmonI sUcivALA e aDhAramA sarganA pUrvabhAgane ApaNI arvAcIna abhirucie kAvyatva vagarano gaNyo che. A mATe eka ja vidvAnano abhiprAya TAMkavo basa thazeH "A sargamAM atithi pachInA ekavIza rAjAonI nAmAvali uparAMta bIjuM kazuM ja nathI. temAM bhAgye ja kazI hRghatA ke kavitA pratIta thAya che, e rAjavIonI mAtra smaraNikA che." A mUlyAMkana dekhItAM ja "raghuvaMzanA anya sargomAM pratIta thatA kavitvanA saMdarbhe kareluM che. ApaNe enI cakAsaNI karIe. nAmAvaline jyAre eka mahAkAvyamAM sAmela karavAnI hoya tyAre je kavijIva hoya tene purANonI jema yaMtravat nAmonI lukhkhI yAdI ApavAnuM kema rUce? kAvyanA bhAga rUpe je Ave temAM darzanano ane varNanano thoDoka paNa puTa to joIe ja ne? eTale kAlidAse rAjAonI nAmAvaline rucira banAvavA be paraMparAgata varNanayuktino Azaro lIdho che. (5) eka yukti te nAmanI vyutpatti ApIne te anvartha hovAnuM darzAvavuM, te "gauNa" eTale ke guNadarzaka hovAnuM batAvavuM. e vyakti "yathA nAma tathA guNA" hovAnuM kahevuM. ane ema karatAM ghaNe sthaLe zleSa alaMkAra paNa kAlidAse sAMkaLI lIdho che. nIce rAjAnA nAma sAthe tenI anvarthatA darzAvatA zabdo ApyA che (nAmanI bAjumAM paDyAMka Apyo che) : niSadha (1) : niSadhagiri samo baLiyo niSiddha-zatru. nala (5) : anala samo tejasvI, nalina samA vadanavALo. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 zodha-khoLanI pagadaMDI para nabha (6) : namastala jevo zyAmavarNa, nabhomAsa jevo kAna, nabhaththarothI jenuM yazogAna thatuM. puMDarIka (8) : puMDarIka gaja jevo, pitA jatAM jeNe puMDarIka (chatra) prApta karyuM, puMDarIkanI jema jenI sAthe lakSmI vasI. kSemadhanvA (9) : amoghadhanvA, prajAnuM kSema karavAmAM dakSa. devAnIka (10) : anIkinI(=senA)no agraNI, deva samo.. ahIna" (14) : samagra gA (=pRthvI) para ahIna bAhubaLathI jeNe zAsana karyuM, hIna janonA saMsargathI vimukha, vyasana-vihIna. pAriyA= (16) : pAriyAdragiri samA unnata mastaka vALo. zila (17) : udArazIla, zilApaTTa samI vizALa chAtIvALo, zilImukho (=bANo) vaDe zatrune jItanAra. unnAbha (20) : UMDI nAbhivALo, nRpacakranI nAbhi samo, padmanAbha samo. vajaNAbha (21) : vajadhArI samA prabhAvavALo, saMgrAmamAM vaja samo ghoSa karato. buSitAzva (23) : azvinIkumAra sama, haridazva (sUrya) samo tejasvI, sAgarataTe jenI senAnA azva vAsa karatA hatA. vizvasaha (24) : vizvano sakhA, samagra vizvabharA (=pRthvI)nuM pAlana karavA saha (samartha). hiraNyanAbha(25) zatrurUpI vRkSo pratye hiraNyaretA (=agni) samo, hiraNyAkSanA zatru (viSNu)no aMza. barmijha (28) : barmiSTha. puSya (32) : bIjA puSya jevo prajApoSaka, poSI pUname janmelo. dhruvasaMdhi (34) : dhruva samo, vaza thayelA zatru sAthe saMdhi dhruva (=nizcitapaNe) pALato, satyasaMgha (=satyavacanI). sudarzana (35) : darza (=amAsa) pachInA iMdu jevo priyadarzana (tenA saMbaMdhamAM ja kahyuM che : e mRga jevo AyatAkSa mRgayAvihArI hato, tethI te nRsiMha siMha vaDe vipatti pAmyo - "vipada avApI) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para A uparAMta bIjI yukti te e ke emAMnA ghaNAM paghomAM kAlidAse chUTathI yamaka ane anuprAsano tathA zliSTatAno Azraya lIdho che. ukta padyone tapAsatAM A saheje joI zakAze, eTale tenI vigatomAM ApaNe nahIM UtarIe. (6) vizeSanAmo ane sthaLanAmo anvartha hovAnuM batAvavAnI kAlidAsa pAse lAMbI pUrvaparaMparA hatI. "mahAbhAratanA AdiparvamAM thoDIka najara pheravatAM jaNAze ke, "udAlaka', "avana", "pramadrarA", "suparNa', "jaratkAru", "AstIka', "parikSita', "masya", "uparicara', svaipAyana', 'droNa", "zakuMtalA', sarvadamana", "bharata", "saMtanuM jevAM vyaktinAmo je saMdarbhamAM pahelI vAra Ave che, tyAM te nAmonI sArthakatA kavie batAvI che ane te mATe vyutpattino AdhAra lIdho che. "rAmAyaNamAM paNa (1) "bhImo bhImaparAkrama", "rAvaNo loka-rAvaNaH', lakSmaNo lakSmivardhanaH", "rAmasya lokarAmasya', sugrIvo vipulagrIvaH", "zatruno zatrutApanaH', "guho gahanagocara:' jevAM aneka prayogo che, ane (2) aMgadeza, mAnasasara, kAnyakuja, vizAlA, maladAra, kaSA, jevAM sthaLanAmo, tathA (3) skaMda, apsarasa, mAruta, zaka, yavana jevAM itara nAmone paNa temanI vyutpatti ApIne te anvartha hovAnuM batAvyuM che. paurANika sAhityamAMthI paNa mAM tiA rUti aai jevAM ghaNAM udAharaNa maLaze. (jo ke "raghuvaMza'nA mULasrota tarIke je vAyupurANa" ane "viSNupurANa'nAM rAjavaMzavarNano gaNAyAM che, te A saMdarbhe meM joyA nathI). eTale kAlidAse "raghuvaMza'nA aDhAramA sargamAM viza rAjAonuM je rIte nAmasmaraNa karyuM che, temAM A ja paraMparAgata yuktino viniyoga karyo che. vaLI "raghuvaMza'nA AgaLanA sargomAM paNa kavacita rAjakumAranuM nAmakaraNa tenA koI utkRSTa lakSaNane AdhAre ke janmaveLAnI paristhitinI koI vigatane AdhAre thayuM hovAnI varNanaprathAno kAlidAse Adara karyo che. jema ke "kRtI ataM yAyA' evA bhAvanA, gamanArthaka radhu dhAtu parathI rapu ("raghuvaMza',3.21). rAjAomAM R eTale ke mukhya hovAthI sthA ("raghuvaMza', 6.71). devIe kumArane brAhmamuhUrtamAM janma Apyo, tethI brahmAnA "aja evA nAma parathI tenA pitAe tene mana nAma ApyuM ("raghuvaMza', 5.36). dazazatarazmi jevA dyutimAna, daze dizAomAM yazathI vikhyAta ane dazakaMTha rAvaNanA zatruno pitA te rIratha ("raghuvaMza',8.29). kumAra abhirAma dehavALo hovAthI pitAe tenuM nAma "rAma pADyuM. ("raghuvaMza', 10-67). garbhano kleda kuzalavathI sApha karyo eTale kivie kumAronAM nAma "kuza" ane "lava' evAM pADyAM (raghuvaMza, 15-32). vaLI kulapradIpo nRpatidilIpa:' jevA prayogonI kAlidAsanI kRtiomAM khoTa nathI. Ama aDhAramA sarganI rAjAvalinA nAma ApatAM kAlidAse nAmonI anvarthatA darzAvavA vyutpattino Azaro laIne pracurapaNe yamakano upayoga karyo che. kAlidAsa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 13 yamakakuzaLa ane yamakapriya hovAnuM paNa "raghuvaMza'nA navamA sarganA copana yamako parathI tema ja anya keTaleka sthaLethI ApaNe joI zakIe chIe." aDhAramA sarganA pUrva bhAgamAM tenuM mukhya AlaMbana yamakAdi varNAlaMkAra che.1 (7) vaidika sAhityanA brAhmaNagraMthomAM saMdarbhanusAra ghaDI kADhelI zabdanI vyutpattinAM gaNanApAtra udAharaNo maLe che. yAskanI keTalIka vyutpattio zabdanA dhvani ane arthanI saMgati hovAnuM batAvavA mATe ja upajAvI kADhelI che. 3pavitvati sAdhu: ema kahIne je zabdono khulAso TIkAkAroe Apyo che, te A ja paddhatie. pachInA taMtrasAhityamAMthI paNa udAharaNo TAMkI zakAze. (1) nA ru ane dra evA aMzo parathI thaze drAvavA pazAnAm (2) matranA mana ane 2 evA aMza uparathI matrI: manana-trarUpa:; ane (3) svara: eTale svarati paddhati sUvati vitaM athavA 2 svarUpatmiAnaM ti pam ti paramapunAtara saMghanayano ti; athavA to vaM ca sAtvIyaM tinirUpa ni vahi prAzayanto ti ti sva: AvA khulAsAo ApavAnI rUDha paraMparA hatI. hemacaMdranA piyAnavatAmaNi jevo kozo uparanI vRttimAM, badhA zabdo dhAtuja hovAnA siddhAMtane anusarIne, je nAmonI vyutpatti svAbhAvika rIte ApI zakAya tema na hoya temanA ghaTakarUpa ekAda-be vyaMjama ke svarano AdhAra laI temane koI kriyAvAcaka dhAtu sAthe joDIne vyutpatti ApelI che. kAlidAsanA prayAsane A samagra saMdarbhamAM jovAthI tenA kavikarmanI ane svataH aramaNIyane ramaNIya kema banAvavuM te mATenI kaviSTinI prazaMsA karyA vagara ApaNe nahIM rahI zakIe. 2 1. jema ke, "vikramorvazIyamAMnAM nIcenAM udAharaNo parathI : harati me harivahanadimukha". (3.6) nIlakaMTha mamotkaMThA vaneDasminuM vanitA tvayA ! dIghapAMgA sitApAMga daLa daSTikSamAbhaveta' (4.21). api vanAMtarakalpacatarA, zramati parvataparvasu saMnatA | IdamanaMgaparigrahamaMganA, pRthunitaMba nitaMbavatI tava' | (4.49). hAla-sAtavAhanakRta prAkRta subhASita-saMgraha "gAthAkoza" ke "gAthA-saptazatI'mAMnI nIcenI gAthAmAM Avo ja chekAnuprAya che. caMdamuhi caMdadhavalA, dIhA dIhacchi tuha vio amei caujAmA saajamA va jAmiNI kahe vi volINA ne (3.52) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 2. uttarakAlIna sAhityamAM paNa A rIti-prayukti supracalita hatI. eka hAtha caDyuM te udAharaNa ApuM : padyaguptakRta 'navasAhasAMkarata' mAM paramAra-utpatti varNanane lagatA 11mA sargamAM kahyuM che ke vizvAmitre naMdinI gAya corI, te samaye maMtrabaLe je puruSane utpanna karyo hato tenuM nAma paDyuM 'paramAra' eTale ke 'parane, zatrune mAranAra.' 14 uttarakAlIna jaina saMskRta graMthonI bhASAmAM paNa je eka prabaLa valaNa jovA maLe che te A saMdarbhamAM noMdhapAtra che. prAkRta ke dezabhASAnA zabda parathI tenA arthano jevo tevo Teko laIne, tathA saMskRta dhvanionA prAkRtamAM thatA parivartananA niyamone AdhAre 'banAvaTI' mULa saMskRta zabdo ghaDI kADhelA che. A prakriyA backformation tarIke oLakhAya che. jema ke pALadiyA ('mojaDI')> prApnAhitA : DoDa ('Dokaro') > Do:i, lApazI > tapanazrI, hInaDI > kSipravruTinnA, paDakuMvI > pakSuddhi; voDA > odhA > sudhadhayaH vagere vagere. ApaNe pramavAnuM premavA AvA valaNane AdhAre ja karyu che. AnI sAthe 'laukika' vyupattino pradeza joDAI jAya che. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta nATaka saMskRta sAhityamAM eka-aMkI uparUpako jeo arvAcIna-Adhunika pazcimanA sAhityanA prabhAvathI raMgAyelA che, teone pAzcAtya nATakathI prakRtie ane svarUpe judA evA praziSTa saMskRta nATaka AjanI dRSTie jovAmUlavavAnI bhUla karI che, ane koIka uparachallI samAnatAthI doravAIne AjanA prakAro prAcIna paraMparAmAM paNa koika rIte hatA ema batAvI khoTuM gaurava lAbhavAnI mathAmaNa karI che. - pazcimanA prabhAve ApaNA arvAcIna sAhityamAM paNa ekAMkInuM sarjana ThIkaThIka thayuM che. tenA svarUpa itihAsa vagerenI vAta karatAM saMskRtanAM eka-aMkI nATyaprakArone paNa enA sagotra gaNavAnI keTalIka ceSTA thaI che. ahIM e saMskRta eka-eka prakArono TUMko paricaya Apyo che, jethI AjanA ekAMkI te judI ja cIja hovAnuM pratIta thAya. saMskRta nATyasAhityamAM, jemAM eka ja aMka hoya tevI racanAonI paraMparA bharatanATyazAstranI pUrvethI cAlI AvI che. vividha nATyaprakAromAMthI keTalAka mATe e lAkSaNika hatI. doDheka sahastrAbdithI paNa lAMbI paraMparAmAM ochuMvadhatuM parivartana thayuM hovAnuM svAbhAvika che. eka aMkavALA prakAromAMthI koIkanuM svarUpa AgaLa jatAM badalAyuM che, to keTalAka prakAra kALagrasta thatA gayA che. te anusAra uttarottara nATyazAstrIe bharata, dhanaMjaya, dhanika, abhinavagupta, hemacaMdra, rAmacaMdra-guNacaMdra, zAradAtanaya, sAgaranaMdI, vizvanAtha, bahurUpamitra (AnuSaMgika brahmabharata, kohala) vagerenA e viSayanA nirUpaNamAM paNa keTaloka bheda jovA maLe che. vaLI eka aMka vALI ghaNI racanAo lupta thayelI che, zAstragraMthomAM temano mAtra nAmanirdeza maLe che. ethI paNa temanA svarUpa vize aspaSTatA rahe che. A sAmagrIne AdhAre arvAcIna vidvAno kItha, DolararAya mAMkaDa, suzIlakumAra re, rasikalAla parIkha vagere vacce paNa eka aMka vALI saMskRta nATyaracanAonA temanA vRttAntamAM keTaloka matabheda jovA maLe che. rAghavananuM uparUpakanuM nirUpaNa sarvasparzI, vyApaka ane sarvAdhika pramANabhUta hovAnuM jANItuM che. saMskRta nATyazAstra nATyaprakArone rUpaka ane uparUpaka evA be vibhAgamAM vaheMce che. rUpakomAM vAkyAthabhinaya hoya ane te rasapradhAna hoya, uparUpakomAM padArthabhinaya hoya ane te bhAvapradhAna hoya. eka aMkavALI racanAo uparUpakanA varganI ja hoya che. uparUpako nRtyapradhAna hoya che, ane eka mate temAM paNa aMkavibhAga hoI zake. arvAcIna yugamAM pazcimamAMthI ApaNe apanAvela nATyaprakAra ekAMkIne lagatI, zarUAtamAM kahyuM tema, carcAvicAraNAmAM keTalIka vAra evo dAvo karavAmAM Ave che ke saMskRta sAhityamAM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, zodha-khoLanI pagadaMDI para paNa ekAMkI hatuM. e kazuM navuM nathI. paNa A gerasamaja che. eka to tulanAdaSTie nATyacanAmAM aMkavibhAga e eka sthaLa bAhya lakSaNa che. bIjuM rUpako-uparUpakonuM saMvidhAna rasadaSTie thatuM. eka aMkavALI nATyaracanAomAM amuka prakAra khAtavastu (vastu itihAsa ke purANamAMthI lIdheluM), to amuka prakAra utpAdyavastu (oNtpattika, uhyo hato; amuka prakAranI prayogarIti uddhata, Aviddha-jema ke tAMDavano prayoga, to amuka prakAranI sukumAra (masRNa)-jema ke lAsyano prayoga, hatI. uparUpako nRtyapradhAna hatAM ane temAMthI amuka eka aMkavALAM to amuka ekAdhika aMka dharAvatA hatA. ane samagrapaNe jotAM saMskRtanA rUpako-uparUpakonuM Ayojana rasadaSTie thatuM. A badhA muddAo paratve arvAcIna ekAMkI ane saMskRtanI eka aMka 'vALI racanAo vacce pAyAno bheda che. AvuM ja ApaNA ane pAzcAtya kathAsAhityanI bAbatamAM paNa che. pAzcAtya sAhityaprakAro ane saMskRta sAhityaprakAro vacce tulanA temanA vyApanA pramANanI dRSTie karIne temanuM sAmyavaiSamya tAravavuM e ja temane samajavAnI sAcI rIta che. kAvya, kathA, ane nATyanA amuka prakAro bRhatu, amuka madhyama, amuka laghuevA bAhya mALakhAne AdhAre ja vividha paraMparAnA sAhityonI tulanA sArthaka nIvaDe (jema ke navalakathA, laghunavala, navalikA; mahAkAvya, khaMDakAvya, laghu kAvya vacce). lalita sAhitya lekhe, koI paNa sAhityasvarUpanI jema, ekAMkI racanA paNa rasAtmaka hoya. nATya lekhe, koI paNa nATyaprakAranI jema, ekAMkInA AsvAdanI AdhArabhitti pratyakSIkaraNa hoya. laghu kadanI racanA lekhe ekAMkIno viziSTa AsvAdano marma tenA lAghava ane ghanatAmAM rahelo hoya. uparUpakomAM eka ja aMka dharAvatA prakAro che : vIthI, prahasana, bhANa, bAyoga, usRSTikAMka ane IhAmRga. A UparAMta rAsakAMkano paNa, dasa rUpakomAM teno samAveza na thayo hovA chatAM, ullekha maLe che. AmAM vIthI, prahasana ane bhANanI prayogazailI "Aviddha eTale ke uddhata hoya che, jyAre utsuSTikAMka, rAsakAMka, hallIsaka jevAnI zailI sukumAra hoya che. eka saMskRta sAhityika ratnanuM parimArjana madhyakAlIna gujarAtamAM, solaMkIyuga ane vAghelAyuga daramiyAna saMskRta nATyaracanAnI je yazasvI dIrdha paraMparA jovA maLe che, temAM devacaMdramaNikRta caMdralekhAvijaya-prakaraNa" gauravayukta sthAna dharAve che. hemacaMdrAcAryanI AsapAsanA samayamAM sAhityasarjanano sUrya madhyAhaeN tapato hato. bhAratanA anya koI pradezanA karatAM gujarAtamAM A samayamAM pramANa ane sAtatyanI dRSTie je nATyapravRtti thaI che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para teno joTo maLe tema nathI. ane AmAM jaina lekhakono , jaina muniono phALo sarvAdhika che. aMgrejI paribhASA pramANe kahIe to AmAM temano 'siMha-bhAga che. trIzathI cAlIza jeTalI nATyakRtio A gALAmAM racAI che ane bhajavAI che. sAhityakSetre gujarAtanA A ananya yogadAnanuM mUlya ane mahattva arvAcIna samayamAM ApaNA tema ja bIjA vidvAnoe bahu ochu pichANyuM che e eka zocanIya hakIkata che. candralekhAvijaya' e prakaraNa prakAranuM rUpaka che. tenI ekamAtra hastaprata jesalameranA bhaMDAramAM sacavAyelI che (je bIjI paNa chANInA bhaMDAramAM che te pAchaLanA samayanI pratilipi che). temAM keTalAMka patra khUTe che. "caMdralekhAvijaya" eka vidagdha racanA che. devacaMdragaNi zAstrapAraMgata hatA. te samayanA aneka lekhako sAcA abhimAnathI kahI zakatA : tarkeSa karkazadhiyo vayameva nAnye, kAvyeSu komaladhiyo vayameva nAnye / / AvI kRtinuM ekamAtra hastapratane AdhAre saMpAdana karavAnuM kArya jaTila gaNAya. eTale to "caMdralekhavijayenI vizeSa jANakArI ghaNA samayathI hovA chatAM tenuM saMpAdanakArya atyAra sudhI koIe hAtha dharyuM na hatuM. AdaraNIya pradyumnavijayajIe A kAma pAra pADavA mATe keTalo samaya, keTalo parizrama lIdho che tenI mAhitI bhUmikAmAM ApI ja che. saMkula vastu, aneka pAtro, saMkula saMvidhAna, maMtro ane temanA arthaghaTanano upayoga, citrakAvyanI racanA vagere sAthe kAma pADavuM eTale loDhAnA caNA cAvavA. pradyumnavijayajIe e barAbara cAvyA hovAnuM pAThaka joI zakaze. aMgrejImAM kahevAya che tema temaNe eka paNa patthara uthalAvavo bAkI nathI rAkhyo. temaNe saMpAdita kRtinA vividha pAsAMno paricaya karAvyo che. ApaNI eka ucca kakSAnI nATyakRtino uddhAra karavA mATe sau saMskRta sAhityapremIonA temane AdaramAna ane dhanyavAda ghaTe che. | have, saMskRtanATyanA niSNAto "caMdralekhAvijayanA vastusaMvidhAnanuM racanAkSA Adi daSTie yogya vivecana kare evI apekSA rahe che. | gujarAtanA nATyasAhityanA amUlya vArasAne jALavavA ane tene pharI cetanavaMto karavA sujhabUjhavALAoe jaina samAjamAM jAgRti pragaTAvavI joIe, ane e madhyakAlIna nATako bhajavAIne AjanA sAhityarasiko sudhI pahoMcADavA mATe eka mAtabara TrasTa racavuM joIe. "saMskRtaraMgam taraphathI mArA mitra bhAI govardhana paMcAle prabuddharauhiNeya' bhajavIne- te mATe gujarAtamAMthI kazo puraskAra na maLyo to paNa ( bhAre puruSArtha karI bhajavIne, eka maMgaLa prAraMbha karyo che. have "caMdralekhAvijaya Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 zodha-khoLanI pagadaMDI para prakaraNa" samagra nahIM to tenA cUMTelA aMzone raMgamaMca upara prastuta karavA mATe jaina sAMskRtika paraMparAnA hitaciMtakoe vahelI take Ayojana karavuM ghaTe ke prabuddha-rauhiNeya AMkha ughADatuM gujarAtanuM saMskRta raMga eka asAdhAraNa ghaTanA banI gaI. chaThThI navembara 1993nA divase amadAvAdanI gurjara saMskRta raMgam nAmanI saMsthAe eka saMskRta nATaka bhajavyuM, mULanI saMskRta bhASAmAM ja ane saMskRta nATakanI jUnI paraMparAgata maMcanazailI pramANe ja. nATakanuM nAma "prabuddha-rauhiNeya'. e isavI bAramI zatAbdInA aMtabhAgamAM, te samayanA aNahillapurapattanamAM eTale ke hAlanA pATaNamAM-rAmabhadra nAmanA jaina munie racyuM hatuM. Ane eka ghaTanA ja nahIM, asAdhAraNa ghaTanA kahevI paDe. eTalA mATe ke gujarAtamAM 11mI zatAbdIthI 18mI zatAbdInA sAta soeka varasanA gALAmAM trIzabatrIza saMskRta nATyakRtio racAI hatI. A mAtra saMkhyA ja evaDI che ke ApaNe bhAratanA anya pradezo sAthe A bAbatamAM to unnata mastake UbhA rahI zakIe. ane e nATakomAMnAM ghaNA te te samaye bhajavAyAM hovAnAM paNa cokkasa nirdezo maLe che. are, caulukyayugamAM to naTamaMDaLIo vacce bhajavavAnI bAbatamAM spardhA thatI hovAnuM paNa noMdhAyuM che. paraMtu e pachI Aja sudhIno baso varasano aMdakArayuga. pAzcAtya saMskRtinA ane zikSaNanA prabhAve sAhityano ane te sAthe nATakano ApaNo khyAla mULamAMthI ja badalAyo. bIjuM kAMI nahIM to ApaNI e gauravavaMtI paraMparAno svAda levA nimitte paNa uparyukta aDhI DajhanamAMthI eka nATakane paNa atyArasudhI koIe bhajavavAno cALo nahoto karyo. hA, ucca zikSaNanA pAThyakramamAM saMskRta nATaka (tathA. jUnAM gujarAtI AkhyAna vagere prayojya kalAkRtio) hoya che kharAM, paNa e to mAtra mudrita rUpamAM ja vaMcAya-zIkhavAya che. vaLI te paNa manamAnI karIne. saMskRta nATakomAM mULa lekhakanA ja racelA je prAkRta bhASAnA aMzo che te mULa rUpamAM nahIM, paNa tenA uparathI banAvelI saMskRta chAyA rUpe zIkhavAya che. emAM sarjakano ughADe choge droha thAya che evI saMvedanazIlatA kyAranI lupta thaI gaI che. to AvI zocanIya dazAmAM pahelI ja vAra gujarAtanuM eka nATaka saMskRtamAM bhajavavAnuM parAkrama ke du:sAhasa koI kare e asAdhAraNa ghaTanA kharI ke nahIM? * munizrI pradyumnavijayajI saMpAdita "caMdralekhAvijayaprakaraNa'nuM prAkkathana. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 19 eka rIte to Ane daivayoga ja gaNavo paDe-tame jayotiSamAM mAnatA ho to virala grahayoga. nahIM to 80 varase pahoMcelA, lAkaDIne Teke laMgaDAtA cAlatA govardhana paMcAla, Ajanma nATakanA jIva ane saMskRta nATakonA paraMparAgata prayoganA eka mAtra gujarAtI niSNAta evA govardhana paMcAla, bAramI zatAbdInA A gujarAtanA nATaka upara ja kaLaza zuM kAma DhoLe, ane bhajavavAno casako emane kyAMthI lAge? jo ke vAta sAva adhdharanI, pUrvabhUmikA vagaranI nathI. A pahelAM govardhanabhAIe be saMskRta nATakonA saphaLa prayoga karelA che. bhAsakRta "dUtavAkya'no ane prahasana bhagavadajajukIya" no, ane e mATe temaNe zuddha saMskRtabhASA svAbhAvika zailImAM bolI zakatA keTalAka gujarAtI nATyazilpIone taiyAra karyA che. emanA A puruSArthe, jyAM bajAru manovRtti kalAtmaka gujarAtI nATakone DubADI de che tevI avadazAmAM ekale hAthe taravAnA puruSArthe, emanA sahayogIone saMkalpabaLa to pUruM pADyuM ja haze, paNa Arthika TekA vagara mAtra bhAvanAbaLe AvAM kAma thoDAM ja thAya che? paNa govardhanabhAI to aDaga ane aNanama. keTaloka dhAryo, keTaloka aNadhAryo pratisAda maLyo ane emanI maMDaLIe vagara rAtadivasa joye dhAryuM pAra pADyuM. "prabuddha-rohiNeya' eTale ? cha aMkanuM saMskRta nATaka. emAM poNA baso jeTalA zloka-padyo-paNa kharA. enI zailI evI ke becAra padathI mAMDIne paMdareka pada sudhInA samAso, gadyamAM ane padyamAM chUTathI vaparAyelA. je kavi ane paMDita baMne hoya te ja sAhityakAra-nATyakAra banI zake evI zatAbdIonI paraMparA. padyanuM paThana thAya athavA to gAna thAya. temAM nRtya ane saMgItano sAtha anivArya. vANInI jema gItanRtya paNa saMskRta nATakanA aMgabhUta. vaLI temAM saMskRta bhASAnI sAthe prAkRta bhASA paNa hAtha milAvatI rahe. AvuM nATaka, saMskRtano AMkaDo na jANanAra abhinetAo dvArA bhajavavuM, ane saMskRta bhASA samajanAra mUThIbhara, moTobhAga sAva ajANa, evA prekSako AgaLa rajU karavuM : "ekekam appanarNAya kima yatra catuSTayam ?' bhagavAna mahAvIranI dhamadazanAno mahimA karatI rauhiNeya coranI paraMparAgata kathAnA vastune laIne rAmabhadramunie prakaraNa prakAranuM rUpaka aNahillapattanamAM rahI lakhyuM ane bhajavAvyuM. tenI pATaNanA hastapratabhaMDAramAM sacavAyelI, eka mAtra 1. vAdidevasUri (svargavAsa 1170mAM)nA ziSya jayaprabhasUri, tenA ziSya rAmabhadra muni. prabuddharauhiNeya" I.sa. 1180thI 1190 vacce zreSThI yazovIra ane ajayapAle banAvarAvelA RSabhadeva tIrthaMkaranA devAlayanA yAtrA mahotsava veLA prathamavAra bhajavAyuM hatuM. A yazovIre jAbAlipura-suvarNadurgamAM kumArapAle pArzvanAthanA mUlabiMba sahita 1165mAM karAvelA kumAravihArano 1186mAM uddhAra karyo hato. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 zodha-khoLanI pagadaMDI para hastapratane AdhAre sadgata puNyavijayajI munie tenuM saMpAdana karyuM ane bhAvanagaranI jaina AtmAnaMda sabhAe te I.sa. 1918 mAM prakAzita karyuM. "mUlyam ANakalayam' : kiMmata be AnA ! koIka raDyAkhaDyA pustakAlayamAM jaLavAyelI mudrita nakala govardhanabhAIe meLavI. gurjara saMskRta game e ciramUchita dehane 1993mAM pharI cetanathI dhabakato karyo. (2) mahArAja zreNikazAsita rAjagRhanagaramAM raMgarAga ane gAnatAna sAthe vasaMtotsavanI ujavaNI karatA nAgariko. A takano lAbha laIne eka yuvAna vRkSaghaTAthI chavAyelA nikuMjanA ekAMtamAM , eka zrImaMta kuLanI taruNI sAthe milana goThave che. nagarane raMjADI rahelo aThaMga cora rauhiNeya potAnA eka sAgarItanI sahAyathI e taruNInuM apaharaNa karI jAya che. e pachI rohiNeya, nagaranA be agraNI zreSThionAM putraputrInA vivAhaprasaMge, ratnasuvarNanAM AbhUSaNe zaNagArAyelA vararAjAnuM apaharaNa karavAnI yojanA ghaDe che. varanA sAmaiyAmAM gItanRtyamAM loko magna hoya che tyAre rauhiNeyano kadarUpo, aDabaMga lAgato sAgarIta nAcavA AvI lAge che ane sAtha ApavA eka vAmaNIne lAve che. e dhamAlamAM rohiNeya varanI mAnA vezamAM vararAjAne potAnA khabhA upara caDAvI nAcavA mAMDe che. eTalAmAM teno eka sAthI cIMtharAno sApa nAcanArI strIonI vacce pheke che. bhAre nAsabhAga vacce rauhiNeya varane uThAvI jAya che. vepArImahAjana rAjA pAse jaI coranI bhAre raMjADanI rAva khAya che. rAjA nagararakSakane dhamakAve che. maMtrI abhayakumAra cArapAMca divasamAM ja corane pakaDI lAvavA baMdhAya che. eka rAte rAjaprAsAdamAM ja corI karavA jato rauhiNeya, vihAra karIne rAjagRhamAM e veLA AvelA bhagavAna mahAvIra jayAM vyAkhyAna karatA hatA te sthaLa pAsethI nIkaLe che. maratI vakhate rauhiNeyanA pitAe enI pAsethI vacana lIdheluM ke mahAvIranAM vacano kadI paNa kAnanAM pesavA na devAM (kema ke nahIM to mahAvIra corIne pApa gaNatA hovAthI bApadAdAno dhaMdho na cAle). e kAraNe rauhiNeya baMne kAnamAM AMgaLI ghAlIne vyAkhyAnasthaLa pAsethI utAvaLe cAle che. paNa pagamAM kAMTo bhoMkAtAM, gujarAtamAM racAyelA eka saMskRta nATaka lekhe "prabuddha-rauhiNeyano paricaya cI. DA. dalAla, rasikalAla parIkha, mo.da. dezAI, bho.je. sAMDesarA, tapasvI nAndI vageree gujarAtanAM pahelAMnAM nATakonI ke saMskRta sAhityanI vAta karatAM Apelo che. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 21 te besIne kADhavA eka kAnamAMthI AMgaLI kADhe che. eTalAmAM e mahAvIranAM vacano sAMbhaLI jAya che ke "svargavAsI devalokonI AMkho animiSa hoya che, dharatIne temanA paga aDatA nathI, emane prasveda thato nathI, paherelI phUlamALA karamAtI nathI." jaladI kAMTo kADhI rauhiNeya AMgaLI pharIthI kAnamAM khosIne tyAMthI doDI jAya che. pachI rAjaprAsAdamAM peThelA tene rakSako joI jatAM te bahAra bhAgIne gaDha parathI kUdI paDe che, paNa abhayakumAranI yojanA pramANe tyAM goThavAyelA rakSakonA hAthamAM te pakaDAI jAya che. rAjA pAse lavAyelA rauhiNeyane zULIe caDAvavAnuM vicArAya che. paNa te corInA mAla sAthe nahoto pakaDAyo, eTale karelA aparAdhano te potAne moDhe ekarAra kare to ja tene zikSA karI zakAya. rauhiNeye evo dAvo karyo ke huM to eka gAmaDiyo kheDUta chuM ane kAmakAja mATe rAjagRhamAM Avyo tyAM kazo vAMka-aparAdha vagara rakSakoe mane pakaDyo che. enI vAtanI khAtarI karavA tenA gAmamAM rAjA tapAsa karAve che, tyAre AgaLathI rauhiNeye karI rAkhelI goThavaNa pramANe, gAmaloko tenI vAtanuM samarthana kere che. koIka yuktithI rauhiNeya pAse aparAdha kabula karAvavAnuM nakkI karI tene beDI paherAvIne rAkhavAmAM Ave che. rAtre rohiNeyane madya pAI, bebhAna banAvI, svargaprAsAda jevI sajAvaTa karelA eka prAsAdamAM apsarAvezadhArI gaNikAo ane gaMdharva banelA gAyakonI vacce zayAmAM suvarAvI devAya che. te bhAnamAM Ave che tyAre apsarAo teno svargamAM navo avatAra thayAnI vadhAI ApI tenI sevAzuzruSA karavA tatpara thAya che, paNa rakSako rauhiNeyane kahe che ke svarganA niyamAnusAra, te pRthvI para je satkRtyaduSkRtya karyA hoya tenI tAre pahelAM kabulAta karavI paDaze. e kSaNe catura rauhiNeyane, akasmAta saMbhaLAI gayelAM mahAvIra-vacanonuM smaraNa thAya che. te kaLI jAya che ke pote jyAM che te kharekharuM svarga nathI paNa tenI pAse aparAdhano ekarAra karAvavA abhayakumAre karelI yukti che. eTale te kahe che ke meM pRthvI para ghaNAM puNyakArya karyA che, koI apakRtya nathI karyuM. abhayakumArane enI yukti niSphaLa gayAnI jANa karAya che. chevaTe rAjA rauhiNeyane teNe karelA aparAdhonI kSamA ane abhayavacana Ape che. rohiNeya badhA aparAdho kabUla kare che. mahAvIra bhagavAnanAM mAtra becAra vacano sAbhaLyAthI paNa potAne kaI rIte jIvatadAna maLyuM te jaNAvI, je gupta sthaLe corIno mAla, apahRta taruNI ane zreSThIputra rAkhelAM hatAM te batAvI, rauhiNeya bhagavAna mahAvIra pAse jaIne dIkSA grahaNa kare che. A purANI daMtakathA-daSTAMtakathAne, bAranI zatAbdInA gujarAtanA sAmAjikanemicaMdakRta "AkhyAnakamaNikoza' uparanI ApradevasUrinI vRttimAM (racanAvarSa 1134) 3. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zodha-khoLanI pagadaMDI para sAMskRtika saMdarbhamAM je rUpe rAmabhadramunie joI tene tatkAlIna bhadravarganA vidagdha bhAvako samakSa, saMskRta nATyaracanAnI paraMparAne anusarIne, jaina dharmano prabhAva darzAvatA upadezagarbhita lokAturaMjana mATe nATyarUpe prastuta karI. enA cha aMka, poNA baso jeTalAM padya, nRtyagIta sAthe raMgamaMca para bhajavavA mATe cha rAta to joIe ja. A sApanA bhArAne be ja kalAkamAM bAMdhavo. gItanRtyanI jUnI paraMparAnA sagaDa kayAM maLe? AjanA bhAvakaprekSakanI abhirucine gaNatarImAM laI keTaluMka navesarathI Ayojana karavuM anivArya. to saMskRta raMgabhUminI, parivezanI, AhArya vagerenI paNa yathAzakya jhAMkhI karAvavI. uccAranI zuddhi ane svAbhAvikatA jALavavI. cakrAvAnA AvA sAteya koThA govardhanabhAInA aNathaka mArgadarzanathI ane samabhAvIonA sahayogathI kalAkAro bhedI zakyA e raMgadevatAnI paNa kRpA vinA bane kharuM ? (4) paNa A to bhojanathALanI vAnIo kevI sAmagrIthI banI, koNe banAvI, te mATe kevI taiyArI karAI enI vAta thaI. chevaTe to enA AsvAdamAM ja enI sArthakatA rahelI hoya che. maMca upara--raMgapITha ane mattavAraNI vALA khAsa maMca uparatame haTTAkaTTA, capaLa rohiNeya tarIke rAju bAroTane juo, annapUrNA zuklane na bhUlI zakAya evI vAmanakA tarIke juo, bhArgava Thakkara, hariNAkSI desAI, dIpti jozI vagere bIjA vIzeka kalAkAronI vividha bhUmikAo juo, nisarga trivedInA gItasaMgIta sAthe anurUpa nRtyo ane nayanaramya vezabhUSA ane raMgasajjA juo, tyAre govardhanabhAInI preraNA ane puruSArthathI A raMgakarmIoe eka nUtana nATyAnubhUti hAthavagI karyAnI tamane pratyakSa pratIti thAya paNa sarjakatAnA AvA unmeSanI pR. 127-129 upara jinAgAmazravaNanA phaLanA daSTAMta tarIke rauhiNeyaka AkhyAna (prAkRta bhASAmAM) ApyuM che. paNa e AkhyAna pramnasUrikRta mUlazuddhiprakaraNa ke "sthAnaka' uparanI devacaMdrasUrie 1090mAM racelI vRttimAM, jinavacananuM zravaNa karavAnA phaLanA dRSTAMta tarIke je rauhiNeyaka kathAnaka prAkata gadyapadyamAM Apela che.(pu. 134-139) tenuM ja upajIvI che. keTalaMka zabdazaH lIdhela che, kyAMka zabdAMtara karela che, to kyAMka saMkSepa. hemacaMdrAcArye (bAramI zatAbdInA madhyamAM) temanI 'yogazAstra' uparanI vRttimAM saMskRtamAM rauhiNeyakathAnaka (corI choDI dIdhAthI svargaprAthiyAnA daSTAMta tarIke) Apela che (pR.319-328). jaMbUvijayajIe temanA "yogazAstra' nA saMpAdanamAM sUcavyuM che ke e kathAnaka hemacaMdrAcArye lagabhaga zabdazaH) 'triziSTizalakApuruSacaritra'mAM (dasamuM parva, agyAramo sarga) paNa pharI ApyuM che (pR. 320 uparanI TippaNI). Ama rauhiNeya coranI kathA 11mI-12mI zatAbdImAM ghaNI lokapriya hatI. pachI paNa tenAM rUpAMtaro maLe che. saMskRtanA prakAMDa vidvAna sadgata suzIlakumAra dee evo abhiprAya vyakta karelo che ke "prabuddharauhiNeya' nATakanuM kathAvastu pAtaLuM che ane te tadana anATyAtmaka che. temaNe mAtra te vAMcIne Apelo A abhiprAya je govardhanabhAIe je prayoga karyo te joyo hota to muLamAMthI ja badalyo hota. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 23 zakyatAonuM prakaTIkaraNa TakI rahe te mATe ApaNI saMskAra-vimukhatA keTalo prANavAyu pUro pADaze evo praznArtha bhUbhaMga karato ApaNI sAme khaDo che. saMskRta nATaka : AjanA ApaNA saMdarbhamAM 1. ApaNA nATyarasika sAmAnya gujarAtI prekSako, bhale moTI saMkhyAmAM nahIM to gaNanApAtra saMkhyAmAM, saMskRta nATako rasathI jue te mATe zuM karavuM jarUrI che e bAbata ahIM thoDAka vicAro rajU karyA che. arvAcIna yugamAM saMskRta nATako aDhAramI zatAbdInA aMtathI zarU karIne Aja sudhI bhAratamAM bhajavAtAM rahyAM che. e mULa saMskRtamAM hoya; e samagra hoya, athavA temano koI aMza hoya ke saMkSipta rUpa hoya; e anuvAdita ke rUpAMtarita hoya. bhajavaNI ane raMgamaMcIya Ayojana prAcIna zailInuM, arvAcIna-Adhunika zailInuM ke mizra rUpanuM hoya. saMskRta nATakonI arvAcIna bhajavaNInuM vivaraNa-vivecana tathA temanI vividha maryAdA ke guNadoSa darzAvatuM mUlyAMkana paNa vidvAno ane nATyavido taraphathI ApaNane maLatuM rahyuM che. saMskRta nATyakalA vize, ane khAsa to saMskRta nATakonI raMgamaMca paranI bhajavaNI ane saMskRta raMgabhUmine kendramAM rAkhIne I.sa. 1974mAM honolulunI havAI yunivarsiTImAM eka AMtararASTrIya saMmelananuM Ayojana thayuM hatuM. te veLA bhAsanuM 'svapravAsavadatta' nATaka paNa zAntA gAMdhInA digdarzana nIce bhajavAyuM hatuM. e saMmelanamAM rajU thayelA nibaMdho ane carcAono sAra 'saMskRta DrAmA ina parphormansa' evA nAme eka pustakarUpe 1981mAM prakAzita thayAM che. kula dasa nibaMdho cAra vibhAga nIce apAyA che : prAcIna bhAratamAM saMskRta nATakanI bhajavaNI, arvAcIna samayamAM bhajavaNI, rasasiddhAMta ane nATya-prayoganI jaLavAyelI purANI paraMparA. rAdhavana, kapilA vAtsyAyana, zAntA gAMdhI, krisTophara birkI, eDvina gero vagere jevA AvA viSayanA niSNAtoe lakhelA e mUlyavAna nibaMdhomAM saMskRta nATyaprayoganA ghaNAM pAsAM upara prakAza nAkhavAmAM Apyo che ane temanI sAthe saMkaLAyelI vivadha samasyAonI ghotaka carcAvicAraNA karavAmAM AvI che. vigate ApelI viSayasUcithI tathA keTalAka nATyaprayogonAM dRzyonI tasvIrothI pustakanI mUlyavattAmAM vadhAro thayo che. e pustakamAMno, arvAcIna samayamAM saMskRta nATakonI bhajavaNIne lagatA vibhAgomAMno ricamanDano nibaMdha 'sajezvanjha phora DAyarekTarsa Ava saMskRta plejha' tathA vibhAganuM prastAvika--e baMnethI prerAIne huM ApaNA AjanA saMdarbhamAM saMskRta nATaka vize thoDuMka kahIza. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zodha-khoLanI pagadaMDI para A 2. saMskRta nATakane saMskRta bhASAmAM ja bhajavatAM teno asvAda laI zake tevA prekSakonI saMkhyA ghaNI nAnI rahevAnI ane e te uttarottara ghaTatI javAnI emAM kazo zaka nathI. nATyarasikonA vargane mAtra saMskRta bhASA na jANatA hovAnA kAraNe ja ApaNA hajAra-bAra so varasa sudhI phUlelAphAlelA prAcIna dazyakAvyanA vArasAthI vaMcita kema rAkhI zakAya ? aMgrejI vagere paradezI bhASAo ane anya bhAratIya bhASAonAM nATaka anuvAdita ke rUpAMtarita karI ApaNe tyAM bhajavAya che. to te pramANe jo uttama saMskRta nATakone vizALa varga sudhI pahocADavA mATe temane gujarAtI bhASAmAM anuvAdarUpe ApaNe bhajavI zakIe nahIM to ApaNA loko mATe saMskRta nATaka purAvastunA saMgrahAlayanI mAtra eka kutUhalapoSaka cIja banI raheze. saMskRtapremIo saMskRta nATakane saMskRtamAM bhajavatA rahe ene mATe to badhI rItanuM uttejana ApavuM ja joIe, paNa anuvAdo bhajavavAnI dizAmAM paNa ApaNe saghana prayAsa karavA joIe. avAranavAra koI koI saMskRta nATakanA anuvAda bhajavAtA rahyA hovAnuM to ApaNe sau jANIe chIe. mAruM kahevAnuM ema che ke saMskRta nATako ApaNA atyAranA prayojya nATyanidhino eka bhAga banI rahevo joIe. - 3. A vAta svIkArIne AgaLa cAlIe eTale e aMge ApaNI sAme traNa samasyAo khaDI thAya che. uttama gujarAtI anuvAdonI, e anuvAdonI prayogakSamatAnI ane saMskRta nATakanI (jema mULa rUpamAM, tema anuvAdita rUpamAM) prayogazailInI. ApaNe eka pachI eka A samasyAono TUMkamAM vicAra karIe. kAlidAsa, bhavabhUti, harSa jevAnAM sArAM ane thoDAMka to uttama kahI zakIe tevA gujarAtI anuvAdo ApaNI pAse che. e dhoraNe bIjAM keTalAMka sArAM nATakonAM anuvAda karI zake evA saMskRta ane gujarAtInA jANakAro paNa ApaNI pAse che. eTale mAtra sAhityakRti lekhe vAMcavA hoya to mULa saMskRtanA samakakSa tarIke laI zakIe evA gujarAtI anuvAdo prApta karavAnuM kArya pramANamAM susAdhya che. vadhu kaThina prazna e anuvAdonI prayogakSamatAno che. paNa ApaNe jANIe chIe ke raMgamaMcanI bhASAmAM nijI lAkSaNikatA hoya che. ukitaonI vAkyaracanA, temano zabdavinyAsa, bolAtI bhASAnA Arohaavaroha, maroDa ane lahekA jhIlI zake tevI hoya to ja te raMgamaMca upara prANavAna bane. anuvAdakoe saMskRta nATakonA sAhityakRti lekhe karelA anuvAdanI bhASAmAM bhajavavAnI dRSTie keTaluMka parivartana-mULa arthane hAni na pahoMce te rItanuM zabdAMtaraNa ke zabdagoThavaNImAM pheraphAra vagere-anivArya bane. A to thaI nATakanA gadyAzonI vAta. tenA padyazono anuvAda prayogakSamatAnI daSTie keTalIka AgavI samasyAo upasthita Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 25 kare che. paNa temanI vicAraNA trIjA muddAnI carcA sAthe saMkaLAyelI hovAthI AgaLa u52 ka2vI ThIka raheze. 4. sauthI jaTila prazna AjanA prekSaka samakSa saMskRta nATaka (mULa bhASAmAM ke anuvAdarUpe) prastuta karavAnI prayogazailIno, tenI rItipaddhatino, raMgabhUmi, raMgamaMca, abhinaya, gItanartana, sAjasajjA vagerene lagatI rasamono che. have to e suvidita che ke saMskRta nATaka aneka rIte ananya hatuM, nijI prakRti ane vaiziSTya dharAvatuM hatuM. tene pazcimanI prAcIna ke arvAcIna paraMparAnAM nATakonA mApiye mApavuM ke temanA DhAMcAmAM DhALavuM e tenI vikRti karavA barAbara che. eTale prAcIna samayamAM je rUpe ane je rIte saMskRta nATaka bhajavAtuM hatuM te rIte Aje paNa bhajavAya to ja tenuM svarUpa ane prayojana abAdhita rahe. paNa AvuM lakSya siddha karavAnI ADe ghaNI anivArya muzkelIo che. nATyazAstranA sAhityamAM nATakonI bhajavaNIne lagatI aneka bAbatomAM cokkasa mAhitI ke nakkara vigato maLatI nathI, ane keraLamAM atyAre paNa kUDiyATTama nAme bhajavAtA saMskRta nATyAMzonI prayogazailI prAcIna prayogazailIthI ghaNI bAbatamAM judI paDatI hoya e svAbhAvika che. Ama chatAM dhAro ke ApaNe saMskRta nATakone saMskRtamAM ke anuvAdanA rUpamAM prayogazailInI dRSTie ApaNe bane teTalI mULavat pramANabhUtatAthI raju karI zakIe, to paNa prazna e che ke te keTalI prekSako sudhI pahoMcI zakaze ?- * eTale ke keTalA prekSako tenA caturvidha abhinaya ane gIta-saMgIta- nartanano marma pAmavAnI, temane asvAdavAnI UMcI vidagdhatA dharAvatA hoya ? samasyA A che : mULa bhajavAtuM hatuM tema atyAre bhajavIe to prekSakone avagamana ke pratyAyana na thAya. ane jo pratyAyana thAya tema bhajavavuM hoya to prayogazailI badalavI paDe ane pariNAme mULa svarUpa jokhamAya. vidvAno ane nATyavidomAM A samasyAnA ukela bAbata matabheda che. ane saMskRta nATaka bhajavanArAoe A bAbatamAM aneka rIte samAdhAno karyAM che. sAmAnya samajathI eTaluM to ApaNe kahI zakIe ke saMskRta nATakanI prayogazailIne lagatI mUbhabhUta bAbatomAM----caturvidha abhinaya dvArA prastutIkaraNa, gIta-saMgItanartananI vAcika sAthe saMlagnatA, raMgamaMcanI sAdagI, samagranI rasalakSitAmAM--pheraphAra karavAthI saMskRta nATaka saMskRta nATaka na rahetAM tenuM arvAcInIkaraNa thaze. bIjI tarapha atyAranA jIvanavyavahAra ane vAstavika paristhitine anurUpa keTalIka gauNa bAbatomAM pheraphAra karavo iSTa ane anivArya che. gItanA chaMda, saMgItanA rAga ane tAla, nartanamAM aMgavinyAsanI mudrA, gati vagere--e badhAno sAtha jALavavA sAthe emanA svarUpa ane pramANamAM AjanA prekSakanI bhUmikAne anurUpa pheraphAra na karAya to rasavighno naDyAM vinA na rahe. mULanAM padyone mATe akSarameLa, mAtrAmeLa tema ja dezI DhALano anukULatA pramANe upayoga karavAnuM ane gAyanazailI AjanA guNIjananI rica pramANe Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zodha-khoLanI pagadaMDI para yojanavAnuM jarUrI bane. mULa prayogazailInA mArmika ane lAkSaNika aMzone bAdhA na pahoMce ane Ajano nATyarasiyo mANI zake e rItanI bhajavaNI AdaravAmAM Ave to ja saMskRta nATakane vizALa varga mATe jIvatuM rAkhI zakIzuM. ane A rIte vividha saMskRta nATakono gujarAtI anuvAdarUpe vAraMvAra prayoga thavo joIe. bIjI bAju prekSakone evI samajaNa ApavI joIe ke ApaNane paricita AjanA vAstavalakSI, kevaLa pAThyaniSTha, judA ja raMgamaMca ane pariveza sAthe bhajavAtA nATakathI pAkya, geya ane nRtyanA saMghaTanarUpa ane rasaniSpatinuM prayojana sAdhatuM nATaka judI ja cIja che ane tethI te Agavo ja kalAnubhava karAvatuM hoya che. jo Ama karI zakIe to saMskRta nATaka anya bhASAonAM nATakonI jema ApaNA sAhityAnubhavane avazya samRddha karatuM raheze. Ano artha evo nathI ke koI paNa saMskRta nATakane arvAcIna prekSako mATe nATakanI vibhinna vibhAvanA ke pratimAna anusAra rUpAMtarita na karI zakAya ane tene judI ja prayogazailIthI rajU na karavuM joIe. e paNa thatuM ja raheze. paraMtu evAM rUpAMtara ane bhajavaNImAM saMskRta nATaka saMskRta nATaka na ja rahe teno navo ja avatAra bane. A bAbatane huM saheja spaSTa karuM. arvAcIna samayamAM saMskRta nATakonI vividha abhigamathI thayelI bhajavaNIno ricamaMDe je paricaya Apyo che, ane govardhana paMcAle paNa tenI dazyarUpe ApaNane je jhAMkhI karAvI che temAMthI eka mahattvano prazna e UThe che ke AvI vividha prayogazailIo saMskRta nATako bhajavavA mATe zA mATe yojAI? nATakane lagatI be pAyAnI hakIkato e che ke nATaka mULabhUta rIte bhajavavA mATe hoya ane te amuka prekSako mATe bhajavavAnuM hoya. saMskRta nATaka (1) arvAcIna samayamAM pAzcAtya raMgamaMcanA prabhAva nIce AvelA arvAcIna nagara sI bhAratIyoe je prayogazailImAM bhajavyuM, (2) jyAM saMskRta sAhitya, nRtya, saMgItanI paraMparA prabhAvaka hatI tyAM mULanAM tattvone jALavIne bhajavAyuM, (3) prAdezika ke laukika dazyarUponI paraMparA anusAra bhajavAyuM ke (4) yazAzakya nATyazAstra anusAra bhajavAyuM - temAM nirNAyaka paribaLa tarIke bhinna bhinna prekSakavarga hovAnuM saheje batAvI zakAze. vyavahAramAM ema ja bane. AjanA pAzcAtya prekSako mATe piTarabukanuM mahAbhArata, ApaNA loko mATe copaDAnuM mahAbhArata ane rAmAnaMda sAgaranuM rAmAyaNa, to ApaNA amuka varga mATe morAridAnanI rAmakathA-ema prekSakalakSI ane zrotAlakSI rUpAMtaronAM, ane navA navA arthaghaTanonAM DhagalAbaMdha udAharaNa ApI zakAya. te te samaya ane sAMskArika Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 27 paraMparAnA bhAvaka sudhI pahoMcADavA mATe e anivArya hoya che. e kharuM ke Ajano je nAno evo suzikSitono varga jAgrata aitihAsika cetanA dharAve che, ane je pUratI sajjatA dharAve che, te mULa rUpamAM prAcIna zailIe bhajavAtA saMskRta nATakano rasAsvAda kazI bAdhA vinA avazya laI zake. pariziSTa nUtana paddhatinI raMgabhUmi : tAdAtmyanI sAthe itaratAnI siddhi 5 (berTolTa brenTa) raMgabhUmine lagato navo siddhAnta Ama to pramANamAM saraLa che. te raMgamaMca ane prekSAgRha vaccenA vyavahAra sAthe kAma pADe che. nATyAnubhava tAdAtmya ('empathI')nA karma dvArA niSpanna thAya che. AnI sthApanA erisToTalanA kAvyazAstra ('poeTiksa')mAM karAyelI che. tenI je rIte vyAkhyA karAI che, te anusAra samIkSAtmaka valaNano tenAM ghaTakatattvomAM samAveza na thaI zake. tAdAtmyanI mAtrA jeTalI vadhu teTaluM A vadhu sAcuM. samIkSA-vivecana je rIte tAdAtmya sadhAya che tene anulakSIne uttejita thatuM hoya che, nahIM ke je ghaTanAonuM punarnirmANa prekSaka raMgamaMca para jue che tene anulakSIne. evuM nathI ke erisToTala-anusArI raMgabhUmi vize vAta karatAM 'raMgamaMca para je ghaTanAonuM punarnirmANa prekSaka jue che' eMma kahevuM tadana barAbara che. erisToTala-anusArI raMgabhUmimAM kathAvastu ane prayoganuM prayojana vAstavika jIvananA prasaMgonuM punarnirmANa pUruM pADavAnuM nahIM, paraMtu je samagra nATyAnubhava abhipreta che te niSpanna karavAnuM (keTalIka vivecanAtmaka asaro sahita) hoya che. e paNa svIkRta che ke vAstavika jIvananI yAda ApatAM abhinayakAryonI AvazyakatA che, ane AbhAsa utpanna karavA temAM amuka aMze saMbhAvyatA hovI ja joIe, kema ke te vinA tAdAtmya niSpanna na thAya. paNa te mATe ghaTanAonI kAryakAraNa-zRMkhalAne paNa laI AvavAnuM jarUrI nathI. e saMzayavRtti na janmAve eTaluM pUratuM che. e to mAtra prekSaka ja che H raMgabhUmi jene potAnA prayoganA AdhAra tarIke le che te vAstavika jIvananI ghaTanAo sAthe tene mukhyatve nisbata hoIne, te raMgabhUmi paranI ghaTanAone vAstavanA punarnirmANa tarIke laI zake che ane temanI e dRSTie samIkSA karI zake che. ema karavAmAM te kalAnA pradezanI bahAra paga mUke che. kAraNa ke kalAmAtra punarnirmANa pUruM pADavuM e potAnuM mULabhUta kArya hovAnuM samajatI nathI. tene to amuka viziSTa punarnirmANa sAthe nisbata che-- eTale ke viziSTa asaro pADatuM punarnirmANa je tAdAtmya sAdhavAnuM kArya kare che temanuM nirmANa. te potAno cIlo ja cUkI jAya, jo prekSaka kharekharI ghaTanAonI samIkSAmAM paDe. eTale prazna e upasthita thAya che ke vAstavika jIvananA prasaMgonA punanirmANane kalAnuM prayojana banAvavuM ane te dvArA prekSakonA temanA pratyenA samIkSAtmaka Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zodha-khoLanI pagadaMDI para valaNane kAMIka aMze kalApoSaka banAvavuM e zuM tadana azakya che? ApaNe jevI AnI tapAsa hAtha dharIe chIe te sAthe e spaSTa thAya che ke AvaDuM jabbara parivartana prekSAgRha ane raMgabhUmi vaccenA vyavahAranuM svarUpa badalIne ja nIpajAvI zakAya. kalAnA AcaraNanI A nUtana paddhatimAM tAdAmya ('empathI') potAnI sarvopari bhUmikA gumAvaze. tenI sAme itaratAnI asarane dAkhala karavI jarUrI banaze, je kalAtmaka asara paNa che ane je nATyAtmaka anubhava tarapha paNa dorI jAya che. temAM vAstavika jIvananI ghaTanAonuM raMgabhUmi para evI rIte punarnirmANa karavAnuM che jethI karIne kAryakAraNa saMbaMdha para bhAra mukAya ane tenA pratye prekSakanuM lakSa dorAya. A prakAranI kalA bhAvonI paNa niSpatti kare che : AvA prayogo vAstava para prabhutva sthApavAnuM saraLa banAve che. ane e ja prakSekanuM hRdaya halAve che. ItaratA-siddhi e eka prAcIna kalAvidhi che : praziSTa sukhAntikA ("kaoNmeDI'), lokabhogya kalAnI keTalIka zAkhAo ane eziyAnI raMgabhUmino paraMparAgata vyavahAra -e dvArA ApaNane te jANItI che. 1. erisToTala - anusAra je nATyaracanAnuM taMtra hoya che ane tene anurUpa abhinayazailI hoya che athavA to, A UlaTuM paNa laI zakAya), temAM raMgamaMca para je ghaTanAo ghaTe che ane e ghaTanAo je rIte vAstavika jIvanamAM bane che tene lagatI prekSakonI pratAraNAne e hakIkata sahAyabhUta bane che ke raMgamaMca para kathAvastunI rajUAta eka avibhAjya akhaMDa rUpe karavAmAM Ave che. tenI vigato ekaeka karIne vAstavika jIvanamAMnA temane anurUpa bhAgo sAthe sarakhAvI zakAtI nathI. temAMthI kazuM paNa tenA saMdarbhathI chUTuM karIne, vAstavikatAnA saMdarbhamAM besADI zakAtuM nathI. Ano ukela abhinayanI itaratA-sAdhaka zailImAM rahelo che. temAM kathAno ghaTanApravAha tUTaka hoya che. eka akhaMDa kathAvastu svataMtra bhAgonI banelI hoya che, je vAstavika jIvananA tene anurUpa ghaTanAkhaMDo sAthe sarakhAvI zakAya che ane sarakhAvavA joIe. A prakAranA abhinayanuM samagra baLa vAstavikatA sAthenI tulanAomAMthI prApta thAya che- bIjA zabdomAM, je ghaTanAonuM punarnirmANa thAya che temanI kAraNarUpatA pratye te satata dhyAna doratuM rahe che. - 2. itaratAnI asara siddha karavA mATe abhinetAe raMgabhUminA pAtramAM pUrNapaNe rUpAMtara thatuM nivAravuM joIe. e pAtrane darzAve che, tenI paMktio TAMke che, te vAstavika jIvananI koIka ghaTanAnuM punarAvartana kare che. prekSakavarga pUrNapaNe vazIbhUta nathI thato. teNe mAtra samasaMvedana sAdhavuM jarUrI nathI. nirUpita niyati pratye niyativAdI valaNa apanAvavuM jarUrI nathI (jayAM pAtra AnaMda anubhave che. tyAM te krodha anubhavI zake, vagere te judo ja ghaTanApravAha kalpavA ke te zodhI jovA vagere bAbatamAM mukta hoya Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 29 che). ghaTanAone aitihAsikatA apAya che, tema ja sAmAjika sthAnaniveza (AmAMnuM paheluM AjanI ghaTanAo paratve bane che : je koI che te haMmezAM tevuM na hatuM, ane haMmezAM, tevuM nahI hoya. bIjuM pravartamAna samAjavyavasthA upara vAraMvAra praznArtha-sUcaka prakAza pheMke che ane tene carcAviSaya banAve che). itaratAnI asara siddha karavI e evo kasaba che je pAyAnA siddhAMtothI zIkhavavo joIe. 3. erisToTalanI raMgabhUmithI bhinna prakAranI raMgabhUmi vize : amuka bhAvonuM udabodhana karavuM e sAmAnyataH raMgabhUminuM lakSya hoya che. raMgabhUmi te hetuthI vAstavanA je anukaraNono upayoga kare che temAM, tenA ukta lakSyathI vicalita thayA vinA, ghaNI mAtrAmAM cokkasAIno - 'azuddhi' no samAveza te karI zake. e anukaraNano kazAka vAstavika sAthe meLamilApa che te to sahradaya bhAvakane e sAdI hakIkata dvArA sUcavI devAya che ke abhinetA e ghaTanAne bhajavI zake che. AvI pratAraNAmAM te e hakIkatane upayogamAM le che ke goDiyA amuka kUdako lagAve che tene e kUdako lagAvavo kharekhara saMbhavita hovAnA purAvA tarIke laI zakAya che. vAstavika hakIkatamAM vAstavanI tadna acokkasa-azuddha nakalo paNa svIkArya banI zake-- jo be judIjudI paddhatione vAparavAmAM Ave; eka, tAdAtmya sadhAya te mATenI prayuktio ane bIjI tATasthyaitaratA ('elienekzana') sadhAya te mATenI prayukitao. (1. 'berTolTa brenTa- jarnalsa : 1934-1955. bIjI oNgasTa 1940 nI noMdha pR.81-82 'mesiMgakAupha saMvAda' (methuana vaDe 1965mAM prakAzita) e raMgabhUmi paranI nUtana prayogapaddhatine lagatI catuSpakSI vAtacItarUpe brenTa taiyArI karI rahyA hatA. paNa te kAma adhUruM rahyuM; 2. trIjI ogasTa 1940nI noMdha pR.83-84. uparyukata 'saMvAdo'nuM pariziSTa; 3. pahelI phebruArI 1941nI noMdha pR. 131.) jarnalsa' vize be abhiprAyo (1) ApaNI zatAbdInA eka mahAna lekhake rAjakAraNI vicAro, gharagaththu vigato, kalAvivAdo, kAvyo, tasvIro ane akhabAro tathA sAmayikonI kAtaraNonuM baneluM adbhuta kolAja-- te niHzaMka AgAmI peDhI mATe saMkalita kareluM che. bre je kAMI teNe lakhyuM, je rIte lakhyuM, je kAraNe lakhyuM ene lagatI tathA ApaNe zA mATe jIvIe chIe, kaI rIte jIvIe chIe, kAvyanI prakRti kevI che, raMgabhUminuM svarUpa kevuM che ene lagatI vicAraNAnI eka rIta lekhe rojanIzIno upayoga karyo che. pahelAM je kAMI prakAzita thayuM che tethI vizeSa A jarnalo ApaNane brenTanI sarjanaprakriyAnI nikaTa mUkI Ape che. neDa celeTa. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zodha-khoLanI pagadaMDI para (2) AmAMthI eka samRddha ciMtanazIla mAnasanI chabI UpasI Ave che. sarvatra raMgabhUminI kalAne lagatAM arthagarbha, prAsaMgika nirIkSaNo ane tenA potAnA raMgabhUmine lagatA AzayonI bhItaranI AtaMrika sUjha verAyelAM che. - eleyuna phAyansTAna). Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sonala mAnasiMghano nUtana nartanaprayoga : "dropadI' 1. dasamI navembara 1994nA roja nartanakSetre eka agraNI kalAkAra tarIke supritiSThita ane aneka yazasvI siddhio prApta karela sonala mAnasiMghe muMbaImAM potAno eka nUtana nartanaprayoga dropadI' prastuta karyo hato. tyAre mAruM muMbaImAM hovuM, mitra sunIla koThArIno Agraha ane sthULa sagavaDonI sulabhatA - e kAraNone lIdhe ukta prayoga jovAno mane suyoga sAMpaDyo. sAmAnya rIte kalArasika hovA chatAM aneka kAraNe chellAM keTalAMka varasothI cAlu nATaka, nRtya vagere jovAnuM mArAthI have nathI banatuM. nRtyakalA, saMgIta, tAla, abhinaya, raMgasajjA, prakAza-Ayojana - A badhAnI mArI jANakArI ane samaja eka pRthajananI : temanI bArIkIo, paribhASA ane nUtana vikAsathI huM ajANa. chatAM paNa ghaNA varase eka moTA kalAkarane jovAnI taka maLatI hoIne ane "mahAbhArata'mAM mane UMDo rasa hoIne meM e takano lAbha lIdho. e prayogano ghaNo bhAga mAre mATe AsvAdya, ramaNIya ane smaraNIya anubhava banyo. e pachI meM e prasaMge prakAzita karelI paricayapustikAmAM sonale ApeluM draupadInA pAtranA potAnA arthaghaTana vizenuM lakhANa vAMcyuM. ane bAdamAM sunIle "hindustAna TAImsa (14mI me, 1994)mAM karelI sonalanI draupadI'nI niSNAta-kakSAnI sarvAgINa samIkSA vAMcI. ethI sonale pote draupadIne je rUpe-svarUpe joI-jANI ane tene potAnA sarjanAtmaka prayogathI mUrti ane abhivyakata karI enuM tAtparya ane marma mane spaSTa thayAM. pahelAM huM sunIlanI samIkSAne AdhAre draupadI'nA prayoga vizenI mAhitI ane mUlyAMkana TUMkamAM ApIza ane pachI draupadInA pAtranA arthaghaTana vize thoDAMka TIkA-TIppaNa karIza. 2. driaupadI'nuM Ayojana vyApaka arthamAM dazya-zrAvya prayoga lekhe karavAmAM AvyuM che. je ghaTanAo ane bhAvo rajU karyA che, e nartana ane nATya baMnenA saMyojana ane sahayagathI karavAno prayAsa che, ane enI nUtanatAnAM vividha pAsAMmAM A eka mahattvanuM pAsuM che. raMgamaMcanirdezaka amala allAnA ane temanA DijhAInara pati nisAra allAnAe draupadI'nA nATyanA pAsAnuM (raMgamaMca paranAM dazya, prastuta thatI ghaTanAne lagatAM TIkATippaNa, gIta-saMgIta, prakAza-Ayojana vagere), ane sonale tenA nartananA pAsAnuM evI rIte sAthe maLIne nirmANa karyu ke te baMne pAsAM paraspara upakAraka rahe ane koI ekanA prabhAvathI bIjuM dabAI na jAya. nATya ane nartananAM vibhinna mAdhyamonuM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 zodha-khoLanI pagadaMDI para rasAyana karavAnA A rasaprada akhatarAe A kalAkAro samakSa moTuM Ahlana khaDuM karyuM. udAharaNa tarIke, nartananI hastamudrA karaNa, cAri vagere vaDe vyakata karAtA bhAvo nATyAMga tarIke paNa kaI rIte jALavI rAkhavA, athavA vAcika abhinaya tathA dRzyone nartana-saMdarbhe kaI rIte jogavavA, evI samasyAo 'draupadI'nA nirmANakAroe ukelavI paDe tema hatI. temaNe e saphaLatAthI ukelI che ane pariNAma tRptikara AvyuM che ema ApaNe avazya kahI zakIe. AmAM parasparanA sahayogano ane sUkSma samajano moTo phALo che. maMca pa2 yathAprApta vividha vastuone sUcavato upayoga, uttarottara vividha pAtro, bhAvasaMkramaNa ane bhUta-vartamAna-bhAvi samayane rajU karavAnI tenI bahumukhI vidagdhatA, karAla ane tumula bhAvonI abhivyaktimAM vAghasaMgItano saphaLa viniyoga, oDisI chAu kathakali bharatanATyam vagere vividha nRtyazailIonAM tattvano yathAnukULa Azraya--'draupadI'nAM AvAM aneka pAsAMmAM kalAkAronI sarjakatA pratIta thAya che. draupadIno janma ke prAkaTya. svayaMvara, paMcapatitva, sabhAbhavanamAM duryodhanano upahAsa, kauravasabhAmAM dAsI lekhe dhRNAjanaka avahelanA, veNIsaMhAra vagere draupadIcaritranI bhAvotkaTa ghaTanAonuM kathana, varNana, nirUpaNa, arthaghaTana prastuta karavA mATe A dRzyazrAvya prayogamAM je vibhinna tattva prayojAyAM che emanA sumeLathI UMcI saphaLatA sadhAI che. ane vibhinna kalAmAdhyamonI saMyojana-kSamatAnuM e eka pratyakSa nidarzana bane che. 3. maharSi kaipAyana vyAsanuM 'mahAbhArata' prAcIna bhAratIya saMskA2paraMparAnA akSayanidhi jevuM che. e purANa, 'itihAsa' (eTale ke daMtakathA, anuzruti), kathAAkhyAna, kAvya, dharmadarzana, zAsra--e badhAMnA saMmizraNa, saMkalana, saMgraharUpa che. e vivadha pAThaparaMparA rUpe jaLavAyu che. be hajArathI paNa vadhu varasothI enI likhita tathA maukhika paraMparAmAM badalAtA dezakALa pramANe, kAMI keTalAye pheraphAro, sudhArAvadhArA thatA rahyA che. pAtro ane prasaMgonAM navAnavAM rUpAMtara ane arthaghaTana pAmIne e AjanA divasa sudhI avitaratapaNe jIvaMta preraka-vidhAyaka baLa tarIke kAma karatuM rahyuM che. 'mahAbhArata'nA kathAMzo ane kathAono sAmagrI tarIke upoga karIne, seMkaDo bhASAomAM sAhitya ane kalAnI hajAro navIna racanAo thatI rahI che. 'bhagavadgItA'nI prazastimAM kurukSetranA saMgrAmane nadInuM rUpaka ApyuM che (bhISmadroLatA...raLanavI...). e sAthe vizALabuddhi, nirmaLa dRSTivALA vyAsane bhAratatailathI bharelA jJAnapradIpa pragaTAvavA mATe vaMdana karyAM che. bIjI rIte jotAM 'mahAbhArata' mATe mahAsAgaranuM rUpaka kadAca vadhu baMdhabesatuM thAya. mAnavasvabhAva, saMbaMdho, samasyAone nirUpato eka cetanavaMto vizvakoza paNa ene kahI zakAya. 'mahAbhArata'mAM evo dAvo karelo che ke jeTaluM ahIM che ane je kAMI anyatra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 33 che e badhuM ja ahIM mahAbhAratamAM che. enuM tAtparya eTaluM ke "mahAbhAratanI mukhya kathAnAM, enAM kathAnako, ghaTanAo, pAtro, jJAnabodha ane nirIkSaNonAM anekAneka pAsAM che ane emAM eTalI, akhUTa kSamatA che ke badalAtA yugo, samAja, saMskRtione emAMthI potapotAno artha, dRSTi, mArga maLatAM ja rahe che. A kAraNe, thatAM rahetAM navanavAM arthaghaTano vaDe ke samagranA tAtmaya ane marmanI khoja vaDe e adyAvadhi jIvaMta kRSNa, dharmarAja yudhiSThira, draupadIe "mahAbhArata'nA virATa yaMtranAM cAlaka baLo che. temanI uparAta bhISma, karNa, zikhaMDI, arjuna, citrAMgadA vagere mukhya pAtronAM arvAcIna yuganA sAhityakAroe karelAM nUtana arthaghaTanothI ApaNe paricita chIe. draupadInA pAtramAM noMdhapAtra rasa pragaTyo che hamaNAM hamaNAM. jyAM kaloda kAryare karelA "mahAbhArata'nA nATyarUpAMtaranA piTara bUke karelA nATyaprayogamAM mallikA sArAbhAIe karelI draupadInI bhUmikA, sAMvalI mitranuM "nAthabatI-anAthabatI', mahAzvetAdevInI draupadI vagere, draupadInA pAtrane potapotAnI rIte jovA-pAmavAnA navasarjanAtmaka prayAso lekhe saheje yAda Ave. AmAM nArInI samAnatA, saMmAna ane gauravane lagatAM vartamAna vicAra-saMcalanono paNa ghaNo phALo che. sonala mAnasiMghanuM draupadI" A ja pravAhane vaheto rAkhatuM eka kalAkarma che. "mahAbhArata'ne lagatI keTalIka pAyAnI hakIkato noMdhIe to : (1) enA mukhya kathAnakanA mULa svarUpano ApaNe je khyAla bAMdhI zakIe chIe emAMthI eTaluM to saheje pratIta thAya che ke kSAtradharma, yugadharma ane e dvArA ' sanAtana dharmanuM nirUpaNa karavuM e enuM pradhAna lakSya hatuM. (2) upara kahyuM ema kRSNa, dharmarAja ane draupadI mahAbhAratamAM virATa yaMtranAM pradhAna cAlaka baLo che. (3) guptakALamAM, pAMcamI zatAbdImAM "mahAbhArata" zasAhasrI saMhitAnuM svarUpa pAmyuM. tyAM sudhImAM, tathA e pachI paNa, temAM je pheraphAra thayA che, emAM tenA mukhya pAtronuM citraNa, temanAM kAryo ane Azayo ane temanA khulAsAo vadhatAochA vividha rIte palaTAtAM gayAM che. e kAraNe temanI virodhI, visaMgata rekhAono sumeLa sAdhavAnA ApaNA samayamAM je aneka prayAsa thayA che ane thAya che, sthaLakALa ane sAMskRtika paristhitine kAraNe niSpanna vibhinnatAo upara manamAnyA arthaghaTanathI ene ekahaththa kRti gaNAvavAnA, enA para akhaMDatA, ekAtmatA lAdavAnA je prayAso thAya che e tadana nirAdhAra ane behUdA lAge che. (4) Adhidaivika, AdhyAtmika paribaLo kathAnakanA samagra ghaTanAcakranuM niyamana Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 zodha-khoLanI pagadaMDI para karatAM hovAno khyAla, tathA pAtronA Adhidaivika-AdhyAtmika arthaghaTano e mULa kathAnaka paranuM uttarakAlIna AropaNa che. mAtra eTaluM kahI zakAya ke kazIka niyatine vaza vartIne ghaTanAo banatI rahetI hovAnuM mULa kathAnakamAM aMgabhUta hoya. (5) "mahAbhArata'nA kathAnakanuM ghaTanAtaMtra kevaLa aihika, paricita vyavahArajagatanuM, "buddhisaMgata" nathI. enI karmabhUmi svarga, mRtyuloka ane pAtAla ema traNeya loka che. deva, mAnava, dAnava, nAga, yakSa. apsarA, vidyAdhara vagere kakSAnAM pAtro vacce emAM satata saMvyavahAra pravarte che ane kALanI daSTie teno janmajanmAntarane AvarI leto pApa che. paurANika vizva ane emAMnI AsthAmUlaka dRSTi e "mahAbhArata'nA kathAnakanA aMgabhUta che. (6) je ghaTanAo ApaNane atyAre tarkasaMgata, ApaNA paricita jagata sAthe baMdhabesatI jaNAya ene zabdazaH laIe ane je "camatkArika', "paurANika AsthAvALI, bauddhika dRSTi sAthe asaMgata lAge enuM rUpakAtmaka ke AdhyAtmika arthaghaTana karIe- evuM bevaDuM dhoraNa svaira, sagavaDiyuM hovAnuM ughADuM che enuM koI niyAmaka taMtra batAvI zakAtuM nathI. "vAstavika ane "kAlpanika evuM AyAtI vibhAjana ApaNI samagra sAMskRtika paraMparAne vikRta karIne ja lAgu pADI zakAya. e ApaNI arvAcIna mAnavakedrI', buddhivAdI, kevaLa aihikatAvAdI dRSTinuM pariNAma che. paurANika jagata (ane prAgarvAcIna vyAvahArika jagatanI AsthAo paNa) ApaNAthI tadana nirALAM hatAM. draupadInI potAnI saMkalpanA ke bhAvanA vize sonale je kahyuM che e ApaNe TUMkamAM joIe : "bacapaNathI Aja sudhI draupadIe mArA aMtaraMgamAM vasavATa karyo che. vyAsanA ane e pachInA draupadInA nirUpaNamAM tenA jIvananI vedhaka kSaNone-svayaMvaramAM arjunanuM varaNa, kuMtAnA vacananuM pAlana karatAM AvI paDatuM paMcapatitva, kauravasabhAmAM vastraharaNa : emAM draupadInI tIvra, prabaLa lajjAzIlatA ke gauravanA, AtmasaMmAnanA pratibhAvane yogya vAcA nathI maLI. kRSNa sAthe tenA virala maitrIsaMbaMdhane paNa kazuM mahatva maLyuM nathI. draupadInA vyaktitvanAM seMkaDo parimANo che. emAM atimAnavIya tattva che. draupadI vaizvika nArItvane pratibiMbita kare che : svAbhimAnI, gauravazIla, unnata-mastaka, udAracitta, dhAradAra vANI dharAvatI ane lavaleza samAdhAna na svIkAratI vRttivALI. kRSNa sivAya bIjuM koI - vyAsa, pAMDavo ke kauravo draupadInI saMpUrNa, samagra sattAne jANI ke pAmI zakyuM nathI. draupadI e prakRti che. vizvanuM sarjana ane saMhAra karatuM baLa che. te kALa sAthe khelatI ane kALanuM bhakSaNa karatI kALI che. te sAkSAt karmatattva che. te pratyeka nArInuM rUpa che. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 zodha-khoLanI pagadaMDI para draupadInuM nirvastrIkaraNa eTale pRthvIne, prakRtine ujajaDa karI mUkavI-- tenuM nagnIkaraNa. evI pratyeka yugamAM kurukSetranI vighAtakatA sarjAtI hoya che. AjanA mAnavavAdI kahevAtA yugamAM paNa nArInI zaramajanaka avadazA karavAnA seMkaDo kissA nityanI ghaTanA che. e bAbatamAM mahAbhAratakALathI Aja sudhImAM kazo phera paDyo nathI. uparAMta draupadI kauravapAMDavanA kalahamAM vairAgni pradIpta rAkhavAno je rIte bhAga bhajave che, e jotAM tene kRSNanI adharmavinAzaka zakti tarIke paNa ghaTAvI zakAya.' e bAbatamAM kazo vAdavivAda nathI ke kRSNa, dharmarAja, draupadI, rAma, sItA, vagere alaukika daivI bhUmikAnAM paurANika pAtronI potapotAnI mAnasapratimA ghaDI levAno pratyeka manuSyano ane vizeSe sarjaka kalAkArano abAdhya adhikAra che. e pAtromAM apAra kSamatA che ane ethI bhAvakanI samakSa temanAM navanavAM parimANo pragaTa thAya che. A vAtane vivAdathI para gaNIne ApaNe e paNa jovuM joIe ke je rUpe mahAbhArata' mukhyatve ApaNane maLyuM che emAM draupadInuM mULa pAThanA saMdarbho anusAra tenAM vANI, vicAra, vartananA nirUpaNomAMthI ane kathAkAranAM potAnAM nirIkSaNomAMthI je citra Upase che eno meLa tenA pAtranAM nUtana arthaghaTano sAthe keTalo bese che. A "zuM mane lAge che?" ke "zuM hovuM joIe?' enI nahIM paNa "vastutaH zuM che ?' enI vAta che. A mATe mahAbhAratanA draupadIviSayaka badhA saMdarbho parathI tAraNa kADhavAnuM rahe. evo sarvAgINa prayAsa koI jyAre kare tyAre. paNa ApaNA para "mahAbhArata'nI kathAnI je chApa che emAM draupadI ghaNuMkharuM to eka mAnavIya hastI tarIke, rAjakuLanI kSatriyANI tarIke, tatkAlIna kSAtra AcArasaMhitAne sahajapaNe svIkAratI, sarvamAnya rAgadveSa dharAvatI eka tejasvI nArI tarIke pratIta thAya che. "mahAbhAratanA mukhya kathAnakamAMthI- emAM pachIthI umerAyelA aMzo avagaNatAM - eka kRSipradhAna, pazupAlaka samAjanuM ane rAjayanA uttarAdhikAranA kalahane kAraNe thatAM pracaMDa yuddhamAM kSatriyavaMzono sarvanAza thayAnuM citra kendravartI che. e ghaTanAne paDache kSAtradharma, rAjadharma, lokadharma vagerenI vicAraNA thaI che. kathA kendrIya tattva che; dharma, darzana, nIti, apArthiva ane pauraNika tattva gauNa che. e rIte jotAM draupadInA pAtranuM Adhidaivika, AdhyAtmika ke pratIkAtmaka arthaghaTana karavAne mULa kathAmAM bhAgye kazo avakAza che. bhAratIya sAhitya ane sAhityakAroe sItA, draupadI ane zakuMtalAnAM pAtro dvArA samakAlIna tema ja sarvakAlIna samAja, saMskRti ane mUlyo sAme je pracaMDa praznArtho khaDA karyA che e hakIkatane seMkaDo vikRtio ane aMtaravirodhonI vacce paNa, temanA cetanathI dhabakatA prANano eka vadhu purAvo na gaNI zakIe? Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarahadapAda-racita dohAkoza 1927-28nI sAla haze. tyAranA bhAvanagara rAjayanA khUNe AvelA mahuvA gAmamAM huM gujarAtI cothI-pAMcamI copaDImAM bhaNato tyAre eka kavitA hatI. mane enI traNacAra paMkita sADAcAra dAyakA pachI paNa hajI yAda che. jaTA dhare vaTavRkSa, pataMga nija bALe kAyA, jaLacara jaLamAM nahAya, dhyAna dharavA baga dhAyA, gADara muMDAve zIza, ajA mukha dADhuM rAkhe. emAM AgaLa jatAM "zAmaLa kahe evo nAmollekha to che, paNa tyAre to kavibavinuM ApaNane keTaluM bhAna hoya ? zAmaLanA e traNa chappanAnuM jUtha, mAtra bAhyAcAra pALavAthI dharma thato nathI ke svarga maLatuM nathI, je mAyAmamatA ane strInI Asakti taje tene, je anubhavI hoya tene ja Izvara maLe, te ja sAco siddha, bIjA to vezadhArI-evuM tAtparya rajU kare che. zAmaLanA e traNa chappA A pramANe che: jaTA dhare vaTavRkSa, pataMga nija bALe kAyA, jaLacara jaLamAM nahAya, dhyAna dharavA baga dhAyA, gADara muMDAve zIza, ajA mukha dADhuM rAkhe. gardhava loTe chAra, zuka mukha "rAma" ja bhAkhe, vaLI mora taje che mAnunI, zvAna sakaLanuM khAya che, kavi zAmaLa kahe sAcA vinA, koNa svargamAM jAya che. UMcuM bhALe UMTa, vAgoLa nIcuM jALe, taruvara sahe che tApa, pahADa Asana, daDha vALe ghara karI na rahe nAga, UMdaro rahe chapIne, noLIkarma gajarAja, bhakSa phaLapatra kapine, Izvara anubhava viNa nava maLe; sTeja bhAvanA bhaMga che, zAmaLa kahe manasA siddha tehane, katharoTamAM gaMga che. siMce muMDAvyAM zIza, karI ughADI kAyA, pharI mAgavI bhIkha, nA melI koIe mAyA, varatI ghaNAe veza, lakSaNo leza na letA, kAyAmAyA kAja, phare dharmalAbha kahetA, . vizvabhara tethI vegaLo, jyAM lagI mana bhAmanI bhajI zAmaLa kahe sAco siddha te, jeNe mamatA, mAyA tajI. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 37 have keTalAMka varasa pahelAM apabhraMza sAhityakRtiono paricaya meLavatAM, uttarakAlIna bauddha saMpradAyanI sahajayAnI ke vajayAnI paraMparAnA siddhanAtha sAhityamAM sarahapAdaracita "dohakoza' jovAnuM thayuM. AThamI zatAbdIno samaya. temAM rahe vividha saMpradAyonA bAhyAcAra ane karmakAMDanI TIkA karatAM je zabdo kahyA che, teno anuvAda A pramANe che : brAhmaNa to vaNajANye bheda ema ja paDhiyA cAre veda, mATI, jaLa, kuza leI bhaNaMta gharamahIM beThAM homa karaMta, phogaTa karIne homa-havana AMkho bALI kaDave dhUma. daMDI, tridaMDI, bhagave veze paMDita banIne haMsa-upadeze, ajJoe jaga vaMcyuM bhUlya dharma-adharma na jANyA tulya. banyA mahaMto coLI bhabhUta sira pe dharyo jaTAno jUTa, gharamAM beThAM dIpa prajALyA khUNe beThAM ghaMTa halAvyA. vaLe zuM dIpe, zuM naivede vaLe kazuMye maMtra bhaNe che. jANo te : basa, anya na koI bIjI saba gaNanAmAM soya, e bhaNata, ja guNaMtA e ja zAstrapurANa vakhANata e ja. Asana bAMdhI, AMkha lagAvI kAne gupacupatA jaMjALI, raMDI, muMDI, anya ja veze the dIkSA dakSaNAne miSe. lAMbA nakha ne melo veza nagna bane jati toDI keza, kSapaNaka jJAnaviDaMbana veze AtmA vaMce mokSapadeze. nagna banyuM yadi maLe mukti to zvAna ziyALane keza ukhece maLe siddhi to yuvatinitaMbane, pIchI dharate mokSa maLe to camarImayUrane, uMcha-bhojane jJAna maLe to hAthI-turaMgane, saraha bhaNe kSapaNakanI mukti mane nA bhAve tattvarahita kAyA na kadApi keva sAdhe. paMDita sarave zAstra vakhANe dehe vasatA buddha na jANe, gamanAgamana na eke khaMDita nirlaja toya bhaNe, "huM paMDita'. eke saMpyuM dhana ghaNuM bIje dIdhuM sadAya, kALa vadhe baMne vahyA kahetAM kahIe kAMI. jyAM mana, pavana na saMcare, ravi,zazI nAhi praveza, mana mUrakha vizrAma tyAM saraha taNo upadeza. akSarabaddha ja sakala jaga, nahIM nirakSara koye Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 zodha-khoLanI pagadaMDI para tava laga akSara ghoLIe jaba na nirakSara hoya. Adi ja, aMta na madhya tyAM nahIM bhava, nahIM, nirvANa, evuM parama mahAsukha nahIM para, nahIM nija bhAna. AgaLa, pAchaLa, dasa dize, jyAM jouM tyAM te ja, bhramaNA ava bhAMgI gaI, pUchuM na ko-zuM kaMI ja. bahAra sAda ko de ? bhItaramAM paNa ko lAve ? sAde sAda ko meLave ? ko lAve, ko le ? varNAkAra-pramANa-hIna akSara, veda anaMta, ko pUje, kayama pUjIe jeno Adi na aMta? AtmA para-zuM na meLavyo gamanAgamana na bhagna phIphAM khAMData kALa gyo cAvaLa hAtha na lagna. guru-upadeza-rasAmRta pIe je na dharAI, bahu-zAstrArtha-marusthaLe tarasyo te marI jAI. jaLa lUNa jayama ogaLe, tyama jo citta vilAya, AtmA dIse para samo, pachI samAdhi kAMya ? AnA bhAva, zailI ane keTalIka uktionI zAmaLanA uparyukta chappA sAthenI samAnatA hovAnuM saheje dekhAze. kyAM baMgALanA AThamI zatAbdInA sarahadapAda, kyAM gujarAtano aDhAramI zatAbdIno zAmaLa ane kyAM saurASTrane khUNe vazamI zatAbdInA pUrvArdhamAM zALAmAM bhaNato huM? - zAmaLa kAMI "dohakoza' nahoto vAMcavA gayo. ApaNe saheje aTakaLa karI zakIe ke tene saMta bhaktonA sAhityanI paraMparA dvArA ja A bhAva ane abhivyaktinI rItano paricaya maLyo hoya. udAharaNa tarIke kabIranI A paMkitao juo : kA nAMge kA bAdhe cAma, jo nahi cInhasi AtamarAma, nAMge phire joga jai hoI, banakA mRga mukti gayA koI. muMDa muMDArya ja sidhi hoI, svargahi bhIDa na pahuMcI koI. | (kabIra-graMthAvalI, pR.130) ane ApaNA AkhA bhagate paNa khoMkhArIne kahyuM che : tilaka karatAM trepana vahyA, japamALAnAM nAkAM gayA. tIratha pharI pharI thAkyAM caraNa, toya na pahotA harine zaraNa, kathA suNI suNI phUTayA kAna, akhA toya nAvyuM brahmajJAna Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 zodha-khoLanI pagadaMDI para eka mUrakhane evI Teva, patthara eTalA pUje deva pANI dekhI kare snAna, tulasI dekhI toDe pAna akhA e to bahu utpAta, ghaNA paramezvara e kayAMnI vAta ? Ama bArasoeka varasanI dhArmika-sAhityika atUTa paraMparAnAM eMdhANanuM A hajAromAMnuM eka udAharaNa che. rAhula sAMkRtyAyana vaDe saMpAdita "dohAkoza" IsavA sAtamI zatAbdI lagabhaga je tAMtrika ciMtanadhArA ane upAsanA agrasara thaI, teno prabhAva krame krame zaiva, zAkta, vaiSNava, bauddha ane jaina dharmaparaMparAo para paDyo. bauddha mahAyAna paraMparAmAM Ane pariNAme maMtrayAna, vajayAna ane sahajayAna evA saMpradAyo vikasyA. yaugika paraMparAomAM thayelAM parivartanono prabhAva paNa AmAM bhAga bhajavato hato. AmAMthI siddhayogIonI paraMparAno udaya thayo. pachIthI 84 nAtha-siddhonI anuzruti sthApita thaI. teno AraMbha AThamI zatAbdImAM sarahapAda, sarojaja ke rAhulabhadrathI thayo. sarahapAda, kRSNapAda, luIpAda vagere siddhonI racanAo apabhraMza bhASAmAM ane uttarakAlIna dezabhASAmAM maLe che. tenI paraMparA baMgALa, tibbata ane nepALamAM zatAbdIo sudhI cAlu rahI. I.sa. 1907mAM mahAmahopAdhyAya haraprasAda zAstrIe nepALanI darabAra lAIbrerImAMthI eka jUnI hastaprata prApta karI. 1917mAM temaNe te "bauddha gAna o dohA' eve nAme prakAzita karI. temAM (1) "caryAzcaryavinizcaya" eve nAme eka gItasaMgraha, (2) sarojaja tathA kRSNAcAryakata dohAo-ema be vibhAga hatA. zAstrInI mAnyatA anusAra temanI bhASA prAcIna baMgALI hovAthI, temaNe e prakAzanane hAjAra bacharera purAna bAMglA bhASAya bauddha gAna o dohA' evuM nAma ApyuM. te pachI "caryacaryavinizcaya' uparanI eka saMskRta TIkAnI ane caryApadonA tibbatI bhASAmAM thayelA anuvAdanI hastaprata paNa nepALamAMthI maLI. zAstrInI hastapratamAM 50 dohA ane 46 pUrI ane adhUrI caryAgIti hatI. prabodhacaMdra bAgacIne maLela tibbatI anuvAdanI hastapratamAM 51 carcA hatI. temaNe prApta thayela eka navI ane vadhAre sArI hastapratane AdhAre I.sa. 1938mAM je "dohAkoza' prakAzita karyo temAM 112 dohA hatA. 1. phA.gu.sabhA naimAsika, pa7, 1, jAnyu. mArca, 1992, pR. 63-66. pahelAM e vakatavya gujarAta vidyApIThamAM tA.9-10-91nA roja dharmAnaMda kosAMbI janmasmRtidina nimitte meM eka vyAkhyAna ApyuM hatuM temAM rajU kareluM. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40. zodha-khoLanI pagadaMDI para te pachI mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyane tibbatanA eka bauddha maThamAMthI sarahapadanI "dohAkoza-gIti'nI sauthI prAcIna (saMbhavataH dasamI-agiyAramI zatAbdInI) tADapatrIya hastaprata meLavI. temAM 164 dohA hatA, jemAMnA 80 navA hatA. sarahadapAdanI 'dohAkoza-gIti'no jUnI tibbatI bhASAmAM anuvAda paNa thayelo che. paNa temAM 135 dohA che, ane tenI pAThaparaMparA bAgacIvALI pAThaparaMparAne maLatI Ave che. rAhulajIe A dohAkoza-gIti' 1957mAM prakAzita karI. paraMtu sarahadapAde bIjA paNa dohAkozo ane apabhraMza bhASAmAM anya racanAo karI hatI, paraMtu te mULasvarUpe lupta thaI gaI che. mAtra tibbatI bhASAmAM thayelA anuvAda rUpe ja e kRtio sacavAI che. A zodha paNa rAhulajIe ja temanA tibbata-pravAsamAM karI ane e anuvAdonI tathA anya siddhAcAryonI racanAonA anuvAdanI hastaprato meLavI. rAhulajIe svasaMpAdita 'dohokoza'mAM (1) sarahadapAdakRta "dohAkozagIti'no jUnI tibbatImAM thayelo anuvAda (mULa tibbatI pATha nAgarI lipimAM- tenI apabhraMza chAyA ane bAgacInAM pAThAMtaro), (2) "dohAkozagIti' (mULa apabhraMza pATha ane tenI hiMdI chAyA), (3) dohAkoza-caryA-gIti' (mULa tibbatI pATha ane teno hiMdI anuvAda), (4) dohAkoza-upadeza-gIti' (mULa tibbatI pATha ane hiMdI anuvAda) vagere sarahadapAdanI paMdara racanAonA maLatA prAcIna tibbatI anuvAdo temanA hiMdI bhASAMtara sAthe ApyA che. e uparAMta sarahadapAdanAM cAra pada (haraprasAda zAstrInA prakAzanamAMthI) ane viniyazrI vagerenI thoDIka gItio ApI che. bhUmikAmAM sarahadapAdanAM jIvana, kavana, vicAradhArA, samakAlIna paristhiti, dohAkozanI apabhraMza bhASA, chaMda vagerenuM nirUpaNa karyuM che. aMte apabhraMza-bhoTa, bhoTa-apabhraMza zabdakozo. ane dohAonA prAraMbhanA zabdo anusAra varNAnukramika sUci ApI che. haraprasAda zAstrIe dohAkoza ane caryAgIti prakAzamAM ANyAM tyArathI temanuM mahattva bauddha tathA prAcIna baMgALInA vidvAnoe vividha dRSTie pichANyuM che. zahidullAe 1928mAM phreMca bhASAmAM temano anuvAda ane adhyayana prakAzita karyA. te pachI snegrove 1954mAM dohAkozano aMgrejI anuvAda Apyo. hakIkate uttarakAlIna tibbatI bauddha dharmanI paraMparAmAM sarahapAdano "dohAkoza' temAMno eka che. tenuM nAma dohAkoza-gIti' che. sarahanA bIjA kozanuM nAma "dohAkoza-caryA-gIti' ane trIjA kozanuM nAma "dohAkoza-upadeza-gIti' che. A pAchaLanA be dohAkozo temanA mULa (apabhraMza) rUpamAM sacavAyA nathI. temano mAtra tibbatI anuvAda maLe che. lokonA dohA", "rAjAnA dohA" ane "rANInA dohA eve nAme te sarahapAdanA jIvanane lagatI uttarakAlIna daMtakathAmAM jANItA che. kAraNa ke sarahe zara banAvanAra kArIgaranI je kanyA sAthe sahavAsa karyo hato, tethI thayelI potAnI badanAmInA pratikAra lekha, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 41 sAcA AcAradharmano upadeza detA eka pachI eka traNa dohAkoza racIne teNe anukrame loko samakSa, rANI samakSa ane rAjA samakSa temanuM gAna karyuM hatuM. A traNa dohAkozo tibbatamAM bauddhadarzanono je Agavo vikAsa thayo tenA pAyAnA AdhAragraMtho banyA. e paraMparA pramANe dohAonA, sIdhA zabdArthanI pAchaLa je gUDhArtha, UMDo, AdhyAtmika artha rahelo che tenuM ja mahattva che. jema ke 11mI zatAbdImAM nepALamAM ane 15mI zatAbdImAM tibbatamAM "dohAkoza-caryA-gIti'nI je vyAkhyAo thayelI che temAM dohAono UMDo marma udghATita karyo che. graMthare e TIkAono aMgrejI anuvAda ApI temanA tattvajJAnanuM savistara vivaraNa karyuM che. sarahanA darzananuM uttarakAlIna tibbatamAM je arthaghaTana pracalita thayuM te samajavA mATe graMtharanAM pustako jovA joIe. ahIM pariziSTamAM "dohAkozacaryA-gIti'nA cALIza dohAono anuvAda Apyo che. sarahadapAdaH jIvana ane upadeza saraha, sarahapA (sarahapAda), saroha (sarovaja) ke saroja (sarojavaja) ane rAhulabhadra ema vividha nAme sarahano nirdeza thayelo che. pUrva dizAmAM AvelA rAjJI kasbAnA rolI gAmamAM brAhmaNa kuTuMbamAM sarahapA janmyA hatA. nAlaMdA vidyApIThanA AcArya zAMtarakSitanA ziSya haribhadra sarahanA eka adhyApaka hatA. sarahe adhyayana pUruM karyA pachI nAlaMdAmAM keTaloka samaya adhyApanakArya karyuM. saraha" uparathI saMskRta "saroha" (paryAya "saroja')rUpa ghaDI kADheluM che, te ja pramANe te netaranAM bANa banAvavAno dhaMdho karatA hovAnI vAta paNa "saraha' nAmanI laukika vyutpatti uparathI ghaDI kADhelI lAge che. "saraha, saM. "zarata eTale ke zaraprahArabANaprahAra karanAra ema "saraha"no artha TIkAkAroe ghaTAvyo che.daMtakathA pramANe to temaNe brAhmaNakuLanA hovA chatAM "zara-kAra'nI chokarIne potAnI sAthe rAkhI hatI ane tethI bhAre lokApavAda vahoryo hato. jaina paraMparAmAM "umAsvAti', "bappabhaTTa', pAdaliptI vagere nAmo je rIte samajAvyA che. tevI ja paraMparAmAM "saraha' nAmanuM arthaghaTana karAyeluM che. pratiSThita prAcIna AcAryanA pUrvajIvananI pramANabhUta vigato noMdhAI ke jaLavAI na hoIne temanA nAmano artha ghaTAvI te pUrI pADavAmAM AvI che. sarahapAnA ziSya zabarapA hatA ane zabarapAnA luIpA. lUIpA baMgALanA 2. vAlmIki-rAmAyaNanA bAlakAMDamAM aMgadeza, mAnasa sarovara, malada, karUSa, kAnyakuja, apsarasa, mAta, vizAlA vagere nAmo kema paDyAM tenI utpattikathA dvArA kRtrima khulAsA ApelA che. eTale nAmane yathArtha TharAvavAnI A jUnI paraMparA che. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zodha-khoLanI pagadaMDI para pAlavaMzanA rAjA dharmapAlanA kAyastha (rAjalekhaka) hatA evI eka paraMparA che. sarahano samaya AThamI zatAbdInA uttarArdha nakkI karAyo che. bhoTa(tibbata)mAM sarahanA dohAne lagatI paraMparA mArapA (1012-1097)thI zarU thayelI. mArapA bhAratamAM maitrIpA pAse zIkhelA ane temaNe milarasapAne A paraMparA ApelI. atIza(982-1054)ne paNa A dohAnuM jJAna hovAnuM kahevAyuM che. nArIpA(1016-1100) sarahanA dohAne TAMke che e hakIkatanuM aitihAsika mahattva che. sarahano dharmopadeza rAhulajIe 'dohAkoza'nI bhUmikAmAM sarahanI vicAradhArAnuM je savistara nirUpaNa karyu che (pR.26-39) tene AdhAre atisaMkSepamAM huM ahIM teno sparza karIza. dohAkoza'nAM keTalAMka padyono anuvAda huM chelle rajU karIza, jenA parathI sarahanA upadezanI jhAMkhI maLI raheze. saraha kevaLa bAhyAcAramAM samAI jatA dharmapAlananI TIkA kare che. nagnatva muMDana, japatapatIratha, pUjAvidhi, yaMtrataMtra, dhyAnadhAraNA vagere tattvanI oLakha vinA nirarthaka che. bAhyAcArano Adara karatA AcAryo chaLapAkhaMDamAM racyApacyA rahe che. jAtapAtanA bhedano ane bhakSyAbharyAnA niyamono te virodha kare che. saMnyAsa laI vanavAsa levAno koI artha nathI. buddha potAnA dehanI bhItara ja vase che, tene bahAra khoLavAnI jarUra nathI. saMsAra ane nirvANa vacce daSTA ane dazya vacce, bhAva ane abhAva vacce, bhoga ane tyAga vacce sadaMtara virodha karavAmAM te mAnatA nathI. cittanI nirmaLatA e AdhyAtmika jIvananuM prathama sopAna che.teo sahaja jIvanano upadeza de che. nirmaLa manathI. anAsaktithI, nispRhatAthI viSayono upabhoga karanAra sahajAnaMdano anubhava kare che. bhedabuddhivALA cittano laya thAya te pachI ja paramatattva sAthe samarasa thaI zakAya. tattvAnubhava tarapha na laI jatAM dhyAna, yoga, samAdhi nirarthaka che. manathI mukta banavuM e ja parama nirvANa che. tyAre ja zUnyatA, nairAmya pamAya che. sAthe sAthe saraha karuNA upara paNa bhAra mUke che. rAhulajIe kahyuM che : " tibbata meM aba bhI pracalita paraMparA ke anusAra sAta dohAkoza aura siddhacaryA vajayAnI yoga ke premiyoM ke veda mAne jAte haiM, iname sarahapA, luIpA, virupA, kaNahapA, tilopA Adi ke koza sammilita che. tibbatI bhASAmeM saptakoza para bahuta baDA sAhitya hai jisake adhyayana se siddho ke vicAro para kAphI prakAza paDa sakatA hai " (bhUmikA, pR.18). Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 43 dohAkoza'nI mULa bhASAnA svarUpanI samasyA AThamI zatAbdInA vinItadeve noMdhyuM che ke samitIya zAkhAnA bauddha temanI sAhityaracanA mATe apabhraMza bhASAno upayoga karatA. samitIya nikAyano vizeSa pracAra mAlava, valabhI ane AnaMdapuramAM hovAnuM yuena sAMge kahyuM che. bIjI bAju, ukta pradezono e samaye apabhraMza bhASA ane sAhitya sAthe gADha saMbaMdha hovAnuM ApaNe jANIe chIe. valabhIno eka rAjavI saMskRta, prAkRta, ane apabhraMza bhASAmAM sAhityaracanA karato hato evo ullekha Azare sAtamI zatAbdIno che. A uparathI bauddha paraMparAmAM paNa apabhraMza sAhityanA AraMbhakALathI ja e bhASAmAM dhArmika sAhitya racAtuM hovAnuM mAnI zakAya. digaMbara jaina paraMparAmAM yogIMdudevanuM "paramappa-payAsu" eTale ke "paramAtmaprakAza" ane "yogasAra', je Azare dasamI zatAbdInI racanA che, te dohAbaddha che ane viSaya, bhAva, bhAvanA ane abhivyaktinI dRSTie siddhonA dohAkozonI ghaNI nikaTa che. bAramI zatAbdInuM rAmasiMhakRta "dohApAhuDa' paNa e ja paraMparAnuM che, ane temAM sarahanA "dohAkozamAMthI keTalAMka udAharaNo paNa (vizuddha svarUpamAM) maLe che. e baMnenI bhASA paNa mAnya apabhraMza che. agiyAra zatAbdImAM kAzmIramAM thayelAM mahAna zaivAcArya ane sAhityAcArya abhinavaguptanA "taMtrasAra" ane "parAtrIzIkAvRttimAM je apabhraMza padyo maLe che tenI bhASAmAM paNa kazo kAzmIranI bolIno sparza nathI. tenI bhASA paNa hemacaMdranirUpita mAnya apabhraMza hovAnuM joI zakAya che. eTale sahajayAnI siddhonI apabhraMza racanAonI bhASA mAnya apabhraMzathI judI hovAno ghaNo ocho saMbhava che. - jo potAnI racanAo mAtra potAnA pradezanA loko ke anuyAyIo mATe nahIM paNa bhAratabharanA loko ne zraddhALuonA upayoga mATe hoya (ane bauddha dharma te veLA bhAratamAM pUrva, pazcima, uttara, ane dakSiNa ema sarva pradezomAM pracalita hato) to e kRtio saMskRta ane prAkRtanI jema akhila bhAratIya sAhityabhASAmAM ja racAI hoya, koI prAdezika bolImAM nahIM. eTale dohakozamAM maLatI gAthAonI bhASA paNa sarvamAnya apabhraMza bhASA ja che. jo vastustithi A pramANe ja hoya, saraha, kAnha vagere siddhonAM caryApadonI bhASA sarvasAdhAraNa, mAnya apabhraMza ja hoya to prazna e che ke e racanAo atyAre ApaNane je svarUpe maLe che. temAM je ghaNuM mizra bhASAsvarUpa jovA maLe che, temAM je baMgALI, uDiyA, asamiyA, maithilI, magahI jevI prAdezika bhASAonAM tattvo vastutaH maLe che teno khulAso kema karavo ? A bAbatano pratItikara khulAso saheje ApI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 zodha-khoLanI pagadaMDI para zakAya tema che. je dhArmika racanAo zatAbdIo sudhI vyApaka pracAramAM rahI hoya ane je kaMThastha paraMparAmAM paNa satata jaLavAI hoya, temanuM bhASAsvarUpa, lokabhASAmAM uttarottara thatA rahetA pheraphArothI askRSTa na ja rahI zake. evI racanAonuM mahattva temanA artha, bhAva, ane bhAvanA upara nirbhara hoya che, dhULa uccAra, zabda ane rUpa mukAbale gauNa hoya che. ane arthabodha thavA mATe e racanAnuM jUnuM bhASArUpa uttarakALamAM bAdhaka banatuM hoI, ane kALabaLe badalAyela uccAro, rUpo ane zabdo vadhu paricita ane sugama hoI, te anusAra racanAnI mULa bhASA jANyeajANye parivartana pAmatI. rahe che. AgaLanI racanAo pachInA samayamAM jIvaMta rahe te mATenI A eka anivArya zarata che. madhyakAlIna saMtabhaktonAM padono paNa Avo ja itihAsa che. mIrAMnA padonI, narasiMhanAM padonI mULa bhASA uttarottara badalAtI gaI che, ane je pado atyAre lokakaMThe che, temanI bhASA AjanI (rAjasthAnI, hiMdI ke gujarAtI vagere) banI gaI che. nAmadevanAM hindI padonA mULa pAThano bhASAnI prApta hastapratone AdhAre nirNaya karavAno keleverTe ane lAThe je hamaNAM prayAsa karyo, temAM temaNe spaSTa batAvyuM che ke saMtonAM lokapriya padono pATha pravAhI rahyo che ane bhASA satata badalAtI rahI che. vaLI, caryAgItiomAM geyatAnuM tattva vizeSa hovAthI (temanA vividha rAgono nirdeza karelo che), mULa pAThamAM pheraphAra thatA rahevAnI ghaNI zakyatA rahe, kema ke geya racanAnuM uccAraNa pravAhI hoya che, tathA zabdonI vadhaghaTa karI zakAtI hoya che. A badhuM jotAM jo dohAkozo ane caryApadonI mULa bhASA AThamIthI dasamI zatAbdInA upalabdha apabhraMza sAhityanI mAnya apabhraMzathI bhinna na hoya, to ApaNI pAse e racanAonA upalabdha pATha parathI temano mULa pATha punirvatrita karavAnuM kArya upasthita thAya che. AvA punaghardita pAThane AdhAre racanAnuM mULa svarUpa kevuM hatuM te ApaNe joI zakIzuM. A kAryamAM e racanAonuM chaMdovidhAna tathA samakAlIna anya apabhraMza racanAonI bhASA ApaNane ghaNI sahAyaka thaI zake. evA prayAsane pariNAme siddhonI racanAonA atyAre maLatA paThanI vividha prakAranI azuddhio, kSatio ane visaMgatio ochI karavAnuM ane vadhu vizvasanIya ane susaMgata arthaghaTana karavAnuM paNa zakya banaze. svayaM rAhulajIe kahyuM che, "dohAkozakI bhASAmeM lipiko ne samayAnusAra sudhAra karanekI jo koziza kI inake kAraNa bhinna-bhinna hastalekhomeM aMtara A gayA. yaha hame DAphaTara bAgacI-saMpAdita dohAkoza ora hamAre isa samaya ke hastalekha ke 3. "sahajayAnI bauddha siddho vaDe racita, dohAkozo ane caryApadonI mULa bhASA' e pUrvokta vyAkhyAnamAMthI ahIM trIjA ane cotho khaMDa uddhata karyo che. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 45 milAne se mAlUma hogA. vaisai jAna paDatA hai, tatkAlIna apabhraMza meM dezabheda se zAyada kahIM attara AtA thA." (bhUmikA, pR.39-40). pariziSTa-1 dohAkoza-gIti'mAMthI thoDAka dohAono samachaMda anuvAda buddhi vinAze, mana mare, tUTe jyAM abhimAna, e mAyAmaya paramapada, tyAM dharavuM kyama dhyAna ? 1 nahIM te guruvAcA vade, nahIM te bUjhe ziSya, sahajabhAva, sakhI amRtarasa, kone kahIe, kaise ? 2 java mana AthamI jAya, tananAM tUTe baMdhana, tava samarasanI mAMhya, nA ko zUdra, na brAhmaNa. 3 ghara ghara enuM e ja kathAnaka, jANe ko na mahAsukha-sthAnaka, saraha jANe, jaga citte vaMcyuM, aciMtane koye nava saMcyuM. 4 Alaya-taru ukheDato matta ja citta-gajendra, gamyAgamya na jANato, hIMDe jaga svacchaMda. 5 jo jaga pUrNa sahaja-AnaMde, nAco, gAo, vilaso chaMda, phaso kiMtu jo vAsanA-vaMde, to nizca paDazo bhava-phaMde. 6 hyAM ja, sarasvatI, somanAtha, ahIM vaLI gaMgAsAgara, vArANasI, prayAga, ahIM vaLI caMdra, divAkara kSetra, pITha, upapITha, ahIM meM bhamatAM prIchyuM, deha sarIkhuM tIrtha, na kyAMya suNya, nA dIThuM. 7 pariziSTa-2 dohAkoza caryA-gIti'no anuvAda sAMkRtyAyane "dohAkoza caryA-gIti'nA tibbatI pAThanI sAthe je hIMdI anuvAda Apyo che tenI, ane graMthare ApelA aMgrejI anuvAdanI vacce visaMgati che. 23 dohA sudhIno pATha samAna che. sAMkRtyAyana anusAranA pAThamAM 24mA ane 2pamAM dohAno pUrvArdha nathI. te pachInA dohAomAM graMtharamAM je pUrvAdha che te sAMkRtyAyanamAM uttarArdha che. sAMkRtyAyananA 37no uttarArdha ane 38nuM paheluM caraNa graMtharamAM 39mo doho che ane pahelAMnA 38nAM bAkInAM traNa caraNa barAbara bIjAno 40mo che. graMtharavALo pATha arthadaSTie paNa vadhu susaMgata che. ahIM tene anusarIne anuvAda Apyo che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 zodha-khoLanI pagadaMDI para 1. jema nizcala jaLa para pavanano AghAta thatAM te taraMgita bane che, tema rAjAne paNa saraha eka ja hovA chatAM nAnAvidha bhAse che. 2. jema vikRta AMkhavALA mUDhane ekanA be dIvA dekhAya che, tema dRzya ane daSTA abhinna hovA chatAM buddhine be bhinna vasturUpa dIse che. 3. jema gharamAM ghaNA dIvA jhaLahaLatA hovA chatAM AMdhaLAne to aMdhAruM ja lAge che, tema sahaja, sarvavyApI ane samIpa hovA chatAM mUDhone to te dUra ja hoya che. 4. nadIo aneka che, paNa samudramAM te eka che, aneka miththAno eka satya vinAza kare che. eka sUrya prakAzatAM vividha aMdhakAra dhvasta thAya che. 5. vAdaLa samudramAMthI pANI laI dharatIne taraboLa karI de che, paNa samudra to AkAzanI jema nathI ghaTato, nathI vadhato. 6. svabhAvanA aikyavALAM ane buddhanI pUrNatAthI paripUrNa evA sahajamAMthI jagata uddabhave che ane temAM ja vilIna thAya the, paNa te nathI mUrta ke nathI amUrta. 7. loko paramatattvane choDI bIje jAya che ane Indriyottejaka viSayomAMthI sukha pAmavAnI AzA rAkhe che. madha temanI pahoMcamAM, temanA moMmAM ja che, paNa jo vadhu DhIla karaze to te pIdhA vinA raheze. . 8. saMsAra duHkhamaya hovAnuM pazu na samaje, paNa paMDita samaje, paMDita AkAzarUpI amRtanuM pAna kare, jyAre pazu viSayomAM Asakta rahe. 9. maLano kIDo durgadha rAce, caMdananI sugaMdhane durgadha gaNe. mUDho nirvANa choDIne bhavanA baMdhanamAM rAce. 10. jema chIcharuM khAbociyuM tarata sukAI jAya. tema daDha chatAM apUrNa guNasaMpattivALA cittanI saMpatti paNa sukAI javAnI. 11. jema samudranuM khAruM jaLa vAdaLanA mukhamAM madhuruM banI jAya, tema daDha citte paramArtha karanAra mATe viSayaviSa paNa amRta banI jAya. 12. anirvacanIyamAM kazuM duHkha nathI. je bhAvanAmaya che te ja sukharUpa che. je vAdaLano garjanazabda DarAve che tenI ja jaLavarSAthI dhAnya pAke che. 13. e AdimAM, madhyamAM ne aMtamAM che to paNa Adi ane aMta kaze anyatra nathI. kalpanAmUDha hRdayavALA zUnya ane karuNAne bhinna vade che. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 47 14. puSpamAM madha raheluM che e jema madhamAkhI jANe che, tema nirvANa saMsArathI juduM nathI ema mUDha kaI rIte samajaze? - 15. jema darpaNamAM joto mUDha pratibiMbane mukha mAne che, tema satyathI vaMcita citta asatyano Azaro le che. 16. phUlanI sugaMdha azarIrI hovA chatAM sarvavyApI ane sadyogrAhya hoya che, tema azarIrI svabhAva dvArA ja maMDaLacakrane jANavuM. 17. jema pavanabaLe cAlita komaLa jaLa paNa pASANarUpa banI jAya che, tema kalpanAthI cAlita mUDha cittamAM azarIrI paNa nakkara ne kaThora banI jAya che. 18. asala svabhAvavALA cittane kadI saMsAra ke nirvANano maLa sparzato nathI. paMkamAM DUbeluM mahAI ratna prabhAvaMta hovA chatAM prakAzI nathI zakatuM. 19. aMdhakAramAM jJAna prakAzatuM nathI, paraMtu aMdhakAra prakAzita thatAM duHkhano vilaya thAya che, jema bIjamAMthI aMkura phUTe ane aMkuramAMthI pAna. 19 20. je citta eka ja ke aneka - evuM cIMtave che te prakAzano tyAga karIne saMsAramAM praveze che. je jANIjoine AgamAM praveze che, tenAthI vadhu karuNApAtra koNa hoya ? saMdarbhasUci 4. P.C.Bagchi, Dohakosa, 1938. ? A.V.Gruenther: The Royal Song of Saraha. 1969. M.Shahidullah. Les Chants Mystiques de Kanha et Saraha. Les Dohakosa et Les Caryas. 1928. 4. hariprasAda zAstrI : "bauddha gAna o dohA', 1917. 5. rAhula sAMkRtyAyana: "dohAkoza', 1957. D.L.Snellgrove,: "Saraha's Treasury of Songs'. Pp. 224-39 in E.ConZe (ed.) Buddhist Texts through the Ages, 1954 , che Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "siddhahemazabdAnuzAsana' prAkRta adhyAyanA udAharaNonA mULa srota prAkRta adhyAyamAM nirUpita prAkRta, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikApazAcI ane apabhraMza bhASAnA vyAkaraNanA niyamone udAhRta karavA hemacaMdrAcArye pracalita sAhityamAMthI udAharaNo prastuta karelAM che. temanA mULa srota oLakhI kADhavAnuM mahattva e dRSTie che ke te dvArA kyA kayA pUrvavartI prAkRta-apabhraMza graMtho e udAharaNo levA mATe mAnya gaNAtA hatA tenuM citra ApaNe dorI zakIe. vaLI keTalIka kRtionA vadhu prAcIna pAThanI paNa e udAharaNomAMthI bhALa maLe. e udAharaNo hemacaMdrAcArye svayaM pasaMda karelAM hoya, athavA to pUrvavartI prAkRta vyAkaraNomAMthI apanAvelAM hoya (vararuci, caMDa, namisAdhunuM ane kadAca lupta thayela svayaMbhUvyAkaraNa eTalAM to ApaNe AdhArabhUta hovAno saMbhava cIMdhI zakIe). emAM ApaNane hAla maLatAM prAkRta-apabhraMza sAhityamAMthI e udAharaNonAM yathAzakya mULa zodhavAno prayAsa aneka kAraNe muzkela ane kaSTasAdhya bane che. eka to keTalIka mULa kRtio lupta thaI gaI hoya; bIjuM, prAkRta sAhitya atizaya vizAta hovAthI paNa e kAma vikaTa bane; trIjuM, jyAM udAharaNa mAtra eka-be zabdanuM hoya tyAM tene AdhAre samagra mULa padyakhaMDa ke gadyakhaMDano sagaDa meLavavAnuM asaMbhavaprAya gaNAya. tema chatAM evo prayAsa upara kahyAM te kAraNe ghaNo upayogI nIvaDe. A dizAmAM A pahelAM thayelA keTalAka prayAsonI UDatI noMdha laIe to vebare 1881mAM potAnI hAlanA "saptazataka' (= "gAthA-saptazatI')nI AvRtti uparanI noMdhomAM "siddhahemamAM uddhata thayela keTalAka zabdo - khaMDo oLakhAvyA che. pizele potAnA prAkRta vyAkaraNamAM si.ke. nA ghaNAkharA zabdo noMdhyA che, ane keTaleka sthaLe mULa srota darzAvyA che. nItI dolyIe temanA phrenca bhASAmAM lakhelA The Prakrita Grammarians, 1938(prabhAkara jhA kRta aMgrejI anuvAda, 1972)mAM vararucithI laIne paurvAtya saMpradAyanA prAkRta vyAkaraNakAronI sAthe "siddhahema'nA prAkRta vibhAganI tulanA karIne samAna sUtro ane udAharaNo vigate darzAvyAM che. (AmAMthI rudraTakRta kAvyAlaMkAra' uparanA namisAdhunA TippaNamAM Apela prAkRta vyAkaraNanI rUparekhA ane si.he.nA prAkRta vibhAga vaccenI samAnatA darzAvato aMza, A sAthe Apela pariziSTamAM uddhata karyo che.) e pachI si.he.nA apabhraMza vibhAganA anuvAdamAM meM keTalAMka apabhraMza Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para udAharaNonA mULa srota, ke samAntara bhAvArthavALAM udAharaNo saMskRta-prAkRta-apabhraMza sAhityamAMthI tathA uttarakAlIna jUnI gujarAtI, hiMdI, vageremAMthI ApelAM. te pachI muni vajrasenavijaye prAkRta adhyAyanI temanI AvRttimAM eka pariziSTamAM, pratyeka pAdanAM sUtravA2 je udAharaNo ApelAM che, temAMthI ghaNAMnI sUci ApI che, ane temAMthI jeTalAMnAM mULa sthAna temane maLyAM, teTalAM darzAvyAM che. meM ApelI apabhraMza udAharaNone lagatI mAhitIno paNa temaNe samAveza karyo che. paraMtu temanI adhUrI udAharaNa-sUci pUrI karIne bane teTalAM vadhu mULa sthAno zodhavA mATe ghaNo avakAza che. zaurasenI ane mAgadhI udAharaNo ghaNAM ochAM hovAthI temanA pUratuM AvuM kAma pramANamAM ocho zrama mAgI le che. paizAcI ane cUlikApaizAcInAM koI mULa srota bacyA na hovAthI temane mATe kazo zrama levAno avakAza nathI. bAkI rahelAM sAmAnya prAkRtanAM udAharaNonAM mULa zodhavA sArI evI mahenata karavAnI rahe che. 'gAthAsaptazatI', 'harivijaya', 'vAlagna', 'setubaMdha', 'gauDavaho', 'lIlAvaIkahA', 'tArAgaNa' vagere prAkRta kRtio, jaina AgamasAhitya, saMskRta nATyasAhitya ane te uparAMta alaMkAra-graMthomAM uSkRta prAkRta udAharaNo (traNeka hajAra jeTalAM zuddha karIne DaoN. kulakarNIe The Prakrit Verses in Works on Sanskrit Poetics mAM Apela che.) paNa jovAM joIe. prastuta prayAsane AgalA prayAsonI eka pUrti tarIke gaNavAno che. 49 nIce mukhya prAkRta, zaurasenI, mAgadhI, ane paizAcI (cUlikApaizAcI)nAM si.he.mAM ApelAM udAharaNonI sUcI bhASAbheda anusAra varNAnukrame ApI che. temAMthI jeno mULa srota oLakhI zakAyo che te tyAM darzAvyo che. apabhraMza udAharaNonAM mULa srota vize mArA apabhraMza vyAkaraNamAM vivaraNa ApyuM che. 1 nIcenI sUcImAMthI kramAMka 2, 8, 18, 22, 34, 34 4, 35, 45, 50, 51, 70, 74, 75, 95, 101, 102, 106, 111, 120, 121, 122, 130, 141, 142, 156, 167, 170, 175, 176, 206, 215, 220, 221, 226, 231, 232, 240, 243, 247, 259, 268, 271, ane 297nAM mULa vajrasenavijayajInA 'prAkRta vyAkaraNa'mAM darzAvelAM che. kramAMka 222, 239, 255, 258, 259, 260, 265, 272, 277, 278, 279, 288, 292, 295 eTalAMnA mULa srota prA. vijaya paMDyAe khoLI kADhyA che. bAkInA meM oLakhAvyA che. (gA. = vebarasaMpAdita 'saptazataka' = 'gAthAsaptazatI'.) 1. apabhraMza vyAkaraNanI navI AvRttimAM pacAseka AvAM udAharaNo umeryAM che. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0 2. je che # # # $ $ $ zodha-khoLanI pagadaMDI para mukhya prAkRta (8-1-1thI 8-4-259) 1. 13 ummatti (1-1E9). kapha limara viMna pejIsa 2-205 gA. 471 (prathama dala, AraMbhanI 12 mAtrA) ma supa paMkuni sardi maMdiM punarutta 2-179 anna uSa rasika mAmi tene 3-105 gA.264 (prathama dala, AraMbhanI 16 mAtrA) ajja vi so savai te acchI 1-33 . gaviMtimamupatI 2-190 tArAgaNa', 71 (prathama dala, AraMbhanI 12 mAtrA) aTTArajhuM sama-sAssImAM 3-123 aNuddha taM vima-mivi 2-184 atyAtogA-taratA vagere 1-7 garuDavo ' 86. makhAnA pAse 35 3-57 10. magfmA ya vizvALiyA 3-57 (vaitAlIyanuM sama caraNa) so vada parijha 2-208 12. amo mAmi maLaNa 3-41 sarakhAvo : mattA pami paNika . gA.676 mAM baLA pAka mara" (bIjA dalanI AraMbhanI mAtrA)nuM pAThAMtara. 13. are mA sa mA vasu vahI ra-201 14. anAdi vaphA nekrejha 2-189 (15. gavyo jimi jinAM 2-204 16. abbo tada te yA vagere 2-204 gabbo ratnati diye 2-204 . 18. matro sukSara-IRya 2. 204 gA. 273 19. . matro ne gAma ched 2-204 gA.821 (pahelA dalanI AraMbhanI 12 mAtrA) 20. atro nAti vihiM vagere 2-204 21. ' manno suparamivi vagere 2-204 22. maLyo hAMti hiyaM vagere 2-204 11. 17. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 51 25. 28.ka u1. gA.541 23. asAhejja devAsurA 1-78 24. aha kamalamuhI 3-87 ahaNe hiiNa hasai mAruya-taNao 3-8. 25.ka aha pecchai rahutaNao 3-87 setubandha' 2-1 (pUrvArdhanI AraMbhanI 12 mAtrA) 26. aha moho para-guNa-lahuayAi 3-87 27. ahayaM kaya-ppaNAmo 3-105 28. ahavAyaM kaya-kajjo 3-73 aho acchariaM 1-7 "ratnAvalI', trIjA aMkamAM 11mA padya pachI vAsavadattAnI uktimAM 28. aMkolla-tella-tuppaM 1-200 30. aMge cia na pahuppai 4-63 aMtoveI 1-4 32. aMteure ramiumAgao rAyA 3-136 33. aMto vIsaMbha-nivesiANaM 1-60 34. AuMTaNaM 1-177 AuMTaNAe ('mAvazyasUtra', prtibhe||dhyyn 2-20) 34.ka AbhAsai rayaNIare 4-447 'setubandha' 11-74 (4usi. 'AhAsai a Nisiare' : pUrdhinI mAmAnI 12 mAtrA) u5. Ama bahalA vaNolI 2-177. 1. 578 (prathama 66, sAmanA 12 mAtrA) u6. AraNNa kuMjaro-vva vellaMto 1-66 ('setubandha' 8.58) u7. Ale?aM 1-24 AhiAi 1-44 sil. 24 (tima 7 mAtra. 5usia AhijAIe, AhiyAia, ahijAie) 38. ia jaMpiAvasANe 1-81 40. iarAiM jANa lahuakkharAiM pAaMtimilla sahiANa 3-134 . vRttatisabhuyya' 1-13 (uthArnu pUrva 68) 41. ia viasisa-kusumasaro 1-81 42. ia vijha-guhA-nilayAe 1-42 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. para. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 'gauDavo' 338 (pUrva dalanI AraMbhanI 13 mAtrA) rUmimA vALiJa-dhUmAM 3-73 rUdA nisAmannatti 2-212 Ja niSvata-nivA 2-211 gA. 4 (pUrva dalanI AraMbhanI 12 mAtrA) 3nnama 7 mammi vinA 3-105 35naMte -hiJaJa-sAyare ba-vaLArUM 3-142. 'vAlagna', 19 (uttara dala) 3mmInaMti paMyArUM 3-27 uvakuMbharasa sIalattaNaM 3-10 vamAsu avakhatema vagere. 1-7 'gauDavaho' 188 mamamaniAM zva vaMdre 1-24 'Avazyaka-sUtra', caturvizatistava-2 OM haiM muLiyA ayaM 2-199 jimaNu maLiyaM 2-199 OM je na viLayaM 2-199 zodha-khoLanI pagadaMDI para x vu san 2-198 gA. 6 (pAThAMtara; uttara dalanI AraMbhanI 6 mAtrA) vaMti te siviLaNa maLiyA 2-186 evaM doNi pahU jia - loe 3-38 esa sahAo cci sasaharassa 3-38 4 vImi 1-169 o aviLaya-tatti, 2-203 o na macchu chAyA vRttimAr2-203 omAnayaM vaha 1-38 gA. 2-98 (uttara dalanI aMtima 10 mAtrA : pAThAM. omatiyuM) o vimi hayate 2-203 jyuM ri va-mitro 2-186 gA. 86 (pUrva dalanI AraMbhanI 12 mAtrA) Lio yuvatti 2-116. gA. 369, 'prAkRtaprakAza', 9-9 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70. zodha-khoLanI pagadaMDI para 66. kilitta-kusumovayAresu 1-145 66ka. kiM ullAveMtie vagere 2-183 67. kiM pamhuTThamhi ahaM 3-105 68. kuMkuma-piMjarayaM 2-164 68ka. keli-pasaro viaMbhai 4-157 68. ko khu eso sahassa-siro 2-188 sAra-188... khAsiyaM 1-181 "AvazyakasUtra', kAyotsargAdhyayana 71. khIroo sesassa va nimmoo 2-182 71ka. kheDDayaM kayaM vagaire 4-422 72. gaIe NaI 2-184 gajjaMte khe mehA 1-187, 3-142 (vihapa-vRtti', pR. 16, 2-16; pUrva hasana manI 12 mAtrA; pAdaliptasUrikRta gAthA.). 7uka. gAme vasAmi nayare na yAmi 3-135 'sarasvatI ma255', 3.153 74. gUDhoara-tAmarasANusAriNI bhamara-paMti-vva 1-6 164ho', 188 uttara 48; 'paary|-os'-8 geNhai ra kalama-govI 2-217 75. cauvIsaM pi jiNavarA 3-139 pizela-pe3. 34, pR. 38 76. cirassa mukkA 3-138 77. ciMca-vva kUra-pikkA 2-128 78. cI-vaMdaNaM 1-151 chichaI 2-174 1. 301 : Aao ajja kulaharAo tti chechaI jAraM / (4usi. chiMchai) 80. jau~NayaDaM, jau~NAyaDaM 1-4 81. jalaharo khu dhUmapaDalo khu 2-188 81ka. jahiM maragaya-kaMtie saMvaliyaM 4-348 82. jaM cea maulaNaM loaNANa 2-184 83. jaM jaM te roitthA 3-143 84. jAi visuddheNa pahu 3-38 74ka. geNhai ra 78. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93. zodha-khoLanI pagadaMDI para nADuM vaDuM maNe 3-26 gA. 651 (pUrva dalanA AraMbhanI 12 mAtrA) gItA te vagere 1-269 (juo kramAMka 18) niumo mokapAmattego 1-102 AvazyakasUtra'-cUrNi (anuSTrabhanuM prathama caraNa) gu DDa-payarapa 1-246 ne daM viddhA 3-105 tati - nidAna 2-174 91. tari3 idu avara rUmaM ra-198 92. tasa rU 2-186 tada manne soni 1-171 gA. 768 (uttara dalanA AraMbhanI 12 mAtrA) 94. taMg sirIpa saM 2-198 95. taM timala-vaMdri-movavuM 2-176 setubandha 1-12 (AraMbhanI 12 mAtrA) taM pi Tu chinna-sirI 2-198 tAo eAo mahilAo 3-86 98. tAnA nAgaMti || vagere 3-65 ("dhvanyAloka' bIjo udyota, bIjuM udAharaNa, AnaMdavardhanakRta "viSama bANalIlA'mAMthI; "kAvyaprakAzamAM paNa uddhata, gA. 989) 98. tinichi pachaThTha 2-143 tisu tenuM manaMkiyA puvI 3-135 tistA muhamsa parimo 3-138 101. te viga dhannI vore 2-184 "svayambhacchandasa" 1-1-4; "paramappapAsu 2-117 mAM udbhUta 102. simekamAphivi 3-134 dasayAliya-sutta' 3-1 13.. to NeNa karayala-TThiA 3-70 104. thANuNo rehA 2-7 105. gU niSpo nomo 2-200 106. vRMdra-dira-tiro vagere. 1-6 (sarakhAvo "setubandha'- 102). 9. 97. 99. 100. ' S 1S8 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 55 107. TUra vinimra 2-2015 108. rijha-sIde 1-144 gA. 175 ("dhvanyAlokamAM uddhata) .1 9. hAlo vo na muThTha -206 110, dvi-bhUminuM tApa-kanojhijhADuM 3-16 111 vidhi-viduM 1-84 111.. yuvAno 1-244 "naMdisutta'-115 112 kuho vo 1-115 112. suhAvi so su-vahU-satyo 1-97 113. diDu rAma-phitraNa 2-164 114. ke mA patima nittanuM 2-196 115. Tu siga tAva suri 2-196 116. vaM-nA-suvaipa 1-26 Avazyaka-sUtra", zrutastava 117. fo rUmabdavI 3-162 'uttarajhAyA', namipavannA 118. tofvg vi paSo vArdUi 3-142 119, thaImsa to 3-134 120. gharadAra pavanakumaMtAM 2-164 setubandha 2-24 (galitakanA bIjA caraNanI pAchaLanI 15 mAtrA) 121. thAra-vittina-vatta 1-145 "gauDavAho', 410 (prathama dalanI AraMbhanI 12 mAtrA) . 122. dhIre rara visAmo 1-155 "setubandha' 4-23 (pUrvArdhanI AraMbhanI 12 mAtrA) 122. na 3MArU machIThuM -217 123. navvAviyADuM tenuSTha machIruM 1-33 124. nalthi vaLe naM na pheDu vidi-pariNAmo 2-106 125. na mAM 3-134 126. nAmo rara-jirAyaM 1.183 gauDavaho", 35 (uttara dalanI aMtima 11 mAtrA) 126. nayo na nAma 3-135 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa 127. 128. 129. 130. navA piADuM viga nikvaDaMti 2-187 navara Ja se ruvaphA 2-188 'setubandha', 15-79 (pAThAM. sTe. pUrvArdhanI AraMbhanI 12 mAtrA) vi aa vaLe 2-178 131. na hu LavAM saMhio 2-198 132. nimaMna-sina-ligna-vI-mAlakSa 1-4 133. nih ha so summALe 3-56 134. nigamoba-pachaviTTe 2-164 135. niSkupe naM si 3-146 136. nikSamaNubiga-hijhaksa himayaM 1-269 136. nissahArUM gaMgArUM 1-93 137. nItubana-mAtA va 2-182 137, nIsAsUsAtA 1-9 138. na ve-ivaLe vi avayAso 1-6 'gauDavaho' 220 (uttaradalanI aMtima 15 mAtrA) pAvana mAsa hatA 2-196 gA.893 (pUrvadalanI AraMbhanI 12 mAtrA) 139. vastuna-vidhA vinA 2-72 uttara dalanI aMtima 15 mAtrA 140, pamiDa nAyaLa 4-220 141. vahIna naramarA 1-103 149. 150. 151. 142. paMtha vira phesittA 1-88 'Avazyaka sUtra', caturvizatistava 5 (pUrva dalanI aMtima 10 mAtrA) 'Avazyaka-niryukti' 146. 143. viJa-vayaMno hira 2-186 144, viTTi-paddhivimaM 1-129 146. putrAmArM vasaMte 1-190 147. 148. vate sIho 2-186 zodha-khoLanI pagadaMDI para vane purio dhAMno vRttiJAnaM 2-185 vahu-nALaya rUptinuM satra 3-141 maMtharuM khaya-pamULa 1-181 vAha-salila-pavaheLa che6 1-82 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 57. ( gA.541 (pAThAM. vaheNa ochuM : uttaradalanI aMtima 17 mAtrA) 151. visataMtu-pennavA va 1-238 152. vahaste ravalasA va 3-142 152. gamaM 2 |3-70 153. pagara-ne mana-vapa 2-183. kamara- te matta-vapa 2-183 155. pugA-yaMta, putra-yaMta 1-4 156. boLyA sarva pichuM vagere "zAntinAthacaritra'mAMthI 157. marU vevirI matiyANuM 3-135. 158. marUbarayArU 2-172 159. mata-sida-uMDuM 2-97 160. maUva-sama sahimA 1-269 161. mara pi34o 2-164 162. mahi? mAtra 4-78 163. mahari-sa-sira 1-146 163. mado-tra pati je pAsAyA 2-150. 164. maMtya-parivaTuM 2-174 165. mAruM vahIjha rouM 2-191. 166. mAmi sarisarA-vi 2-195 gA. 850. (prathama dalanI AraMbhanI 12 mAtrA) 166 .. mAna-tho para 4-78 167. muddha-vimarza-pakUpa-pUnA 1-166 kapUramaMjarI', 1-19: vasaMtatilakAnA chellA caraNanA aMtima 11 akSara 168, re hiya maDada-sAi 2-201 gA.105 (prathama dalanI AraMbhanI 12 mAtrA) 169. nAstuLa 2-174 gA. 127. (prathama dalanI AraMbhanI 12 mAtrA : adaa tannAnukuLI) 17). to sunnomAM 1-177 "AvazyakasUtra', caturvizati-stava 1 171. vadhaMtareluM che puNo 2-174 172. vardi yA chAhI 3-7. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 zodha-khoLanI pagadaMDI para 173. vaDDai pavaya-kalayalo 4-220 174. vaNe demi 2-206 vahuAi nahullihaNe vagaire. vahuAi nahullihaNe AbaMdhatIe kaMcuaM aMge / mayaraddhaya-sara-dhoraNi-dhArA-chea-vva dIsaMti // 176. vaMdAmi ajja-varaM 1-6 'nahasUtra' 1.77. vaMde usabhaM ajiaM 1-24 178. vAmearo bAhU 1-36 178. vArImaI, vArimaI 1-4 'dIdaqs-SEL'-423 (utta26.sa.) : sasimaNi ghaDiyA vAulliya vva vArImaI jAyA; ' rayasa'-321: 54i. sA tassa) diTThIe tassa sasahara-kara-salila jhalajhalA saloNAe / bAlA sasimaNi-dhIulliyavva seulliyA jAyA // 'subhAsiya-4%8saMgaho', 3) 180. vAsesI 1-5 181. viaDa-caveDA-viNoA 1-146. 182. viddha-kaI-nirUviaM 2-40 sa2pAvo 'vRttatisabhuzyaya', 2,8 : vuDDa-kai-nirUviyaM / 183. visayaM viasaMti appaNo kamala-sarA 2-208 184. visasijjaMta mahA-pasu vagaire 1-8 _16348o', 318 185. vihavehiM guNAI maggaMti 1-34 163qho', 86E (4usi. vihavAhi guNe vimaggaMti : utta26sanI matima 15 bhAtrA) 186. velUvaNaM, veluvaNaM 1-4 187. vevva gole 2-184 188. vevva tti bhae vagaire. 2-183 188. velve muraMdale vahasi pANiaM 2-184 180. vodraha-drahammi paDiA 2-80. te ccia suhaA te ccia sappurisA te jiaMta jia-loe / vodrahi-drahammi paDiA, taraMti je ccea helAe / ('svayambhU57-6sa', pUrvamA 1-1-5; vi625-vi-kRta) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 59 A gAthA 'paramappapayAsu' mAM uddhRta karela che (2-127). tyAMnA pAThAMtara : te nviya thatrA; te niyaMtu; voddaha-mmi; tItA 'chandonuzAsana'mAM paNa (1-7-6)mAM, laghu akSara pachI hU~ Ave tyAre prAkRta chandamAM te guru nathI thato tenAM be udAharaNa ApelAM che. 'vodraha-drammi paDiyA', ane 'vanaya vitta dradi'. AmAMthI pahelA udAharaNa uparanA 'paryAya'-TippaNamAM pUrAM padyo ApelAM che. temAMthI uparyukta gAthAnAM pAThAMtara H te nvitra paMDima te nayaMti; lIlAchuM' vaLI 'vodrahadrahamni'no artha 'prAmILa-taruLa-samUha-le e pramANe Apyo che. paraMtu 'vo'i pATha vadhu sAro che. bIjA padyano 'paryAya'TippaNa mAM Apelo pATha ghaNe sthAne bhraSTa che. tenA zuddha pATha mATe juo vA. ma. kulakarNI PRAKRIT VERSES IN SANSKRIT WORKS ON POETICS bhAga-1mAM zuddha karela apabhraMza udAharaNonI sUci, pariziSTa 1, kramAMka-41. e padya bhojakRta 'sarasvatIkaMThAbharaNa' tathA 'zRMgAraprakAza' mAM uddhRta thayela che. paNa baMne sthale 'vrutti'ne badale hastapratomAM 'vR'i ema rakAra vagarano pATha maLe che. mULa pATha 'chandonuzAsana'mAM sacavAyo che. 'zRMgAraprakAza' pR. 893 upara utkRta eka gAthAmAM paNa 'vodrada' zabda maLe che : gAme vokaha-parammi (kulakarNInuM uparyukta pustaka, 2, pR.437. kramAMka, 30) sattva ya veLa sattva ya sItte 2-184 191. 191. sakhiyamavamUDho 2-168 192. sattAvIsA 1-4 1920 samALo nIvo 4-9 193. mivuM 1-11 'uttarajjhAyA-sutta', adhyayana 15 194. sayaM netra muLAsininaM 2-209 gA.851 (uttaradalanI aMtima 15 mAtrA) 194. savvasta visa rU 3-85 sarvAMga-silgirI6 4-224 195. 195. sahi si nkiMga rphe 2-196. gA. 10 (prathama dala, AraMbhanI 12 mAtrA) sAayaM 1-5 196. 197. sAtAdaLI mAsA 1-211 198. sivavaMtu vokIo 2-80 gA. 392 (uttaradala, AraMbhanI 12 mAtrA) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 , zodha-khoLanI pagadaMDI para 199sImAtharamya vaMdhe 3-134 Avazyaka-sUtra', zrutastava-2 200. su-navaGUInusAre 2-174 2011. suMdara-sabaMDa vinAsiLago chaMtAna 4-138 202. mUriso 108 203. sUra gAma-vivo 3-142 204. somaDuM e i rasuvarNa 3-70 setubandha', 1-41 (pUrvArdhanA AraMbhanI 12 mAtrA) 204. sosa3 5 sosara vagere 4-365 gAhArayaNakosa', 40 205. datyunnAmika-mutha naM (kha) tiraDA 3-70 setubandha', 11-87 (uttarArdhanI 10 mAtrA) 206. darya nAnuM viyA-rI 2-104 Avazyaka-niyukti', 101 (anuSTrabhanuM prathama caraNa) 207. raNa mA-puMDariNa 2-120 208. hAsya || gADuM 1-158 209. rapa- harivaMcha vagere 3-180 "gAhArayaNakosa" papara : sasahara hariNa-TThANi jai, sIha-siliMbu dharaMtu / tA tura tuda 26 navuM, madhummatay raMtu te "subhAsiyagAhA-saMgaho', 88 210. dRo nirjanma 2- 202 211. do vahu-vasjada 2-202 hatve hayAsa 2-195 gA.430. : daitnI hayAsa : (pUrvadalanI aMtima 9 mAtrA) ra13. iMdra panotu rUmaM 2-181. gA. 200 (pAThAM. jeNaMda/g/bda iMdra, iMdri patnoma) ra14. hRTi vaLe pago vagere ra-180 haMdi calaNe Nao so, Na mANio haMdi hujja ettAhe / haMdi na hohI bhaNirI, sA sijjai haMdi tuha kajje // 215. Dhavimo no sAmanI 3-153 gA. 123 (pUrvadalanI AraMbhanI 16 mAtrA) 216. dikaNa DhADuM 1-199 212. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 217. huM zeTTa | kvijha 2-197. (prAkRtaprakAza" 9-2) 218. huM nirjanna samosara ra-197 gA. 946(pUrvadalanI AraMbhanI 12 mAtrA) 219. huM sAhasu sanmAnaM 2-197 gA. 453. (pAThAM. : di sAda! sanmAve / sanmAnaM ) ("prAkRtaprakAza', 9-2) 220. deTTa-mi-sUra-nivArAya vagere 4-448 gauDavo", 15. 221. DhoDuM vaLe na hovuM 2-206 zaurasenI (8-4-260 thI 286) 211. anaMta-karaNIyaM dANiM ANavedu ayyo 277 abhijJAna-zAkuntala, pahelo aMka 222. purva nADayuM 270 "abhijJAna-zAkuntala', pahelo aMka, prastAvanAmAM padya cothA pachInA naTInA saMvAdamAM. 223. ammahe eAe summilAe supaligaDhido bhavaM 284 / 224. accara pratIThThi | 266 225. saMpAvidra-saraM 260 abhijJAna-zAkuntala', pahelo aMka, 30mA padya pachI cotho saMvAda(pAThabheda : aiiha-saMkSiAraM ) 226. huM parva 265 227. jayavaM remi daM ra 265 228 vikra asthamavaM hita viHi 265 229. dutta fma 279 230. i manoyA 283 231. vi madhyamikseTiM pudramaM yeva mANatta 283 "abhijJAna-zAkuntala', pahelA aMkamAM 232. vi garva che mamaro vari 283 abhijJAna-zAkuntala', bIjA aMkamAM (233. to pUri-pacce mAruti vaMtiro ra60 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 zodha-khoLanI pagadaMDI para 234. tathA re badhA ta phaLo aypaLamA pomi 260 236. tA ataM dvi mApa 278 26ka. tA jAva pavisAmi 278 237. namolyui 283 (ArSe) 238. vaMtidro parva duddAsa ra65 239. tharva sumADa 264 ('ratnAvalI', bIjo aMka, sAtamo sAgarikAno saMvAda) 240. mayurva tirthaM pavada 264 241. madharva pAsAsane 265 242. ma yeva vaMdhapAmya 280 243. samaLe parva mahAvIre 265 kalpasUtra' 1 244. sayata-toga-saMtegAri jayavaM duHvaha ra64 245. saMpAphijharva sIno ra65 246. so gleva Aso 280 247. hetA sAMtalle 260 "abhijJAna-zAkuntala', pahelA aMkamAMthI 248. iMne vari 281. 'abhijJAna-zAkuntala', chaThThA aMkamAM, "nAgAnanda, trIjA aMkamAM. 249. hImANahe jIvaMta-vacchA me jaNaNI 282 "udAttarAghava'mAMthI hImANahe palissantA hame edeNa niya-vidhiNo duvvasideNa 282 vikrAntabhIma'mAMthI 252. hIdI pI saMpanna manorathA viya-vacakSaNa 285 mAgadhI (8-4-287thI 302) 253. amacca-la-kazaM pikkhidaM ido yyeva Agazcadi / mudrArAkSasa', cotho aMka, cothA padya pachInA bIjA saMvAdamAM. 254. mammade pApa zukhilAzupatipATile vuiM 302 (=284) 255. madhya paze hu mAne manAyaDu 302 "mudrArAkSasa'mAMthI 256. vya vina vidhyAhane mATe ra92 mudrArAkSasa' cotho aMka, cothA padya pachI bIjo saMvAda. PUche Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 zodha-khoLanI pagadaMDI para 257. anna f Ne se mahaMTe nayane 302 veNIsaMhAra' trIjo aMka, trIjA padya pachI soLamo saMvAda 258. ane urva paze se mahaMTe taiyatve suparinTe 302 veNIsaMhAra' trIjA aMkanA pravezakamAM. 259. ale kuMbhilA kadhehi u02 abhijJAna zAkuntala'mAMthI 260. ahaMpi bhAgulAyaNAdo mudaM pAvemi u02 "mudrArAkSasa' pAMcamo aMka, pravezakanI aMtima paMkti. 261. amiSNu-matte 302 262. mApasa-vazvane 295 263. paze putize 287 264. paze meze 287 265. mozannadha mAM mozana 302 mudrArAkSasa, cotho aMka, cothA padyanI pahelAM. ra66. jyAre mAruM 287 267. mi bhaMte 287 268. saM g zopaNe vaphaLa zi tti vatiya tabbA pati pade uio 301 abhijJAna-zAkuntala', chaThTho aMka, pR. 185 269, utha-vedillA 296 270. niSpha-vArIne 289 ra71. ii mavazanoparApUchIyA tAyAno 302 "abhijJAna-zAkuntala', chaThTho aMka, pR.185 27ra. ta. vardi ? trei sudigiNa vismaH 302 veNIsaMhAra', pahelo aMka, pahelA padya pachI trIjo saMvAda. 272. tA thAva vizaki 302 273. pannA-vizAnaM 293 274. vizaTuM gAvu? zAmi-pazAya 302 "abhijJAna-zAkuntala'mAMthI ra75. porAddha-mada-masA-niyartha davaDDa sud 287 276. prati dastI 289 277 bhagadatta-zoNidAha kuMbhe 288 veNIsaMhAra', trIjo aMka, trIjA padya pachI 9 mo saMvAda Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 zodha-khoLanI pagadaMDI para 278. jayavaM te the gappo = zvaya panasa v=i pamALInezI 302 "mudrArAkSasa' cotho aMka, 29mA padya pachIno chaThTho saMvAda ra79, pInaseksa pazcano hiMDITi 299 veNIsaMhAra' trIjo aMka, trIjA padya pachIno 13mo saMvAda 280. bo purUma 302 281. mAjoda vA banne vI mayaM TrAva ze 200 abhijJAna zAkuntala'mAMthI, chaThTho aMka 282. puraM fmaM 302 283. daza-vaza-namitta-suta-Nita-vitidra-maMdrAnna-nAyivaMhi-yune ! vInna-picho pavana mama zayanamavadhya-caMvAnaM | 288 284. zo mahAvIne 30ra 285. zayaduM sudaM 300 286. zani vuiM 302 287. zaspa-valle 289 288. sudha Aro zakkaviyAta-tista-upavAzI-dhIvane 302, 301 abhijJAna-zAkuntala', chaThTho aMka, pravezaka, bIjo saMvAda. 289, zu-tAnuM 289 290. guru karUM 290 291. te tAriNe kuvava niti 287 dazavaikAlikasUtra', adhyayana 8, gA. 63. "prathama caraNa" ra92. daze na nizadi mmada AnI 299 abhijJAna-zAkuMtala', chaThTho aMka 293. 'zavayAtra' vagere (= 302) 294. nne vahuti 302(=240) 295. hiDiMvI paDukSa-zo 3varAmaTi . 299 "veNIsaMhAra', trIjo aMka, trIjA padya pachIno pAMcamo saMvAda. 296. rImApade nIvaMta-vahyA naLanI 302 udAttarAghava' : rAkSasanI ukti. ra97. rImALade patiitA ro paNa khiya-vidhAno Tuvyavazire 302 vikrAnta bhIma' : rAkSasanI ukti 298. hIdI saMpanna che motadhA piya-vacakSapta 30ra Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 zodha-khoLanI pagadaMDI para paizAyi (8-4-303 thI u28) 288. adha sa-sarIro bhagavaM makaradhajo ettha paribbhamaMto huveyya 323 A paizAcI bRhatkathA'mAMthI hovAnI aTakaLa karI zakAya. s25||ko : tau ca dRSTvA tamutthAya, prahvau madana-zaGkayA / avocatAM namastubhyaM, bhagavan kusumAyudha // ('thAsaritsAgara', 13, 104, 12) 300. evaM ciMtayamAno gato so tAe samIpaM u22 u01. evaMvidhAe bhagavatIe kadhaM tApasa-vesa-gahanaM-kataM 323 u02. etisaM atiTTha-puravaM mahAdhanaM taLUna 323 303. kiMpi kiMpi hitapake atthaM ciMtayamAnI 310 u04. tattha ca nena kata-sinAnena u22 u05. taM taLUna ciMtitaM rajA kA esA huveyya 320 306. tAva ca tIe tUrAto cceva tiTTho so AgacchamAno rAjA 323 u07. pudhumataMsane savvassa yyeva saMmAnaM kIrate uCE u08. pUjito ca nAe pAtagga-kusuma-ppatAnena u22 u08. bhagavaM yati maM varaM yacchasi rAjaM ca dAva loke 323 310. makaraketU u24 u11. matana-paravaso 307 u12. rAcitrA lapitaM 308 313. sagara-putta-vacanaM 324 14. vatanake vatanakaM samappetUna 2.264 u15. vijayasenena lapitaM 324 sa25vI : suhRd vijayaseno mAM sapraharSo'bravIdidam / / (5thAsaritsAgara', 13,104,36) yUliyA-paiyayis (8-4-325 thI u28) u16. panamatha panaya-pakuppita-golI-calanagga-lagga-patibiMbaM / tasasu nakha-tappanesuM ekAtasa-tanu-thalaM luI // naccaMtassa ya lIlA-pAtukkhevena kaMpitA vasuthA / ucchallaMti samuddA sailA nipataMti taM halaM namatha // 321 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para . sAmane thAmI bhutAlI' bhai6ta; mo4ta. 'sarasvatI m.25||' bha. paDelI. 76ta. (2-4). JuthA bhu. bhai lit2 : 'panaappakupita; 'kolI'; 'paTibiMba'. 'sarasvItAma29' (752nI mAnI TIma paDelI thA guDhiyanI thA' (= '4 ')na bhaMgalAyarAnI uthA jovAna vyuM che. bIjI gAthA paNa te ja saMdarbhanI hovAthI temAMthI hovAno ghaNo saMbhava che. bRhatkathA'nI bhASA paizAcI hovAnuM jANItuM che. paraMtu hemacaMdrAcArya pAse je paraMparA hatI te anusAra te paizAyIno me 2-yUlipaizAyi' 3 'yUlipaizAyI' che. pariziSTa nittI-dolvIe potAnA prAkRta vyAkaraNakAro viSenA pustakamAM namisAdhunA TippaNamAM Apela prAkRta vyAkaraNano sAra ane "siddhahemano prAkRta vibhAga-e bemAM je samAna sUtro ane udAharaNo maLe che tenI je sUci ApI che, te ahIM nIce rajU karI che. mAgadhI. namisAdhu hemacaMdra 1. rasayor la-zau mAgadhikAyAm / rasor la-zau (288) (rephasya lakAro dantya-sakArasya (mAgadhyAM rephasya dantya-sakArasya tAlavya-zakAra) ca sthAne tAlavya-zakAraH / yathAsaMkhyaM lakArastAlavya-sakAraca bhavati / ) . 2. etvamakArasya sau puMsi / ata etsau puMsi mAgadhyAm (287) (eso puriso : eze pulishe| (eze pulishe| puMsyevaitvam : taM zalila) puMsIti kim : jlN|) 3. ahaM vayamor hage AdezaH / ahaM vayamor hage (301) (hage zaMpatte / hage zaMpattA / ) (hage zaMpattA) 4. jadyayor yakAro bhavati / yasya ca / ja-dha-yAM-yaH (282) (yANadi / yANAvadi / mayyaM / (yANAdi / yaNavade / mayyaM / ayya viyyAhale / ) kila viyyAhale Agade ) 5. kSasya sko'nAdau / kSasya-ka: (286) (yazke / lshkshe| (mAgadhyAmanAdau vartamAnasya kSasya =ko anAdAvityeva / kSaya-jaladharaH jihvAmUlIyo bhavati / khaya-yalahale iti na syAt / ) ya-ke / la-kaze / anAdAvityeva / khaya-yalahalA / kSayajaladharA ityarthaH / ' Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 6. skaH prekSAcakSyoH / ska: prekSAcakSoH / (287) (prekSAcakSyor dhAtvoH kSasya skaadeshH| (mAgadhyAM prekSerAcakSezca kSasya sakArAkrAntaH peskadi / Acaskadi / ) - ko bhavati / jihavAmUlIyApavAdaH / peskadi / Acaskadi / ) 7. chasya zco bhavati / chasya zco'nAdau (286) ___(pizcile / AvaNNavazcale / ) (pizcile / lAkSaNikasyApi / ApannavatsalaH- Avanavazcale) 8. saSoH saMyogasthayostAlavya-zakAraH / zaSoH saMyoge so'grISme / (289) . (viznU / bihazpadi / kAzyagAlaM / ) (mAgadhyAM sakAra-SakArayoH saMyoge vartamAnayoH so bhavati / grISmazabde tu na bhavati / urdhvalopAdyapavAdaH / buhaspadI / visnu / ) 8. arthasthayoH sthasya stAdeza / stha-rthayostaH / (281) _(eze aste / eSoDartha / ) (uvastide / astavadI / zastavAhe ) 10. bra-Nya-nya-vrajinAM jo bhavati / nya-Nya-jJa-JjAM H 283 aJjali / aJjaliH / punyjmme| vrajoH jaH (284) puNyakarmA / pujAhaM / puNyAham / mAgadhyAM nya-Nya-jJa-a ahimaJju / abhimanyuH / kaJjakA / ityeSAM dvirukto jo bhavati // kanyakA / vrajeH kRtAdezsya / vaccai ahimamaJju-kumAle / kaJjakA valaNaM / (? vaccadi ) | vanai / pujavaMte / pujAhaM / zavbaje / abalI / vajJadi / ) (283) 11. tasya dakAro'nte / to do'nAdau zaurasenyAmayuktasya / (260) ('zeSaM zaurasenIvat / u02nI nAtha) zaurasenI namisAdhu hemacaMdra 1. asva-saMyogasyAnAdau tasya do bhavati / to do'nAdau zaurasenyAmayuktasya / (260) (tado / dIsadi / hodi / aNtridN| adhaH kvacit / (261) asva-saMyogasyeti kim ? mtto| (anAdau vartamAnasya pasutto / sva-grahaNAt - niccido| takArasya dakAro bhavati na cedasau aMdeure iti syAdeva / anAdAvityeva / varNAntareNa saMyukto bhavati / tena tadetyAdau na bhavati / ) edAhi / edAo / anAdAviti kim / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para ayuktasyeti kim / matto / ayyautto halA sautale // mahaMdo / nicciMdo / aMdeuraM / ) (260-261) 2. yas yyo bhavati / yathAlakSyam / na vA yau yyaH / (268) (ayyautta payyAkulIkadamhi / (zaurasenyAM yasya sthAne yyo vA bhavati / yathAlakSyAmityeva / tena kayya- ayyautta payyAkulI kadamhi / pakSe / paravaso vajja-kajja-ityAdau ajjo / pajjAulo / kajja-paravaso / ) na bhavati / ) 3. iha-tha-dhAnAM dho vA bhavati / tho dhaH / (267) iha-hayor / hasya / (268) / (idha / hodha / parittAyadha / pksse| idha / hodha / parittAyadha / pakSe-iha / iha / hoha / parittAyaha / ) hoha / parittAyaha / ) 4. pUrvasya puravo vaa| pUrvasya puravaH / (270) (na kovi apuravo / (apuravaM nADayaM / apuravAgadaM / pakSepakSe apuvvaM padaM / apuvvaM padaM / apuvvAgadaM / ) 5. kaduya kariya / gaduya gacchiya / / ktva iya-dUNau / (271) iti ktvAntasyAdezaH (bhaviya / bhoduNa / haviya / hodUNa / paDhiya / paDhidUNa / ramiya / raMdUNa / ) 6. edu bhayavaM / jayadu bhavaM / ... mo vA / (264) tathA AmaMtraNe / bhayavaM .. (zaurasenyAmAmantrye sau pare nakArasya mo kusumAuha ityaadi| . . vA bhavati / bho rAyaM / bhayavaM kusumaauh| bhayavaM titthaM pavatteha / ) 7. inaH A vaa| ' A Amantrye veno naH / (263) bho kaMcuiyA / atazca bho vyssaa| (bho kaMcuiA / bho suhiA / pakSe bho vayassa / ) bho tavassi / bho maNassi / ) 8. i-lopa idAnImi / idAnImo dANi / (277) kiM dANi karissaM / 'anaMtara-karaNIyaM dANiM ANavedu ayyo / nillajjo dANiM so jnno| . 8. antyaniyamAdi- (? antyAdamAdi-) mo'ntyANNo vedetoH / (278) detor No bhavati / . (juttaM NimaM / sarisaM NimaM / kiM NedaM / (juttaM NimaM / kiM NimaM / evaM NedaM / ) evaM NedaM / ) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 69 10. tadas tA bhavati / tasmAt tAH / (278) (tA jAva pavisAmi) (tA jAva pAvisAmi / tA alaM ediNA mANeNa / ) 11. evArthe yyeva / evArthe yyeva / (280). (mama yyeva ekassa / ) (mama yyeva baMbhaNassa / so yyeva eso / ) 12. haMje ceTyAhvAne / haMje ceTyAhyane / (281) (haMje caturie / ) (haMje cadurike / ) 13. hImANahe nirveda-vismayayayor nipAtaH / hImANahe vismaya-nirveda / (282) (hImANahe palissaMtA hage ediNA (himANahe jIvaMta-vacchA me jaNaNI / niyavihiNo duvvilasideNa / hImANahe palissaMtA hage edeNa hImANahe jIvaMta-vacchA me jaNaNI / ) niya-vidhiNo duvvavasideNa / ) . 14. NaM nipAto nanvarthe / (NaM bhaNAmi / ) NaM nanvarthe / (283) 15. ammahe harSe nipAtaH ammahe harSe / (284) 16. hIhI bho vidUSakANAM harSe / hIhI vidUSakasya / (285) (hIhI iti nipAto vidUSakANAM harSe dyotye prayoktavyaH / hIhI bho saMpannA maNoradhA piya vayassassa / ) 17. zeSaM prAkRtasamaM draSTavyam / zeSaM prAkRtavat / 286 paizAcI namisAdhu bhayaMdra 1. Nanor nakAraH paizAcikyAm / No naH / (308) (AgaMtUna / namati / ) . (guna-gana-yuto / gunena) 2. dasya vA takAraH / tadostaH (307) (vatanaM : vadanam ) (bhagavatI : phakavatI / pavvatI / sataM / matana-paravaso / tAmotaro / vatanakaM / 3. Tasya na DakAraH / na ka-ga-ca-jAdi-SaTzamyanta (pATaliputraM / ) -sUtroktam / (308) 4. pasya na vakAraH / (padIpo / anekpo|) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 5. ka-ga-ca-ja-da-pa-ya-vAnAM anAdau yathAprayogaM lopaH svara-zeSatA ca kartavyA / ( AkAsaM / migaMko / vacanaM / rajataM / vitAnaM / madano / supuriso / dayAlU / lAvaNNaM / suko / subhago / sUcI / gajo / nadI / ) 6. kha-dha-tha-dha-pha-bhAnAM ho na bhavati / (mukhaM / megho / ratho / vidhAdharo / . viphalaM / sabhA) 7. tha - Thayor Dho'pi na bhavati / (pathamaM / puthuvi / maTho / kamaTho / 8. jJasya JJo bhavati / (yaJJakosalaM rAJja lapitaM ) 8. hRdaye yasya paH / ( hitaparka 1) 10. sarvatra takAro na vikriyate / (eti biMbaM (?) 1) zodha-khoLanI pagadaMDI para jJo JJaH paizAcyAm / (303) (paJJA / saJjJA / savvajJo / janaM / vijJAnaM / ) (303) rAjJo vA ciJ / (304) rAcitrA lapitaM / raJja lapitaM / ciJa dhanaM / rajJa dhanaM / ) ( 304 ) hRdaye yasya paH / (310) (hitapakaM / kiMpi kiMpi hitapake atthaM ciMtayamAnI / ) niSkarSa 'siddhahema' nA AThamA adhyAyagata sAmAnya prAkRta, zaurasenI ane mAgadhIne lagatAM udAharaNomAMthI je oLakhI batAvyAM che tene AdhAre keTalAMka tAraNo kADhI zAya che.. sAmAnya prAkRta mATenAM udAharaNo mukhyatve 'gAthAsaptazatI', 'setubandha' ane 'gaDavaho' bhAMthI, 'vabhbhalagga', 'vRttabhatisamukhyaya', 'lIlAvaIlA', 'viSamabANalIlA', 'zAntinAthacaritra' jevA graMthomAMthI ke 'svayaMbhUchaMda' ane 'prAkRtaprakAza'mAM TAMkelAM udAharaNo parathI levAyAM che. zaurasenInAM udhAharaNo 'zAntala', 'ratnAvalI', 'arpUramaM4rI', 'viDAntalIma' ThevAM nATobhAMthI, to bhAgadhInA 'zAhuntala', 'mudrArAkSasa', Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 71 veNIsaMhAra', vikrAntabhIma", "udAttarAghava' jevAM nATakomAMthI levAyAM che. hemacaMdrAcArye ardhamAgadhI Agama-graMthomAMthI je udAharaNo ApyAM che te prAkRtaprakAra anusAra nIce pramANe che : | mukhya prAkRta mATe : 9 udAharaNa - uparyukta kramAMka 34, 51, 70, 116 , 141, 170, 199 "AvazyakasUtra'mAMthI; 206 Ava. niryuktimAMthI; 87 "Ava. cUrNimAMthI; 1 udAharaNa "dazavaikAlikamAMthI (kramAMka 102); 2 udAharaNa kalpasUtra'mAMthI (kra. 117, 193) zaurasenI mATe : 2 udAharaNa : 1 "uttarAdhyayanamAMthI (kra. 237) (mArve evI noMdha sAthe), 1 "kalpasUtra'mAMthI (ka) 243). mAgadhI mATe : 1 udAharaNa : "dazavaikAlika'mAMthI (ka) 291). vadhu be udAharaNanuM mULa oLakhI zakAyuM nahIM hovA chatAM AgamagraMthomAMthI lIdhAM hovAno pUrato saMbhava che. te che mukhya prAkRtavibhAgamAM kra. 177 (veDhe kahyuM niyaM) ane mAgadhIvibhAgamAM kra. 284. AmAM eka udAharaNa, vizeSa noMdhapAtra che : samane patharva mahAvIre "kalpasUtra'mAMthI zaurasenI-vibhAgamAM (kramAMka 243) ane tenuM ja rUpAMtara rAma mayavaM mahAvIne mAgadhI-vibhAgamAM (kramAMka 284) maLe che. A pramANe mukhya-prAkRta-vibhAgamAM ArSaprayoga tarIke noMdhelAM udAharaNo dazavaikAlika" "uttarAdhyayana', "naMdisUtra", "AvazyakasUtra'nAM vividha adhyayano ke vibhAgo, "Avazyakaniryukti" ane "Avazyaka-cUrNimAMthI levAyAM che. zaurasenavibhAgamAM "kalpasUtra'mAMthI ane mAgadhIvibhAgamAM "dazavaikAlikamAMthI ArSa udAharaNa Apela che. prAkRtavibhAgamAM Apela ArSa udAharaNo sAmAnya prAkRtanAM zabdo ane rUpo uparAMta vaparAyelA hovAnuM "pi' dvArA darzAvyuM che. mAgadhInA nirUpaNanA AraMbhe ja hemacaMdrAcArye spaSTa karyuM che ke AgamasUtronI bhASA ardhamAgadhI hovAnuM vRddhoe je kahyuM che te mukhyatve to akArAnta nAmonI prathama vibhaktinA ekavacananAM rUpa ekArAtta hoya che e lakSaNa pUratuM ja samajavuM. vaLI sAmAnya prAkRtanA nirUpaNamAM AraMbhe ja hemacaMdrAcArye spaSTa kahyuM che ke ArSa prAkRtamAM AgaLa upara je niyama apAze te badhA vikalpa pravartatA hovAnuM samajavuM. AnuM tAtparya evuM samajI zakAya che ke hemacaMdrAcAryanI pAse je AgamagraMthonI hastaprato hatI tenI bhASAmAM sAmAnya prAkRtanAM, zaurasenInAM ane mAgadhInAM je viziSTa lakSaNo vyAkaraNakAroe mAnyAM hatAM, te badhAM lakSaNo vadhateoche aMze dharAvatA prayogo hatA. eTale ArSa prAkRta ke ardhamAgadhInuM AgavuM, svataMtra lakSaNa bAMdhI zakAya Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zodha-khoLanI pagadaMDI para tevuM bhASAsvarUpa hemacaMdrAcAryane jaina AgamagraMthomAM jovA maLyuM na hatuM. e hastapratonI prAkRtabhASAmAM prAkRta vyAkaraNanI paraMparA pramANe je vividha prAkRta prakAro TharAvelA hatA, temanuM mizra svarUpa jovA maLatuM hatuM. * kayA hetuthI prAkRta bhASAonAM vyAkaraNa racAtAM hatAM, ane te anusAra hemacaMdrAcAryanuM lakSya zuM hatuM te samajyA vinA nittI dolvIe potAnA pustaka The Prakrit Grammarians (aMgrejI anuvAdamAM) hemacaMdrAcAryanA prAkRta vyAkaraNanI je TIkA karI che, te ajJAnamUlaka ane anyAyI ja kahI zakAya. paNa tenI vigate vicAraNA karavAnuM ahIM aprastuta che. pizele paNa hemacaMdrAcArye 'dezInAmamAlA'mAM je udAharaNapadyo ApelAM che, tenI vagara samajye TIkA karI hatI. e vidvAnoe prAkRta bhASAnA adhyayanakSetre je mahattvanuM yogadAna kareluM che te AdaraNIya che, paraMtu A bAbatane lagatAM temanA vicAro ane maMtavya bhUla bharelAM che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sadayavatsa-vIra-prabaMdha'nI prAkRta gAthAo 1. bhIma kavinI I.sa. 1410 pahelAMnI 'sadayavatsa-vIra-prabaMdha' (saMpA. maMjulAla majamudAra, 1961) copAI ane duhA (tathA vacce vividha anya chaMdo)mAM racelI prAcIna gujarAtI padyakathA che. temAM vacce prAkRta bhASAmAM je 31 jeTalI gAthAo Ave che, temAM pAThanI ghaNI azuddhi che. (anyatra paNa pAThanI ghaNI azuddhio che.) AmAM sArI hastaprato maLI nathI e paNa eka kAraNa che. sadayatsakathA vize agiyAramI zatAbdIthI vividha ullekho maLe che, ane bhImanI pahelAM apabhraMza ke prAkRta bhASAmAM paNa tene lagatI kRtio racAI hoya ema mAnavA mATe AdhAra che. bhIme e purogAmI kRtiono lAbha lIdho hoya e svAbhAvika che. keTalIka prAkRta gAthAo temAMthI uddhRta karI hoya ema mAnI zakAya kema ke je artha e gAthAmAM che, tenuM kavacit punarAvartana pAsenA gujarAtI padyamAM thayeluM che. paraMtu A gAthAonI vyAkaraNa, chaMda ane zabdArthane lagatI keTalIka zuddhi karatAM paNa jaNAya che ke bhImanuM prAkRta vyAkaraNa zuddha nathI (jema ke kartA-karmavibhaktinA rUpa keTaleka sthAne apratyaya che. vaLI e gAthAonI prAkRta bhASAmAM apabhraMzanuM mizraNa che). be gAthAo 'vAlagna'mAM paNa maLe che. (sapra. 140=1. 54; sapra. 141 = va. 51) ahIM e prAkRta gAthAonI azuddhi TALI yathAzakaya punarghaTanA karavA prayAsa karyo che. sAthe gujarAtI anuvAda paNa Apyo che. TheTha paMdaramI sadImAM eka ajaina kavi prAkRta gAthAo race e virala ghaTanA lekhe paNa AnuM mahattva che. 1. mA-mahamA-maNe vAvanna-vanna N (?) no sAro so biMdU oMkAro so oMkAro namokkAro // 'mAtRkA ane mahAmAtRkAnA bAvana varNono je sAra che, te biMduyukta oMkAra che. te oMkArane namaskAra.' 2. neLa raviyAma-niyama-purANa-sara-avarALa vityAro / sA bamhANie vANie paya paNamavi su-paya magge / 1. 'sadayavatsa-vIra-prabaMdha'nA saMpAdananA mArA avalokana mATe juo 'anusaMdhAna' (1972), pR.232-253 (temAMthI keTaloka aMza 'hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana' (1987)mAM punarmudrita). e kathAnI paraMparA ane prAcIna nirdezonI carcA mATe juo mAro lekhasaMgraha Indological Studies (1993), pR. 133-256. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zodha-khoLanI pagadaMDI para jeNe Agama, nigama, purANa ane svara tathA akSaronA vistAranuM nirmANa karyuM che, te brahmANI vANInA padane praNAma karIne huM suMdara pada(racanAnuM varadAna) mAgIza'. u: gaya-vayaNa gauri-naMdaNa sevaya-suha-karaNa asuha-avaharaNo / vahu-ddhi-siddhi-tAyaya mAM-nAyaya pama pAmeluM che gajavadana, gIrInaMdana, sevakanA sukhadAtA, asukha haranAra, bahubuddhi ane siddhinA dAtA, gaNanAyakane huM prathama praNAma karIza. 4. "guru nagya tri-vivi viya sara-suma-(2) sujhaMdra-naMbaI ! vitha tALa saLe(?) vara-vumanaM noDi pAmI je koI nAnAmoTA kavijanoe sarasa, suMdara artha ane chaMdavALA kAvyabaMdha racyA che temane saune eka sAthe huM be hAtha joDIne praNAma karuM chuM.' 5. "zira-hA-paI so vIro mAnavInacchA | abbhua-saMta nava-i rasiM jaMpisu suddavaccha cariyaM // "zRMgAra, hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa, adbhuta ane zAMtae naveya rasavALI sudayavatsanI kathA huM kahIza.' 6. 3joAi maLa-ma narivarAM nayara-satta-sA teNi pahU pahuvaccho patthaMtahaM pUrae attho / A avanimAM sakala nagaranA zaNagArarUpa ujjayinI nAme uttama nagarI che. te nagarIno rAjA prabhuvatsa yAcakono manoratha pUrNa karanAro da." 7. tiLi nari parza nivasa vipo vijJA-nihALa vara-ve joikkha-kalA-kusalo niddhaNa kaNa-vittiyA-jIvI // te nagarImAM eka vipra vase che, je cAra vedano jANakAra, vidyAnidhAna ane jyotiSavidyAmAM nipuNa hovA chatAM, nirdhana hato ane bhikSAvRttithI AjIvikA calAvato hato." 8. tarasa dharaLI pakSa mavAre avala maMta iMta(sa) padya tarasa | piya pahuvaccha narAhiva paccUse patthi ho patthi // "avasara joIne eka vAra tenI gRhiNI potAnA e kaMthane salAha Ape che Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 7pa ke he priyatama, vahelA prabhAte jaIne prabhuvatsa rAjAnI pAse (sahAya mATe) yAcanA kara ne kara.' 4. mani dharivi ghariNi-vayaNaM vippo saMpatta rAya-atthANaM / levi akhaya-kara-pattaM AsI-vayaNaM payAsiyaM tassa // gRhiNInA bola manathI svIkArIne te brAhmaNa hAthamAM akSayapAtra laIne rAjasabhAmAM gayo ane rAjA pratye AzIrvAda uccAryo." 10. poDhAM riya padAmetAvavuM moDA mUDho ! sAhasiya suddavaccho lajjario mAri mayamattaM // prabaLa prahAro karIne je mUrNa puruSa hoya te mUcha maraDe. paNa sAhasavIra sudayavatsa madamatta hAthIne mArIne lajjita thayo." 11. mA nAgari utta-namiyaM nIhA naMkhe amiya-sama-vathari I DhiMkua kUva-vilaggo paya laggivi sosae jIyaM // durjananA namaskArane, ane tenI jIbha je amRtamIThAM vacana bole che tene rakhe tuM (sAcA) jANato. kUvAnI lagolaga rahelo DhIMkavo nIco namIne (kUvAnuM jaLa =) jIvita zoSe che." 12. nasa 3ri vasiya vAso nava mAsA visa maTTa matiyA ! paya paNamivi jaNaNiya tasa karisu nivAsaM videsammi // jenA udaramAM nava mAsa ane ATha divasa meM vAsa karyo te jananInA caraNe praNAma karIne huM (have) videzavAsa karIza.' 13. taM te gati hAM sunA hati satra sarichA ! jammaMtare na hoi navi hosai (ya) jamma-jammehiM // 2 badhA durjano sarakhA hoya che. je janmAMtaramAM banyuM nathI. ane janmajanamAMtaramAM banavAnuM nathI tevI keTalIya (jUThI) vAto teo kare che.' 14. nada-mAM-mjha-nALo to-munno -uMDA-samalyo ! taha-vihu majjha-valiyao namo khalo naharaNa-sariccho // 2. sarakhAvo : jammevi jaM na hUyaM na-hu hosai jaM ca jamma-lavakhe-vi / taM pati tada-triya vasubA naTu roDa sariSTha il ('vajAlagna',54) 3. = "vajAlagna', gAthA 51. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 zodha-khoLanI pagadaMDI para naharaNI jevA durjanane namaskAra, je nakha ane mAMsa vacce bheda kare che. dvimukha che, hADakAM bhAMgavA samartha che ane to paNa je madhyabhAgathI vaLe che- name che." 15. siva-noya-samarU 3vavAsaMte mAM paNa sa- I gata-ti-ra-murNa nIrasa-taEUR (?) nIta-para II 16. tA paMkura-pArve pavimo suto ti-vAre | tiNa pallaveNa pujjiya siva vaMchai sudda-bhattAro // zive yogasAdhanA-samaye, upavAsane aMte, madharAte, sarovaramAM jaLakrIDA karatI veLA je bhInuM uttarIya zuSka vRkSa upara mUkyuM, te uttarIyane prabhAve te ja veLA te zuSka vRkSa pallavita thayuM. e pallavo vaDe zivane pUjIne (lIlAvatI) sudayavalsane bhartA tarIke meLavavA vAMche che." 17. avasthA(?) ya vAtA vatye dina su-vachavi I. pikkhevi rUva-rAiM paNamesu supallavA gaurI // nirvastra bALAe zuSka vRkSa parathI vastra lIdhuM. ane te vRkSa para phUTelI) suMdara pallavaghaTA joIne (teNe vicAryuM) : A suMdara pallavothI huM gaurIne pUjApraNAma karIza.' 18. gharavIra-ya-ghumA maDasAne munnu aga-naravIro ! vara-vIra-suvarjI vaMcha4 siva punniya sadI ! dharavIra rAjAnI huM putrI chuM, naravIra rAjA mArA mAmA thAya che. huM sakhIo sAthe zivapUjana karIne vIra sudayavatsane vara tarIke meLavavA icchuM ." 19. ti-gu Rmiya-tityo patyaMta6 satya sara sayano ! chammAsa-avahi-aggai maNa-vaMchiya dei maheso // kaliyugamAM kAmika (kAmada) tIrtha yAcakonA badhA manoratho pUre che. cha mAsanI avadhimAM tyAMnA maheza manavaMchita Ape che." 20. nItAva (?) sArichI samavaDa tItANa yahaMmarU I uare veNI-daMDo puTThiya sohei iya hAro // (pAThAMtara : mada tItAvarU nAmaM tItA- yadaMrU I uare veNI-biMbaM puTThiya paDibiMbio hAro // ) enuM nAma lIlAvatI che. tenI lIlAgati rAjahaMsa samI che. tenA udara para veNInuM ane pITha para hAranuM pratibiMba dekhAya che." Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 21. nara-nAri-sAra-parivAre pa+utnaE mitiya nariMdra naravavaMte(?) | nItAvarU ravaUI(?)-vani vatiya vatihAra-mami | uttama naranArInA parijana vacce, copAsa maLelA rAjavIone vaTI jaIne vacce vadanasaloNI lIlAvatI ....(2) 22. maDaDeya maMDaliyA bhUvAnA thatasUra-sAmaMtA te avagaNNiya aNNe lIlAvai lagga suddavacche / mukuTabadhdha, mAMDaliko, rAjavIo, zUrA sAmaMto--saune avagaNIne lIlAvatI sudayavatsa sAthe saMlagna thaI." 23. madiva damari(?) sacce seTiva-vAdadda-vahu-vaMkA ! avagaNi pANi-ggahaNaM kiddha sarisa-suddavacchassa // aneka rAjavI, senApati, adhikArI, bAroTa ane brAhmaNone avagaNIne lIlAvatIne sudayavatsanuM pANigrahaNa karyuM." 24. sudayavIra-vayAM sarve naMpavarU sAvalinI pU I piya divasa paMca pacchai tahiM gamisu jahiM maI na pekkhisi // sudayavIranuM vacana sAMbhaLIne sAvaliMgIe evI satya pratijJA kahI, "he priya, pAMca divasa pachI huM tyAM jaIza jyAM tuM mane joI zakIza nahIM." 25. tiUA vaLi mudde saMpa - pari chelo davi (? muda-matte tihuaNi taM kiM ThANaM jahiM juvaI rahai maha mahilA // "e vacana sAMbhaLI sudaya kahe cheH tuM roSa na dhara. mukhakamaLa hasatuM rAkha. traNa bhuvanamAM e kyuM sthAna che jyAM mArI strI mArAthI aLagI rahI zake (?) 26. vaLi saMsI nA ma daMsa ya ra riMdra maDyui hari .. kaNayaM pahINiaMge tuha pakkheM jIviyaM maraNaM / / te vadana vaDe caMdrane, nayano vaDe haraNIne, gati vaDe haMsane, urapradezathI gajarAjane, madhyapradezathI siMhane, aMganI kAMtithI kanakane parAjita karyA che. tArA vinAnuM mAruM jIvana to maraNa ja che." 27. pavi sudra-vINe divario vatiya vRtio-vi nava-naLi ja ghari caMdroda(2) nivAra nA nIraM parivaM(?) che. eTaluM kahIne sudayavIra cAlato thayo, paraMtu gabharATathI pAchuM vaLIne (bolyo) he gajagAminI, manamAM saMdeha na rAkha. AMkhamAM bharAI AvatAM AMsune tuM rokI de." Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 28. zodha-khoLanI pagadaMDI para saMpatta sudda - vIro sasurAlai sAvaliMgi-saMjutto / aNi aNuggae ravirhi patthiyahaM pUrae attho // 30. (pAThAMtara : vitta na vAhibnah vIro !) 'sAvaliMgI sAthe sudayavIra zvazurane bhavane pahoMcyo. dinapratidina te sUryodaya thatAM pahelAM yAcakonI icchA pUrI karato.' 29. kiya mitta maNa-gamaMtA vippo ya vaNikka ikka khattiyao / tiei para satta-paricchand avalovar janma-dhaLa-yor // 'teNe managamatA vipra, vaNika ane kSatriyane mitra karyA. e traNenI sAthe te potAnA sattvanI parIkSA karavA mATe koI bhAre jokhamI kAryanI tapAsamAM raheto hato.' jUvaTai vatta NisuNiya paMthI- pAsammi eya appuvvI / nicca maDaya nicca DAho vivahArI - taNai tuMba- pUre // 'ghUtazAlAmAM teNe eka pathika pAsethI evI apUrva vAta sAMbhaLI ke tuMbapuramAM eka vepArIne tyAM nitya maDAne dAha devA chatAM te maDuM nitya (pAchuM ghare Ave che.)' nicca nicca navahiM jaNe jAlijjai caMpiMvi ciya- majjhammi | tA tappurisa - pahilaM pahuccae maMdire maDayaM // 31. 'pratidina navAnavA mANaso te maDAne vaccethI dabAvIne bALe che, to paNa maDuM te mANaso ghera pAchA phare te pahelAM ghare pAchuM pahoMcI jAya che.' chevaTe e hakIkatanI noMdha laIe ke kezavadAsakRta 'kRSNakrIDIta', narapati vagere kRta 'naMdabatrIsI', ajJAtakRta 'harivilAsa phAgu' vagere madhyakAlIna kRtiomAM AdhArabhUta mULa graMthomAMthI sAkSInA saMskRta padyo ApavAnI prathA jovA maLe che, ane 'vasaMtavilAsa phAgu' mAM to pratyeka kaDI sAthe saMskRta (ke prAkRta) pagha saMlagna che. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyakAlIna bhakti saMta-bhakta-sAhitya pAMcamuM AMtararASTrIya saMmelana yuropa, amerikA vagere videzanI yunivarsiTIo gata pacIseka varasathI bhAratIya (dakSiNa eziyAI) madhyakAlIna saMta-bhakta-sAhityanA adhyayana-saMzodhanamAM UMDo rasa letI thaI che. tenA eka pariNAma lekha, vicAronuM AdAnapradAna thAya, samasyAonI carcA thAya, saMzodhana-kSetranAM vividha pAsAMnuM citra Upase evA hetuothI AMtararASTrIya saMmelanonuM Ayojana thatuM rahyuM che. luvena (Leuven/Lonvain : beljhiAma 1979), bona (jarmanI, 1992), lADana(holenDa, 1985), kembrIja (IMglenDa, 1988), perisa (phrAMsa, 1991) ane voziMgTana (amerikA, 1994) - ema cha saMmelano atyAra sudhImAM bharAI cUkyAM che, ane temAMthI pahelA pAMcanA ahevAla ane prastuta thayelA nibaMdho, saMdarbhasUcio sahita prakAzita thaI cUkyAM che. ahIM perisanA saMmelananA ahevAla ane nibaMdhasaMgrahanA 1994mAM prakAzita thayelA graMthano paricaya Apyo che.* ' rajU thayelA 32 nibaMdhone saMpAdakoe viSayAnusAra sAta vibhAgamAM vaheMcyA che: (1) aitihAsika saMdarbhamAM bhakti, (2) saMpradAya ane vicAradhArA, (3) bhaktinI bhAratIya-islAmI abhivyakti, (4) abhivyaktiprakAro (viSayavastu, pratIko, rUpako), (5) sAhityika vidhAo, (6) pAThaparaMparA (hastaprato, saMcayo). sAtamA vibhAgamAM esa.DI.sarebrIAnIe soviyeta sAmyavAdI pradezomAM madhyakAlIna bhAratIya bhaktisAhityanA thayelA adyAvadhi adhyayanonuM citra ane saMdarbhasUci (kula 124 pustako ane lekho) ApyAM che. pratyeka nibaMdha vize kahevAno ahIM avakAza na hoIne lekhono viSayanirdeza ane thoDAMka TIkATippaNa rajU karyA che. marAThI saMtasAhityane lagatA lekho: jJAnadeva anusAra nAmasaMkIrtana (s. G. Tulpule), jJAnadevanI mAnAtI - "jJAnadeva-gAthA'mAM prayojAyelAM rUpako (C.Kiehnle). vArakarI-saMpradAyamAM bhajana-kIrtanarUpe gavAtI, nAmadevanI manAtI "tIrthAvali' (s.More). vArakarI-saMpradAyamAM paMDharapuranI yAtrAne aMte bhajavAtuM gopAla-kAlA ane Studies in South Asian Devotional Literature (Research Papers 19881991). Ed. A.W. Entwhistle, F.Mallison. Ecole Francaise d'ExtremeOrient, Paris; Manohar, New Delhi, pR.6OO. ki.rU.6OO. * .. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 zodha-khoLanI pagadaMDI para tukArAmanA kAlA-abhaMgo (E.R. Sand), mahAnubhAva-saMpradAyanA graMtha "mRtisthala'mAM saMbaMdhanirUpaNa (A-Fellhaus) dAsabodha' anusAra pApanuM svarUpa (C.Shelke) hiMdI saMta sAhityane lagatA lekho: bhArata kalAbhavana gata "sUrasAgara'nI sacitra hastaprata (J.S. Hawley.) tulasIdAsa ane rahIme vAparelo bara chaMda (R.Snell). tulasIdAsanI "gItAvali' ane "rAmacaritamAnasa'mAM sauMdaryavAcaka zabdo (T.Sakata). vidyApatinI "puruSaparIkSAnI daSTAMtakathAono marma (S.D. Serebriany). maithAlI-bhojapurInAM lokapracalita nayanA-yoginI pado(C.Champion). dAdupaMthI gopAladAsanI "sarvAgI' (W.M. Callewaert). raidAsanI vANI'mAMnAM 17 padonI prAmANikatA (P.G. Friedlander). tAnasenane nAme maLatAM dhruvapadono viSayavyApa (F.N. Delvoye) "caMdAyana'kAra maulAnA dAudanA ustAda zekha jhanudIna (S.N. Pande) rasika bhakata-kavi harirAma vyAsa (16 mA saikAno madhya) (Heidi Pauwels). baMgALI sAhityane lagatA lekho : vaMzIdAsakRta "manasA bhAsana mAM tathA anyatra saMtasamAgama cora lUMTArAnuM hRdayaparivartana (W.L. Smith) madhyakAlIna baMgALI dharmamaMgala'mAM dharmadeva ane yajJanuM svarUpa (F.Bhattacharya) avadhI ane dambanI masnevImAM tathA nijhAmInA "iskaMdaranAmAnA alaole karela baMgALI anuvAdamAM (Azare I.sa. 1670) elekajhAMDaranuM eka payagaMbara tarIke nirUpaNa (P.Gaeffke). anya bhASApradezanA saMtasAhityanA lekho: madhyakAlanI gujarAtanI kRSNabhakti (F.Mallison). svAmInArAyaNa saMpradAyamAM mAyAnuM svarUpa (H-Tombs Lyche). gujarAtanI vahorA komanA zekha sAdIkaalI sAheba-nasIhato'mAM bhaktitattva (B.Jani) dakSiNanA nAgeza-saMpradAyamAM pIrabhakti ane zivabhakti (nAganAtha ane nasIrudIna) (H.V. Skyhawk). kannaDA jaina sAhityamAM padmAvatI, jvAlAmAlinI ane kuSmAMDanI devIo (R.J. Zydenbos). valI auraMgAbAdI(sattaramA saikAno uttarArdha)nI kavitAmAM agamavAdI tattva (E.Turbiani). madhyakAlIna sidhInA abduraupha bharicita maulUda-kAvyomAM muhaMmada payagaMbara ane bhakta vaccenA saMbaMdhanuM varakanyAnA vivAharUpe nirUpaNa ane bhakta-bhagavAna vacce Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 81 virahiNI ane vAlama vaccenA jevA saMbaMdhanA nirUpaNanI suphI paraMparA(A.s. Asani). nibaMdhasaMgrahano pahelo nibaMdha jaina dArzanika paraMparAmAM je aMtarAtmAnI pratyakSa anubhUtine AdhyAtmika sAdhanAnuM sarvocca lakSya gaNAvatI nUtana daSTi vikasI .ane je yogIndudevanI apabhraMza bhASAnI "paramAtmaprakAza ane "yogasAra' jevI kRtiomAM pratIta thAya che tene lagato che (F.Hardy : Creative Corruption : Some Comments on Apabhramsa Literature, Particularly Yogindu) 4243 244GIRL CALML ane sAhitya vize keTaluMka paricayAtmaka prAraMbhika vakatavya ApyuM che ane aMte prakAzita apabhraMza sAhityanI sUci ApI che. A baMne bAbatamAM keTaloka sudhAro ane pUrti karavI paDe tema che. yogIndu ane dohApAhuDa' jevI digaMbara kRtione vAraso vajayAnInAthAyogI paraMparAnA sarahapAda, kRSNapAda vagere taraphathI maLelo che. jo ke aparokSAnubhUti para bhAra mUkatI vicAradhArA upaniSadakALathI upasthita hatI (fpadyate hRdayathaH chidyate sarva-saMzayAra kSIyaMte vAstha maffNa tasmina tUTe pAvare ) haribhadrasUri hemacaMdrAcArya vagerenA yoga-nirUpaNamAM paNa uparyukata prabhAva joI zakAya che. bIjuM, A paraMparA uttarakAlIna saMtabhakta sAhityanI laukika bhakita-paraMparAnI sarakhAmaNImAM uparanA staranI-kAMIka aMze vidagdha koTinI-gaNavI paDe. sahajayAnI cayagIto (ka tamiLa ALavAra-bhaktonAM gIto) vizeSa karIne lokAbhimukha, lokabhogya hatAM evuM lAge che. nibaMdhomAM sAdhAraNa abhigama pUrvaparaMparAne vartamAna lokadharmo ane lokasaMpradAyo sAthe joDavAno che. bhAratanA sudIrgha ane jaTila sAMskRtika ItihAsamAM "saMskRta" ane "prAkRta', paurANika ane vartamAna, hindu ane muslima, likhita ane maukhika-e paraMparAo vacce je satata AdAnapradAna, navIna arthaghaTana ane rUpAMtaraNa thatAM rahyAM che, tenA bRhat citranuM nirmANa karavAnI dizAmAM, uparanirdiSTa che AMtararASTrIya saMmelanomAM rajU thayelA nibaMdho dvArA ghaNuM mahattvanuM kAma thaI rahyuM che. paraMtu A adhyayanomAM eka ghaNuM ja mahattvanuM pAsuM upekSita rahyuM che. samagra madhyakALamAM vividha pradezomAM pravartatI Arthika-sAmAjika paristhitine te te samaya ane pradezanI sAMskRtika-sAhityika paraMparA sAthe joDavAnuM anivArya che. kevI paristhitimAM, koNa, kayA varga mATe dhArmika sAhitya racatuM hatuM, racanAra kayA varganA hatAM, temanA AzrayadAtA-puraskAraka koNa hatA, A AsthAo kaI jarUriyAtanI pUrti karatI hatI, jaDa karmakAMDa ane aMdaranI AdhyAtmika anubhUti-emAMthI kayuM pAsuM samaye samaye vadhatuM ochuM prabaLa rahetuM- vagere praznono paNa uMDANathI vicAra karavo anivArya | che. to ja sAhityika pAsAne ja siMhAsanArUDha karavAnI ekAMgitA sudharI zake. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa gujarAtamAM kRSNabhakti hamaNAM pragaTa karAyela jUnI gujarAtI kRtiono purAvo (phrAsvAjha mAlijho) (prA. mAlijhoe A lekha madhyakAlIna gujarAtanI kRSNabhaktinA itihAsanI eka AdhArabhUta, saMgIna vicAraNA karI che.) vallabhAcArya (I.sa. 1473-1530)nuM gujarAtamAM paheluM Agamana I.sa. 1500 AsapAsa thayu hatuM. temanA I.sa. 1528mAM thayelA trIjA ane chellA Agamana daramiyAna temaNe beTa dvArakAmAM jagadIza raNachoDarAyanA svarUpanI sthApanA karI. A vallabhasaMpradAyanI pahelI havelI hatI. temanA bIjA putra ane anugAmI viThThalanAthe (I.sa. 1515-1564) gujarAtanI aneka vAra mulAkAta laIne pitAe AraMbhelA kAryane vega Apyo, aneka lokone puSTimArgI banAvyA, jeno saMpradAyaparaMparAmAM taiyAra thayelo vRttAMta ApaNane "rapara vaiSNavonI vArtAmAM maLe che. je keTalAka vaNiko pahelAM jaina hatA ane bhATiyA, lohANA, mAravADI, kaNabI-paTela vagera devIbhakta hatA temaNe vallabhasaMpradAya utsAhathI svIkAryo. gRhastha rahI, sAMsArika pravRtti karatAM rahI, potAnuM jIvana ane sarvasva kRSNArpaNa karavA sAthe teno upabhoga karI zakAya evI raheNIkaraNIno puSTimArgamAM je prabaMdha hato te pratye teo AkarSAyA. e loko sAdhanasaMpanna hovAthI sevA nA ThAThamAThane Avazyaka Arthika Teko saheje maLI rahe tema hatuM. kRSNa dvArA thatI puSTithI temanI dhULa lAbha mATenI kAmanA paNa tRpta thatI. vaLI gujarAtanA samAjamAM brAhmaNonuM ochuM varcasa hoIne A loko UMco mobho dharAvatA hatA.vallabhasaMpradAyane prabhAve kaNabI-paTelo zAkAhArI ane zuddhinA AgrahI banyA tethI temanI sAmAjika pratiSThA vadhI. puSTimArgIya dharmAtarano vega sattaramI zatAbdIthI ghaTyo. paraMtu thoDAka AcAryoe potAnA pavitra sthAnanI maryAdA na jALavI, to paNa havelIonI saMkhyA vadhI. ADhAramI sadImAM puSTisaMpradAyanI saphaLatAnuM mApa, samAjasudhArAnI bhAvanAthI prerita navA svAmInArAyaNa saMpradAye puSTimArgIya saMgaThana ane pUjAvidhi apanAvyA te parathI maLI rahe che. puSTimArganA bIjA AcArya vikaeNlanAthe kRSNa sAthe svAmIjInI pUjA dAkhala karI, ane vallabhAcArya mAtra je bAlagopAla ane asurasaMhAraka kRSNane pradhAnatA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para ApI hatI temAM sahetuka tenA gopIjanavallabha svarUpane agresara karyuM. Ano gujarAtanA tatkAlIna kRSNasAhitya para khAsso prabhAva paDyo. dayArAma kavi(1977-1852)nI premalakSaNA bhaktine lagatI racanAo enuM pramukha udAharaNa che, paraMtu molesalAma muslima rAje bhagatanI kRSNabhakti A valaNa keTaluM badhuM prabhAvaka hatuM te darzAve che. pote puSTimArgamAM brahmasarmapaNa lIdhuM hoya ke na lIdhuM hoya, gujarAtanA vaiSNavonI pUjAvidhi, bhaktibhAvanA ane dhArmika AcAravicAra vallabha-saMpradAyanA vaiSNavothI judAM hotAM nathI. satsaMgamAM dhoLa gAnArI baheno puSTimArgIya hoya ke na hoya, teo havelImAM darzana karavA mATe paNa te te veLA jAya che. A saMbaMdhamAM jUnAgaDhamAM bAbIvaMzanA rAjAnA divAna raNachoDajI amarajI(1768-1851)no prasaMga dyotaka che. eka mahattvanI laDAImAM javAnuM hovAthI thoDuMka moDuM thatAM raNachoDarAyanA sthAnika maMdiramAM nAgaroe temane darzana karavA na dIdhAM, tethI raNachoDajIe budhezvaranA liMganI sthApanA karI ane teno samagra pUjAvidhi (zaNagAra, bhoga, zayana) havelImAM jevo bAlakRSNa mATe thato hato tevo ja rAkhyo. aitihAsika daSTie eka mahattvano prazna e che ke vallabhAcArye gujarAtamAM AvIne vaiSNava saMpradAyano vyApaka phelAvo karyo te pahelAM gujarAtamAM kRSNabhaktinI paraMparA hatI kharI ? haripriyA raMgarAjananA mUrtividhAnanA adhyayanane lagatA hamaNAM prakAzita thayelA pustakamAM gujarAtamAM prAcIna samayamAM moTA pramANamAM viSNunI mUrtio ane viSNumaMdiro hovAnA purAvA noMdhyA che. AthI vrajabhUmimAM jema pUrvavartI zivapUjA ane devIpUjAnuM sthAna kRSNasaMpradAya lIdhuM te rIte gujarAtamAM paNa banyuM ema mAnI levuM bhUlabhareluM che. bhalene pachIthI DAkoranA raNachoDa ane porabaMdaranA sudAmAnI bAbatamAM ema banyuM hoya. hakIkate viSNuavatArane pUjato saMpradAya kRSNapUjAnA prasAranI pUrve gujarAtamAM phelAyo hato - udAharaNa tarIke dvArakA parathI te joI zakAya che. gujarAtamAM viSNunI sauthI prAcIna prastaramUrtio kSatrapakALanI (I.sa. 78thI 800) maLe che. paraMtu vaiSNava gupta rAjAonA yugamAM (I.sa. 415-471), viSNunA maMdirano sarvaprathama ullekha maLe che. giranAranA prakhyAta zilAlekhamAM trIjA ane chellA utkIrNa lekha(I.sa. 457)mAM, skaMdaguptanA giranAranA zAsanakALamAM rAjyapAla parNadattaputra cakrapAlite viSNu cakrabhUtanA devAlayanuM nirmANa karyAno nirdeza che. dekhItAM ja e prAcIna devAlaya giranAranI taLeTImAM dAmodarakuMDa pAse je dAmodaranuM maMdira che te sthaLe ja hatuM. A paNa viSNupUjAmAMthI kRSNapUjAmAM thayelA saMkramaNano eka purAvo che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para maitrIkakALamAMthI (I.sa. 470-788) saurASTranA dakSiNa kAMThenA kadavAranuM ane uttara gujarAtamAM roDAnuM ema be ja viSNumaMdiro jANamAM che, paraMtu solaMkIyugamAM (I.sa. 942-1304), rAjA pote zaiva ane jaina dharmanA AzrayadAtA hovA chatAM, viSNumaMdironI saMkhyA vadhe che. A viSayamAM e bAbata noMdhapAtra che ke solaMkIyuganA viSNumaMdiromAM mUrtinuM svarUpa trivikramanuM che. zaMkha, cakra, gadA ane padma e cAra lAMchano cAra hAthamAM je vividha krame hoya te anusAra viSNumUrtinA covIza svarUpa thAya. temAMthI trivikramasvarUpamAM nIcenA jamaNA hAthamAM zaMkha, ane nIcenA DAbA hAthamAM cakra hoya che. A svarUpanA 'trivikrama' evA nAmane trivikrama-vAmana sAthe kazo saMbaMdha nathI. trivikramane badale te 'dAmodara', 'zrIdhara' ane ghaNuMkharuM to 'raNachoDa'kahevAya che--je kRSNanAM nAmo che ane tethI e mUrtionI vartamAna kRSNaviziSTa pUjAvidhine ucita TharAve che. viSNupUjAmAMthI kRSNapUjAmAM kayA samaye parivartana thayuM haze tenA koI nizcita saMketa maLatA nathI. kRSNapUjA pracAramAM AvyA pachI tene prabhAve pUrvavartI viSNupUjAvidhimAM parivartana AvyuM hoya. A mATe gujarAtanI kRSNabhaktinA mULa sAhityasrotamAMthI khoLavA jarUrI bane che. 84 prA. bhAyANInA mate AThamI zatAbdIthI laIne paMdaramI zatAbdI sudhI prasarelA bhakti-AMdolananAM mULa ane udgama hajI aspaSTa hovA chatAM', e gALAmAM kRSNacaritane lagatI racanAo ApaNane lagAtAra maLatI rahI che. agiyAramI zatAbdInI ThIkaThIka pahelAMthI ane lIlAzuka bilvamaMgalanA muktakarUpa saMcayo 'kRSNakarNAmRta' ane 'bAlagopAlastuti'nI purogAmI evI keTalIka prAkRta kRtiomAM ane jaina paraMparAnI apabhraMza kRtiomAM kRSNacaritanuM varNana maLe che. jema ke 'setubaMdha' (pAMcamI zatAbdI)mAM ariSTAsuravadhano nirdeza, sarvasenanA lupta thayelA prAkRta kAvya 'harivijaya' (pAMcamI zatAbdI)mAM 'pArijAtaharaNa'nA prasaMganuM nirUpaNa, kutUhala kavinI 'lIlAvaI-kahA'(I.sa. 800 AsapAsamAM)nA maMgalAcaraNamAM yamalArjunabhaMga, ariSTavadha, kezivadha, kaMsavadha ane govardhanadharaNano nirdeza. apabhraMza sAhityanI vAta karIe to svayaMbhUkRta 'dvirNamicari'(navamI zatAbdIno aMta bhAga)mAM saMdhi 4thI 8mAM kRSNajanmathI laIne dvArakAnI sthApanA sudhInuM kathAvastu che. svayaMbhUno eka AdhArabhUta graMtha jinasenanuM saMskRta kAvya 'harivaMzapurANa' (I.sa. 748)hatuM ane svayaMbhUnA anugAmI apabhraMza mahAkavi puSpadaMtanA 'mahApurANa' (I.sa. 972)mAM 85 thI 89mA sudhInA saMdhimAM kRSNacaritanuM nirUpaNa che.14 jaina apabhraMza kAvyomAMnA kRSNacaritra vize be muddA rasaprada che. eka to e Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para ke temAM hiMdu paraMparAnA kRSNacaritramAM na hoya tevA koI koI lokapracalita prasaMgano samAveza karelo che. jema ke kAliya nAgane nAthI tenA nAkamAM parovelI doraDIthI tene ghumAvatA kRSNa.12 bhAyANIe bIjA eka muddA tarapha dhyAna doryuM che ke ziSTa apabhraMza kRtio lokasAhityanI sAmagrIno upayoga karatI hovAnA purAvA maLe che. 17 somezvarakRta mAnasollAsanI cothI viMzatinA soLamA prakaraNamAM (eTale ke saLaMga gaNatAM choteramA prakaraNamAM) saMgItaprabaMdhonAM pote racelA je udAharaNo ApyAM che temAM apabhraMzottarakAlIna prAdezika bolInI racanAo paNa che, jenA mULamAM bAramI zatAbdImAM lokapracalita kRSNakAvyo hovAnI svAbhAvika aTakaLa karI zakAya che. 17 A saMdarbhamAM e paNa noMdhapAtra che ke jaina paraMparAnA kRSNacaritramAM kRSNane gopAla ke gopIjana-vallabha tarIke nahIM, paNa eka mahAna vIra tarIke nirUpelA che. A paraMparA rAjasthAna ane gujarAtamAM paNa hovAnuM Ara. e viliyamsa batAvyuM che. mahArASTramAM rukamAInI bhakti pracalita che. resAIDe paNa "gadyarAja" uparanA temanA zodha-graMthamAM mahArASTranI bhaktiparaMparAmAM gopabALa ane gopIvallabha tarIke kRSNanI bhaktinuM tattva upasthita na hovAnuM darzAvyuM che. 20 bhAyANIe prAkRta-apabhraMza tathA jaina sAhityamAM rAdhAno ane tenI sahacarIono sarvaprathama ullekha kyAre maLe che tenI paNa tapAsa karI che. 21 apabhraMza mahAkavi svaMbhUe prAkRta chaMda zAstranA tenA graMtha "svayaMbhUchaMdamAM goviMda kavinAM je udAharaNa TAMkyAM che te parathI joI zakAya che ke goviMda kavie kRSNa, rAdhA ane gopIonA premasaMbaMdha varNavatuM kRSNanA bAlacaritane lagatuM apabhraMza kAvya IsavI 800 AsapAsa racyuM hovuM joIe. sAtavAhana hAlanI "gAthAsaptazatI' (I.sa. bIjIthI pAMcamI zatAbdI), jayavallabhanuM 'vajjAlagna" (dasamI zatAbdI lagabhaga), jinezvarasUrino "gAhArayaNakosa (I.sa. 1195) jevA muktasaMgrahomAM paNa kRSNa ane gopIone lagatA ghaNA nirdeza maLe che. A uparathI joI zakAya che ke gopIvallabha kRSNa ajANyA rahyA na hatA.22 bilvamaMgalanA muktakasaMgraho ane jayadevanA gItagoviMda' (bAramI zatAbdI)no gujarAtamAM pracAra hato te jotAM kRSNabhaktinA e svarUpanI gujarAtamAM ruci hovAnuM pratIta thAya che. je solaMkI rAjavIonI rAjadhAnI hatI te pATaNa pAsenA anAvaDA gAmamAMthI I.sa. 1904 mAM maLelA I.sa. 1291nA eka utkIrNa lekhamAM gItagoviMda'nA pahelA sargamAMthI dazAvatArastuti uddhata karAyelI che. 23 vaLI maMjulAla majamudAre batAvyuM che tema "gItagoviMda'nI je sauthI jUnI sacitra hastaprata maLe che (I.sa. paMdaramI zatAbdI) te saMbhavataH gujarAtanI che. elinora geDIne karelA saMzodhana Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 zodha-khoLanI pagadaMDI para anusArapa bilvamaMgalanI 'bAlagopAlastuti nI sacitra hastaprato I.sa. 1425thI gujarAtamAM taiyAra thayelI che, je bilvamaMgalanI kRSNabhaktinI gujarAtamAM lokapriyatA hovAnuM darzAve che. bhakta viSNupurI ane tenI bhaktiratnAvali e lekhamAM maMjulAla majamudAre e hakIkata pratye dhyAna doryuM che ke kRSNabhaktine lagatAM khyAtiprApta kAvyono gujarAtamAM pracAra thayo te dvArakAnI yAtrAe bhAratabharamAMthI saMto ane bhakto AvatA hatA tene AbhArI che. Ama, paMdaramI zatAbdIthI, gujarAtanA kavionI samakSa "harivaMza', viSNupurANa' ane 'bhAgavata' ('dazamaskaMdha') e kRSNabhaktinA praziSTa saMskRta mUlagnoto hatA eTaluM ja nahIM, paNa te uparAMta prAkRta-apabhraMza jaina-jainetara sAhityanI paraMparA ane jayadeva, bilvamaMgala ane bopadevanI madhyakAlIna saMskRta racanAo paNa hatI. A graMthono AdhAra laIne prathama gujarAtI bhaktakavi narasiMha mahetAnA purogAmIo ane samakAlIna kavioe kRSNacaritane lagatI je racanAo jUnI gujarAtImAM karI che, temAM "kRSNakarNAmRta" ane "viSNupurANa" jevAmAMthI uddharaNo ApelAM che. AvI keTalIka racanAone prakAzamAM lAvavAnuM zreya adhyApaka bhAyANIne phALe jAya che. A kRtionA saMdarbhe bhIma, kezavadAsa ane bhAlaNanI 'bhAgavatanA dazama skaMdhane lagatI racanAo pharI tapAsavAnI jarUra che. rAula kAkRta "kRSNakrIDita' paMdaramI zatAbdImAM 108 zArdUlavikrIDita chaMdomAM raceluM kAvya che. tenA zarUAtanA 34 padyomAM kRSNa ane caMdrAvalIno viyoga, kRSNa ane rAdhAno viyoga ane aMte traNeyanuM punirmilana varNavyAM che. 35thI 71 sudhInA padyomAM vastraharaNasahita rAsalIlAnuM varNana che. 72thI 75 padyomAM yazodAnA jananIsnehanI stuti che. kAvyanA zeSabhAgamAM kRSNanI ane kRSNabhaktinI stuti che. chellAM ATha padyo saMskRtamAM che. kAvyanI zailI upara "gItagoviMda'no prabhAva che. bhAyANIe bhAratIya saMskRti vidyamaMdira ane gujarAta vidyAsabhAnA saMgrahomAMthI prApta traNa hastapratone AdhAre "kRSNakrIDita'nuM saMpAdana 1988mAM karyuM. temanA pustaka rAsalIlA' mAM je bIjI kRti prakAzita karI che te che Azare soLamI zatAbdInuM ajJAtakartaka "harivilAsa-phAgu', jeno AdhAra bhAratIya vidyA bhavananA saMgrahamAM maLatI ekamAtra hastaprata che. 29 "harivilAsanI zarUAtanI 31 kaDIomAM kRSNanI bAlaceSTA ane pUtanA, kezI, pralaMba, vRSa vagere asurono bALakRSNa karelo vadha varNavyo che. uparAMta kAliyadamana, govardhanadharaNa ane yazodAnuM vizvarUpadarzana paNa AvarI levAyAM che. kavie 24thI 31 kaDImAM dANalIlA ane 32thI 132 kaDImAM rAsalIlA nirUpI che, jemAM zaradavarNana, kRSNanuM rUpa, veNuvAdana, gopIonuM gamana, emano kRSNaviyoga, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para punarmilana, vasaMtavarNana, bhramaragIta, rAsamaMDaLa-eno samAveza karyo che. pATha adhUro che. bahu thoDA sacavAyelA jainetara phAgu tarIke paNa "harivilAsanuM mahattva che. khAsa noMdhapAtra hakIkata e che ke "harivilAsa'mAM sAkSInA zloka tarIke viSNupurANamAMthI (skaMdha pAMcamo, adhyAya 3thI 16) vIzeka zloka udhUta keTalA hovAnuM ane kRSNakarNAmRta" tathA "bAlagopAlastuti'mAMthI eka eka zloka udhUta karelA hovAnuM bhAyANIe batAvyuM che, jenA uparathI e graMthono prabhAva hovAnuM spaSTa joI zakAya che. rAsalIlA'mAM bhAyANIe ke.kA. zAstrInA sahayogamAM saMpAdita karelI bIjI ane cothI kRti che vAsaNadAsakRta "rAghava-rAsa" ane "hari-caAkharA". racanA samaya I.sa. 1500 ane 1550nI vacce.31 "rAghavarAsanI gujarAta vidyA sabhAnA saMgrahamAM maLatI eka mAtra hastapratamAM zarUAtanA 25 chaMda khUTe che. bAkInA 26thI 135 sudhInA chaMdomAM gopIonI rAva, temanI kRSNa sAthe vaDacaDa, rAdhAnI virahavedanA, kRSNa sAthe rAsalIlA, tathA bALalIlA vaNyaviSaya che. "haricuA kharA' 103 kaDIomAM kRSNagopInuM yamunAtIre hoLIlekhana varNave che. rAsalIlA'mAM A uparAMta maMjulAla majamudAre saMpAdita karela rAmakRta "amRta kacolAM" ke "rAdhAkRSNa krIDAgIta'nuM tathA kezavadAsakRta "kRSNakIDA (eTale ke bhAgavatadazama skaMdhanuM 40 sargamAM rUpAMtara-racanAkALa isavI 1536) kAvyamAMthI rAsakrIDAvarNana' (13 mo sarga) punarmudrita karela che. aMbAlAla jAnI saMpAdita kRSNakrIDA'mAM e mAtra 13mo sarga ja dezI DhALamAM nahIM, paNa zArdUlavikrIDita chaMdamAM racAyelo che. AmAM rAula kAnDanA "kRSNakrIDita'mAM prayukta zArdUlavikrIDitanI preraNA hovAnuM jaNAya che. bhIma, kezavadAsa ane bhAlaNa ke jemaNe dazamaskaMdhanAM rUpAMtara karyA che, temanI paraMparA puSTimArgIya kRSNabhaktinI paraMparAnI pUrvavartI ke samAMtara cAlatI hatI. 34 bhAyANIe je kRSNakavione prakAzamAM ApyA che te parathI joI zakAya che ke A kavio vidagdha hatA. kezavadAsa zArdUlavikriDita chaMdamAM racanA kare che, ane karNAmRtamAMthI uddharaNo Ape che. bhIme bopadevakRta "harilIlAviveka" (racanAkAla 13mI zatAbdI)nA 178 zlokanuM potAnA "harilIlASoDazakalA" (racanAkAla isavI 1485)mAM gujarAtI rUpAMtara karyuM che, jemAM samagra "bhAgavatapurANa'no soLa bhAgamAM sAra Apyo che. pote paNa keTalAka saMskRta zloka racyA che. soLamI zatAbdInA pUrvArdhamAM dazamaskaMdhane gujarAtamAM padabaddha karanAra bhAlaNa vallabhAcAryanA prabhAvathI mukta hato. bhAlaNa , kezavadAsa ke narasiMha mahetAe zrIdharanI "bhAgavatapurANa'nA viviraNamAM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 zodha-khoLanI pagadaMDI para pratIta thatI advaitavAdanI chAyA jhIlI che, nahIM ke vallabhAcAryanI "subodhinI'nI. uparyukta kRtio prakAzita karavA pAchaLa bhAyANIno e batAvavAno Azaya che ke paMdaramInA aMtabhAgamAM ane soLamI zatAbdInA pUrvArdhamAM gujarAtamAM kRSNabhaktinI eka vidagdha paraMparA paNa cAlu hatI. rAula kAnDa, harivilAsakAra e kavio bhIma, kezavAdAsa ane narasiMha mahetAnI jema saMskRtajJa hatA, ane saMskRta chaMdomAM racanA karI zakatA hatA. teo jema purANothI tema jayadeva ane bilvamaMgalathI prabhAvita hatA. eka saMbhava evo paNa sUcavI zakAya ke e kavioe jaina paraMparAnA pAMDityanA vAtAvAraNathI prabhAvita thayA hoya, ane bhaktiprerita thaIne nahIM, paNa kAvyaracanAnI sAmagrI lekhe kRSNacaritano upayoga karyo hoya. paraMtu rAula kAnhanA "kRSNakrIDita'mAM aMtabhAge je utkaTa bhaktibhAva abhivyakta thayo che, te bhaktahRdaya vinA vyakata thavo zakya nathI. bhIma ane bhAlaNa paNa kevaLa kRSNabhakta nathI, tema chatAM paNa temanI kRSNabhakti niHsaMdeha bhAvapUrNa che. jo gujarAtamAM kRSNabhaktinI paraMparA paMdaramI zatAbdI jeTalI vahelI A stare pahoMcI hoya to je vivecakoe, narasiMha mahetAnI zRMgArika kavitAne dhyAnamAM rAkhI, tene vrajabhUminI kRSNabhaktithI prabhAvita mAnIne, tenA paraMparAmAnya samaya sAme praznArtha khaDo karyo che te nirAdhAra Thare che. paraMtu AMtarika purAvAne AdhAre paNa emanI zaMkAnuM nirasana thAya che. narasiMhane nAme maLatI keTalIka zRMgArika racanAo spaSTapaNe enA UMcA kavitvanI chApa dharAve che, to paNa moTA bhAganI to tene nAme caDAvI dIdhelI nikRSTa racanAo che. paNa eno artha evo nathI ke narasiMha kevaLa mahArASTranI saMtaparaMparA ane bhAgavatapurANa'thI prerita thaIne ja padaracanA karI. narasihe kRSNagopInA praNayabhAvanI je keTalIka ramaNIya racanAo karI che temAM te AgaLathI gujarAtamAM sthApelI kRSNabhaktinI paraMparAne anusarato hato. eTale lekhanA prAraMbhe je prazna rajU karyo che ke "gujarAtamAM vallabhAcArya AvIne puSTimArgIya bhaktino atyaMta saphaLatAthI pracAra karyo tenI pahelAM gujarAtamAM kRSNabhakti hatI kharI ? ane temanI A saphaLatAnA mULamAM vaiSNavone navI ja dharmabhAvanA temanA taraphathI prApta thaI rahI che e hakIkata na hoya?', tene tadana navA dRSTikoNathI tapAsavAno rahe che. vallabhAcArya jyAre gujarAtamAM AvyA tyAre gujarAtanA loko pAse kRSNabhaktinI eka vidagdha paraMparA hatI ja. temanuM kArya vaiSNava dharmanI AdeyatAnI lokone pratIti karAvavAnuM nahIM, paraMtu rasavRttine poSe tevI vaibhavI "sevA pUjA tarapha lokone AkarSavAnuM hatuM. AmAM temane saMpUrNa saphaLatA maLI. bIjuM e ke rAdhAkRSNane ane premalakSANabhaktine pRSTimArgamAM prAdhAnya ApavAno yaza ghaNA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 89 loko viTThalanAthane Ape che ane tenA mULamAM temanA jagannAthapurI ane caitanya sAthenA saMparko hovAnuM mAne che. paNa UlaTuM saMbhava evo lAge che ke gujarAta vallabhasaMbhapradAyano mukhya gaDha banI jatAM viTThalanAthe gujarAtanI je mUlAkAto lIdhI, temAM je prakAranI paraMparAgata kRSNabhakti temane gujarAtamAM jovA maLI, teno prabhAva jhIlIne temaNe puSTimArgane eka navo vaLAMka Apyo. vallabhAcArye ane vikalAcArye gujarAtamAM potAnA saMpradAyano basa vijaya sthApyo evuM nathI. gujarAtanI kRSNabhaktinI paraMparAe e saMpradAyane AtmasAt karyo tema ja tene preraNA ApI ema kahevuM satyanI nikaTa lekhAze. TippaNa 1. 2. 3. 4. 5. 6. pArekha, maNilAla sI., Sri Vallabhacharya; Life, Teaching and Movement, rAjakoTa, 1943, pR. 76-77. zarmA, ena (saMpA.), do so bAvana vaiSNavana kI vArtA, 195. viThThalanAthanA cothA putra gokulanAtha (1552-1641)nA bhatrIjA hirarAya(15901715)ne tenA kAkA pAsethI temaNe potAnA pitA pAsethI sAMbhaLelI 252 saMtonI je vArtAo maLI hatI te lakhI hovAnuM kahevAya che. temAM gujarAtamAM vallabhasaMpradAyano pracAra karavAmAM jemaNe prabhAvaka bhAga bhajavyo hato tevI keTalIka vyaktiono vRttAMta che--jema ke godharAnA nAgajI bhaTTa, bhAIlAla koThArI, koThArInA jamAI gopAladAsa (jeNe 'vallabhAkhyAna' racyuM hatuM),khaMbhAtanA jIvA pArekha vagere. juo desAI, zaMbhuprasAda 'itihAsadarzana', 1979, bhAga 1, pR, 94. raMgarAjana, haripriyA Spread of Vaisnavism in Gujarat up to 1600 A.D. (A Study with special reference to the iconic forms of Visnu) Mallison, Francoise, Lorsque Ranachodaraya quitte Dwarka Pour Dakor on Comment Dvarakanatha prit la succession de Dankanatha' e lekha Eck : Diana L. and Francoise Mallison (eds.), Devotion Divine : Bhakti, Traditions From the Regions of India (1991), 197-208; tathA The Cult of Sudama in PorbandarSudamapuri, jarnala oph dha orienTala insTiTyuTa-baroDA, 29, 1980, pR. 216-223. u Mallison, Francoise, 'Development of Early Vaisnavism in Gujarat : Visnu-Ranchod' e lekha : Thiel-Horstmann, Monika (ed), Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 7. 9. 10. 11. 12. 13. 14. zodha-khoLanI pagadaMDI para Bhakti in Current Research 1979-1982. 1983, pR.245-255, vizeSe pR. 247-248. raMgarAjana uparokta graMtha, pR. 3 upa2nuM TippaNa 4; zAha umAkAnta, 'Sculptures from Samalaji and Roda (North Gujarat) in the Baroda Museum', Buletin of the Baroda Museum and Picture Gallery, pR. 73 ane pachInAM. majamudAra, maMjulAla, Studies in Varieties Of Visnu Images in Gujarat, Journal of the Gujarat Research Society, 4, 1939, 39-60; dave kanaiyAlAla, 'gujarAtanuM mUrtividhAna', 1963, pR.16924; zAstrI durgAzaMkara, 'vaiSNava dharmano saMkSipta itihAsa'; 'kAvyaprapaMca', 1989, pR. 55; tathA 'rAsalIlA', 1988, pR.12. juo mAlijho, uparyukta lekha, pR. 246 uparanuM TippaNa 6. thoDAka apavAde, juo uparyukta saMdarbha, pR.247. bhAyANI, harivallabha, 'paMdaramI-soLamI zatAbdInA gujarAtanI kRSNabhaktinA mULasrota','kRSNakAvya' 1986, pR. 32-41. bhAyANI, ha. 'The Childhood Exploits of Krsna According to Preeleventh Century Prakrit and Apabhramsa Texts' Indological Studies : Literary and Performing Arts, 1993, pR. 209-222 (saMbodhi', 11, 1982-83, pR. 121-132; pArimu,ratana (saMpA.), Vaisnavism in Indian Art and Culture, 1986, pR. 58-6; 'apabhraMza sAhityamAM kRSNakAvya' 1979, bhAga 1, pR. 139-151), tathA 'saMbodhi', 10, 1981-82, pR.46-71; 'kRSNakAvya', pR. 1-27 para punarmudrita). bhAyANI, ha. 'The Childhood Exploits', pR. 211. svayaMbhUkRta 'harivaMzapurANa' ke 'kriNemicariya'nuM rAmasiMha tomarakRta saMpAdana-prAkRta TeksTa sosAyaTI taraphathI prakAzita thaI rahyuM che. tenA prathama kAMDanuM devendrakumAra jainanuM saMpAdana (hiMdI anuvAda sAthe) 1985mAM bhAratIya jJAnapITha taraphathI prakAzita thayuM che. kRSNacaritrane lagatI puSpadaMta pachInI aneka apabhraMza racanAomAM be vadhu mahattvanI che : haribhadrakRta 'neminAhacari' (racanAkALa I.sa. 1160) ane neminAhacari' (racanAkALa I.sa. 1160) ane dhavalakRta 'harivaMsapurANa'(bAramI zatAbdI). juo bhAyANI ha., uparyukta graMtha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para TippaNa, ane "apabhraMza sAhityamAM...'. jaina paraMparAnI kRSNacaritranI carcA mATe juo Alsdorf, Ludwig, Harivansapurana, 1996, pR. 52 ane pachInAM. 15. pachI 16. 17. 18. prAcIna ane madhyakAlIna gujarAtI kRtiomAM kAlIyadamanano prasaMga vAraMvAra varNavAyo che. temAM aMte kRSNa kAM to nAgane nAthe che athavA to tenI phaNAo para nRtya kare che. prAcIna sAhityamAM A viSayanA nirUpaNa mATe juo bhAyANI ha., "jaLakamaLa' prabhAtiyAnI prAcInatA ane kartutva', "kRSNakAvya', pR. 84-93. juo bhAyANI ha., "ananya rAdhA-anurAganA saMketa', paraba, 38,1, 1990, pR. 28 ane pachInAM. kRSNanA daridra mitra sudAmAnI kathAno vikAsa paNa e ja rIte thayo jaNAya che. madhyakAlIna prAdezika sAhityamAM ane vizeSe gujarAtI sAhityamAM A kathA vAraMvAra varNavAI che. mULa to "bhAgavatapurANanA dazama skaMdhamAM (adhyAya 80-81) te saMyamita zailImAM kahevAI che. juo Mallison, Francoise, Saint Sudama of Gujarat : Should the Holy be Wealthy ?', Journal of the Oriental Institute, 29, 1979, pR. 90-99. 6414130 e., The Prakrit and Desabhasa Passages in Somesvara's Manasollasa, Indological Studies', pR. 297-309. gail Williams, R.A. 'Research in Rajasthani Literature'. Callewaert W.M. (ed.). "Early Hindi Devotional Literature in Current Research', 1990, pR. 203 ane pachInAM. temAM rAjasthAnamAM kRSNanI vIrasvarUpa bhakti upara (ane sAmAnya bhakti upara) jaina prabhAva hovAno mata vyakta karyo che.vallabhAcAryanA saMpradAyamAM pUjAnuM ja svarUpa ane AkAra che tenI pAchaLa rAjasthAnanA rAjapUta rAjavIonI sAmaMtazAhI raheNIkaraNI preraka ane prabhAvaka rahI hoya e asaMbhavita nathI (bhAyANIno 25 jAnyuArI 1992no patra). keTalAMka svarUpone rAjasthAnamAM Azraya maLyAnuM jANItuM che. kRSNabhaktimAM pratIta thatI uccakulIna "rumAnI' gopasaMskRti ad gall Entwistle, A. W., 'The Cult of Krishna as a Version of Pastoral", Eck, D.L., uparyukata graMtha, pR. 73-90. bhAyANI ha., Pali, Dhanya and Carukesi; Three of the Earliest 19. 21. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. zodha-khoLanI pagadaMDI para Mentioned Krsna's Sweethearts', 'Indological Studies', pR. 211 214. viSNunA dazAvatAranA vividhabhASI ullekha TheTha I.sa. 1113mAM dakSiNa bhAratamAM maLe che e noMdhapAtra che. juo Mallison, Francoise,'Au Point du jour les Prabhatiyam de Narasiha Maheta, 1986, pR.25, TippaNa 68. majamudAra, maMjulAla, 'A 15th Century Gitagovinda Manuscript with Gujarati Paintings', Journal of the University of Bombay, 7, 1938, pR.123-137. majamudAra, maM. Illustrated Manuscripts Of Bilvamangala's Balagopalastuti, Journal of the University of Bombay, 16, 194748, P. 33-61; Gadon, Elinor, The Balagopalastuti Manuscripts and Early Krsnabhakti in Gujarat', Ph.D. Thesis, University of Chicago, 1983. Journal of the University of Bombay, 8, 1939, P. 145. A abhyAsalekhamAM ha. bhAyANI ane niraMjana vorA dvArA hamaNAM saMpAdita thayela kIku vasahIkRta 'kRSNabAlacarita' (1993)no samAveza nathI karI zakAyo. bhAyANI ha. 'rAula kAkRta kRSNakrIDita', 'rAsalIlA', 1988, pR.1 40. bhAyANIe, 'rivilAsa'nI pahelI AvRtti 'svAdhyAya',(2-3, 1965, pR. 286-304)mAM prakAzita karI che. A uddharaNo 'viSNupurANa' vageremAMthI hovAnuM bhAyANIe batAvyuM che. juo 'rAsalIlA', bhUmikA, pR.41 ane TippaNa 1,2,3. A bhUmikA 'kAvyaprapaMca'mAM 76 ane pachInA pRSTha para punarmudrita karI che. 'rAsalIlA'pR. 81-119 mAM vAsaNadAsakRta 'rAghavadAsa' ane pR. 113thI 122 mAM 'haricuAkharA' prakAzita thayela che. juo bhAyANI ha., 'kRSNakavi vAsaNadAsa', 'kAvyaprapaMca', pR.76 ane pachInA. juo bhAyANI ha., 'rAsalIlA', pR.123-128. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 33. 34. 35. 93 aMbAlAla jAnI, 'kAyastha kavi kezavarAmakRta zrIkRSNalIlA kAvya', 1933, pR. 93-103, 'rAsalIlA', pR. 71-80 para punarmudrita. A traNa kavionA mUlyAMkana mATe juo ke. kA. zAstrI, 'Prabhasa Patana Also a Holy Home of Gujarati Poetry', Journal of the Oriental Institute, 38, 1988, p. 117-121. udArahaNa tarIke 'prAta havo prANapati, iMdu gayo AthamI' e pada (desAI icchArAma (saMpA.), bRhatkAvyadohana', graMtha 2, bIjI AvRtti, 1903 pR. 28, 56 311. DaoN. phrAMsvA mAlijhoMno A nibaMdha perisanI saMzodhanasaMsthA E'cole Francaise d'Extrenc-Orient ne Azraye julAI 9 thI 12, 1991mAM bharAyela navya bhAratIya-AryanA bhaktisAhitya viSayaka pAMcamI pariSadamAM rajU thayo hato. have te pariSadanA ahevAla ane nibaMdhasaMgraha rUpe Studies in South Asian Devotional Leterature (Research Papers 1988-1991), Eds. A.W. Entwhistle, Francoise Mallison, 1994)-e pustakamAM pR. 51 thI 64 upara prakAzita thayela che. e pustakano paricaya A pahelAM Apyo che. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyakAlIna pado gorakhanAthanuM eka pada zubhazIlagaNikRta "vikramAdityacaritra'mAM gorakhanAthanA nAmAMkana vALuM eka pada udbhUta thayuM che (bhAga 1, AThamo sarga, patra 134 -135 ) te nIce pramANe che : puttA cittA hoI anerA, naraha (3) nAri anerI, mohaI mohile mUDha jaMpa, ahiyAM morI morI-1 atihi gahanA atihi apArA, saMsAra-sAyara khArA, bujhau bujajha gorakha bolaba, sArA dhamma vicArA-2 kavaNaha kerA turaMga hAthI, kavaNa kerI nArI, narakihi jAtA koI na rAkhai, hiyaDaI joI vicArI-3 krodha parihari mAna manana kari, mAyA lobha nivAre, avAra vAMrI mani na ANe, kevala Apuhu tAre-4. A pada kAM to kharekhara gorakhanuM hoya, ane tenI mULabhASA badalAI hoya, athavA to koI uttarakAlIna saMtabhaktanuM hoya ane gorakhane nAme caDI gayuM hoya. chaMdadaSTie koI koI paMkita khAmI vALI che, ekAda akSara vadhughaTyu che ane tenuM kAraNa mULanA pAThanI bhraSTatA hoya. dhArmika-AdhyAtmika triveNInI jhalaka be madhyayugIna gujarAtI virala racanA madhyakAlIna upAsanA, bhakti ane dhArmika-AdhyAtmika paraMparAmAM kabIra (1440-1518)nA prabhAva nIcenA nirguNabhaktinA vaheNa uparAMta nAtha-yogI paraMparAno tathA zAkta-tAMtrika paraMparAno prabhAva paNa zaiva aghorapaMthI vagere uparAMta) cAlu hato, ane temAM islAmano, vizeSe sUphI paraMparAno prabhAva paNa bhaLelo hato. nIce ApelI be racanAo stuti-svarUpanI che, ane saMbhavataH sAMsArika hetuo mATe "maMtra' tarIke paNa vaparAtI haze. temAM je (1) phArasI-arabI mULanI islAmI padAvalino upayoga thayo che, (2) nirguNa paramatattvanAM lakSaNono je rIte nirdeza che ane (3) zAkta-tAMtrika paraMparAnA je ullekho che, te paMdaramI-soLamI zatAbdInA ApaNA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 95 dhArmika pravAhonI jANakArI vadhAravA mATenA mULasrota tarIke ghaNAM mUlyavAna che. amadAvAdanA lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA hastapratasaMgrahamAMnA kramAMka khU. 4399 dharAvatA guTakAmAM aneka nAmI-anAmI kavionI nAnI-moTI kRtio ApelI che. patra 258 thI 261 upara pArvatI, hiMgaLAja, cAmuMDA, kSetrapAla vagere devonI stutio che, jemane "chaMda' evuM nAma ApeluM che. chaMdanAmaka vividha prakAranI racanAo madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM jANItI che. A uparAMta e guTakAmAM gorakhanAtha, carpaTanAtha jevA nAthayogIonAM padyo paNa (zaMkarAcAryane nAme maLatA ane paga vim TekavALA "carpaTapaMjarikA' stotranA jevA ja bhAva ane padAvalI dharAvatAM) ApelAM che. guTakAno lekhanasaMvata vi.saM. 1590 ( I.sa. 1534) che. eka sthaLe hastaprata lekhakanuM nAma vAcaka mahimarAja ApeluM che. Ama A racanAne soLamI zatAbdInA AraMbha pUrve mUkI zakAya tema che. pahelI kRtino kartA rudrapAla jaNAya che ane bIjIno kavi rAyacaMda. A hastaprata tarapha mAruM dhyAna kheMcavA mATe huM DaoN. kanubhAI zeThano tathA hastapratano upayoga karavA devA mATe lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdirano AbhArI chuM. chaMdovidhAna : "khetrapAla-chaMda'. pahelA padyano chaMda copAI, caraNAkula ke vadanaka che (aMte be laghuvALA 16 mAtrAmAM cAra caraNa). bIjAthI pAMcamA padyano chaMda DomilA che, jenA pratyeka caraNamAM 10 + 8 + 14 mAtrA hoya che. koI koI caraNamAM chaMdanI dRSTie pATha azuddha che. najIvI azuddhi sudhArI lIdhI che, paNa te sivAya mULa pramANe pATha rAkhyo che. aMtima padyano chaMda Sapada ke chappaya ke roLA che : pahelAM cAra caraNamAM covIza covIza mAtrAno kAvya chaMda ane aMtima be pratyeka caraNamAM 15 +13 mAtrAno kapUra ke ullAla chaMda-ema be chaMdonA mizraNano banelo eTale ke dvibhaMgI prakArano e chaMda che. bIjI racanAmAM paNa chaMdovidhAna A ja prakAranuM che. pAThanI azuddhine kAraNe keTalIka paMktio chaMdanI dRSTie garabaDa vALI che. padAvaliH muslima saMparka ane zAsanane prabhAve keTalIka prAcIna gujarAtI kRtiomAM phArasI-arabI mULanA zabdone teramI zatAbdIthI (kRtinA viziSTa viSayavastu anusAra) praveza maLavA lAgyo hato. IslAmanI agamavAdI-pratyakSAnubhUtivAdI (sUphI?) dhArAne prabhAve pahelI racanAmAM "masIta', kAdI', "mullAM', "nimAja, gudAraja', "bAMga', "khIsAM', to bIjI racanAmAM pegaMbara', khudAI", "rahamati', kurANa', "masIti', bhista', "dojaga' zabdono kavioe prayoga karyo che. izvarIya tattvanI, parama tattvanI vyApakatA, vibhutA, anaMtatA, saguNa-nirguNa evI svarUpanI vividhatA vagerene bIjI racanA vyakata kare che, jyAre pahelI racanA nAtha-siddha ke tAMtrika-sahajayAnI paraMparAnI bhASAmAM vAta kare che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 zodha-khoLanI pagadaMDI para rudrapAla(?) kRta kAlA-khetrapAla-chaMda cittaNi citaI padamanI dhyAvaI, hastani gaurakha-rAsu Avai (? racAvaI) kirakatI DamarU vajAvaI, dekhi sakhI o kAlA AvaI || 1 karikatI pAe, neura rajhimi, rajhimi rajhimi nAda suraI raktAMbara khappara, hAthi jhalakka, veNI-daMDA joti dharaI sakomala suMdara, sadA suraMgA, dekhI mAnani citti raMja, kAlI-kA pUtA, bhaNaI avadhUtA, kuraI phurai bhairava surai || 2 savAlakha gayA, sarovara baIThAM, pANIhArI-cita jaI | aMgi vibhUti, galai jogoTA, saMnyAsI hUA vrata dharaI ; bhAThI bhamara, viMjha visAmA, galaI kaNayara kI mAla dharaI kAlI-kA pUtAve che 3 mAMDavagaDha gayA, masItaI baheThAM, kAdI-mullAM pADha paDhaI paMca vakhata, nimAja gudAra, velAM sAMjhI bAMga dharaI pariNi pahiraI, khIsA laTakAvaI darA (?) AvaI siMgAra karo kAlI-kA pUtAve che 4 turakaNI taMbolaNi, ghAMcaNi mocaNi, (nAyaNi raMga dharaI) vaNakara chIpI raMga karaI, UjeNI jAi, AsaNa javA dIdhA, sIMgI-nAda sa zrutihi pUrAM ! taMbolaNI rAtI, madahi mAMtI, dekhI mAnanI ciMtu rajaI, kAlI-kA pUtA| pa laMkA AsaNa deI e bhugati kAmarU phiraMtauM, jAlaMdhara uDIyANa vIra payagaNa pahUtI ! mAtAM hoi mada pII maMsa leI jogaNi AvAI causaThI karatAla tIra uDIyANI gAvaI || kukami kapUri caMdana, bahula, phallamAla hIyaDa dharaI / kedAru-putra rudapAla tauM, tuMganAtha bhairava phurau0 / 6 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para kavi rAyacaMdakRta chaMda alakha apAra ayonI-saMbhava, tasu mAi na pitA na pUta na baMdhava ! sahu-ko mAyA-rUpa vakhANAM, tAsa purikha-kA aMta na jANaI / 1 jANaI koI pAra tAsu, koI tribhuvana, sura nara nAga anekapaNe gaNavaI gaNa janma, pavara pegaMbara, muNivara sudhI sujANa thaze ! nirAkAra akAri ki, jala-thali mahayali, pAra na labbaI dhyAna dhare so jayau khudAi, jiNa racI rahamati, ekaMkAra aneka pare mera so deva ki dANava, siddha ki taruvara, nadI ki saravara paMkha-guNe so sUra ki sasihara, brahma ki harihara, Agama-veda-purANa-paNe ! so masIta ki maMDakhi(? pi), bhista ki dojagi pAra na labbaI0 / 3 so bAlaka vRddha ki, taruNa puraMdara, capala ki gADhA dhyAna guNe so seta ki pIta ki, kRSNa ki rAtA, kahaI na koI sujANapaNe so pANI pAkhANa ki, loha ki sonuM, pAra na lambhai0 4 so vahaI ki varasaI, phalai ki phUlai, navaI ki kaMpai kaMdha pule (?) so vadhaI ki khIjai, bhaDaI ki bhaMjai, Ata ki Agama rUpa bala / so Ada ki utpatti, thaMbha ki zakti, marai ki jIvaI kahI na re so jayau khudAi, jiNa racI rahamati, ekaMkAra aneka pare 5 jiNa cIrAsI lakha jIva sirijI sahu mAyA, dhara pANI guNa pavaNa thaMbha-viNa gayaNa racAyA, sRSTA anAtha sujANa rahyA (?), jala-thala-mahiyali bharii, kavi ikaMkAra, pAra ko na lahaI kavaNa pare nirakAri akAra, ki navala pari, rAyacaMda saccau cavAI sakalatra putra-parivAra-nuM, tanha khudAI rakhyA karaI || 6 narasiMha mahetAnuM eka pada (1) madhyakAlIna saMta-bhakta-sAhityanI racanAono (tema ja lokasAhityanI racanAono) pATha atyaMta pravAhI hovAnuM suvidita che. kartutvanI samasyAne alaga rAkhI mAtra pAThaparaMparAnI vAta karIe. tadana TUMkamAM pAThapravAhitAnAM kAraNo ane Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 98 svarUpano nirdeza karuM. pAThabhedo ane pAThaparivartanonAM kAraNomAM (1) maukhika paraMparAmAM nirakSara vargamAM pracalana. (2) geya svarUpamAM zabdonI vadhaghaTa, heraphera ane badalavAno pUrato avakAza. (3) zabda karatAM artha ane bhAvanuM ja mahattva. (4) samAna racanAono ekabIjA para prabhAva. (5) likhita paraMparAmAM lahiyAnuM prAthamika kakSAnuM akSarajJAna. (6) joDaNInI pravAhitA. (7) maukhika paraMparAno likhita paraMparA para prabhAva. (8) prAdezika bhASA ke bolIono prabhAva - eTalAM mukhyatve gaNAvI zakAya. pAThasvarUpamAM (1) be ke vadhu racanAonI paMktionI seLabheLa, (2) paMktionAM, zabdonA vadhArA, ghaTADA ane pheraphAro, (3) uccAra-joDaNInA pheraphAro vagere gaNAvI zakAya. amuka racanA mULe narasiMha, mIrAM vagerenI kharI ke nahIM, te racanAnuM mULa ke jUnuM/sAcuM svarUpa (pAThanI dRSTie) kayuM e praznane aDakyA vinA, e racanA je je rUpamAM atyAre maLe che (likhita ke maukhika paraMparAmAM), tenA pAThabhedo ane pAThaparaMparAomAMthI amuka vadhu sArA che evo UhApoha karI zakAya. 'sArA' eTale arthasaMgatinI dRSTie, saMdarbhasaMgatinI dRSTie, DhALa-laya-chaMdanI dRSTie, paraMparAgata padAvalinI dRSTie, e racanA je kavine nAme maLe che enI te hoya ke na hoya; emAM je pATha vadhu sAro hovAnuM gaNIe te mULa kavino hoya ke pheraphAra karanArano hoya--e bAbata sAthe kazI nisabata rAkhyA vinA upalabdha sAmagrIne AdhAre keTalAMka pAThAMtara sArAM, keTalAMka nabaLAM evo nirNaya karI zakAya. tethI racanAnI guNavattA vadhe. AvuM AkhI racanA paratve nahIM, paNa tenI amuka paMkti ke paMktio paratve TharAvI zakAya toye lAbha che. AmAM sAhityanI guNavattAno ApaNo arvAcIna-Adhunika khyAla vacce na Ave tenI takedArI rAkhavI paDe. aitihAsika dRSTi ja prastuta gaNAya. (2) ATalI bhUmikA narasiMha mahetAne nAme pracalita eka jANItA padanA pAThanI vicAraNA karavAnA saMdarbhe meM bAMdhI che. e pada che 'je game jagataguru deva jagadIzane' e zabdothI zarU thatuM pada. phAMsvAjha mAlijhoMe saMpAdita-anuvAdita karela narasiMha mahetAnAM prabhAtiyAMnA pustakamAM desAIne AdhAre teno pATha Apyo che ane anya saMpAdano saMgrahomAMthI tathA naDiyAdanA saMgrahanI I.sa.1855nI eka hastaprata pAThano AdhAra hovAnuM jaNAya che. pAThaparaMparA pAThAdhAra e sagavaDiyo prayoga ja gaNavo, kema ke aneka rItanI bheLaseLa sahajapaNe thayelI hoya. spaSTapaNe alaga pADI zakAya tevI paraMparA kvacita ja tAravI zakAya. mArI pAsenI eka jUnI hastapratamAM A padano pATha maLe che. emAM (1) kAlidAsakRta prahlAdAkhyAna, (2) lavakuzanuM AkhyAna, (3) premAnaMdakRta 'okhA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para haraNa'(adhUruM), (4) premAnaMdakRta 'sudAmAcaritra', (5) bharatharInI kathA (adhUrI), eTalI kRtio uparAMta bhojAbhagatanA cAbakhA, 'odhavajIno saMdezo', ane thoDAMka vividha kavionAM pado che. 'prahlAdAkhyAna'ne aMte ApelI puSpikAmAM jaNAvyuM che ke Thakkara bhaTTa kuMvarajInI pratamAMthI gAMdhI jIvana mAvajIe saMvata 1889mAM A utAryuM che. 'lavakuMza-AkhyAna'ne aMte paNa evI ja noMdha che. 'sudAmAcaritra' utAryAnA uttarArdhamAM uparyukta pado utAryAnuM ApaNe mAnI zakIe. e padomAM je game jagataguru'vALuM pada paNa maLe che. nIce prathama desAIne anusarIne mAlijhoMe Apelo padano pATha rajU karyo che. te pachI mArI pAsenI pratamAM maLatA pAThane ane bIjA saMpAdano - saMgrahomAM maLatA pAThane AdhAre sArA lAgyA te pAThAMtarono samAveza karato saMkalita pATha rajU karyo che. te pachI TUMkamAM pAThabheda darzAvatI noMdha mUkI che. mArI pAsenI prata porabaMdaramAMthI maLelI hovAthI teno 'po.' evo saMketa rAkhyo che. po. pratanI joDaNI prAthamika akSarajJAna dharAvatA lahiyAnI hoya tevI astavyasta che. 22 (3) pracalita pATha je game jagataguru deva jagadIzane, te taNo kharakharo phoka karavo ApaNo ciMtavyo artha kAMI nava sare, ugare eka udvega dharavo. -1 huM karuM huM karuM, e ja ajJAnatA, zakTano bhAra jema zvAna tANe sRSTimaMDANa che, sarva eNI pere, jogI jogezvarA koIka jANe -2 nIpaje narathI to, koI na 2he du:khI, zatru mArIne sau mitra rAkhe rAya ne raMka, koI daSTa Ave nahIM, bhavana para bhavana para chatra dAkhe.-3 Rtu latA patra phaLa phUla Ape yathA, mAnavI mUrkha mana vyartha zoce jehanA bhAgyamAM, je same je lakhyuM, tehane te same te ja pahoMce.-4 sukha saMsA2I mithyA karI mAnajo, kRSNa vinA bIjuM sarva kAcuM jugala kara joDI karI, narasaiMyo ema kahe, janma pratijanma harine ja jAcuM. saMkalita pATha je game jagataguru deva jagadIzane, te kharuM : kharakharo phoka karavo ApanuM cItavyuM aratha Ave nahIM, Ugare eka udvega dharavo. je game. 1 huM karuM te ja kharuM te ja ajJAnatA, zakaTano bhAra jema zvAna tANe sakala sRSTinuM maMDANa eNI pare, jugati jogezvarA koI jANe. je game. 2 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 100 nIpaje narathakI koI nohe du:khI, zatru mArIne sahu mitra rAkhe rAya ne raMka koI dare Ave nahIM, bhuvana 52 bhuvana para chatra dAkhe. je game.3 kASTanI pUtaLI koTi laTakA kare, prakaTane mAnavI grahI nacAve ema akhila brahmAMDa vaza che nAthane, pApa ne punya te nAma kahAve. je game. 4 rate latA vRkSa ne phUlatAM phUla vila, sadAye jaDamita vyartha zoce jehane je same jeTaluM jyAM lakhyuM, tehane te same te ja pahoMce. je game. 5 same saMjoga grabha janunI-jaTharA vikhe, tehanA tApathI nAtha rAkhe brahmAe likhita te adhikanyUna nava kare, marane jozI te joza dAkhe. je game 6 graMtha-garabaDa karI bakhara nAvI kharI, jene jema game tema pUje dharama ne zubha karama maMna tuM mAnaje, satya che e mana ema sUje. je game. 7 sukha saMsArI mithyA karI mAnajo, kRSNa vinA bIjuM sarva kAcuM jugala kara joDI karI narasaiMyo ema kahe, janma prati janma harine ja jAcuM.8 pAThabheda vize noMdha (saMkalita pATha anusAra ) pATha pramANa : kaDI 1,2,badhI paraMparAmAM che. kaDI 3, po.mAM nathI. kaDI 4 de.vALI paraMparAmAM nathI. kaDI 5 badhI paraMparAmAM che. kaDI 6 mAtra po.mAM ja che. kaDI 7 de. vALI paraMparAmAM nathI. kaDI 8 po. mAM nathI. aMta judo che. pAThabheda : (1) 'te taNo'ne badale 'te kharuM' (po.) (2)'ApaNo ciMtavyo artha kAMI nava sare'ne badale 'ApaNuM cIMtavyuM aratha, Ave nahIM'(po.). (3) 'huM karuM huM karuM'ne badale 'huM karuM te ja kharuM'(po). (4)'jogI jogezvarA'ne badale 'jugati jogezvarA'(po.) je pAThaparaMparAmAM 'graMtha garabaDa karI' vALI kaDI che temAM 'vAta na karI kharI'ne badale po.mAM 'bakhara nAvI kharI' che. te jUno pATha che. A badhAM sthAne po.nA pATha vadhu sArA che. kaDI 4, 6, 7 jUnI paraMparAmAM haze ke pachIthI umerAI haze te kahI na zakAya. (po.no pATha mukhyatve hAlanI joDaNI anusAra Apyo che.) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satanA baLe pragaTelo AMbo paMdaramI zatAbdImAM racAyela zubhazIlagaNinA 'vikramacaritra'mAM agiyAramA sargamAM vikramarAjA strIcaritra jANavA gayAno prasaMga ratnamaMjarInI kathAmAM varNavyo che. temAM aMte potAnI rANI madanamaMjarInA durAcAranA sAkSI banIne khinna thayelA vikramane kocI kaMdoyaNa, parapuraSanI lAlasA strIone svAbhAvagata hovAnAM upadezavacana kahe che, ane te prasaMge "mahAbhArata'mAMnA draupadInA prasaMganI daSTAMtarUpe vAta kare che. saMpAdaka bhagavAnadAsa harakhacaMda dozIe noMdhyuM che ke A prasaMgane lagato hastapratomAM keTaloka pAThabheda maLe che. draupadIe uccArelA zlokonA pATha ane krama bAbata keTalIka bhinnatA che. ApaNe samanvayadaSTithI pAThabhedane joIe to e prasaMga nIce pramANe rajU karI zakAya. eka vAra yudhiSThire garvapUrvaka AkyAzI hajAra RSione kahyuM ke tame iccho te bhojana huM ApuM. teno garva utAravA RSioe mAhamAsamAM kerInA bhojananI mAgaNI karI. eTale nArade durvAsA RSine A saMkaTamAMthI bahAra nIkaLavAno upAya pUchIne te yudhiSThirane jaNAvyo. upAya e hato ke jo draupadI pAMca bAbata vize satyavAkaya bole to tenA satyavAdane prabhAve akALe AMbo phaLe. e pAMca bAbato A pramANe hatI : (1) pAMca patithI draupadI saMtuSTa che ? (2) te satI che ? (3) teno parapuruSa sAtheno saMbaMdha zuddha che? (4) teno pati pratye prema che? (5) tene AtmasaMtoSa che? draupadIe RSionuM tarpaNa karavA mATe e bAbato vize satya bolavAnuM svIkAryuM. rAjasabhAmAM sAMbeluM ropavAmAM AvyuM. sabhA samakSa draupadIe nAradane saMbodhatAM pahelI bAbata paratve satyavacana A pramANe uccAryuM. : "pAMceya vIra, svarUpavAna pAMDavo mane vahAlA che, to paNa he nArada ! chaThThA puruSano saMga mAruM mana jhaMkhe che." A zloka uccAratAM ja sabhAmAM khoDelA sAMbelAnuM AMbAnA thaDamAM rUpAMtara thaI gayuM. te pachI draupadIe bIjI bAbata paratve satyavacana A pramANe uccAryuM : "ekAMtano abhAva hoya,takano abhAva hoya, ane kAmuka puruSano abhAva hoya - teTalA pUratI ja, he nArada ! strI satI rahe che.' A vacana uccArAyuM, eTale pelA thaDane pAna phUTyAM. te pachI trIjuM satyavacana A pramANe kahyuM : "suMdara narane joIne-pachI te bhAI hoya, pitA hoya ke putra hoya-strInI yoni bhInI thAya che." Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 zodha-khoLanI pagadaMDI para A udgArane prabhAve AMbo moryo. te pachI draupadIe uccAreluM cothuM satyavacana A pramANe hatuM. : "varSARtu prANIone vihvaLa karanArI, kaSTakara Rtu che, mAtra tethI strIone pati puruSa tarIke vahAlo lAge che." A vacanane prabhAve AMbe phaLa beThAM. pachI dropadIe pAMcamo zloka uccAryo : "azADa mAsamAM jema gAyo navA navA ghAsano svAda levAnI lAlasAthI ahIM tahIM doTa de che, tema parapuruSane joIne strInI bhogecchA jAge che.' e satyavacanane prabhAve kerIo pAkI gaI. yudhiSThire nimaMtrita RSione IcchAbhojana ApyuM. (2) "gujarAtI lokasAhityamALA', maNako 9, pR.1pathI ra7 upara "AMbalo ropyo' evA mathALA nIce, harIlAla moDhA saMpAdita baraDApradezanA lokagItomAM je eka lokagIta prakAzita thayeluM che, te gohIlavADa pradezamAM paNa pracalita rahyuM che. mArA dAdImAne te kaMThastha hatuM. e baMne pAThonI vacce aMtara che, ane dekhItAM ja pAThomAM ghaNI garabaDa che. AMbAnA pragaTavAno krama (thaDa, pAna, DALa, phaLa, zAkha, ane pAkI kerI) ADoavaLo thaI gayo che. vadhu zraddheya pATha na maLe tyAM sudhI uparyukta baMne pAThaparaMparAne AdhAre kAmacalAu nIce pramANe pATha rajU karI zakAya : pAMDavaghera AMbo ropyo Aja, rAkho lakhamInA vara lAja - Teka ghauM caNA (dANA ?) ne goTalI, ne trIjI zekela zALa, pakavI Alo pAMDava mAre, karavuM che pharALa. -pAMDava01 durvAsARSie goTalI melI, ne emAM melI gAra, pakavI Alo pAMDava mAre karavuM che pharALa (?). -pAMDava02 dharame AMbo ropiyo, ne dharyuM harinuM dhyAna satane jyAre zaraNe AvyA, nIsaryA rAtAM pAna. -pAMDava03 bhImane to bhAva ghaNero, ne nita bhaje bhagavAna, samaraNa kIdhuM zAmaLiyAnuM cayadaza hAlI DALa. -pAMDava04 arjunane Adara ghaNero, ne AMgaNe AvyA gora samaraNa kIdhuM zAmaLiyAnuM, ne AMbo Avyo mora. pAMDava05 nikuLane to nIma ghaNero, ne nita bhaje bhagavAna, Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 103 samaraNa kIdhuM zAmaLiyAnuM, ne khAkhaTIe khakhaDATa. sahadevane to sAdhya ghaNerI, ne lIdhI pothI hAtha, samaraNa kIdhuM zAmaLiyAnuM, ne phaLa thayA che zAkha. AvyA satI draupadI, ne lAMbI kIdhI lAja, kara joDI UbhAM rahyAM, ne phaLa pAkyAM savA lAkha. thALa bharI AMbo veDiyo, ne karo RSi pharALa, hAthano veDela AMbalo, nAve more kAma. mAtA kuMtAnA sata ghaNerA, ne alaukika avatAra, pAMDava jaIne page paDyA, to phaLa kharyAM hajAra. RSi jamADIne rAjI kIdhA, ne bIDalAM vaheMcyAM pAna, satane kAraNe sAMbhaLe enAM, sata rAkhe bhagavAna. (3) zubhazIle je pAMDavakathAnA prasaMgano nirdeza Apyo che,te paraMparAgata kathAprasaMgane AdhAre A lokagIta ke dhoLa racAyeluM che. durvAsARSinI kerInuM pharALa karavAnI mAgaNI (paNa ghauM, zALa vagereno nirdeza che temAM to pharALano nahIM, paNa pUrA bhojananI vAnagIono saMketa maLe che !) ane pAMDavaparivAre eka pachI eka potapotAnA satanA prabhAve ane 'zAmaLiyAnA smaraNe' AMbo ugADIne RSine karAveluM pharALa ke bhojana e gItano viSaya che. satane prabhAve A camatkAra thAya che emAM jUnI paraMparA sacavAI che, paNa tenI sAthe kRSNa-bhakti paNa eka prabhAvaka tattva tarIke bhaLela che. (draupadInAM cIra kRSNe sUryAno kathAprasaMga sarakhAvo, jenA ullekha ghaNAM madhyakAlIna pado ane bhajanomAM maLe che). aMtima paMktimAM A bhAva spaSTapaNe vyakata thayo che : 'satane kAraNe sAMbhaLe enAM sata rAkhe bhagavAna.' paNa zubhazIlavALA kathAprasaMga ane lokagItanA kathAprasaMga vacce bIjA be mahattvanA bheda che. pahelAmAM mAtra draupadI ja pAMca vAra satyavAda kare che, ane kramekrame AMbo UgIne phaLe che. paNa bIjAmAM, pAMca pAMDava, draupadI ane kuMtA ema pratyeka jaNa eka pachI eka potAnA satanuM kRSNasmaraNa sAthe AhvAna karIne iSTa pariNAma prApta kare che. bIjuM zubhazIlamAM A prasaMga strInI rUDhimAnya svabhAvagata kuzIlatAnA daSTAMta tarIke Apyo che, jyAre lokagItamAM dharmasaMkaTa AvI paDe tyAre temAMthI ugAravAnI satanI zakti darzAvavAnuM tAtparya che. -pAMDava0 6 pAMDava0 7 pAMDava0 8 pAMDava0 9 pAMDava0 10 pAMDava0 11 (4) lokakathAvidoe 'satyakriyA' (pAli 'saccakiriyA'), 'satyAdhiSThAna' ke 'satyavAda'no je rIte vizvanI lokakathAomAM kathAghaTaka tarIke upayoga thayo che teno Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zodha-khoLanI pagadaMDI para vyApaka abhyAsa karyo che. amuka satya hakIkatano prakaTapaNe lokasamakSa ugAra karIne amuka icchA ke iSTa pariNAma camatkArikapaNe siddha karI batAvavuM e kathAsAhityamAM maLatuM satyakriyAnuM svarUpa che. jema ke AgamAM paDavA chatAM na baLavuM, caDeluM jhera UtarI . javuM, mRtanuM sajIvana thavuM, bhAre ApattimAMthI UgaravuM, asaMbhavitanuM saMbhavita banavuM vagere. bauddhagraMtha "miliMdapaccha'mAM (pR.119-123) miliMdarAjAne bhikSu nAgasene saccakiriyAno-satyanA uccAraNano camatkArika prabhAva ane pratApa savistara samajAvyo che. nalopAkhyAnamAM svayaMvaramAM naLarUpadhArI devo vacce sAcA naLane oLakhavA mATe, tathA vanamAM vyAdhanA baLAtkArathI bacavA mATe damayaMtI satyakriyA prayoje che. paraMtu upara rajU karelA draupadInI satyakriyAnA prasaMgane maLato prasaMga 44mA jAtakamAM che : putra yajJadattane sarpadaMzathI caDeluM viSa utAravA mATe, bhadaMta dvipAyana ane temanA kuTuMbI bhakata mAMDavya ane gopA jIvanabhara karelI AtmavaMcanAno kaDavo ekarAraAlocanA karIne satyakriyA kare che. dvipAyana pote pacAsa varasathI anicchAe brahmacarya pALatA hovAnuM prakaTa kare che, eTale yajJadattanuM chAtInI uparanA bhAganuM viSa jarI gayuM. pachI pitA yazadatta potAnA satyanuM baLa ajamAvatAM kahe che ke huM varasothI brAhmaNo ane zramaNonI sevA anicchAe karato rahyo chuM. eTale putranuM kamara sudhInuM viSa dharatImAM UtarI gayuM. chevaTe mAtA gopA satyazrAvaNA karatAM kahe che ke "mane mAro pati kALA nAga jeTalo apriya che, jo ke meM temane AnI kadI jANa thavA dIdhI nathI." eTale yajJadatta nirviSa thaIne UThyo (juo "kamaLanA taMtu', pR. 277-284). (1) mAnya, AdaraNIya AcAranItinI pokaLatAnI - te paratve potAnA daMbha ane apramANikatAnI ughADI AtmaghAtaka jAherAta, ane (2) aneka dvArA satyakriyA karyAthI kramazaH siddha thatuM aMtima pariNAma - e be muddA ahIM carcita draupadIkathA ane jAtakakathA vacce samAna * sau prathama barligeyuge AnI carcA karI che. juo, "dha ephaTa ova Tutha', jarnala oNva dha royala eziyATika sosAyaTI," julAI-1917, pR.429-467. temAM jAtakakathA ane anya bauddha sAhityamAMthI tathA vizvanA kathAsAhityamAMthI satyakriyAnA aneka prasaMgo TAMkelA che. pejhare, "ozana oNva sTorI'mAM barligeyumanA lekhanI sAmagrIno upayoga karIne tenI pUrti karI che. (graMtha-1, pR. 166; 2, pR. 31-33; 3, pR. 179-82); uparAMta juo 10mAM graMthamAM sUcimAM "eNphaTa oNva Tutha'. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 105 khoTA ALa ke Aropane TALavA mATe satanA pArakhAM karavA agnidivya, kozapAnadivya, jaLadivya, sarpadivya jevI kasoTIo dharmazAstra ApI che, ane sAhityamAMthI tenAM ghaNAM daSTAMto TAMkI zakAya che. ekAdazInA vrata sAthe saMkaLAyelA, kRSNa harI lIdhelA rAdhAnA hArane lagatA dhoLamAM sapaidivya vaDe potAnI nirdoSatA puravAra karavA kRSNa taiyAra thAya che. (juo "lokasAhitya : saMpAdana ane saMzodhana', pR.15-16, 20). sAcanI kasoTIno yuktipUrvaka chaLakapaTathI upayoga karavAnA paNa aneka dAkhalA sAhityamAM maLe che, jema ke 63mA jAtakamAM athavA to jaina paraMparAnI nUpurapaMDitAnI vArtAmAM (juo, "ozana oNva sTorI' graMtha-3, pR.180). | zubhazIle ApelA kathAprasaMga ane lokapracalita dhoLano viSaya eka ja che e hakIkatanuM eka phalita e che ke lokakathAnA adhyayanamAM paurANika kathAprasaMgane lagatAM lokagItonI sAmagrI paNa gaNatarImAM levI Avazyaka che. dIrgha kathAkAvyo ja nahIM, pada, dhoLa, gIta vagere paNa A mATe upayogI nIvaDI zake. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApaNo samAna madhyakAlIna sAhityavAraso paraMparAgata sAhityamAM sahiyArApaNuM aDhAramI zatAbdIthI ApaNA upara hAvI banavA mAMDelA pAzcAtya prabhAve jema ApaNane ghaNAM baMdhanomAMthI mukta karavA mAMDyA, tema teNe keTalAMka navAM baMdhanomAM paNa ApaNane jakaDI lIdhA. paraMparAgata saMskRtionuM jeTaluM jUnuM teTaluM badhuM ja kALagrasta, khoTuM, nakAmuM ane je pazcimanuM eTale ke arvAcIna te badhuM ja sAruM, sAcuM, unnatikAraka evuM mUlya ApaNA sabhAna-abhAna cittamAM daDhamULa banatuM gayuM. hakIkate prAcInaarvAcIna paraMparAone UtaratI-caDiyAtInA rUpe jovA karatAM mAtra parasparathI vibhinna tarIke jovAmAM tathya ane satyanI vadhu khevanA hoya che. sAhityanA saMdarbhe vAta karIe to ApaNA (athavA to evA ja anya koI) paraMparAniSTha sAhityane jovA-mUlavavAnI dRSTi ane dhoraNo ApaNe navesarathI ghaDavAM paDaze, ane AmAM eka pAyAno khyAla satata najara sAme rAkhavAno raheze ke sAhityano paraMparAgata vibhAva ane arvAcIna vibhAva, baMne ThIka ThIka jaTila hovA sAthe, keTalIka mahattvanI bAbatamAM parasparathI vibhinna che. sAhityakatine jema sarjana lekhe, maulika tarIke, ananya nirmANa tarIke jovAya che, tema tene paraMparAmAM paNa jovAya che. sAhityanA itihAsamAM yugavibhAga, sAhityakAronA jUthavibhAga, sAhityasaMcalano, sAhityaprakAra, amuka sarjakanI viziSTa racanArIti ke zailImudrA vagereno tathA tulanAtmaka sAhityano AdhAra kRtiomAM rahelAM samAna ke sahiyArAM tattvo ane aMzo hoya che. sarjaka ane bhAvaka je paraMparAmAM hoya che tenAthI potAnA ghaDatarakALa daramiyAna prabhAvita thatA hoya che. bhASAprayoga, chaMdasvarUpa, padAvali, saMvidhAna vagerenI praNAlikAo pracalita nidarzanone AdhAre teo AtmasAtu karatA hoya che. sthApita ane badalAtA vicAro, valaNo, mUlyadhoraNo, rucio ane raheNIkaraNIthI temanI cetanAno ghATa baMdhAyo hoya che. A kAraNe pratyeka kRtine vadhateoche aMze paraMparA ane navanirmANanA saMkara ke saMsRSTi tarIke laI zakAya che. badhAM aMgo ane aMzomAM paraMparAno viccheda nathI zakya hoto, nathI grAhya banato. amuka kRti para purogAmI racanAonA sarvasAmAnya prabhAvane eka anivArya hakIkta tarIke svIkAryA pachI, amuka AgalI kRtino tenI anugAmI kRti para paDelo viziSTa ane prakaTa prabhAva sAhityavicAramAM carcAto rahyo che. potAnI kRti racavAmAM anyanI kRtino lAbha corIchUpIthI, durAzayathI levAya, athavA to prakaTapaNe (anusaraNa karavA ke spardhA karavA, nipuNatA batAvavA) levAya. AmAMnA pahelA prakarAnI pravRttine Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 107 uThAMtarI, apaharaNa ke caurya gaNI che. bIjA prakAranI pravRttine niMgha ke anucita nahi, paNa sahajasvAbhAvika gaNIne bhAratIya paraMparAmAM paNa teno vividha rIte svarUpavicAra thayo che (AnaMdavardhana, rAjazekhara vagere). koI jUnI kRtinA pAThanAM keTalAMka tattvo-- aMzo sudhArIvadhArIne karAtI navI racanAmAM (ke navI kRtimAM jUnI kRtimAMthI thoDuMka apanAvIne karAtI racanAmAM) kazIka navI ramaNIyatA nIpajatI hovAnuM vivecakoe noMdhyuM che. A taiyAra bhAgone joDIne, temAMthI thoDAka badalIne ke navA umerIne bAMdhelI ImAratane maLatI vAta che. paraMtu ahIM je mAruM prayojana che, te jotAM, A bhArekhama 'dIbAco' kAMIka asthAne(sAdIsIdhI vAtane agharI karIne mUkavAnA paMDitazAI valaNanI kRpA) lAgaze. mATe to ahIM evA thoDAka zabdaguccho, rUDha prayogo, alaMkAro, paghacaraNo, kahevato subhASito vagere tarapha AMgaLI cIMdhavI che. je ApaNane suparicita hoya, gujarAtI paraMparAgata sAhityamAMthI ke laukika prayogomAMthI jenAM udAharaNa maLatAM hoya, paNa temanAM mULa prAcIna sAhityamAM UMDe sudhI jatAM hoya. koIka purogAmI kRti vAMcatAM temAM ApaNI oLakhItI cIjano acAnaka bheTo thayAno sukhada anubhava keTalAka vAcakone haze ja. pAchaLanAe AgaLanAno sIdho lAbha lIdho hoya. AmAM 'apaharaNa' jevA Aropane mATe kviMcata ja avakAza hoya che. vadhu to paraMparAno Adara ane te sAmagrIne potAnA samakAlInone pahoMcADavAnI bhAvanA kAma karatI hoya che. dIrgha paraMparA dharAvatI saMskRtionI A eka lAkSaNikatA che. hajAro jANItAM-ochAM jANItAM udAharaNomAMthI atyAre tarata manamAM je thoDAMka UgyAM tenI ane mukhyatve to vidagdha nahIM paNa laukika paraMparAne dhyAnamAM rAkhIne huM thoDIka vAta karIza. 2 thoDIka kahevatothI, subhASitothI zarUAta karuM. (1) nIcenuM saMskRta subhASita juo : pustakeSu ca yA vidyA, parahastagataM dhanam / samaye tu pariprApte, na sA vidyA na tad dhanam II bhAvArtha evo che ke je jJAna mAtra pustakamAM hoya paNa kaMThastha na hoya ane je dhana bIjAne tyAM thApaNa tarIke hoya paNa tarata hAthavaguM na hoya te baMne, jyAre ekAeka jarUra paDe tyAre sulabha thatAM nathI, eTale te hovA-na hovAM ja jANavAM. A vAMcatAM ja, sAMTha-pAMsaTha varasa pahelAM dAdImA avAranavAra je kahetAM te kahevata yAda AvI : 'bhAI, garatha gAMThe ne vidyA pAThe'. AmAM 'vidyA' evuM zuddha rUpa to meM mUkyuM che. teo to bolatA 'vaghA'. gAMThe eTale kamare bAMdhelI vAMsaLImAM. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zodha-khoLanI pagadaMDI para corano bhAI gaMThIchoDa' ('ghaMTIcora' e to mULa zabdanI vaNasamajaye karelI vikRti che) e kahevatamAM che te "gaThI", "gAMTha" ke "gaTharI'. mAtra babbe zabdanA be prAsabaddha khaMDomAM jUnA subhASitano marma kahevatakAre gUMthI lIdho. (2) dAdImAne seMkaDo kahevato moDhe. ane vAtacItamAM jevo kAMIka prasaMga Ave, je koI rojiMdI sAdhAraNa-asAdhAraNa, nAnImoTI paristhiti hoya ke tarata sahajabhAve teo kahevata bolyAM ja hoya. comAsAmAM varasAda dhAryo na Ave ke aNadhAryuM jhApaTuM AvI paDe eTale temane bolatAM sAMbhaLavA maLe ja :"bhAI, Abha, gAbha ne varazAkALa-enI koIne khabara no paDe." AnA sagaDa narapatinI "paMcadaMDanI vArtA (I.sa. 1504)mAM nIkaLyA ! Abha, gAbha ne varasAkAla, nArIcaritra naI roItAM bAla thoDA kahuka jANaI bheda, ti ghara nIra bharai sahideva ! je A pratyeka AgaLathI bhAkhI zake tenI pAse sahadeva jotiSI paNa pANI bhare ! (3) "ghI DhoLAyuM to khIcaDImAM'. dekhItuM nukazAna thayuM te aNadhAryo lAbha nIvaDe - evA arthanI A kahevata bAraso varasa to jUnI che ja. puSpadaMtanA apabhraMza paurANika kAvya "mahApurANa' (I.sa. 972)mAM "khIccaDa uppari ghiu omandiu' (24, 11, 10) eTale ke "khIcaDImAM ja ghI UMdhuM vaLyuM" maLe che. ane tethI paNa pahelAM navamI sadInA apabhraMza kavi svayaMbhUnA "svayaMbhUchaMdamAM (4.101) udubhaTa nAmanA eka prAkRta kavinA uddharaNamAM "sUe paloTTe di'(1,33,1) eTale ke "sUpamAM ghI DhoLAyuM' evo prayoga che. - - (4) eka bahu ja jANItA saMskRta subhASitamAM kahyuM che ke kAmIonI kAmavRtti bhoga bhogavavAthI zAMta nathI thatI- UlaTI, Ahutio pAmatI AganI jema, te vadhu ne vadhu vakare che. A ja vAta lobhavRttine lAgu pADatAM kahevatakAra TUMkuM ne Taca kahI de che: "lobhane thobha nahIM, paNa agamavAdI apabhraMza kavi yogIMdradeva lobha choDavAno upadeza thoDIka vidagdhatAthI Ape chejuo agnie "loha (1. loDhuM; 2. lobha)no saMga karyo to te eraNa upara ghaNanA ghAe TipAyo ane cIpiyAthI toDamaroDano bhoga banyo (248). (5) "paheluM sukha te jAte naryA' thI zarU thatI sAta sukhanI yAdI hajI paNa lokaparaMparAmAM jANItI che. kumArapALa desAIe evI sAta sukha ane sAta duHkhanI sUci madhyakAlIna kRti lekhe noMdhI che ('paraba', 24/6, jUna 1983). sAta sukha, sAta duHkha'nI yAdI pheraphAra sAthe jUnA samayathI cAlI AvI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 109 che, ane varNakonI jema tenI paraMparAgata rUDhi banelI che. soLamI zatAbdInA kavi nAkaranA 'AraNyaka parva'mAM (saMpA. ke. kA. zAstrI, 1933, kaDavuM 107, kaDI 3640, pR.276-277) yakSapraznanA uttararUpe yudhiSThire sAta sukha ane sAta duHkha nIce pramANe gaNAvyAM che : pahilUM sukha je jAtai naryA, bIjuM sukha je dhiri dIkarA trIjUM sukha je anna nivAri, cothuM sukha pativratA nAri paMcama sukha je vasai suThAmi, chaThThuM sukha je na jaii gAmi saptama sukha saMtoSa ja maMni. pahilUM dakha je AMgaNi jhADa, bIjuM da:kha paDozi ADa trIjuM dakha je gharamAM kUMu,cothuM dakha dIkiru juu paMcama dakha je ghira nahi anna, chaThThuM dakha je caMcala mana saptama dakha parastrI zuM neha. kumArapaLa desAInI puruSasukhonI yAdIne AmAMnI sukhanI yAdI ghaNI maLatI che. nAkaranAM sAta sukha atyAre lokoktimAM pracalita sAta sukha sAthe vadhu maLatAM che. pracalita yAdImAM 'pAMcamuM sukha te caDavA ghoDI, chaThThuM sukha baLadanI joDI' e pramANe maLe che. enAM anya pAThAMtara paNa haze. desAIvALI sAta duHkhanI pahelI yAdI keTaleka aMze nAkaranI yAdIne maLatI che. sukhaduHkhanI baMne yAdImAM nAkaranI yAdI vadhu aucityavALI jaNAya che. jUnA sAhityamAMthI ane pracalita lokasAhityamAMthI sukhasaptaka ane duHkhasaptakanI bIjI yAdIo paNa ekaThI karavI joIe. (6) 1. 'bhIlI gIta'nI purogAmI eka racanA ame 'prAcIna gUrjara kAvya saMcaya'mAM (saMpA. ha. bhAyANI, agaracaMda nAhaTA, 1975) prakAzita karI che. te che 'dighama-sabarI-bhAsa' (pR. 85-86). tenI hastaprata I.sa. 1437 jeTalI jUnI che. eka ja viSaya, keTaluMka zAbdika sAmya, dighama' jevuM virala nAma vagere jotAM jayavaMtasUrinI sAme uparyukta anAmI prAcIna racanA hovAnuM spaSTa che. saMvAdAtmaka AgalI kRtinuM jayavaMtasUrie rUpAMtara karyuM che. siddharAja ane jasamA oDaNanI daMtakathA ane garabo dhyAnamAM letAM A eka kathAghaTaka hovAnuM paNa samajAya che. rUpALI AdivAsI pariNIta strIne lalacAvato rAjA ane strInuM aDaga zIla evA ghaTakanAM A keTalAMka viziSTa rUpAMtaro che. amadAvAda, 15-6-1983 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zodha-khoLanI pagadaMDI para (7) pIpaLapAna paDatAM pIpaLapAna paDatAM, hasatI kUMpaLiyAM ama vatI tama vitaze, dhIro bApaliyAM. AmAM "kharatAM ", "dhIrI bApuDiyAM' vagere pATho paNa sAMbhaLyA che. jaina AgamagraMtha "dazavaikAlika' (ke "dazakAlika') uparanI agaratyasiMhanI cUrNi (IsavI chaThThI zatAbdI)mAM "daSTAMta' ke "nidarzana'nA be prakAra gaNAvAyA che : carita' eTale ke koIe anubhavelA prasaMga ke ghaTanAnuM dRSTAMta, ane "kalpita" eTale vaktavyanI puSTi mATe manathI kalpIne daSTAMta ApavuM. AmAM kalpitanA udAharaNa tarIke nIcenI prAkRta gAthA ApI che (pR.21) : jaha tumbha taha akhta, taLe viya homihA jahA aDe akhAeI paDaMta, paMDayapatta kisalayANuM || jevA tame cho, tevA ja ame hatAM. ame jevA chIe, tevAM ja tame paNa thaI jazo'- paDatuM pILuM pAkuM pAna kUMpaLIyAMne A pramANe bodhapATha ApatuM jAya che. A gAthA anyatra paNa (jemake "uttarAdhyayananiryukti mAM) maLe che te jotA te jUnI paraMparAgata gAthA che. Ama A kahevata - daSTAMta paMdara so varasathI to pracalita che ja. saMskRtanA vizALa subhASitabhaMDAramAMthI paNa AnA eka be rUpAMtara avazya maLaze. (8) ananya rAdhA-anurAganA saMketa kRSNacaritanI sAhityika paraMparAmAM kRSNanA anya gopIo karatAM rAdhA pratyenA sarvAdhika pakSapAtanuM nirUpaNa navamI zatAbdIthI to maLe ja che. apabhraMza sAhityanA mahAkavi svayaMbhUe potAnA chaMdograMtha "svayaMbhUchaMdamAM purogAmI kavi goviMdanA koIka kRSNaviSayaka kAvyamAMthI je thoDAMka padya uddhata karyA che. temAMnuM nIcenuM padya (ja hemacaMdranA "siddhahema' vyAkaraNanA apabhraMza vibhAgamAM paNa uddhata thayeluM che) juo : ekamekau jai vi joedi hari sukuM savvAyareNa, to-vi daihi nahi kahi-vi rAhiyA ko sakkaI saMvarevi, daDha nayaNa nehe palukya || Ano mukta anuvAda : sahu gopI bhaNI ahIMtahIM karatI mAdhavadaSTi maLatI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 111 paNa e jayahIM jayahIM rAdhA gorI tyahIM vaLI vaLI vaLatI chUpe chupAvI kema karI baLI AMkhaDI prema prajaLatI ? ahIM kavie gopIvRMdanI vacce (saMbhavataH rAsakrIDAnA prasaMge) rahelA kRSNanI, vAre vAre rAdhA upara TharatI AMkhomAM vizeSa camaka pragaTatI hovAnuM kahyuM che. ApaNA eka lokagItamAM judA saMdarbhamAM paNa kRSaNa rAdhAne tenI bIjI sAhelIo vaccethI kyA vizeSa dvArA tAravI le che-oLakhe che tenI vAta AgavI ramaNIyatAthI kRSNane mukhe ja kahevAI che, ane te paNa rAdhAnA praznanA uttara rUpe. harilAla moDhA dvArA prApta ane "gujarAtI lokasAhityamALA' (chaThTho maNako, pR.42)mAM prakAzita nIcenuM baraDApaMthakanuM lokagIta juo : UMcA oraDA caNAva (2), jALiyAM melyAM che jhIlatAM re. rAdhA ramavAne Ava (2), sAva sonAnAM sogaThAM re. DhALyA sonAnA bAjoTha (2), pAsA DhALyA jhIlatA re. ramIe AjunI rAta kAlunI rAta, pachI jAvuM darabAramAM re. teDI jAze divAna (2), pachI molamAM ekalAM re. kAna eTalI sAhelI | sarakhI sAhelI, kAna amane kema oLakhyAM re. jANe DolaranAM phUla, jANe caMpAno choDa, jANe maracarake kevaDo re. jANe tAMbAnI helya(2), jANe jhabUke vIjaLI re. lokagItomAM atyaMta sAmAnya rIte jovA maLe che tema, ahIM paNa samakAlIna jIvananA jIvaMta premIonI sAthe kRSNarAdhAne joDI dIdhAM che-zuddha porANika saMdarbha nathI. AgavI mahekanA athavA to AkRti, lacaka ke camakatI varNanI jhAMyanA samAna dharmavALI nityanA jIvanamAMthI upamAo yojIne "kRSNa' kayA AgavApaNAthI "rAdhA'ne oLakhI le che tenuM kathana karatAM sAco kavi pragaTyo che. goviMda kavie rAdhAne joIne kRSNanA nayanamAM camakI UThatI vIjaLInI vAta karI che, to lokakavie kRSNane rAdhA jhabUkatI vIjaLI jevI dekhAtI hovAnI vAta karI che. (9) nAnapaNamAM japI ane tapInI vratakathA sAMbhaLelI. eka vAra thoDAka varasa pahelAM eka subhASita saMgrahamAM bhAgyabaLa para evA arthanuM eka subhASita najare paDyuM ke "mANasa parvatazikhare caDe, samudra oLaMge ke pAtALamAM pese : vidyAtrIe tenA kapALamAM je lakhyuM hoya te ja phaLe, nahIM ke koI bhUpALa' AmAM adhika mAsamAM nadImAM japI "phaLajo rAjA bhUpALa' ema bolatI bolatI snAna karatI, jyAre tapI 'phaLajo mAruM kapALa" ema bolatI bolatI - e hakIkata yAda AvI gaI ('lokakathAnAM mULa ane kuLa', pR. 104-105). Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zodha-khoLanI pagadaMDI para (10) mIrAne nAme maLatA eka padamAM che : rAmanAma sAkara-kaTakA, hAM re mukha Ave amIrasa-ghaTakA' yAda AvyuM abhinavagupta dhvanyAloka-locana'mAM (2,3) udAharaNa tarIke TAMkeluM nIcenuM apabhraMza muktaka : osurusuMbhiAe, muha caMbiu jeNa.. amIrasa-ghaTaNa paDijANiu teNa !' bhAvArtha che : DUsakAM bharatI daLe kaMThe raDatI risAyelI preyasInuM mukha cUmavA je bhAgyazALI thayo hoya eNe ja amIrasanA kharA ghUMTaDA bharyA. Ama "amIrasanA ghUMTaDA'nI cAra so varasanI paraMparA to nakkI thaI gaI. (11) mIrAMnuM jANItuM bhajana che : jUnuM to thayuM devaLa jUnuM to thayuM, mAro haMsalo nAno ne devaLa jUnuM to thayuM." deha te devaLa ane temAM rahelo deva te jIva. e devaLa sADA traNa hAthanuM hovAnuM akho kahe che : "to UTha hAthano huM je ghaDyo, te te kyAM aLago jaI paDyo.' bAramI sadInA apabhraMza kavi rAmasiMhanA "dohApAhuDImAM A baMne vAta karI che : hatya ahudra devali, bAlaha nAhi pavesu / saMtu niraMjaNa tahi vasaI, nimelu hoi gavesu I'(94). eTale ke sADA traNa hAthanA devaLamAM bALabuddhivALAne praveza nathI maLato. tyAM vasatA zAMta, niraMjananI tuM nirmaLa banIne khoja kara. e ja zabdomAM e ja vAta e samayanA bIjA apabhraMza kavi lakSmIcaMde "dohANupehA'mAM kahI che : 'hatya-ahuk ju devalu, tahi sivu saMtu muei / mUDhA devali deva navi, bhullauM kAMI bhamehi !' eTale ke "je sADA traNa hAthanuM devaLa che tyAM ja ziva vasatA hovAnuM saMta jANe che. he mUDha, devAlayamAM deva nathI hotA, tuM kAM bhUlo bhame che?" (12) kAyA patnI ane jIva pati hovAnuM rUpaka ApaNI padaparaMparAmAM jANItuM che. dhoLa tarIke gavAtAM madhyakAlIna kavi nAraNasaMganAM be padonI paDelI kaDIo nIce pramANe che : kAyA jIvane kahe che re suNo mArA prANapati Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 113 mujane melI zuM jAva cho re A vagaDAmAM athaDAtI'. jIva kAyAne kahe che re, paMkhI ame paradezI ame kyAM sudhI rahIe re, nathI ahIMnA rahevAzI'. rAmasiMhe paNa "duhApAhuDa'mAM dehane mahilA kahI che : "deha-mahelI eka vaDha, tauM sattAvaI tAma citta niraMjaNa-pariNa sihuM, samarasi hoI na jAma' eTale ke "he mUrkha, tyAM sudhI kAyArUpI mahilA tene saMtApaze, jyAM sudhI citta parama niraMjanamAM samarasa nahi thAya." to e ja paraMparAmAM maLatA eka duhAmAM phlevara jIvane saMbodhIne kahe che ke huM chuM mATI, tuM che ratna - mATe huM chuM tyAM sudhI tuM dharma kara : jIva ! kalevara ima bhaNaI, mA~ hoMtaI kari dhammu, hauM maTTiya tuhuM rayaNamaya, mA hArisi mANasu jammu'. (13) akhAmAM dehamAM rahelA AtmAne mATe dUdha ke dahIMmAM rahelA ghInI upamA vAraMvAra Ave che. dUdhane dahIM banAvI, mathI, mAkhaNa kADhI, tAvIe tyAre ghI pragaTa thAya, ema dehagata jIvAtmA zuddha brahma rUpe pamAya. jema ke chappA 740 thI 742, 169 ('paya TaLe jyama pragaTe Ajya'); "akhegItA' 12mA kaDavAmAM ("jyamAM gorasamAMthuM Aya kAryuM'); "anubhavabiMdumAM 12mA chappAmAM "sarpisame vaNase dadhi'. apabhraMza kAvya "dohApAhuDa'(11mI-12mI zatAbdI)mAM evI ja upamA, jarA judA saMdarbhe maLe che : rUva, gaMdha, rasa, saMsaDA, sad liMga guNa haNa acchAI so dehaDii gau, ghile jima khIraha lINu che' 277 eTale ke zabda, rUpa, rasa, gaMdha, sparza, liMga ane guNathI rahita evo te dehaDImAM (kAyAmAM) evI rIte lIna che, jevI rIte dUdhamAM ghI lIna hoya che. banArasIdAsanI hiMdI "adhyAtma-batrIsI'mAM eno ja paDagho che : jyAM suvAsa phUla-phulameM, dahI-dUdhameM ghIva . pAvaka kATha-pakhANameM, tyoM zarIrameM jIva !' (14) madhyakAlIna saMtakavionuM jema sahajayAnI bauddha paraMparAnA nAthasiddhonI athavA to agamavAdI apabhraMza jaina kavionI paraMparA sAthe anusaMdhAna che, tema e purogAmIone upaniSadanA zabdo-vicAro sAthe anusaMdhAna che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 zodha-khoLanI pagadaMDI para akho kahe che : 'vettA viNa vejA vinA, koNa akhA kone kahe ("anubhavabiMdu' che. 18) eTale ke "jyAM vettA nathI ane vedya paNa nathI-eTale ke jJAtA nathI ane zeya paNa nathI, tyAM koNa kone kahe ?" * lakSmIcaMde A vAta vidhirUpe mUkI che : jo jovai, so joIyAM, aNu na joyAM koI' (26). eTale ke "je jonAra che te ja jovAya che, bIjuM koI jonAra ke jovAtuM nathI". A ja vAtanuM teNe 27mA dohAmAM punarAvartana karyuM che. paNa jJAnavairAgyanA viSayathI ApaNe moM vALI laIne zRMgAra tarapha thoDuMka vaLIe. (15) premIonuM jaLapAna 1. akabara-bIrabalanI sAthe saMkaLAI gayelI aneka vArtAo, prasaMgo ane TucakAo pracalita che. kAnajIbhAI bAroTe AvI eka vAta "gAhI bAta balavIra kI evA zIrSaka sAthe "UrminavaracanA'mAM gaye varase prakAzita karI hatI (aMka 709, eprila 1989, pR. 35-37). temAM evo prasaMga che ke zikAre gayelA akabara badazAhe, pANInA khAbociyA pAse marelAM naramAdA paMkhIne joIne, sAthe rahelA bIrabalane pUchyuM, nahi pAradhi pAsa meM, aMge lago na bANa, meM tohe pUchuM bIrabala, kisa bidha cheDe prANa.' bIrabalano uttara : nIra thoDo, heta ghaNo, lago prIta ko bANa, tuM pI tuM pI ema karatAM, dono chaDe prANa." AnI paraMparA jUnI che. paMdaramA zatakanA eka gujarAtI kavie potAnA kathAkAvyanA nAyaka-nAyikA vaccenA saMvAdarUpe A prasaMga mUkyo che. temAM paMkhIyugalane badale haraNAM che. - 2. sadevaMta-sAvaliMgAnI vArtAnuM je prAcIna rUpAMtara bhImakRta "sadayavatsavIra-prabaMdhamAM (15muM zataka) maLe che temAM rAjakumAra sadayavatsa zyAmalI sAthe Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 115 dhArAnagarI choDIne nIkaLe che ane raNapradezamAM praveze che tyAre zyAmalIne tarasa lAgyAno prasaMga varNavatAM, araNyamAM tarasyAM haraNAMne lagatA traNa dohA zyAmalInA prazna ane sadayavatsanA uttararUpe apAyA che te nIce pramANe che (pR. 26) ) (zyAma0)nAha, kuraMgA ranna-thali, jala-viNa kima jIvaMti | (sada0) nayaNa-sarovara prIti-jala, neha-nIra pIyaMti / (zyAma0)ra ina dIThuM pAradhi, aMgi na de bANa, suNi sUdA sAmali bhaNaI, Iha kima gayA parANa. (sada0) jala thoDuM saneha ghaNa, tarasyAM beu jaNAMha, pI" "pIya' karatAM sUkI gau, mUAM doya jaNAMha. AmAM pahelA dohAnA uttarArdha mATe anyatra maLatuM pAThAMtara vadhu sAruM che : hIluM sarovara premajala, nayaNe nIra piyati. e anusAra pahelA dohAno artha che : " he nAtha, raNapradezamAM haraNAM jaLa vinA kema jIvatAM haze ?' teo hRdaya-sarovaramAMthI nayano vaDe premajaLa pItAM hoya che." bIjA ane trIjA dohAno saMdarbha evo che ke raNamAM marelAM paDelAM mRgayugalane joIne zyAmalI prazna kare che ane sadayavatsa khulAso kare che : temano artha che : zyAmalI kahe che, "sadayavatsa, sAMbhaLa to, raNamAM pAradhIne ApaNe joyo nathI. mRgalAMne bANa vAgyuM dekhAtuM nathI, to pachI AmanA prANa kema UDI gayA haze ?' sadayavatsa khulAso kare che : "baMne haraNAM tarasyAM thayAM haze, paNa pANI thoDuM hatuM. tuM pI, tuM pI' ema ekabIjAne tANa karatAM pANI sukAI gayuM haze, ane baMne sAthe maraNa pAmyAM haze." 3. Ano AdhAra eka junI prAkRta gAthA che : tisiyA piyau tti mao, mao vi tisio maI kareUNa ! iya mayamihurNa tisiya, piyaI na salila sizeheNa // haraNI tarasI che to e ja pIe" ema karIne haraNa, to "haraNa tarasyo che to e ja pIe" ema karIne haraNI, baMne tarasyAM chatAM pANI pItAM nathI." (2) 1. eka pravAsIne pazunI jema nIcA vaLI, sIdhuM moM lagADIne jaLAzayamAMthI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zodha-khoLanI pagadaMDI para pANI pIto joIne panihArIo vacce praznottara thAya che... jUnI gujarAtImAM e dohA nIce pramANe che : pasu-pramANi jala pIi, kahu sakhI, kavaNa guNaI, gori roata vAriyA, kari kajjala-lagei. ('prAcIna rAjasthAnI dohe, saMpA. govardhana zarmA, pR. 38) kaho sakhIo, pelo pravAsI zA kAraNe pazunI jema jaLa pIve che?" "vidAya veLA raDatI gorInA AMsu lUchatAM hAtha para je kAjaLa coTyuM tenI smRti jALavavA (te khobAmAM pANI bharIne pIto nathI)." 2. uparyukta "sadayavatsa-vIra-prabaMdhamAM A prasaMga Avelo che. (padya 43ra433) sadavatsa pratiSThAnanagarImAM praveza kare che tyAre te sarovare jaLa bharatI panihArIonI vAtacIta sAMbhaLIne temanI caturAIthI prabhAvita thAya che. AgaI virahi vilaNakhaluM pANI, lAgI aMgi tarasa saparANI, kajala lagna diTha duu pANi, pIdhauM purusi pazu jima pANI. tyAM AgaLa teNe joyuM ke viraha vyAkuLa koI puruSane bhAre tarasa lAgelI paNa potAnA baMne hAtha para kAjala lAgeluM joIne teNe pazunI jema pANI pIdhuM." te joIne eka panihArI pUche che ane bIjI uttara de che : nara navaraMga sahI savejala, kiNa kAraNi pazu jima pII jala, nAri-nayaNi kari lagnau kajjala, tiNi bhijjaNa-bhaI bharaI na aMjala. sakhI, pelo raMgIlo puruSa kema pazunI jema jaLa pIve che ?' priyAnA nayananuM kAjaLa hAtha para lAgeluM, te bhIMjAIne bhUMsAI javAnA Dare, te pANIno khobo nathI bharato." 3. prabhAcaMdrakRta "prabhAvakrerita' (13muM zataka)mAM bappabhaTTisUri (muM zataka) paranA prabaMdhamAM sAhityapriya pratIhAra rAjavI Ama nAgAvaloka ane kavi bappabhakisUrinI kAvyagoSThInA je prasaMgo ApelA che temAM A prasaMga paNa Ave che. AmarAjA prazna pUche che ane bappabhaTTa sarasvatIdevInA varadAnathI prApta AMtaradaSTithI teno uttara Ape che : e apabhraMza padya (15+13 mAtrAnI AMtarasamAM catuSpadI) nIce pramANe che : pasu jema puliMda piai jalu, pathiu kamaNihiM kAraNiNa ! Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 117 kara be-vi karaMbiya kakkaliNa, muddhahe aMsa-nivAraNiNa che. pravAsI bhIla pazunI jema kayA kAraNe jaLa pIe che ?' "kema ke tenA be hAtha mugdhAnA AMsu lUchavAne lIdhe kAjaLathI kharaDAyelA hatA." koI eka ghaTaka uttarottara bhASAbhUmikA, sAhityika praNAlIo ane sAmAjika saMdarbha badalAtAM, vadhatuM ochuM svarUpAMtara rUpAMtara pAmI svataMtrapaNe ke bIjA ghaTakonA saMdarbhe kaI rIte jaLavAI rahe che te jovA mATe paNa AvI sAmagrI upayogI hoya che. eka ja paraMparAmAM rahelI pAchaLanA samayanI kRti aitihAsika dRSTie purogAmI kRtionA aMzo joDAIne banelI bhAtIgaLa caMdaravA jevI kaLAya che. paraMparAbhede paNa A prakAranAM ghaNAM udAharaNa, prAcIna temaja arvAcIna, maLe che. anuvAda, rUpAMtaraNa ane AdAnarUpe kRtio parasparane upakAraka banyA kare che. sAMskRtika paraMparA ane sAMskRtika saMparkonuM ja A eka lAkSaNika pAsuM che. (16) sUradAsanA uddhavasaMdezane lagatA eka padamAM gopIo uddhavane kahe che ke AMkho vaDe tame amArA priyatamane joyA te AMkho vaDe tame amane atyAre juo cho tethI ame Aje bhAgyazALI thaI - jema mAtra darpaNamAM priyadarzana thatAM paNa AMkho dhanya thaI jAya. "udho hama Aju bhaI baDabhAgI. jina akhiyana tuma zyAma viloke te akhiyAM hama lAgI." A paMktio upara saheje bhAI ramaNalAla jozI vArI gayA ("udeza" 23, 1992no taMtrIlekha). virahadazAmAM dUrastha (ke alabhya) premapAtranA darzana ke sparzano jene pratyakSa anubhava hoya tenA saMvedanane saMketa tarIke laIne premIjana parokSano pratyakSaprAya anubhava karato hovAnuM nirUpaNa prAcIna paraMparAmAM vividha kavionuM AdarapAtra baneluM che. "meghadUta'mAM yakSa potAnI priyAne je saMdezo mokale che, temAM kahe che, "he guNavaMtI, himAlayanA devadAranI kUMpaLone bhAMgyAthI temAMthI stravelA dUdhathI surabhita banelA, dakSiNa tarapha vahI AvatA pavanone AliMgana deto-e pahelAM tane sparzIne AvyA jANIne-huM zAtA pAmuM chuM' (104). e kAlidAsanI paMktio sUradAsane halAvI gaI hoya evo saMbhava kharo. jANe ke Ano ja pratisAda pADatAM, kavi bhavabhUtinA vikhyAta nATaka mAlatImAdhava' (AThamI zatAbdI)mAM virahI makaraMda pavanane prArthe che ke "tuM mArI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 zodha-khoLanI pagadaMDI para priyatamA madavaMtikAne AliMgana ApIne pachI mArAM aMgone sparza kara (tAmIyata pracala-vilocanAM natAMgImAliMgam pavana ! mama spRzAMgAMgamiti II). athavA to pravarasenanA prasiddha mahAkAvya "setubaMdha" ke "rAvaNavadha" (IsavI pAMcamI sadI)mAM rAma-rAvaNa yuddhanA varNanamAM kavi kahe che ke rAmanA je karo e sItAno sparza mANyo hato te karo vaDe kheMcAyelA dhanuSyamAMthI choDAtAM zaro bhoMkAtAM rAvaNa pulakita bane che, temAM "meghadUta' vALI ja vAtano paDagho nahIM hoya? (A padya bhojanA baMne alaMkAragraMthomAM uddhata thayeluM che). pratiSThAnanA rAjavI hAla-sAtavAhana vaDe saMpAdita gAthAsaptazatI' (bIjIthI pAMcamI zatAbdI)nI eka prAkRta gAthA (1, 16)mAM virahiNI kahe che, "he amRtamaya, gagananA zirobhUSaNa, rajanInA lalATatilakarUpa caMdra, tArAM je 'kiraNo paradezamAM rahelA mArA priyatamane spazya che te ja kiraNo vaDe kRpA karIne tuM mAro sparza kara' - e varNanaghaTaka uttarottara preraka banyo hoya. (A gAthA bhojanA be alaMkAragraMthomAM tema ja anyatra paNa uddhata thayelI che). 17.1 chevaTe lokagItomAMthI beeka udAharaNa gopI pUche che jhADa jhADane' evA dhruvapadathI zarU thatA eka lokagItamAM kRSNanA guNalakSaNo pakSIomAM jotI virahiNI gopI kahe che : koyalI tArA jevo mArA kAnAno raMga hato, popaTa ! tArA jevuM kAno mIThuM bolato, pArevaDAM ! tArA jevuM kAno bhayobhoLo hato. A purUravAne, khovAyelI, adazya banI gayelI urvazInAM, ane bhAgavata purANa'mAM gopIone adazya banI gayelA kRSNanAM guNo AsapAsanI prakRtimAM- pazupaMkhI, vanaspati AdimAM-dekhAya che teno ja paDagho che. 17.2 zAmaLa bhaTTanI "vetAlapacIzI'nI caudamI kathAmAM atizaya komaLa evI sAta rANIonI vAta che. pahelI tenA upara UgatA sUryanuM kiraNa paDatAM baLuMbaLuM thaI gaI, bIjI vAdaLamAMthI eka pANInuM TIpuM upara paDatAM temAM taNAvA lAgI, trIjI saheja pavanano jhapATo lAgatA AkAzamAM UDI, cothI palaMga parathI UtaratAM teno paga jarA jorathI bhoyane aDyo eTale paMdaravIza phoDalA UThyA, pAMcamInA mAthA upara jUInuM phUla mUkatAM veMta te bhoMyamAM UtaravA lAgI; chaThThIe khasakhasano eka dANo khAdho to tenuM peTa phUlI gayuM. sAtamIe mahelathI sAtamA ghare cokhA khAMDavAno avAja sAMbhaLyo ane tenA baMne hAthamAM cAMdAM paDyAM. e sAthe sarakhAvo nIcenuM gIta : Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 19 zodha-khoLanI pagadaMDI para meM cUMTI caMpAnI kaLI to dasa mahinA peDyUTI TaLI mArA piyune pUchyuM emakhaDa vADhe I jIve kema? mArI paDozaNa dALa chaDe, ne mArA hAthamAM bhaMbholA paDe mArA piyune pUchayuM ema - kAma kare i jIve kema ? mArA mAthe phUlano daDo, meM jANyuM pANIno ghaDo mArA piyune pUchyuM emapANI bhare I jIrve kema? khaDI sAkarano zIro karyo, sAta pherA e ghImAM taLyo, toya na mAre gaLe Utaryo, khIcaDI khAya I jIve kema ? meM paheryA'tAM hIra ne cIra, to ya mArAM cholANAM DIla, mArA piyune pUchyuM ema, jADAM pahere I jIve kema ? paNa Ama to udAharaNo upara udAharaNo TAMkya ja javAya. bhAratIya paraMparAnA pratyeka yugamAMthI, ane pratyeka bhAratIya bhASAnA ziSTa tema ja laukika sAhityamAMthI AvAM DhagalAbaMdha udAharaNo maLavAnAM. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka sAhitya (1) be lokakathA 1. saubhAgyasuMdarI : eka strIcaritra-viSayaka kathA zubhazIlagaNie I.sa.1434mAM saMskRta bhASAmAM racelA "vikramacaritramAM satI-asatI-parIkSA vize saubhAgyasuMdarI ane gaganadhUli vaNikanI kathA ApI che (pR. 1974 ane pachInAM; zloka 10.339 ane pachInA). tenuM vastu nIce pramANe che : eka vAra ujeNInagarImAM nagaracarcA jovA nIkaLelA rAjA vikrame be vaNikakanyAonI vAtacIta sAMbhaLI. eka kahetI hatI ke huM jene paraNIza tene deva mAnIne sevA karIza. bIjI kahetI hatI ke huM to mArA varane chetarIne parapuruSa sAthe majA karIza. saubhAgyasuMdarI nAmanI e bIjI vaNikakanyAnuM abhimAna utAravA vikramAditye vicAryuM. tenA pitA pAse mAguM nAkhIne tene te paraNyo ane tene ekAMtamAM ekadaMDiyA mahelamAM rAkhI. eka vAra vikrama nahoto tyAre jharUkhAmAM beThelI saubhAgyasuMdarIe nIce rastA para AvatA eka rUpALA yuvAnane joyo. AvI maLavAnuM notaruM lakhIne pAnabIDuM tenA upara pheMkyuM. e vepAra arthe ujeNI Avelo caMpAnagarIno vepArI gaganadhUli hato. te rAtre jharukhAmAM caDIne saubhAgyasuMdarIne AvI maLyo. AnaMdapramoda karyA pachI rANIe tene kahyuM ke tAre dararoja rAtre rAjA vidAya thAya te pachI AvavuM ane koI vAra rAjA acAnaka AvI caDe to tyAM AvAsamAM ja saMtAI rahevuM. vikramAditye saubhAgyasuMdarInA snehamAM TADhAza anubhavI tethI ane bIjAM cihno uparathI paNa te pAmI gayo ke saubhAgyasuMdarI koI parapuruSa sAthe haLI che. paraMtu teNe kazuM kahyuM nahIM. eka vAra e mahela pAsenA vanamAM bhamatA vikrame eka jogIne joyo. jogIe potAnI jhoLImAMthI eka kanyAne pragaTa karI, tenI sAthe bhoga karIne te nidrAdhIna thayo. eTale pelI strIe paNa jhoLImAMthI eka juvAnane pragaTa karI tenI sAthe bhoga karyo ane jogI jAge te pahelAM tene jhoLImAM pAcho samAvI dIdho. strIcaritranI AvI gahanatA joI vismita thayelA vikrame eka vAra jyAre ekadaMDiyA mahelamAM gaganadhUli chupAyo hato tyAre pelA jogIne bhojana levA notaryo. bhojanaveLA thaI eTale vikrame jamanArA mATe pAMca Asana mukAvyAM. pahelA Asana upara pote beTho. bIjA upara jogIne besAryo. pachI vikrame jogIne enI jhoLImAMthI jogaNI kADhavA kahyuM. e jogaNIne trIje Asane besArI. pachI jogaNIne kahyuM ke jhoLImAMthI tArA jArane kADha. tene cothe Asane besAryo. pachI saubhAgyasuMdarIne tenA premIne Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 121 bolAvI lAvavA kahyuM. gaganadhUline pAMcame Asane besAryo. saune jamADIne vikrame kahyuM ke strIpuruSano Avo svabhAva ja hoIne koIne doSa devA jevuM nathI, ane saubhAgyasuMdarIe to pote pahelAM je bolI hatI te ja karI batAvyuM che. A pachI kathA AgaLa cAle che. A uttarAMzamAM gaganadhUlinuM caritra ApeluM che, jemAM "phasAyelA premIo' (kathAprakRti kramAMka, 1730; kathAghaTaka kramAMka ke. 1218.1, 1288.3) ane "zIlapratIka' (kathAprakRti kramAMka 888, kathAghaTaka kramAMka eca. 430) e kathAprakRti ane kathAghaTaka maLe che. upara "vikramacaritra'mAMthI jeno sAra Apyo che te kathAMzanuM eka rUpAMtara udayakalazakRta "zIlavatIcupAI' (i.sa. 1618)mAM maLe che. kanubhAi zeThe "zIlavatIkathA'nI bhUmikAmAM kathAnA prAcIna - arvAcIna tathA ahIMnAM tema ja videzI rUpAMtarone lagatI tulanAtmaka mAhitI vigate ApI che. ahIM (1) "zIlavatIcupaino kathAsAra tathA (2) hariSaNakRta kAvya dhammaparikta'mAM maLatuM apabhraMza rUpAMtara, (3) bhojakRta "zRMgAramaMjarI kathA'mAM maLatuM saMskRta rUpAMtara ane (4) "samuga'jAtakamAM maLatuM pAli rUpAMtara eno paricaya Apyo che. paramAra rAjA bhojadevakRta "zRMgAramaMjarI - kathA " (agIyAramI zatAbdI)mAM ApelI teramI kathA "mUladeva -kathAnikAmAM carcAprApta kathAnuM prAcIna rUpAMtara maLe che. e kRtino pATha tenI maLelI eka mAtra hastapratane AdhAre saMpAdikAe taiyAra karyo che, ane mUladevanI kathAvALA hastapratanA bhAgamAM patra 146 - 147, 150, 154 ane 156 naSTa thaI gayAM hovAthI ane 151, 152, 1pa3 e patrono ardho bhAga ja bacyo hovAthI kathA atyaMta tUTaka rUpamAM ja jaLavAI che. e kAraNe saMpAdikA tenA thoDAka ja aMzano anuvAda ApI zakI che. jo zubhAzIlavALuM rUpAMtara tenA dhyAnamAM AvyuM hota to vadhu aMzono artha besArI zakAyo hota. e kathAnA tUTaka pAThane AdhAre jeTaluM kathAsUtra ane kathAvastu besArI zakAya che te nIce pramANe che. ("zRMgAramaMjarI kathA', pR.84 - 88, anuvAda, pR.87 - 90) : avaMtI janapadamAM ujjayinImAM cakravartI rAjA vikramAditya rAjya karato hato. e nagarImAM mUladeva nAmano aneka kaLAomAM niSNAta dhUrta vasato hato. strIonA caritra vize te ghaNo zaMkAzIla hoIne teNe apariNIta rahevAnA nizcaya karyo hato. paNa pachI vikramAditye tene gAuthyanA lAbho samajAvIne paraNavA mATe ghaNo Agraha karyo. chevaTe mUladeve eka janmAnya kanyAnI sAthe vivAha karyo. (vacce kathA tUTe che.). pote mUladevanuM mukha na joI zakatI hovAthI jIvavuM nirarthaka lAgatuM hovAnuM patIe mUladevane kahyuM. mUladeve viMdhyavAsinI devInI ArAdhanA karIne patIne dekhatI Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zodha-khoLanI pagadaMDI para karI. e pachI mUladevanI patnI koI dattaka nAmanA puruSanA premamAM paDI. (vacce kathA tUTe che). patIne cAritryabhraSTa thayelI jANIne mUladeva duHkhI thayo. pote na paraNavAno nizcaya badalyo te mATe pastAyo. ghaNo dUbaLo paDI gayo. ujjayinImAM cauTecore te rakhaDavA lAgyo. eka vAra vikramAdityanA rAjahastInA mahAvatane AvAse jatAM tene zaMkA gaI ke mahAvata sAthe koIka ucca adhikArInI patI vyabhicAra karatI hoya. mUladeva mahAvatanA AvAsanA dvAra pAse UMghavAno DoLa karIne sUI gayo. aradhI rAte vikramAdityanI rANI cellamahAdevI potAnI anucarI pAse bhojanano thALa upaDAvIne - tyAM AvI pahoMcI. mahAvate tene moDI AvavA badala hAthI bAMdhavAnA doraDAthI phaTakArI. pachI bhojana karIne mahAvate celamahAdevI sAthe saMbhoga karyo. A joIne mUladevane thayuM, 'rAjAnA gharamAM paNa AvI dazA pravartatI hoya to bIjAnI zI vAta karavI ? (vacce kathA tUTe che) bhamatAM bhamatAM eka vAra mUladeve gupta rahIne eka yogIno vyavahAra nihALyo. teNe yogazaktithI potAnA hRdayamAMthI eka aMgUThA jevaDI strIne prakaTa karI, tenA para maMtrajaLa chAMTI, tene eka soLa varSanI suMdarI banAvI dIdhI. pachI tenI sAthe teNe bhojana karI ratisukha mANyuM. e pachI yogIe suMdarIne kahyuM, "kuMbhArane tyAM huM khaTvAMga bhUlI gayo chuM te laI AvuM chuM ane taLAve saMdhyAvaMdana karIne pAcho AvuM chuM tyAM sudhI tuM ahIM ja raheje." yogInA gayA pachI pelI suMdarIe paNa vidyAmaMDaLanuM nirmANa karIne potAnA hRdayamAMthI aMgUThA jevaDA divya puruSane bahAra kADhyo. tenA para maMtrajaLa chAMTIne tene eka atyaMta suMdara yuvAna banAvI dIdho. pachI tenI sAthe ratisukha mANIne tene pharI laghusvarUpa banAvIne te tene gaLI gaI. eTalAmAM yogI AvI pahoMcyo ane pelI suMdarIne laghusvarUpa banAvI tene gaLI gayo. A badhuM joIne Azcarya pAmato mUladeva ghare pAcho pharyo. (vacce kathA tUTe che). vikramAditya pAse abhayadAna mAgIne mUladeve paTTarANIne kahyuM, 'tamArA hRdayezvara mahAvatane bolAvo. tenA vinA bhojanano svAda nahIM Ave.' vikramAditye pUchyuM, "mUladeva, A zI vAta che ?' mUladevanA kahevAthI vikramAditye paTTarANInA vastra utarAvIne tenA aMga para UThelA doraDAnA soLa joyA. te pachI pote bIjA Asana para besIne janmAlva patIne mUladeve kahyuM, "tuM paNa tArA premI dattaka vaNikane bolAva.' pachI khulAso karatAM kahyuM, "mahArAja, ApanA jevo koI mahAna rAjavI nathI, mArA jevo koI dhUrtaziromaNi nathI, ane kapAlazikha yogI jevo koI maMtravAdI nathI. AvA mahApuruSone paNa jeo chetarI zake che, temanI AgaLa bIjA bicArAonI to zI gaNatarI ?' e pachI vikramAditye mahAvatane Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 123 kArAgrahamAM nAkhyo, dattakanuM sarvasva AMcakI lIdhuM. AMdhaLIne dezavaTo dIdho ane cellamahAdevanAM nAka kAna kApIne tene kArAgrahamAM purI.1 (4) pAli "jAtakakathA'nA 436mA "samugga-jAtakamAM atIna kathA nIce pramANe che. pahelAnA samayamAM jyAre vArANasImAM brahmadatta rAjA rAjya karato hato tyAre bodhisatve kAmabhogono tyAga karIne himAlayapradezamAM jaIne pravajyA lIdhI. tyAM abhijJA ane samApatti prApta karIne te kaMdamUlathI jIvana gujAratA rahetA hatA. emanI parNazALAthI thoDe dUra eka dAnava rAkSasa raheto hato. vacce vacce te bodhisattvanI pAse AvIne dharmazravaNa karato hato. jo ke te jaMgalamAM mANasanA javAnA rastA upara Ubho rahIne te mANasone pakaDI pakaDIne temane khAI jato hato. te samaye kAzI dezanI eka ghaNI rUpALI kulavadhU sImADAnA gAmamAM rahetI hatI. eka vAra jyAre te potAnA mAtApitAne maLIne pAchI pharI rahI hatI tyAre pelA dAnave tenI sAthenA rakSako joIne temanA para bhaMyakara AkramaNa karyuM. rakSako hathiyAro mUkI daIne nAsI gaI. dAnave gADAmAM beThelI suMdarIne joI ane te enA para Asakta thaI gayo. ene potAnI guphAmAM laI jaIne patI banAvIne rAkhI. ene vastro ane AbhUSaNothI eNe zaNagArI, ane surakSita rAkhavA mATe ene eka peTImAM suvADI, e peTI gaLI jaIne peTamAM rAkhI te pharato. eka vAra nahAvAnI icchAthI dAnava eka taLAve pahoMcyo. tyAM peTIne vamana karIne peTamAMthI bahAra kADhI. pachI suMdarIne bahAra kADhI, navarAvI, sugaMdhI vilepana lagADIne AbhUSaNa paherAvyAM. te pachI "ghaDIka tuM havA khA" ema kahIne tene peTI pAse UbhI rAkhI pote nahAvA taLAvamAM Utaryo. vizvasta banIne te thoDeka dUra jaI nahAvA lAgyo. e veLA vAyuputra nAmano vidyAdhara khagathI sajja thaIne AkAzamArge jaI rahyo hato. tene joIne suMdarIe "ahIM Avo' evo IzAro karyo. vidyAdhara tarata nIce Utaryo. suMdarIe teme peTImAM rAkhI dIdho ane dAnavanA AvavAnI vATa jotI te peTI para beThI. jevuM teNe joyuM ke dAnava sAmethI Ave che, eTale potAnI jAtane dekhADIne, pelA pAse AvI lAge te pahelAM ja peTI kholI aMdara ghUsI vidyAdhara para sUI gaI ane 1. AmAMno cellamahAdevI vALo prasaMga paNa pachInAM vividha vikramakathAnakomAM vividha rUpAMtare Aja sudhI jaLavAyo che. bhoje strIcaritrane lagatAM aneka kathAprasaMgo dekhItAM ja koI pUrva pracalita vikramakathAcakramAMthI lIdhA che. "kathAcarit sAgaramAM maLatI vikramakathAo uparAMta bIjI aneka kathAo lokapracalita hovAnuM A parathI pratIta thAya che. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124. zodha-khoLanI pagadaMDI para upara kapaDuM oDhI lIdhuM. dAnava AvI pahoMcyo. eNe peTIne tapAsyA vinA, ema samajIne ke emAM mAtra potAnI patnI ja che, e peTI te gaLI gayo. pachI potAnI guphA tarapha jatAM, tene vicAra Avyo ke "tapasvIne maLyAne ghaNA divasa thaI gayA, to Aje enI pAse jAuM ane praNAma karI AvuM. te tapasvInI pAse pahoMcyo. tapasvIe paNa tene dUrathI Avato joIne, ema jANI jaIne ke tenA peTamAM be jaNa che, tenI sAthe vAtacIta karatAM nIcenA arthanI gAthA kahI : "Apa traNa jaNa kyAMthI Avo cho? svAgata. A Asana para beso. Apa kuzaLa, svastha to chone ? ApanuM Agamana lAMbe vakhate thayuM'. A sAMbhaLI dAnavane thayuM, "huM to ekalo A tapasvInI pAse Avyo chuM. e traNa jaNa evuM kema bolyAM? e kharI vastusthiti jANIne kahe che ke pAgaLa jevo pralApa kare che ?' e tapasvInI pAse jaIne praNAma karIne beTho ane enI sAthe vAtacIta karatAM teNe nIcenA arthanI gAthA kahI : "Aja huM ekalo ja ahIM Avyo chuM. mArI sAthe bIjuM koI nathI. to he RSi, tame konA saMbaMdhamAM kahyuM ke traNa jaNa kyAMthI Avo cho ?' tapasvIe pUchyuM "AyuSyamAna ! tuM spaSTa sAMbhaLavA mAge che ?' hA, bhadaMta" "to sAMbhaLa' ema kahIne tapasvIe nIcenA arthanI gAthA kahI : "eka to tuM, bIjI tArI patI jene tArA peTamAM peTImAM baMdha karIne rAkhI che. meM ene peTamAM sadA surakSita rAkhI hovA chatAM, te vAyuputranI sAthe sadA ramaNa kare che. A sAMbhaLIne dAnavane thayu. vidyAdharo ghaNA mAyAvI hoya che. jo enA hAthamAM khaDyuM haze to e mAruM peTa phADIne nAsI jaze." Ama bhayabhIta thaI jaIne teNe peTI vamana karIne bahAra kADhI sAme mUkI dIdhI. teNe joyuM ke vastrAbharaNa dhAraNa karelI potAnI patI vAyuputranA saMgamAM rata hatI. peTI UghaDatAM ja vidyAdhara maMtra paDhIne khaDaga kheMcI AkAzamAM kUdyo. dAnave potAno jIva bacAvavA mATe bodhisattvanAM caraNamAM paDI temanI stuti karI. temanI salAhathI suMdarIne vidAya karI te jaMgalamAM cAlyo gayo. saMdarbha hariSeNa "dhammaparikha kanubhAi. "zIlavatIkathA' (kathAmaMjUSA - 1), 1982. 2. A kathAnuM eka rUpAMtara gujarAtanI lokakathAomAM paNa maLe che. juo jayaMtIlAla dave saMpAdita uttara gujarAtanI lokavArtAomAM "vIra vikrama ane bAvo bALanAtha' e kathA. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 125 zubhazIlagaNi. 'vikramacaritra' saMpA. bhagavAnadAsa harakhacaMda, 1940. bhojadeva. 'zRMgAramaMjarIkathA' : saMpA. kalpalatA munazI, 1959. bhadaMta AnaMda kausalyAyAna, 'jAtaka' (hindI anuvAda), caturtha khaMDa, 1951. ('samugdha jAtaka', pR. 187 - 191). jyaMtIlAla dave. 'uttara gujarAtanI lokavArtAo,' 1990. (2) dAnezvarI rAjA caMdrazekhara ane vIra vikrama : 'siMhAsana-drAtriMzikA'nI sattaramI vArtAnuM eka prAcIna prAkRta rUpAMtara zAmaLanuM rUpAMtara zAmaLa bhaTanI 'siMhAsanabatrIzI' nI navamI vArtA- 'haMsanI vArtA' (racanAvarSa 1725 lagabhaga)mAM, mAnasarovaranA haMsoe iMdrasabhAmAM vikramano mahimA gAyo tethI kopelA iMdre haMsone kArAgRhamAM pUrI dIdhA, ane haMsaNInI phariyAdathI vikrama temane chevaTe kaI rIte choDAvI lAvyo evI mukhya vArtAmAM be ADakathAo Ave che. temAM pahelI ADakathA sukhavaMtIvagarInA dAnezvarI rAjA nirdoSavAhananI che. e rAjAe je koI paradezI tenA nagaramAM Ave te badhAnI pUrepUrI mahemAnagati karavAno prabaMdha karelo. ATaluM dhana rAjA kayAMthI kharacI zake che teno bheda vikrame 2AtrIcaryAmAM te rAjAnI pAchaLa pAchaLa jaIne ukelyo. nirdoSavAhana roja ardhI rAtre nagarabahAra sAgarakAMThe cosaTha jogaNIone potAnuM zarIra bhakSya tarIke dharI deto. jogaNIo tenA zarIranuM lohImAMsa bharakhI jatI ane pachI bAkI rahelAM hADakAM para amRta chAMTIne rAjAne sajIvana karatI. badalAmAM jogaNIo sonAmahorano varasAda varasAvatI. paraduHkhabhaMjana vikrame nirdoSavAhananuM A rojanuM kaSTa bhAMgavA potAnA zarIrane cIrI temAM sAkara ne mevAmiThAI bharI nirdoSavAhana pahoMce te pahelAM jogaNIone te bhoga tarIke dharI dIdhuM. jogaNIoe vikramanA dehane bharakhI jaI, pachI tene sajIvana karyo. prasanna thayelI jogaNIo pAse vikrame varadAnamAM nirdoSavAhananuM zarIra bharakhyA vinA tene nitya joItuM dhana ApavA mAgaNI karI. jogaNIoe e rAjAne soMpavA vikramane ciMtAmaNi Apyo ane vikramane potAne mATe eka camatkArI jhAlanI joDI ApI, jene pahenArI strI ane teno pati jarA ne vyAdhithI mukta rahe. vikrama pAcho pharyo eTale nirdoSavAhana tene sAmo maLyo. vikrame banI te vAta kahIne tene ciMtAmaNi Apyo, nirdoSavAhananuM mana jhAlamAM paNa lalacAyuM, eTale vikrame te paNa tene bheTa ApI dIdhI. lokomAM pahelo dAnezvarI karNano pahora kahevAto, bIjo nirdoSavAhanano pahora kahevAyo. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 26 zodha-khoLanI pagadaMDI para anya rUpAMtaro daidAsanI 'siMhAsanabatrIzI' (racanAvarSa 1577)nI agiyAramI vArtA"cAra kaLazanI vArtAmAM uttarArdha evo che ke vikrama ane vetALa paiThaNa jAya che ane zAlivAhananI carcA jue che. rAtre bALaka zAlivAhana eka guphAmAM jaI telanI kaDhAmAM paDe che. tyAM cosaTha jogaNIo AvI tene vaheMcI, tenA dehanuM bhakSaNa kare che. eka bhAga vadhe che tene amRta chAMTI bALakane jIvato kare che. bALakanA gayA pachI vikrama telakaDhAmAM jhaMpalAve che tyAre jogaNIo te ja pramANe tene pharI jIvADe che. vikrama pharI jhaMpalAvavA jAya che tyAre jogaNIo tene aTakAvI varadAna Ape che. vikrama, zAlivAhananuM rojanuM kaSTa dUra thAya evuM mAge che, eTaluM ja nahI paNa devIonI kRpAthI tene dakSiNano zakavartI rAjA banAve che. (raNajita paTela saMpAdita malayacaMdrakRta siMhAsanabatrIsI' (1970), bhUmikA, pR. 190). 1463mAM jUnI gujarAtImAM racAyelI malayacaMdranI "siMhAsanabatrIzI'mAM (temaja bIjI paNa tevI jUnI gujarAtI racanAomAM) ane tenA AdhArabhUta kSemakaranI (1396 lagabhaganI) saMskRta siMhAsanakAtrizikA'mAM (tema ja te pachInI devamUrti ane rAmacaMdranI saMskRta kRtiomAM) sattaramI vArtA caMdrazekhara rAjAnI vArtA, e uparyukta vArtA ja che." "siMhAsanabrAtrizikA' nI sauthI jUnI dakSiNI paraMparA pramANe e vArtA nIce pramANe che : saMskRta rUpAMtara | vikramanA verI eka rAjAnI sabhAmAM baMdIe vikramanI prazaMsA karI. vikramanA jevA dAnavIra thavA mATe dravyaprApti karavA eka yogInI salAhathI e rAjAe yoginIcakrane prasanna karavA, homa karIne agnikuMDamAM potAnuM zarIra homyuM. prasanna thayela yoginIoe tene navuM zarIra ApI varadAna mAgavA kahyuM. rAjAe sonAmahoranA sAta caru mAgyA. traNa mAsa sudhI e rIte te potAnA zarIrano homa kare to tenuM mAgyuM ApavA yoginIoe vacana ApyuM. rAjA dararoja te pramANe karavA lAgyo. vikramanA sAMbhaLavAmAM A vAta AvI. eNe tyAM jaIne agnikuMDamAM potAnI Ahuti ApI. yoginIone tenuM mAMsa ghaNuM svAdiSTa lAgyuM. vikrame temanI pAse pelA rAjAne nitya maraNanA kaSTamAMthI mukta karIne tene sAta sonAmahoranA caru ApavAnuM varadAna mAgyuM. vikramanI paropakAravRttithI prasanna thaIne yoginIoe e varadAna ApyuM. 1. A mATe juo : 2. mo. paTelanA siMhAsanabatrIzI" pustakanI bhUmikA ane pR. 267-268 uparano koTho. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 127 kSemaMkaranA ane pachInA bIjA keTalAMka rUpAMtaromAM e rAjAnuM nAma caMdrazekhara kSemakaranI saMskRta "siMhAsanaddhAtrizikA'nA mULa AdhAra tarIke je mahArASTrI prAkRta racanA hovAnI aTakaLa che, te I.sa. 13mI zatAbdI pachInI hovAno saMbhava che. te samaya pahelAMnI koI vikramaviSayaka batrIsa pUtaLInI vArtAo vize ApaNI pAse mAhitI nathI. prAkRta rUpAMtara H devadattanuM AkhyAna prAkRta bhASAmAM racAyelA prakaraNagraMtha "mUlazuddhi uparanI deveMdrasUrinI vRtti (racyA varSa 1090)mAM dAna ApavAnA aihika ane pAralaukika phaLane lagatI je dRSTAMtakathAo che, temAM aihika phaLane lagatuM devaditranuM AkhyAna prAkRta bhASAmAM ApeluM che. temAM devaditra eTale ke devadatta naukAbhaMganA saMkaTa pachI devatAprabhAve bacIne eka vanamAM manoratha yakSanA devAlaye pahoMce che. te yakSa ane nikaTanA ratnapuramAM mokale che. ratnapuranA sau nagarajano kazo ja kAmadhaMdho karyA vinA badho samaya AnaMdavinodamAM gALatA hatA. enuM kAraNa evuM hatuM ke tyAMno rAjA zakra je koI tenI pAse jeTaluM mAge tethI cAra gaNuM tene dAnamAM Apato. nagarajanoe devadattane kahyuM ke e to pAsenA vanamAM rahetA manoratha yakSanI rAjA uparanI kRpAnuM phaLa che'. devadatte rAjA kaI rIte yakSanI sAdhanA kare che tenI tapAsa karavA vicAryuM. te yakSanA devAlayamAM gayo ane eka jhADanI othe saMtAI rahyo. rAtano pahelo pahora vItyo eTale rAjA tyAM ekalo Avyo. yakSanI pUjA karIne teNe potAnI jAtane agnikuMDamAM homI dIdhI. eTale yakSe tene kuMDamAMthI bahAra kADhI jaLa chAMTIne sajIvana karyo ane varadAna mAgavA kahyuM. zakra rAjAe mAMgyuM ke je koI mArI pAse jeTaluM mAge tethI cAra gaNuM huM tene tArA prabhAve ApuM. yakSe "tathAstu kahyuM eTale rAjA pAcho gayo. A badhuM devadate joyuM. bIje divase devadatta paNa e ja rIte yakSanI pUjA karIne potAnI jAtane agnikuMDamAM homI. yakSe tene paNa jIvato karI varadAna mAgavA kahyuM. devadatte varadAna yakSanI pAse ja rahevA daIne e ja pramANe bIjI vAra ane trIjI vAra agnimAM jhaMpalAvyuM ane yakSe tene e mATe paNa eka eka varadAna ApyAM. cothI vAra te agnimAM jhaMpalAvavA gayo tyAM yakSe tene bAvaDethI pakaDIne kahyuM ke "mArI traNa ja varadAna ApavAnI zakti che, vadhAre nahIM, to tene game te mAgI le." devadatte kahyuM, "pahelA varadAnamAM mane evuM Apo ke je siddhi tame zakra rAjAne ApI te mane AjIvana Apo. bIjA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zodha-khoLanI pagadaMDI para varadAnamAM evuM Apo ke e siddhi huM jIvuM tyAM sudhI tamAre bIjA koIne na ApavI ane trIjuM varadAna huM pachI koI vAra mAgI laIza." yakSe "tathAstu' kahyuM. eTalAmAM zakra rAjA tyAM AvI pahoMcyo. yakSe tene agnikuMDamAM zarIra homatAM aTakAvIne kahyuM ke "meM traNe ya varadAna eka mahAsattvazALIne ApI dIdhAM che.' khinna thaIne rAjA ghera pAcho gayo. vyAkuLatAthI taDaphaDato rAte te UMghI na zakyo. savAre devadatta tene maLavA gayo tyAre jANyuM ke rAjA citAmAM praveza karavAno hoIne rAjamaMdira zokamAM DUbeluM hatuM. rAjAe tene kahyuM, "yakSanI kRpAthI huM nitya jAta homIne varadAna meLavato ane mAruM dAnavrata pALato. paNa varadAna maLavuM baMdha thayuM che, to mAre have jIvIne zuM karavuM che?" devadatte potAnI siddhine prabhAve tene pahelAMnI jema AjIvana dAnavrata pALatAM rahevAnuM ane te mATe yakSasAdhanAnuM kaSTa bhogavavAnI jarUra na rahI hovAnuM jaNAvyuM. zakra rAjAe tenA bhAre AgrahanA kAraNe te svIkAryuM. vArtA AgaLa cAle che. jemAM bAkI rahelA varadAna tarIke devadatta te yakSanI saMbhALa nIce rahelI pAMca vidyAdharakanyAone mAgI le che. e vidyAdharakanyAono pitA gaganavallabha nagarano caMdrazekhara nAmano vidyAdhara rAjA hato. Ama kSemakara vagerenI racanAomAM agnimAM zarIra homanA rAjAnuM nAma caMdrazekhara che e kadAca akasmAtu nathI. deveMdrasUrie ApelI A daSTAMtakathA dekhItAM ja "siMhAsanabrAtrizikA" vALI vArtAnuM rUpAMtara che. ethI saheje anumAna thaI zake ke teNe koI pUrva pracalita siMhAsanadvAaizakA' viSayaka racanAmAMthI te lIdhI hoya. ema jo hoya to ApaNe e vikramakathAcakrano samaya dasamI zatAbdI sudhI to laI jaI zakIe. saMdarbhasUci phrenkalIna ejarmana : vikramajha eDavencarjha, 1926 aM. bu. jAnI (saMpA.) : siMhAsanabatrIzI, bhaga-bIjo, 1926 ha. cu. bhAyANI (saMpA.) : siMhAsanabatrIzI, 1960 2. mo. paTela (saMpA.) : siMhAsanabatrIzI, 1970 a. mo. bhojaka (saMpA.) : mUlazuddhiprakaraNa, 1971 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 129 (2) keTalAka kathAghaTako 1. strIne peTamAM saMtADI rAkhavI ApaNI kathA paraMparAmAM strInI kuzIlatA ane suzIlatAne lagatI seMkaDo kathAo maLe che. udayakalazakRta "zIlavatI-copAImAM (racanAsamaya 1562) eka prasaMga A pramANe che: eka rAte nagaracarcAe nIkaLelA vikrame eka ekadaMDiyA mahelanI samIpamAM rahelA devAlayamAM eka taruNa yogIne dhyAnastha beThelA joyo. aMdhAruM gADha thatAM yogIe potAnI pAse rahelI aMdhArImAMthI maMtrabaLe yoginIne pragaTa karI. baMnee bhogavilAsa karyo. te pachI yogI nidrAdhIna thatAM pelI yoginIe potAnI pAsenI jhoLImAMthI maMtrabaLe eka puruSane pragaTa karyo, ane tenI sAthe bhogavilAsa karyo. yogI jAge te pahelA teNe te puruSane pAcho potAnI jhoLImAM chupAvI dIdho. A strIcaritra joIne rAjAno potAnI rANInA caritrano AghAta haLavo thayo. yogI pAsethI tenI vidyA zIkhavA vikrame vicAryuM. vaLate divase tene teNe potAne tyAM bhojana mATe nimaMtyo. vikrame rANIne pAMca jaNanI rasoI karAvavAnuM ane jamavA mATe pAMca Asana mUkavA kahyuM. samaya thatAM, pahelA Asana para vikrama beTho. bIjA Asana para yogIne besADyo. pachI vikrame yogIne aMdhArImAMthI "yoginI' pragaTa karavA jaNAvyuM. camakelA yogIe yoginIne pragaTa karI. vikrame ene trIjA Asana para besADI. pachI yoginIne enI jhoLImAMnA puruSane pragaTa karavA kahyuM. AthI camakI gayelI yoginIe te pramANe karyuM. vikrame e puruSane cothA Asana para besADyo. pachI vikrame rANIne enA premIne bolAvIne pAMcamA Asana para besADavA jaNAvyuM. rANIne dhrAsako paDyo paNa koI chUTako na hovAthI gaganadhUline bolAvI lAvI ane tene pAMcamA Asana para besADyo. bhojana karAvyA bAda vikrame yogI-yoginIne vastrAdi ApI vidAya karyA. hariSaNakRta apabhraMza kAvya "dhammaparikana'mAM (racanA samaya 988) hindu paurANika kathAonI ane devonA caritranI TIkA-niMdA karatI kathAo ane prasaMgomAM eka A pramANe che : maMDapakauzika RSie tIrthayAtrAe jatAM potAnI putrI chAyAne yamadevanI pAse mUkI. kAmAtura yamadeve rUpALI chAyAne potAnI patnI banAvI dIdhI ane bIjuM koI tene uThAvI na jAya te mATe tene potAnA peTamAM rAkhI. pavanadeve agnidevane A vAta jaNAvI. yamadeva haMmezA nityakarma karavA jatAM tyAre eka prahara chAyAne peTamAMthI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13) zodha-khoLanI pagadaMDI para bahAra kADhatA. yamadeva gaMgAsnAna karavA gayA tyAre agnideve AvIne chAyAno saMga karyo. yamadevanA pAchA pharavAno samaya thavA Avyo hovA chatAM kAmAtura agnideva jaI zakyA nahIM. eTale chAyAe agnidevane potAnA peTamAM chupAvI dIdhA. pachI yamadeve pAchA AvIne chAyAne potAnA peTamAM mUkI dIdhI. agnidevanI gerahAjarIthI dharatI ane svargamAM aMdhera phelAI gayuM. iMdra pavanadevane agnidevanI zodha karavA Adeza dIdho. pachI pavanadeve AvIne kahyuM, "meM badhe zodhakhoLa karI paNa agnidevano patto lAgyo nathI. mAtra eka sthAna bAkI che. tyAM huM tapAsa karuM chuM." pachI pavanadeve sau devone bhojana mATe notaryA. bIjA badhAne eka eka Asana dIdhuM, paNa yamadevane traNa Asana dIdhAM ane temanI pAse traNa bhojanathALa mUkyAM. yamadeve Ano khulAso pUchyo eTale pavanadeve kahyuM, "pahelAM tame peTamAMthI chAyAne bahAra kADho." chAyA bahAra nIkaLI eTale pavanadeve tene agnidevane peTamAMthI bahAra kADhavA kahyuM. agnideva bahAra nIkaLyA eTale krodhAvezamAM yamadeva tenI pAchaLa doDyA. agnideva doDIne zilA, taru, tRNa ane dharatImAM chupAI gayA. paurANika kathAnuM A rUpAMtara uparyukta "zIlavatI'mAMnA prasaMganA pUrva svarUpo maLe che, tenA uparathI ghaDI kADhyuM hovAnuM jaNAya che. 2. ajJAna DhAMkyuM na rahe mAladhArI rAjazekharasUrikRta "vinodakathA-saMgraha' (racanA samaya IsavI)mAMnI 76mI kathA (pR. 64 -64 3)no anuvAda nIce pramANe che : kapilavardhana nagaramAM raheto malayaketu tadana abhaNa ane bolavAmAM chIcharo hato. te bAjunA velApuramAM paraNyo hato. eka vAra te patIne laI AvavA sAsare gayo. tyAM teno snAna, vilopana, bhojana vagere vaDe satkAra karAyo. tene pAMca sALA hatA, je saMgItanA jANakAra hatA. temanI bahena to temanAthI paNa vizeSa saMgItanipuNa hatI. be divasa pachI sALAoe aMdaroaMdara maMtraNA karI, "ApaNA banevI rAgane oLakhI zake che ke nahIM tenI parIkSA karIe. ApaNe paMcama rAga gAzuM." temanI bahene A sAMbhaLyuM. teNe potAnA patine jaNAvyuM, "kAle A loko paMcama rAga gAze. tuM sAvadhAna rahIne tane pUche tyAre e nAma Apaje, nahIM to tArI ThekaDI karaze.' bIje divase paMcama rAga gAtAM sALAoe pUchyuM tyAre banevIe te paMcama rAga hovAnuM kahyuM. saMgIta sabhA UThI gaI, tyAre sALAoe thoDe dUra jaI aMdaroaMdara vAta karI, ApaNe kyo rAga gAvAnA chIe te bahena sAMbhaLI gaI ane teNe ApaNA banevIne cetavI dIdho. paNa kAle ApaNe dhAnyazrI rAga gAzuM ane bahenane AnI jANa na hovAthI tAziro thaze." Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 131 te pramANe vaLate divase dhAnyazrI rAga gAtAM sALAoe banevIne pUchyuM, 'kaho, A kyo rAga che ?' banevIe kahyuM, 'SaSTha rAga.' sALAo hasI paDyA, 'kyAMya SaSTha rAga sAMbhaLyo che ?' mUcha maraDatA banevI bolyA, 'mUrkhAo, gaI kAle paMcama hoya, to Aje SaSTha kema na hoya ?' A sAMbhaLIne lajavAtI tenI patnIe AgaLa AvIne dhAnyano saMketa patine devA tolaDI UMcakIne halAvI eTale banevI bolyA, 'are, huM jarA bhUlyo, e SaSTha nahIM paNa tolaDa rAga hato.' badhAe hasatAM hasatAM kahyuM, 'tolaDa rAga vaLI kyAMthI laI AvyA ?' banevI bolyA, 'juo tamArI bahena ja mane saMketa Ape che.' sALAo bolyA,'vAha vAha, ApaNA banevI to saMgItavidyAnA taMburu che.' 3. akasmAt zravaNa thatAM hatyArAthI ugAro maladhArI rAjazekharasUri kRta vinodakathA-saMgrahanI 75nI kathA (patra 63 364 )no sAra nIce pramANe che : puNyapurano caMdra zeTha dharmiSTha, udAra, lokapriya ane rAjamAnya hato. e nagaramAM eka vAra 'Duo' ane 'baDuo' e be rAkSasa bhAIo ane temanI rAkSasI bahena 'sohI'e AvIne upadrava karyo. lokomAM rogacALo phelAvIne teo temanuM zarIra cUsI letA hatA. rAjAe jAhe2 karyuM, 'jo koI A upadravane dUra ka2ze to mAro khajAno khullo mUkI daIza.' rAjasabhAmAM beThela caMdra zeTha e sAMbhaLIne pachI potAne ghare Avyo. Agale divase zeThe bALakone mATe talasAMkaLI banAvavA tala lAvI rAkhyA hatA. bALako tenA bUkaDA bharatAM dharamAM bhamatA hatA. te vakhate pelA rAkSaso ane temanI bahena zeThanA ghara pAse AvI aMdara pesavAno lAga jotA daravAjA AgaLa adazya rUpe UbhA rahyAM. zeTha ghara vaccenA oraDAmAM hatA, tyAre eka bALake AvIne kahyuM, 'A kaDavA ne kAMkarAvALA tala ame kema khAIe ?' eTale khIjAIne zeTha bolyA, 'kaThuA-bahuA sohI khAhi' (eTale ke 'kaDavA-baDavA jevA che tevA khAo'). daravAjA pAse rahelA DuA,baDuA ane sohIe bALakanA dhImA zabdo na sAMbhaLyAM paNa zeTha cIDAine moTe avAje je bolyA te sAMbhaLyuM. temane thayuM, 'aho, ame adRzya hovA chatAM zeThane amArA ahIM hovAnI ane nAmonI paNa khabara paDI gaI ! temanI pAse maMtrazakti lAge che. ApaNane khAI javAnuM kahe che.' DarIne rAkSaso prakaTa thaI AvIne zeThane page paDyA, ane temanAM nAmakAma jAhera na karavA vInavyAM. zeThe eka vAra rAjAnI samakSa rajU karI pachI temane mukta karavAnuM abhayadAna ApyuM. A kathAnuM AdhArabhUta kathAghaTaka vividha rUpAMtare bhAratIya kathAparaMparAmAM ane videzanI lokakathAomAM maLe che. jema ke jaina paraMparAnI yava rAjarSinI kathAmAM, Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zodha-khoLanI pagadaMDI para dhammapada akathAmAMnI eka kathAmAM, gujarAta-rAjasthAnanI TIDA jozInI kathAmAM, gujarAtI gurUmaMtara ke 'ghaso lAliyA ghaso' ane khaDabaDa khaDabaDa khodata hai' e lokakathAmAM vagere vagere. vigate carcA mATe juo mAro lekha The Tale of the Royal Monk Yava (Indological Studies), pR. 342-343). amuka saMdarbhamAM bolAyelA vacano yogAnuyoge bIjAone kAno paDatAM judA ja arthamAM (potAne lAgu paDatAM) samajI bese che, ane pariNAme hatyArA, pote pakaDAI gayA ema samajIne zaraNe Ave che, jethI vaktA bacI jAya che - evA svarUpano A ghaTaka che. Arne-TompsananI kathAprakRtinI sUcimAM eno kramAMka 1641 che. (The Doctor Know-All 'sarvajJa DaoNkTara'). TosTsane temanA pustaka The Folktale mAM yuropa ane eziyAmAM tenA cAra sothI vadhu rUpAMtaro maLatAM hovAnuM noMdhyuM che. (pR. 144-145). 4. cAra mUrkhAo 'ratnacUDa-rAsa' (kartA: ratasUri-ziSya, racanAkALa i.sa.1452, mAruM saMpAdana, ela.DI sirIjha, kramAMka 63, 1977)mAM AvatI dRSTAMtarUpa ADakathAomAM cAra mUrkhAnI kathA (pR.35-39, kaDI 259-290 bhUmikA, pR.18) upara meM 'madhyakAlIna gujarAtI kathAkoza'mAM eka noMdha ApI che. (pR. 368-369), ane teno AdhAra vinTarniTjhano bhAratIya sAhityano itihAsa (graMtha 2, pR. 364-365) hovAno tyAM nirdeza karyo che. viTarniTyuM e mAhitI mATe mironove amitagati kRta 'dharmaparIkSA' u52 1930mAM prakAzita karela saMzodhanagraMthamAMthI lIdhI hatI. amitagatinI 'dharmaparIkSA'no samaya i.sa.1014 che. tenI purogAnI kRti che hariSaNakRta 'dhammaparikSa'. te apabhraMza bhASAmAM che ane teno samaya che i.sa.988. temAM paNa uparyukta cAra mUrkhakathAo ApelI che. (saMdhi 3, kaDavaka 12-19).* hariSaNanI dhammaparikakha' bhAgacaMdra jaina ane mAdhava raNadive vaDe saMpAdita karAI 1990mAM prakAzita thaI che. A pahelAM A.ne. upAdhyee eka lekha dvArA teno paricaya Apyo hato. (1941nI akhila bhAratIya prAcyavidyA pariSadamAM rajU thayelo temano lekha bhAMDArakara insTiTyuTanA jarnalamAM prakAzita thayo hato). bhAgacaMda jaine pustakanI bhUmikAmAM 'dharmaparIkSA' nAmaka kRtionI paraMparA vize vigate mAhitI ApI che (pR. 2-4), temAM 17 racanAo gaNAvI che. * temAM A cAra mUrkhAnI kathA dasa mUrkhakathAomAM chellI che. bAkInI nava kathA te raktamUDha, dviSTamUDha, manomUDha, vyutprAhImUDha, pittadUSitamUDha, AmramUDha, kSIramUDha, agarumUDha ane caMdanamUDhanI kathAo che. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 133 'dharmaratnakareMDaka'(racanAsamaya 1116)mAM je tArAcaMdranI kathA Ave che (pR.186-191) ratnacUDanI kathAne ghaNI maLatI Ave che. temAM yamaghaMTA gaNikAne badale trilocana nAmano prajJAcakSu brAhmaNa badhA ukela Ape che. temAM ranacUDarAsanI peTAkathAo nathI. 5. gAmaDAhyo hodaDa jozI zubhazIlagaNikRta 'paMcazatI-prabaMdha (ke 'prabodha')-saMbaMdha' e kathAgraMthamAM (racanAsamaya i.sa. 1465) 153mI kathA (pR. 97-98)no anuvAda A pramANe che : mAravADamAM hodaDa jozIne sau mUrata pUche ane enI pAse joza jovarAve. have eka kheDUte khetaramAM uMcANavALA bhAgamAM vAla vAvyA, ane mAMDavA bAMdhI te para velA caDAvyA. rAte UMTa AvIne vAloLanA velA khAI jatAM. kheDUte hodaDa jozIne pUchyuM, mAMDavA upara caDelA velA koNa khAI jAya che ?' DahApaNanA bhaMDAra hodaDe AMkho baMdha ka2I dhyAna dharIne khulAso karyo : 'khAMDaNiyA upara caDIne sasaluM tamArA velA khAI jAya che. mATe khetara pAse tema ja sImamAM rAte jaIne paDakArA karo : 'je sasalAM ukhaLA para caDIne amArA khetaranuM vAvetara khAvA rAte Avaze temane jIvatA nahIM mUkIe.' gAmaloko hodaDanA jJAnathI rAjI rAjI thaI gayA. vADa pAse paDakAra karatA kheDUta cokI karavA lAgyA. velA khavAtA baMdha thayA. 'oli pargI caDAviya, valla khaddha sasaeNa / kimu thAsi maru bappaDI, hodaDaeDa muSNa II (hodaDa jozIe joza joIne kahyuM, 'UkhaLA para page caDIne sasalAe vAla khAdhA che.' A hodaDa marI jaze tyAre bApaDI mAravADanuM zuM thaze ?) A vAMcatA ApaNI eka jANItI lokakathA yAda Avaze : deDako nIkaLyo te joIne mUrakha gAmalokoe A kyuM prANI che te gAmanA DAhyA DosAne pUchyuM. DosAe AMkha para hAthathI chAjalI karI nIce vaLIne jotAM kahyuM, 'nAkhone capaTI dANA. caNe to cakaluM, nahIM to mora.' A baMne kathAo thoDAka vigataphere hindI bhASI pradezamAM lokakathA tarIke jANItI che. pahelInuM marmaniradezaka padya che H 'eka jANe lAla bhujakkaDa, ora na jAne koI, paira pe haiyAM cakkI bAMdha ke, hirana kUdyA hoI.' bIjInI mArmika ukti che : 'dAne DAlo : cuga legA so totA, na cUga le so totI.' Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 zodha-khoLanI pagadaMDI para 6. akkalanA othamIra maladhArI rAjazekharasUri kRta 'vinodakathA-saMgraha' (racanA samaya I.sa.14mI zatAbdI)mAM 79mI kathA (pR. 68 3-69 )no anuvAda nIce pramANe che H koi eka maThamAM traNa tApaso AvyA ane lAMbo samaya rahyA. eka vAra eka tApasa rAte UThyo tyAre teNe UMce joyuM to AkAza ghanaghora baneluM hatuM ane aMdara vIjaLInA jhabakArA thatA hatA. teNe potAnA baMne sAthIone uThADIne AkAza dekhADatAM kahyuM, 'are ! jue to ! svargamAM Aga lAgI lAge che. eTale ja A dhumADo ane bhaDakA dekhAya che.' eTale bIjo bolyo, 'nA, evuM nathI. A to ThaMDIthI thIjI gayelo sUraja kALI kaMthA Amatema halAvato joI rahyo che ke hajI paNa savAra thayuM che ke nathI thayuM ?' eTale trIjo bolyo, 'nahIM, nahIM. mane to ema lAge che ke svargamAM devo daityonA utpAtathI bhAre duHkhI che ane tethI iMdra homAgni pragaTAvIne zAMtikarma karI rahyo che'. pachI koikane pUchIne temaNe jANyuM ke e to kALAM vAdaLa che ane aMdarathI vIjaLI jhabake che. 7. uttama putra prAptinuM zaratI varadAna ASADhI amAvAsyA eTale ke dIvAsAne dIvase paraNelI strIo evaratajIvaratanuM vrata kare. jhaveracaMda meghANIe e vratano 'kaMkAvaTI'mAM TUMko paricaya ApI 'evarata-jIvarata'nI vratakathA ApI che. teno zarUAtano bhAga nIce pramANe che (be bhAganuM saMyukta punamudraNa, 1984, pR. 17-18) : bAmaNa ane bAmaNI hatAM. ene peTa jaththuM na maLe. bAmaNa to roja mAdevajInI pUjA karIne mAthe phUla caDAve, eTale musalamAna roja bAmaNanI pUjA bhUMsIne mA'devajIne mAthe mAchalAM caDAve. bAmaNane to vicAra thayo che ke arere ! A na karavAnAM kAmAM karanAro musalamAna; ene ghare ghero eka jaNyAM, ne mAre ghera ghoDiyuM bAMdhavAye choruM nahi ? devaLamAM jaIne bAmaNa to peTa charI nAkhavA taiyAra thAya che. tyAM to mUrtinA moMmAMthI mAkAro thAya che ke - 'mA ! mA !' bAmaNa kahe : 'kAM ?' mahAdevajI pUche che ke 'bhAi re bhAi, peTa kaTAra zIdane nAkhe che ?' Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 zodha-khoLanI pagadaMDI para "are mahArAja ! olyo musalamAna roja mAchalAM caDAve ene ghera ghero jaNyAM, ne huM phUla caDAvuM to ya mAre ghera ghoDiyuM bAMdhavA ye choruM na maLe !" ene ghare jaIne joI Avo to kharA." bAmaNa to musalamAnane ghare jaIne joI Avyo che. mAdevajI to pUche che, 'bhAI, bhAI, teM zuM joyuM?' mA"rAja, meM to chANano podaLo joyo, ne mAlIpA kIDA khadabadatA joyA." he bhAI, enAM ghero jaNyAMnI dazA to e podaLAmAM khadabadatA kIDA jevI jANaje, jA, tane eka dIkaro dauM chuM. paNa dIkarAne bhaNAvIza mA, ne bhaNAva to paraNAvIza mA." bAmaNane to vicAra thaI paDyo che. enA manamAM to thayuM ke "ThIka jIvatA, aTANe to dIkaro laI levA de ! pachInI vAta pachI jovAze." | svasti kahIne bAmaNa to ghera gayo che. gorANIne to mahinA rahyA che. nava mahine dUdhamala dIkaro Avyo che. dIkaro to dIe na vadhe evo rAte vadhe, ne rAte na vadhe evo dIe vadhe che, adADe Ujharyo jAya che, hAM hAM ! karatAM to dIkaro cha mahinAno, bAra mahinAno, be varasano thayo che. ene to ramADe che, khavarAve ne pIvarAve che. dIkaro to zo moMgho ! zo moMgho ! koI vAta nahi evo moMgho ! sAta khoTyano eka ja dIkaro. ema karatAM to dIkaro pAMca varasano thayo che. mAbApane to vicAra thayo che ke arere, dIkarAne nahIM bhaNAvIe to peTamAM khAze zuM? ne nahi paraNAvIe to vasatI re'ze zuM? dIkarAne to nizALe besAryo che. dIkaro bAra varasano thayo tyAM to bhaNIgaNIne bAjaMdo thayo che. ene to nALiyera upara nALiyera AvatAM thayAM che. paNa mAdevajInI to duvAI che ke dIkarAne bhaNAvIza mA, ne bhaNAva to paraNAvIza mA. gora-gorANI to vicAra kare che ke pUtarane nahi paraNAvIe to vasatI reze zuM? A kathAghaTaka zAmaLabhaTTanI "siMhAsana batrIzI'nI vIsamI vArtA, "vetAla bhATa'nI vArtAmAM zarUAtanA bhAgamAM maLe che. (phA.gu. sabhAvALI AvRtti, 1995, pR. 116-121, kaDI 32-90). teno TuMka sAra "madhyakAlIna gujarAtI kathAkoza'mAMthI nIce udhUta karuM chuM. (pR. 292) : Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zodha-khoLanI pagadaMDI para bhIlI gIta'nI purogAmI eka racanA ane prAcIna gUrjara kAvya saMcaya'mAM (saMpA.ha.bhAyANI, agaracaMda nAhaTA, 1975) prakAzita karI che. te che "dighamasabarI-bhAsa" (pR. 85-86). tenI hastaprata I.sa. 1437 jeTalI jUnI che. eka ja viSaya, keTaluMka zAbdika sAmya, dighama' jevuM virala nAma vagere jotAM jayavaMtasUrinI sAme uparyukta anAmI prAcIna racanA hovAnuM spaSTa che. saMvAdAtmaka AgalI kRtinuM jayavaMtasUrie rUpAMtara karyuM che. siddharAja ane jasamA oDaNanI daMtakathA ane garabo dhyAnamAM letAM A eka kathAghaTaka hovAnuM paNa samajAya che. rUpALI AdivAsI pariNIta strIne lalacAvato rAjA ane strInuM aDaga zIla evA ghaTakanAM A keTalAMka viziSTa rUpAMtaro che. evarata-jIvaratanI kathAmAM jo putrane bhaNAve to paraNAvavo nahIM ane paraNAvavo hoya to bhaNAvavo nahIM evI putravaradAnanI zarata che ane mAtApitA e zaratano bhaMga kare che. vetAla bhATanI vArtAmAM paNa putra paisA puSkaLa kharacaze ane tema karatAM pitA nivAraze to ghara choDI jaze evI cetavaNI che ane pitA teno bhaMga kare che. 8. khAudharo ziSya zubhazIlagaNi kRta "paMcazatI-prabaMdha (athavA "prabodha')-saMbaMdha" (racanA samaya i.sa. 1465)mAM 355mA TucakA(pR. 195)no anuvAda nIce pramANe che : eka paMDitane ghaNA vakhate eka ziSya maLyo. e khAudharo hato. paMDite hasatAM hasatAM eka bIjA paMDita AgaLa ziSyanAM lakSaNa varNavatAM kahyuM : ghasi ghoghara, DhuMDhaNi Dhalasa, khIca tela nau kAla, guru naI cela sAMpaDiyauM, cAlatI dukAla." ghasiyAno ghoghara, DhuMDhaNiyAM upara DhaLI paDato, khIcaDI ne telano kALa - gurune evo celo sAMpaDyo che, je hAlato cAlato dukALa ja che. ghasa = ghasiyo. loTa zekIne karAto zIro. ghoghara bilADAnI jema, ziSya ghasiyA para tUTI paDe che. "DheDhaNiyAM" eTale "bRhagujarAtI koza" anusAra juvAranAM FzakonAM DhokaLAM. "Dhalasa'no artha aTakaLe karyo che. jo "Dhasala" evo pATha hoya to DhasaLuM'no artha "DhIluM evo thAya. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 137 9. sAmAnya zabdonuM mArmika arthaghaTana rAjazekharasUrikata "prabaMdhakoza'mAM (racanA samaya 1349) vikramAdityaprabaMdhanA chevaTenA bhAgamAM eka prabadha ema kahIne Apyo che ke A prabaMdha jainetara paraMparAno che ane mugdhalokonA manoraMjana mATe ja Apyo che. teno anuvAda nIce pramANe che : | vikramAditya ujjayinImAM rAjya karato hato. tyAre eka vAra eka brAhmaNa khetaramAM haLa calAvato hato temAM bhoMyamAMthI eka divya prabhAe jhaLahaLatuM ratna maLyuM. tenI kiMmata kaDhAvavA te jhaverIo pAse gayo. temaNe kahyuM, "AvuM amUlya ratna ame pahelAM kadI joyuM nathI. khoTI kiMmata karIe to ame pApamAM paDIe. AnI sAcI kiMmata koI karI zake tema hoya to eka rAjA vikramAditya. niSNAta ratnapArakhu tarIke enI khyAti che." brAhmaNa vikrama pAse pahoMcyo. vikrame pUchayuM eTale teNe ratna kyAMthI maLyuM te jaNAvyuM. vizvAsa rAkhI rata be divasa pUratuM potAne soMpavA vikrame tene saMmata karyo ane tene rAjaprAsAdamAM ja rAkhyo. balirAjA sarvazreSTha ratnapArakhu hovAthI vikrama AgiyAne bolAvIne tenA upara savAra thaIne pAtALamAM balirAjAnA bhavanadvAre AvI pahoMcyo. - tyAM kRSNa dvArapALa hatA. teNe vikramane pUchyuM, "zA kAme AvyA cho ?' vikrame kahyuM, "jaIne baline kaho ke mahattvane kAme rAjA tamane maLavA mAge che." kRSNa baline A saMdezo kahyo eTale balie kahyuM, "AvanArane pUchI jo ke te yudhiSThira che ? kemake rAjA to yudhiSThira ja kahevAya." kRSNa jaI vikramane pUchyuM, eTale vikrame kahyuM, jaIne kaho ke maMDalezvara maLavA mAge che. kRSNa baline A saMdezo kahyo eTale balie puchAvyuM, "zuM rAvaNa maLavA mAge che ? maMDalezvara to rAvaNa ja kahevAya." kRSNa A pramANe jaNAvyuM eTale vikrame kahyuM, "ema kahone kumAra maLavA Avyo che." tenA uttaramAM balie puchAvyuM, "zuM kArtikeya Avyo che? lakSmaNa che? pAtAlavAsI nAgaputra dhavalacaMdra che?' eTale vaLI pAchuM vikrame kahevarAvyuM, "dAsa-sevaka Avyo che?' balie pAchuM puchAvyuM, "zuM hanumAna AvyA che? sevaka to hanumAna ja.' chevaTe vikrame kahevarAvyuM, koTavALa maLavA mAge che balie kRSNa dvArA puchAvyuM, "zuM vikrama maLavA Avyo che? vikrame hA kahI ane Adeza maLatAM balirAjA pAse pahoMcyo. balie pUchyuM, "tuM ratnanI kiMmata pUchavA Avyo chene ?' hA kahIne vikrame ratna dekhADyuM. balie kahyuM, yudhiSThira AvA AkyAsI hajAra ratnanuM nitya supAtrone dAna karatAM. temAMnuM eka kyAMka daDI gayuM ane chevaTe brAhmaNane bhoMyamAMthI maLyuM, kema ke kALabaLe e badhAM ratna dharatImAM daTAI gayAM. to vikrama tArI to zI gaNanA?" vikrame kahyuM, "sAcuM mahArAja, paNa mAre jANavuM che ke yudhiSThirane eTalI badhI saMpatti kyAMthI sAMpaDI hatI?" balie Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zodha-khoLanI pagadaMDI para kahyuM, 'tenA cAra bhAIoe digvijaya karIne te ANI hatI. pahelAMnA yugamAM camatkRta nAmanA eka daLadarI ke kaMthAdhArIe rudranI ArAdhanA karI. prasanna thaIne rudra kelAsanI pAse eka ratnasuvarNamaya nagarInuM nirmANa karI tene ApI. camatkate teno upabhoga karyo. tenA mRtyu pachI ruddha dhULanI vRSTi karIne te dATI dIdhI. jyAre sahadeva uttara dizAmAM digvijaya mATe gayo tyAre rAtre potAnA gaNone mokalI e nagarI bahAra kADhI ane yudhiSThirane samarpita karI. eTale yudhiSThire yatheccha dAna karyuM. AthI rAjA to eka mAtra yudhiSThira. vidyAnA darpathI baLavAna rAvaNa e ja mAtra maMDalezvara. mAtra sAta divasano hovA chatAM kArtikeye tArakAsurano vadha karyo hato, eTale kumAra to e ja. athavA to lakSmaNa jeNe meghanAdane raNamAM roLyo. athavA to pIhulIno putra dhavalacaMdra jenuM viSa AkhA jagatano nAza karI zake, viSane paNa amRta banAvI zake. athavA to aMgada, je ema kahI zakato hato ke saMdhi ke vigraha mATe jyAre huM dUta houM, tyAre dasa mAthAM, vaDhAyelAM ke vaNavaDhAyelAM dharatI pITha para ALoTaze. ane sevaka eka mAtra hanUmAna jeNe sItAnA virahakavare jarjarita aMgovALA rAmane sabhAmadhye dhIraja baMdhAvI hatI' : "mahArAja, mane AjJA Apo. huM laMkA UMcakIne ahIM laI AvuM ? jaMbUdvIpane ahIMthI khaseDuM ? samudrane zoSI lauM ? athavA to ramatamAtramAM viMdhya, himAlaya, svarNagiri ane trikUTAcalane UMcakIne samudramAM nAkhI UchaLatA jaLasamUhavALA tenA para setubaMdha karuM ?' hA. tuM koTavALa kharo. jA, brAhmaNane kaheje A ratna amUlya che." vikrame ujjayinI jaI brAhmaNane ratna pAchuM soMpI balirAjAe je kahyuM hatuM te jaNAvI tene tene gAma mokalI Apyo. A kathAnuM marmasthAna "rAjA", "maMDalezvara', "kumAra" vagere sAmAnya zabdanA viziSTa arthaghaTanamAM raheluM che. nIce gujarAtImAM ApelI eka rAja thAnI lokakathAmAM A ja prayukti vaparAI che. eka vAra rAjA bhoja ane mAdya paMDita zikAra khelavA gayA. pAchA pharatAM teo rasto bhUlyAM. have kone pUchavuM? mAdya paMDitanA kahevAthI eka khetaramAM eka DozI rakhavALuM karatI hatI tenI pAse jaI rAmarAma karIne temaNe tene pUchyuM, "bAI, A rasto kyAM jAya che?' DozI bolI, "A rasto to ahIM ja rahe che, tenA upara jeo cAle che te jaze." e pachI temanI vacce praznottara cAlyA : "vIrA, tame koNa cho ?' bAI, ame vaTAvaDA (musAphara) chIe.' vaTAvaDA to be ja. eka sUraja, bIjo caMdramAM." bAI, ame to paroNA chIe." Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 139 'paroNA to che ja. eka dhana, bIjuM jobana." bAI, ame to rAjA chIe." rAjA to che ja. eka iMdra, bIjA yama. tame vaLI kevA rAjA? vIrA, sAcuM bolo, koNa cho tame ?" "bAI, ame to bharakhama chIe." bharakhama to che ja. eka dharatI, bIjI astrI." bAI, ame to sAdhu chIe." sAdhu to be ja. eka zIla, bIjo saMtoSa." bAI, ame to UjaLA chIe." UjaLA to che ja. eka vANI, bIjo sAbU." bAI, ame to paradezI chIe." paradezI to be ja. eka jIva, bIjuM pAna.' bAI, ame to garIba chIe." garIba to be ja. eka bakarIno beTo bakaro, bIjI dIkarI." bAI, ame to dhoLA chIe." dhoLA to che ja. eka baLada, bIjo kapAsa." bAI, ame to bharyA chIe." bharyA to be ja. eka vAdaLa, bIjI astrI. bAI, ame to catura chIe." catura to che ja. eka anna, bIjuM jaLa." bAI, ame to niHsaMga chIe." "niHsaMga to be ja. eka iMdra, bIjI kanyA." bAI, ame to hAryA chIe." hAryA to be ja. eka deNadAra, bIjo dIkarIno bApa." bAI, ame koNa chIe te ame jANatA nathI. tuM jANatI ho to tuM ja kahe." eTale DozIe kahyuM, 'e rAjA bhoja che, ane e mAdya paMDita. ane pelo che tamAre javAno rasto. jAo." joI zakAze ke A kathAmAM paNa "vaTAvaDo', 'paroNo," "rAjA," "paradezI, Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 zodha-khoLanI pagadaMDI para garIba' vagere sAmAnya zabdonuM viziSTa arthaghaTana karIne kathAnI rasaniSpatti karI che. 10. badhI corIe, ghI corIe svAhA" zubhazIlakRta "prabaMdhapaMcazatI' (1865)mAM eka Tucako (kramAMka 503, pR. 278) nIce pramANe che (gujarAtI anuvAda) : mAravADamAM vivAhavidhimAM rUnI jarUra paDe te mATe gora mahArAje corInI jagyA pAse cAra kothaLA bharIne rU rakhAvyuM hatuM. e veLA eka gurjaradezavAzI brAhmaNa tyAM AvI pahoMcyo. jarUriyAta paDe te mATe cAra kothaLA rU rAkheluM joI teNe, pANigrahaNavidhi cAlato hato tyAre, bolAtA maMtranI jema lalakAryuM : Azcarya daSTa karyAse svAhA." eTale vidhi karAvanAra goramahArAje lalakAryuM : maunuM kartavya aadhei svAhA." pANigrahaNavidhi pUro thayA pachI baMnee rU aradhuM aradhuM vaheMcI lIdhuM. Ane maLato atyAre pracalita eka Tucako A pramANe che : eka gAmaDAmAM maMDapamAM lagnavidhi cAlato hato tyAre goramahArAje pahelethI sUcanA ApyA pramANe tyAM upasthita potAnA putrane bAjunA rasoDAmAMthI ghI coravAno saMketa Apyo. vivAhamaMtra bolato hoya tevI Dhabe teNe lalakAryuM : ghI corIe, ghI corIe svAhA." putre maMtralalakAranI Dhabe pUchyuM : zemAM corIe, zemAM corIe svAhA." pitAe javAba Apyo : zakorAmAM corIe, zakorAmAM corIe svAhA.' zakoruM navuM hoIne putrane zaMkA paDI ane bolyo : "zako to pI jaze, pI jaze svAhA.' eTale saheja khIjAIne pitAe kahyuM : "emAM tArA bApanuM zuM jaze, zuM jaze svAhA." gAmaDAgAmanA gora saMskRta maMtrabaMtra jANatA nahIM, ane teo game te joDakaNuM lalakArIne kAma roDavatA e jANItuM che. te saMdarbhamAM A Tucako kahevAya che. eno DhAMco pAMca sothI ye vadhu varasa jUno che e hakIkta zubhazIlagaNie noMdhelA TucakAthI ApaNI jANamAM Ave che. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para prAstAvika (3) duhAsAhitya dohA-sAhityanI prAcIna paraMparA 141 duhAne kevaLa cAraNIsAhitya ke 'kAThiyAvADI' rAjasthAnI lokasAhitya sAthe, athavA to kabIra ane tulasI jevAnI saMtakavitA sAthe ja saMkALAyelo mAnI laIe to paNa tenuM mUlya jevuM tevuM nathI. paNa hakIkatamAM to enuM mahattva e karatAM anekagaNuM vadhAre che. duhAchaMdamAM nibaddha sAhityano sthaLakALamAM vyApa ane tenuM pramANa ghaNAM ja vipula che. Azare chaThThI zatAbdIthI zarU thaIne Aja sudhI--eTale ke teraso-caudaso varasathI duhAmAM racanAo thatI rahe che. gujarAta, rAjasthAna, siMdha, paMjAba, uttarapradeza, madhyabhArata, baMgALa, bihAra, uDIsA--ema samagra uttara bhAratanuM duhAsAhityamAM yogadAna che ane sAhityanA vividha prakAro ane prayojano mATe duho vaparAyo che. AthI tenA svarUpamAM paNa aneka palaTA ane parivartana AvelAM che. saMskRtano lAkSaNika chaMda anuSTubha, prAkRtano lAkSaNika chaMda gAthA, ane te ja pramANe apabhraMzano lAkSaNika chaMda dohA (eTale ke duho). chaThThI zatAbdI lagabhaga zarU thayelA apabhraMza sAhityanA, prAraMbhanA atizaya mahattvanA Azare traNa so varasanA gALAnI koI paNa kRti jaLavAI nathI rahI e eka moTuM durbhAgya che.chatAM paNa te sAhityanA prAraMbhathI ja tenA keTalAka viziSTa prakAro mATe dohAchaMda cAlu vaparAto rahyo hovAnA purAvA che. ane apabhraMzottara kALamAM to kathAo, laghu racanAo ane muktako mATe mukhyapaNe ane anyatra gauNapaNe dohAno ghaNA vyApaka pramANamAM upayoga thayo che. saMskRtanA kAvyazAstra ke alaMkArazAstranA ghaNAkharA graMthomAM jyAM jayAM apabhraMzanuM udAharaNa ApavAno prasaMga Avyo che tyAM te udAharaNa ghaNuMkharuM dohAchaMdamAM ja ApeluM hoya che ane vividha bhASAo (saMskRta, prAkRto, apabhraMza vagere) vAparavAnA kavinA kauzalanI vAta karatAM saMskRta dohAnA paNa udAharaNa ApelAM che. AthI svayaMbhUdeva ane hemacaMdra jevA chaMdazAstrIoe dohA saMskRta bhASAmAM paNa racAtA hovAnuM daSTAMta sAthe noMdhyuM che. hemacaMdre noMdhelo saMskRta duho A pramANe che : mama tAvan matamedeiha, kimapi yadasti tadastu / ramaNIbhyo ramaNIyata2, anyat kimapi na vastu I Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zodha-khoLanI pagadaMDI para (mAro to evo mata che ke A jagatamAM je kAMI ho te bhale ho, paNa ramaNI karatAM vadhu ramaNIya hoya evI bIjI koI paNa vastu nathI.) hemacaMdranI pahelAM traNa so varase navamI zatAbdImAM thaI gayelA apabhraMza mahAkavi svayaMbhUdeve paNa eka saMskRta duho TAMkyo che- duho nahIM, paNa duhAno eka peTA prakAra, upadohaka che : ayi sakhi sAhasakAriNi, kiM tava caMkramitenA Thasaditi bhaMgamavAsyasi, kucayuga-bhAra-bhareNa // ("sakhI, tuM (rIsamAM) vAMkI cAle hIMDavAnuM sAhasa na kara : stananA bhAre bojAne lIdhe tuM kyAMka taDa daIne tUTI paDIza'). A uparathI sUcavAya che ke saMskRtamAM zRMgArika viSayanAM muktako dohAchaMdamAM racavAnI paNa eka paraMparA hatI. dohAchaMdanAM nAma prAkRta-apabhraMzamAM prAcIna nAma "duvAhA" ke "duvaya' maLe che. te pachI doDya' evuM rUpa vaparAyuM che. temanA uparathI thayelAM saMskRta rUpo "dvipathaka ane dohaka agiyAramI sadImAM rAjazekhare vAparyA che. "dvipathaka eTale kadAca "be cAlavALo chaMda evo artha ghaTAvAya (tenA 13 ane 11 mAtrAnA khaMDone dhyAne laIne). arvAcIna bhASAomAM 'dohA", "duho jevAM rUpo maLe che. gAma-gAmaDuM vagerenI jema "duhaDa ke "dohaDa' uparathI "duhaDaka ke "dohaDaka' evAM rUpa paNa thayAM che, ane te parathI arvAcIna samayamAM "doharo' paNa vaparAya che. koIkoI madhyakAlIna lekhake "dohaka'nuM doDI evuM saMskRta rUpa karI kADhyuM che, paraMtu "dodhaka to judo ja chaMda che. to eka rasaprada hakIkata e che ke eka madhyakAlIna jaina lekhake "dohaDanuM saMskRta rUpa dugdhaghaTa' evuM banAvI kADhyuM che ! duhAne dUdhanA ghaDA jeTalo rasabhara gaNavAmAM ocitya nathI ema koNa kaheze? bhalene A vyutpatti taraMgakhelanuM pariNAma hoya. dohAchaMdanuM svarUpa dohAchaMdanuM vividha prAkRta piMgaLagraMthomAM je mApa ApeluM che temAM judI judI be paraMparA maLe che. eka paraMparA pramANe dohA e 14+12 mAtrAnI aMtarasamA catuSpadI che. eTale ke tenA pUrvArdhamAM pahelA caraNamAM 14 mAtrA ane bIjA caraNamAM 12 mAtrA che, ane jevo pUrvArdha tevo ja uttarArdha. baMne ardhanA aMta prAsathI joDelA hoya che. bIjI paraMparA pramANe A mApa 13 +11 e pramANe ApeluM che. hakIkate Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 143 duhAnI A be vyAkhyAomAM kazo matabheda nathI. dohAnAM baMne caraNanI chellI mAtrA hrasva hoya che. chaMdonA paThanamAM aMtima mAtrAne sarvatra dIrgha ja gaNavAno niyama lAgu paDatAM 13 + 11nuM ja mApa 14 + 12nuM mApa gaNAze. 13 mAtrAvALAM caraNamAM anukrame 6,4 ane 3 mAtrAnA banelA traNa gaNa hoya che ane 11 mAtrAnA caraNamAM 6+4+1 evI yojanA che. 13 mAtrAvALA caraNanI chellI traNa mAtrA traNa laghu akSaronI banelI hoya che, ane 11 mAtrAvALA caraNanI chellI traNa mAtrA eka guru ane eka laghunI banelI hoya che. cAra mAtrAvALA gaNa mATe sAmAnya rIte laghu+guru+laghu evuM svarUpa (eTale ke jagaNa) niSiddha che. AvA chaMdasvarUpamAM samayAnusAra keTaluMka parivartana thatuM rahyuM che. paraMtu tenI vigatomAM UtaravuM ahIM prastuta nathI. madhyakAlIna rAjasthAnI-gujarAtI paraMparAmAM khAsa karIne DiMgaLa ane cAraNI paraMparAmAM duhAnI racanAmAM 'vayaNasagAI'nuM tattva umerAya che. dareka caraNano AraMbhano zabda je varNathI zarU thAya te varNathI ja caraNano chello zabda paNa zarU thAya e rIte racanA karavAnuM valaNa udbhave che, ane pachI to piMgalazAstra tenA jhINavaTabharyA niyamo ghaDyA che. apabhraMzakALathI ja dohAnA vividha prakAronI chaMdazAstrIoe vyAkhyA ApI che, te dohAchaMda tyArathI ja vyApakapaNe pracalita hovAnuM sUcave che. ekI caraNomAM eka mAtrA ochI hoya to te 'upadohaka' kahevAto ane caraNo ulaTAvelAM hoya (11+13) tyAre te 'apadohaka'. pachIthI 'soraThA' rUpe (pahelA ane trIjA caraNane prAsabaddha karIne) 'soraThiyA duhA' tarIke ghaNo pracalita ane lokapriya thayo che. dohAnAM bIjA ane cothA caraNano pAMca mAtrA umerIne vistAra karavAthI 'cUDAla dohaka' ke 'cUliyAlA' (eTale ke coTalIyALo duho) bane che ane keTaloka samaya e chaMda kavipriya rahelo. apabhraMza samayathI ja dohA svataMtra chaMda tarIke vaparAvA uparAMta anya chaMdanI sAthe joDAIne--mizra chaMdanA eka bhAga tarIke--paNa vaparAto. jema ke vastu ke rA chaMdano pAchalo ghaTaka dohAno banelo hoya che. dohAne eka ghaTaka tarIke vAparatA AvA bIjA keTalAka mizra chaMdonI vyAkhyA paNa piMgaLakAroe ApI che. A vastu chaMda aDhAramI zatAbdI sudhI to vaparAto hato. paraMtu A to duhAnA chaMdasvarUpanAM bahAranAM, sapATInAM lakSaNo thayAM. te te kRtimAM jIvaMta rUpe vaparAyelo duho eka chaMda lekhe, tenI viziSTa AMtarika racanA ane Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 zodha-khoLanI pagadaMDI para baMdhAraNathI, nirUpya arthane kevo ghATa Ape che, chaMda lekhe enI kevI samarpakatA ane keTaluM sAmarthya che te bAbatano kazo je khyAla duhAnA zAstrIya svarUpanA varNana parathI na Ave. vaLI, A uparAMta eka bIjuM paNa tattva dhyAnamAM levAnuM che. dohAbaddha racanAnI prabhAvakatA ane AsvAdyatAno pUro ane sAco kyAsa bAMdhavA mATe dohAnuM paThana karavAnI, tene gAvAnI ke lalakAravAnI che te samaye je paraMparAo pracalita hatI temane gaNatarImAM levI tadana anivArya che. mAtrika chaMdo, geya chaMdo likhita rUpe, TADhAboLa mudrita svarUpamAM vAMcavA mATe nathI hotA. kaMThanI halake ja emanuM mALakhuM jIvatuMjAgatuM, cetanavALuM bane che. vividha prayojano duhA chaMda (1) apabhraMza sAhityamAM (2) prAcIna gaurjara tathA madhyakAlIna gujarAtI, rAjasthAnI, hiMdI, vagere sAhityomAM ane(3) DiMgaLa, cAraNI sAhityamAM tathA gujarAta-rAjasthAnanA lokasAhityamAM vyApakapaNe prayojAyo che ane duhAnAM svarUpa tathA duhAnI zakti ane te dvArA siddha prayojanonI bAbatamAM e judI judI paraMparAomAM keTalIka samAnatAo to keTalAka mULabhUta bheda hovAnuM citra ApaNI pAse upasthita thAya che. madhyakAlIna ane arvAcIna laukika paraMparAmAM kaMThastha sAhityamAM duhAnuM geya svarUpa mukhya che. paraMtu apabhraMza ane prAcIna gujarAtI sAhityamAM duho saMskRtaprAkRtanA aneka chaMdonI jema ziSTa racanAomAM vaparAto chaMda hato ane tenuM pAkya svarUpa tathA maryAdita geyatva vALuM svarUpa paNa eTaluM ja mahattva dharAvatuM hatuM. bIjI rIte kahIe to apabhraMzanI dohAchaMdanI ghaNIkharI racanAo laukika ke lokasAhityanI nahIM, paNa ziSTa sAhityanI, vidagdha kavinI racanAo che. madhyakAlIna sAhityamAM baMne paraMparA sAthosAtha cAlatI hatI. apabhraMza sAhityanI paraMparA apabhraMzamAM dohA chaMda saMdhibaddha mahAkAvyamAM, rAsAbaMdhamAM tema ja muktaka mATe vaparAto. A uparAMta tatkAlIna gItaracanAo mATe paNa te upayogamAM levAto haze evI aTakaLa karI zakAya. apabhraMzamAM rAsakakAvyonA svarUpadaSTie be judAjudA prakAra hatA. temAMnA eka prakAramAM je vividha chaMdo vaparAtA hatA temAM dohA paNa ThIka ThIka pramANamAM prayojAto. "vikramorvazIyanA cothA aMkamAM unmatta purUravAnI uktiomAM dohAo Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 145 Ave che. AThamI zatAbdInI prAkRtakathA 'kuvalayamAlA'mAM dohAnAM udAharaNa maLe che. AdhyAtmika ane aupadezika sAhitya to dohAmAM racavAnI prabaLa paraMparA hatI, e bauddha sahajayAnI saraha ane karNAnA dohAkoza, joiMdunA 'paramAtmaprakAza' ane 'yogasAra' tathA 'dohA-pAhuDa' ane 'sAvaya-dhamma-dohA' uparathI joI zakAya che. hemacaMdranA apabhraMza udAharaNomAM dohAnI pradhAnatA che. prAcIna aprakaTa duhAsAhitya sadgata munijinavijayajIe vividha hastaprato ane chUTaka patromAM maLatA subhASitarUpa duhAo ane gAthAonI e dRSTie nakala karAvI rAkhelI ke temanA pAThanI jAMca karI, vargIkaraNa karIne temane betraNa saMgraha rUpe mUkI devAya. paraMtu e yojanA AgaLa vadhI zakI nahIM. munijInI sAmagrI lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdirane soMpAI che. temAMthI keTalAka kAgaLa tAravIne e saMsthAnA zrI lakSmaNabhAI bhojake mane zulabha karI ApyA. te parathI ahIM keTalAka duhA kramazaH prastuta karavAnuM vicAryuM che. AmAMnA koI koI duhA prakAzita kRtiomAM ( ke muktakasaMgrahomAM) maLavAno saMbhava che. paNa te kvacita ja jANamAM Ave tema hoIne A sAmagrIne 'aprakaTa' gaNavAmAM vAMdho nathI. sAmagrIno upayoga karavA devA mATe huM lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdirano AbhArI chuM. anyoktio dekhItAM pazupaMkhI ke jaDapradArtha vagerenI vAta karavI, paNa te dvArA kharekhara to mAnavavyavahAra ke svabhAvane lagatuM kazuMka tAtparya sUcita karavuM. evI rIti apanAvatAM asaMkhya muktako saMskRtaprAkRta sAhityamAM jANItAM che. apabhraMzamAM paNa e paraMparA cAlu rahI che. nIcenA duhA bhramara, vividha vRkSo, haMsa, megha vagerene lagatI anyoktio che. bhramara (1) chaMDiya kamaliNi vimala-dala, parimala-bahula suaMdha; baIThau turuM vuNa-phullaDai, mira mahuara jaaMdha. 'mara re janmAnya madhukara ! svaccha pAMkhaDIo ane maghamaghatA parimalavALI kamalinIne chAMDIne tuM vaNanA phUle jaI beTho !' rUpaguNavALI taruNIne tyajI koI gamAra para mohI paDanAra mATe A upAlaMbha che. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zodha-khoLanI pagadaMDI para (2). ke kevAM ke ketakI, keI aMbi kalaMbi keI dIThA re bhasala, kaDuyaI nibi vilaMbi. he bhramara, keTalAka divasa tuM kevaDA para, keTalAka ketakI para, keTalAka AMbA para ane keTalAka kadaMba para (gALe ja che), to pachI thoDAka divasa kaDavA lImaDA para paNa kheMcI kADha'. duHkhanA divasono TUMko gALo dhIrajathI sahI levA mATe AzvAsana. kevaDo' ane ketakI banneno ullekha che. ketakI te saurASTramAM e nAme jANItA, vADa mATe vaparAtA choDano prakAra. suMgadhI ketakI te "kevaDo'. hemacaMdranA apabhraMza vyAkaraNamAM Ane maLato eka duho che, jeno bhAvArtha che: he bhramara, thoDA divaso A lIMbaDA para thobhI jA tyAM to pachI kaMdaba khIlaze. (3) vAya haNaMti buDati jale, kamala na malli jehi, rucyatA-sarisu maraNa, aMgamiyau bhasalehi . "pavane jhApaTavA chatAM ane pANImAM DubakIo khAvA chatAM bhramaroe kamaLano saMga na mUkyo : potAne je priya hatuM tenI saMgAthe temaNe maravAnuM svIkAryuM." maraNasaMkaTane paNa na gaNakArIne nibhAvAto premasaMbaMdha. (4) mahuara ma mari akAli, manu vAli ma malaya-samIri, ma karisi kUDi Ali, jAli paDiu juvraNa-taNI. "he madhukara, akALe mara mA. malayapavana pratye mana vALa mA. jobananI jALamAM phasAIne khoTAM tophAna kara mA." vasaMtaprabhAve aDapalAM karatA juvAnane zikhAmaNa. A soraTho che. (5) paMkha-jhaDappaDa khara nahara, caMcU-taNA nihAya; taru milhaviNa ko sahaI, siri dirjatA pAya. paMkhIonI pAMkhanI jhApaTo, tIkSNa nahoranA ujharaDA), cAMcanA ghA ane mAthA para padaprahAra : eka vRkSane bAda karatAM A badhuM koNa sahI le?" baccAMnI aLavItarAI vaDIla ja (ke Azrito taraphathI apAto ghasAro ane temanuM tochaDuM vartana udArathitta AzrayadAtA ja) sahI le. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 zodha-khoLanI pagadaMDI para (6) vaTTaha Taliya ji uggiyA, e taruvara ayastha, rIu pahila na vIsamai, hile na vAhaI hattha. je vRkSo mArga chAMDIne UgyAM che te akRtArtha che; nathI temanI nIce thAkyo musAphara visAmo laI zakato, ke nathI koI bhUkhyuM temanA tarapha hAtha lAMbo karI zakatuM." - je dhanapati AzrayadAtA ke annadAtA na banI zake tenI zrImaMtAI eLe gaI. eraMDo (7) jai eraMDaha thora thaDa, saghaNa niraMtara panna, gaya-kaMDUyaNa je sahahiM, mUDha ti taruyara aa. 'bhalene eraMDAne jADuM thaDa hoya ane saghana parNaghaTA hoya: caLa zamAvavA hAthInA (gaMDasthaLanuM) gharSaNa sahI zake e taruvara to bIjA.' khoTA dekhAvathI aMjAIne koInA vakhANe caDelA murkhane apAyelI "prabaLa AkramaNane pacAvI jANanAro A nahIM paNa bIjA ja evI cImakI. caMpo (8) jahi parimala taSThi tuccha dala, jahi dala tahi navi gaMdha, re caMpAya tuha titri guNa, sudala surUva sugaMdha'. jo suMgadhI hoya che to nAnI pAMkhaDIo hoya che, ane pAMkhaDIo moTI hoya to gaMdhahIna hoya che. he caMpA, eka tArAmAM traNeya guNa che ? suMdara pAMkhaDI, suMdara rUpa ane sarasa gaMdha." varNa, AkRti ane guNa-traNe dharAvatI vyaktine anulakSIne. palAza pattala-bahala akhajaja-phala, parihari eha palAsa, vari kaDaa vi karIraDala, japti jaNa baMdhaI Asa. vizALa pAnavALA paNa akhAdya phaLavALA A palAzane tuM tajI deje. kaDavo toye bhalo keraDo, jenA para loko AzA bAMdhe che." pAThAMtaro che : "patta bahutta', "kAi phullau palAsa', "vara kaMTALo keraDo," jagaha ju pUrai Asa'. eno artha thazeH "jhAjhA pAna paNa akhAdya phaLa vALA he palAza, tuM zuM kAma khIlyo? bhalo kAMTALo keraDo, je jaganI pUre Aza." Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zodha-khoLanI pagadaMDI para koIne upayogamAM na AvatA dhanavAna karatAM paropakArI nidhana bhalo. sarovara (10) haMsiI jANiu eka sara, hauM sevisa cirakAla, - pahilaI caMcu cabukkaDaI, UmaTila sevAla. haMsane ema AzA hatI ke A sarovaranuM huM cirakALa sevana karIza. paNa cAMcanA pahelA ja cabake pANImAM lIla UmaTI paDI." moTA AzrayadAtA pAse dIrghakAlIna AzrayanI AzA rAkhI AvanArane pahelI ja mAgaNIe thayela kaDavA anubhavano saMketa. megha (11) gajajavi ghora caDa% kari, kAlu hoi masi-vatru, * izi pari bakhrihAI jalu, jalau ji jalahari diDu. "garjI UThI, bhISaNa taNakhA jharI, kALA maza thaIne meghe bapaiyAne je ApyuM, baLyuM e jaLa'. nirmaLa bhAve ApavAne badale, je khijAIne , apamAna karIne, aNagamo vyakata karatA kALA moDhe ApavAmAM Ave te dAnanI niMdA. comAsAno vaheLo (12) re vAhA magUNa vahi, mana ummali palAsa, kallaI jalahara thakTisiI, vaNa parAI Asa. "are vaheLA, tuM sIdhe raste vahe, ane khAkharAne ukheDa mA. vAdaLa to varasatuM kAla aTakI jaze -pArakI AzA kayAM sudhI ?' pAThAMtara : "moDi ma akka palAza'-'AkaDAne ane khAkharAne toDI pADa mA." bIjAne jore koIka para tUTI paDanArane enI zakti ke adhikAra do dinakA hovAnuM bhAna karAvatI ukti. dAna . (13) saMgaripiMDA amia-rasa, dinnA bhAva-suheNa, lahua patthara-samasarisa, dinnA vaka-muheNa. zubha manobhAvathI ApelA sAMgarInA pIMDA paNa amRtarasa jevA lAge, jyAre vAMkuM moM karIne ApelA lADu paNa patharA jevA lAge. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 149 A duho pAThAMtare paNa maLe che : (14) ghaisI-laMdA amia-rasa, diddhA harisa-maheNa, | lapuA patthara-sarisaguNa, diddhA vaka-aheNa. hasate mukhe ApelA ghezanA loMdA paNa amRtarasa jevA lAge, jyAre vAkuM moM karIne ApelA lADu patharA jevA lAge.' (15) vAraI laddhai appaNai, vAhi jhaDappaDa hatya, nalaha nariMda rAvaNaha, bihuM jaNa joI avaF. potAnI vArI Ave tyAre tuM jhaTapaTa hAtha (dAna devA) laMbAvaje : naLa ane rAvaNa e baMne rAjavInI zI dazA thaI te dhyAnamAM rAkhaje." kRpaNa (16) ki kijjaI kRpaNaha taNe, dhaule dhaulaharehi, vari pannAlAM jhuMpaDAM, pahila vilaMbaI jehiM. paNanA zveta mahAlayone zuM karavA che ? te karatAM to pAMdaDAthI chAyelAM jhUMpaDAM bhalAM, ke jyAM musApharane visAmo maLe che.' (17) dhana saMcai keI kRpaNa, vilasahi tAI chailsa, raMgi turaMgama java carai, hala nahi marai gailla. keTalAka kRpaNa loko dhanano saMgharo kare che, ane bIjA catura loko temanuM dhana bhogave che. baLada haLa kheMcIne mare che, ane ghoDo raMgecaMge java care che." dhana (18) dakhkhA ekka sulakhaNA, je vaMchiu pUrati, evuti paDhiyA paMDiyA, gajabaja ghaNiya karaMti. koI sulakSaNa hoya to eka mAtra paisA, je mananI pratyeka vAMchA pUrI pADe che : bhaNezarI paMDito amathA amathA ja bhAre gaDagaDa karyA kare che." (19) viralI ko ghaNu jIravaI, juvvaNa sAmi-pasAu, bhara-udbhara sAya sahai, phudaI iaru talAu. dhana, jobana ane mAlikanI maherabAnIne koI viralo ja jIravI jANe; bharatIno ubhAra sAgaraja khamI zake; taLAvaDAM jevAM to tarata phATI paDe." bhAgyavidhi (20) kAlihi jaMtihiM vihi-vasiNa, jihi kakkara tihi kUrma, Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1pa0 zodha-khoLanI pagadaMDI para jihi buDuMtA matta gaya, te saravara thala . "samaya jatAM vidhiyoge, jayAM kAMkarA UDatA hatA tyAM kUvA thayA ne jyAM madamasta gajavara paNa DUbI rahetA, tevAM sarovaro sapATa bhUmi banI gayAM." bhavabhUtinA uttararAmacaritamAM, samaya sAthe daMDakAraNyamAM parivartana varNavatA je kahyuM che- "pahelAM jyAM jaLapravAha hato tyAM retALa tIrapradeza che ane AchAM vRkSo ane ghATI jhADI vALA pradezonI jANe ke adalAbadalI thaI gaI che. te ahIM yAda Ave tema che (purA yatra srotaH pulinAmadhunA tatra sarito, viparyAsaM yAto ghana-virala-bhAvo kSitiruham II) (21) jaI vecijaI sIsa, jaya namijaI vairiyAM, valai na taha vi hu dIsa, jaI vihi ThThI mANasahaM. bhalene mAthAnuM sATuM karIe ke verInA pagamAM paDIe; jo mANasa para vidhAtA rUkyo hoya to pachI kazo ja dI na vaLe.' (22) ekkaI daI dahavayaNa, sura nara seva karati, - dIhi palaTTaI rAvaNaha, patthara nIri tAMti. "eka divasa evo hato ke devo ane mAnavo rAvaNanI sevA karatA; paNa rAvaNano dI pharatAM patthara paNa pANImAM taryA." (23) sAyarA laMghai, mahi phiraI kakkaDuM karja kare che, haNumatAM kacchoTaDI, vihi agnalauM na deI. "sAgara oLaMge, AkhI dharatImAM phare, pArAvAra kAmo kare, paNa vidhAtA, hanumAnane kachoTIthI kazuM ja vadhAre ApatI nathI.' (24) vihi vihaDAvai, vihi ghaDai, vihi ghaDiG bheje, evuhi lou taDaphaDaI, je vihi karaI su hoI. vidhAtA vijoga karAve che, vidhAtA saMjoga karAve che, ne vidhAtA joDeluM toDe che. loko nakAmA doDadhAma kare che. vidhAtAe karavA dhAryuM hoya te ja thAya che." vRddhatva (25) saravara nArI salahiyAM, jAM jala bhItara hoI, jala suI juvaNa gayAM, suddhi na puchI koI. sarovara ane strI, jyAM sudhI bhItara pANI hoya tyAM sudhI ja vakhaNAya che : Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '' 151 zodha-khoLanI pagadaMDI para jaLa sukAya ne jobana jAya te pachI temanI khabara paNa koI na pUche." (26) gai gaya, maI gaya, daMta gaya, gaya loyaNa, gaya kanna, ekkaI juvruNi jetaDaI, gayAM ji paMca ratanna. gati gaI, mati gaI, dAMta gayA, AMkha gaI ane kAna gayA: eka jobana jatAM, pAMca ratana gayAM." arasika - (ra7) kAu kaviThThaI kiM karaI, makkaDa nAlerehi, aNarasa gIdNa kiM karAM, dAlidi dhavalaharehi. kAgaDo kaoNThAne zuM kare? vAMdara nALiyerane zuM kare? arasika gItane zuM kare? daridra mahelane zuM kare ?' (28) gAyaNa gIyaI rajiyA, guNi raMjiyAM challa, aNarasa kimahi na raMjiyAM, viNa-siMgaDAM badalla. gAyaka gIte rIjhe, catura guNe rIjhe, paNa arasika kemeya na rIjhe e to zIMgaDAM vinAnA bela'. prakIrNa (29) diDhA je navi Alavai, pucchai kusala na vatta, tAha taNAM kima jAiyAM, re hiyaDA nIsatta. jotAM sAthe ja na vAta kare ke na kuzaLa samAcAra pUche, tene tyAM, he namAlA haiDA, kema jAIe !" (30) muha-gorauM detukkalauM, saharisu AlAvikta, puhavii ettiuM dulahauM, jai pari hoi tu dijja. gore mukhaDe ane ujajavaLa dAMte saharSa vArtAlApa karavo : ATaluM A pRthvImAM durlabha che. tArI pAse hoya to te deje." | (31) mANiNi mA irahiyaINa, ki kisjaI amieNa, vari visa pisjada mANa-siluM, Tappa marijajai teNa. he mAninI, mAna vinAnA amRtane paNa zuM karavuM? te karatAM to mAna sAthe jhera pIvuM sAruM, jethI Tapa daIne marI javAya." (32) sAyara-satta-bhariya bhamivi, sayala mahIyala-piDha, Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 zodha-khoLanI pagadaMDI para tatti parAI pariharai, so mai kahi vi na diDha. . "sAta sAgara bharela AkhA dharatI pITha para pharIne paNa, pArakI paMcAtamAM na paDe evo mANasa meM kyAMya paNa na dITho !" (33) diDha-kacchA kari varisaNA, maNi co , muhi miTTa, je para-lacchI pariharai, te maI viralA diDha. meM evA bahu thoDA joyA che jemano kachoTo daDha hoya, hAtha dAna varasatA hoya, mana cokhyuM hoya, mukha mIThuM hoya ane paradhanane paraharatA hoya." vaiSNava jana to tene kahIe" e jANItA padanA "vAca, kAcha, mana nizcala rAkhe' ane 'paradhana nava jhAle hAtha re' e zabdo ahIM saheje yAda Avaze. "kAchanA artha bAbata vivAda thayelo che, paNa "kAcha nizcala rAkhe ane ahIMnuM "diDha-kacchA" paryAyo che, eTale kadI zaMkA rahe tevuM nathI. (34) pisuNaha bhasaNaha madulaha, e trisuM ei sahAuM, jaI navi dijjaI piMDa muhi, tA navi mahurAlAle. durjana, zvAna ane mRdaMga e traNeyano svabhAva ekasarakho emane mukhe piMDa na daIe tyAM sudhI e madhura AlApa na kare." piMDa eTale bhojana, anAjano koLiyo ke loTano piMDa. sarakhAvo "mRdaMgaH piSTapiona karoti madhura dhvaniM." (35) sAhasiyAM lacchI havaI, naha kAyara-purisAI, kahe kuMDala rayaNamaya, kawluM puNu nayaNAI. lakSmI sAhasikone maLe, kApuruSone nahIM. kAnane ratnanAM kuMDaLa maLyAM, paNa AMkhane maLI meza." (36) kukama kanjala kevaDauM, kaMkaNa dUra kapUra, komala kappaDa kaba-rasa, e putraha aMkUra. kesara, kAjaLa, kevaDo, kaMkaNa, vAjiMtra, kapUra, mulAyama kApaDa ane kAvyarasikatA, e puNyanA aMkura jevAM che.' pUrvabhavanA puNya ja AvI bhogasAmagrI prApta thAya. (37) tapa japa saMjama tAma, nara-sAthaI niratA thiyA, hiyAM na vajaI jAma, nayaNa-bANa nArihi taNA. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mila(c)vaDa zodha-khoLanI pagadaMDI para 153 puruSanAM tapa, japa ane saMyama tyAM sudhI ja Take che, jyAM sudhI tenA hRdayamAM nArInAM nayanabANa vAgatAM nathI.' (38) jaI valI paMcAsa, tu pAli parataha baMdhIi, . vihavaTa anaI vilAsa, Asa na kIjai AsanI. jyAre vaya pacAsana vaTI gaI hoya, tyAre paraloka mATenI pALa bAMdhI levI, vaibhava ane vilAsanI abaLakhAne pAse na AvavA devI-dUra karavI." (39) jubaiNu pekhi ma mAci, kAla paloyahi AgilauM, jima bhAvai tima nAci, jAM akkavi jara vegalI. tuM javAnI joIne madamAM AvI na jA, AgaLa AvanAro samaya paNa dhyAnamAM rAkha. ghaDapaNa jyAM sudhI AvuM hoya tyAM sudhI phAve tevA nAca tuM nAcI le." (40) gaMgAvANI chAra-chu, e osaha paliyANuM, milhava6 juvraNa-taNuM, bIjai bhavi valiyAha. jemane mAthe paLiyAM AvyAM che, temane mATe gaMgAjaLa ane bhasma (bhabhUta) e ja osaDa. juvAnI to bIjo bhava thayA pachI ja pharI maLe.' (41) pahutau agevANa, joaNa-Upari jara taNau, dAMtaha dUau jANa, pahilauM nAThA paga karI. jobana upara jarAnuM agradaLa AvI pahocyuM-AnI jANa thatAM ja pahelavahelAM dAMta paga karIne nAThA." (42) paravasi priya para-hatyei dhaNu, para-ghari bhoyaNa-Asa, para-sAhijjahi kanla jasu, delhati pyAri nirAsa. jeno priya paravaza hoya, jenuM dhana pArakA hAthamAM hoya, jene pArake ghare bhojananI AzA hoya ane jenuM kAma pArakAnI sahAya para AdhAra rAkhatuM hoya - delDa kavi kahe che e cAre ye nirAza ja thavAnuM." (43) jaI ciMtaI toi vihaDai nahi, sukula taNau so bhaMgu, pagi tuTTaI pakakhalaI nahi, niya-pahu jagya-turaMgu. "ciMtA hoya to paNa je tyajIne na jatA rahe e kulIna mANasanI rIta che. jAtavAna ghoDo paga bhAMgyo hoya to paNa potAnA rastethI caLato nathI." (44) hatyi karI jaI kAmaDauM, mani jhAijaI dauM, iNi pari deu arAhIla, dhammaha eka ja bhela. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zodha-khoLanI pagadaMDI para 'hAthe kAma karIe ane manamAM devanuM dhyAna dharIe - devanI ArAdhanA karavAnI A ja sAcI rIta ane dharmanuM paNa e ja rahasya.' (45) kAhu kiyAM saMtApi, kAhu hui mani jhUrI, putra-bhavaMtara-pApi, aNabhogavii na chUTIi. saMtApa karyo ke manamAM jhUravAthI zuM vaLe ? AgalA bhavanA pApanAM phaLa bhogavyA vinA chUTako nathI hoto." (46) hiaDA huM tuM anaI tU muM, avara na bIjau koI, aghaDau(?) huI tu vahicIi, duHkha na vahicaI koI. he hRdaya, huM ane tuM ane tuM ane huM ema ApaNe be ja jaNa chIe, te sivAya koI nathI.... hoya to koI vaheMcI le, paNa du:kha vaheMcI lenAra koI na maLe.' (47) rUDuM Auli-phUla, devaha siri sevatra caDai, mANasa mANika TUla, pariharIda guNa-bAhirau. AvaLanuM phUla rUpALuM hoya che, paNa devane mastake kamaLa caDe che. mANasa ane mANeka eka sarakhA : e nirguNa hoya to temano tyAga karavo ghaTe." (48) guNa bhalA mANasa nahIM, kAlA karaI ji rIsa, Auli troDI lAMkhIi, maruu bajhaI sIsi. mANasa (tenA dekhAvathI) nahIM, tenA guNothI sAro gaNAya. A bAbatamAM mUrakha akAraNa rIte bharAya che. AvaLanA phUlane toDIne nAkhI devAya che, jyAre maravo mastake baMdhAya che." (49) jaI morihiM mukkAiM, pachaDalAM paraNAM karI, tau nara-siri jhalakA, suguNa niguNa ko sA rasiddha . more pIchAMne AghAM karyA - tajI dIdhAM, paNa te to mANasanA mastaka para jhagamagI UThyAM : guNavAnanA saguNane koNa DhAMkI daI zake ?" (50) dhamihi niamihi je gayA, te gaNi sArA dIha, avara ji pApAraMbhi gayA, tAI na deje lIha. 'tArA je divaso dharama-nIma pALavAmAM vityA temane ja sArA divasa gaNaje. bIjA ja divaso pApapravRttimAM gayA, temane gaNatarImAM ja tuM na laiza." (51) vAsara vignaharAya, te dhannA dhamihi sivuM, sesa saibhari-rAya, jANe jUe hAriyA. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 155 'he vigraharAja, je divasoe dharma karIe te ja jiMdagInAM divaso dhanya thayA. hai zAkaMbharinA dhaNI, te sivAyanA divaso jugAramAM hArI gayA hovAnuM tuM jANaje.' teje-mAhi jima taraNi, sAvaja-Upama sIha, (52) tima guNa-mAhi dAna-guNa, lAmAM dIjai lIha. jema tejasvIomAM sUrya ane zvApadomAM--jaMgalI pazuomAM uttamanI upamA siMha, tema sarva guNomAM uttama dAnaguNa : bIjA UtaratA guNo 52 cokaDI mAravI.' (53) 'te ja mANasa amUlya che, jenAmAM dAnano guNa che. e guNanuM phUla A jagatamAM jaza ane enuM phaLa paralokamAM hovAnuM jANavuM.' mANasa te ji amUlu, dIsai jehaM dAna-guNa, phala para-loihiM phUlu, jasu jagamAhiM jANivauM. (54) imai vesA bApaDI, phUDau kaMkaNavAu, atya-viNAM kulavahU, DhIlA dhoai pAu. bicArI vezyA amastI ja vagovAya che (?). kulavadhU paNa jo dhaNI nirdhana hoya to tenA paga jema tema dhue che.' (55) vacana-vinANi patIjai, hiauM kusudhauM jAhaM, sAdu bhaNai sAvaja paNaiM bhaMnu ma rAcau tAhaM (?). jemanuM haiyuM meluM hoya temane vacananI kaLAthI patIja karAvavI - samajAvavA. sAdu (?) kavi kahe che ke temanuM bhaluM cAhatA ho to temanI sAthe baLajabharI na karavI (?).' (56) aMbA-jaMbU-vayariyahaM, e triSTi eka sahAu, mukhihiM ati mIThA sadA, hIi na chaMDai kasAu. 'AMbA, jAMbU ane verI - e traNeyano ekasarakho svabhAva : moMe (uparathI) haMmezAM atizaya mIThA, paNa aMdarathI kaSAya (tUrAza, khAra) na tyaje.' (57) caMpA-caMdana-supurisahaM, e trihiM eka sahAu, vire ApaNa paMthA sacai (?) niMga lei jasavAu. caMpA, caMdana ane sajjana - e traNeyano eka sarakho svabhAva H pote .(?) vAhavAha prApta karavI.' prIti na prANi hoi, prIti na paribhava sAMsai, karIne paNa jagatamAM jazavAda (58) 1 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zodha-khoLanI pagadaMDI para laDAvItI loI, vAdhaI vikalIka bhaNaI. prIta parANe na thAya, prIta apamAna na rahI zake. vIko kavi kahe che ke strIne lADa laDAvIe to ja tenuM zarIra ne mana koLe." (59) kAmiNi vairiNi siMgiNi, siMgiNi bhamuha bi jANi, viaDa-kaDakna-sarAvali, rAuli mUkaI tANi. kAminI dhanuSya jevI veraNa che. tenI be bhamarane dhanuSya jANajo. temane kheMcIne te kaTAkSonA kAramA bANa rAjavI upara (?) choDe che.' rAuli' pATha zaMkAspada lAge che. (60) sIla aladdhai premarasi, je ke rUvi raaiti, dIvA-saMga payaMga jima, saMgovaMga baluti. zIlanI pratIti vinA premanA AvegamAM kheMcAIne jeo rUpathI rAcI UThe che, teo dIvAno saMga karanAra phUdAnI jema sAMgopAMga baLI jAya che." (61) kara kaMpaI loaNa galaI, lIllarI valI bhatti (?); juvraNa gayA je dIpaDA, valI na caDisiI hatyi. hAtha kaMpe che, AMkha gaLe che, mukhe lALa Tapake che (?) yuvAnInA je dahADA vahI gayA, te pharI hAtha caDavAnA nathI." bIjA caraNano pATha bhraSTa che. artha anumAne karyo che. (62) juvaNaDA tuM kAMI gayuM, saMpaI gaI tu jAuM, kAmiNi raccaI rUDaI, sAmI karaI pasAu. saMpatti gaI to bhale jatI, paNa juvAnI, tuM kema cAlI gaI ? suMdarI juvAnInA rUpa para rAcI UThe che, ane mAlika paNa (juvAna para ja) kRpA varasAve che." (63) naha ghA kara paMDarA, sajjaNa dujaNa hUA, sUnA deula seviyaI, tujajha pasAi jUe. nakha ghasAi gayA, hAtha pILA paDI gayA, sagAsaMbaMdhI vimukha thaI gayA, tArI kRpAthI, he cUta, have khAlI paDela (apUja) devaLano Azara levo paDyo che." (64) ika AMba ane AkaDA, bihu sarikhAM phala hoI, Ika guNa ika avaguNa sayari, hAtha na vAhai koi. eka tarapha AMbA ane bIjI tarapha AkaDA baMnene samAnapaNe phaLa bese che. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 157 paNa pahelAnA phaLa zarIrane guNa kare che, jyAre bIjAnA evA avaguNakArI che ke temanI tarapha koI paNa hAtha na laMbAve." (65) guNavaMtA tau jANiyaI, jau guNa guNihi milaMti, kesara baMdhiu kaMbalaI, tau guNa kAMI karaMti. "guNavaMtanuM mUla tyAre ja barAbara jaNAya, jyAre tenA guNane parakhanAra guNI jana maLe. kesarane kAmaLAmAM bAMdhyAthI tenA guNanI zI parakha thAya ?' (66) ekki kAmi vasaMtAha, evaDu aMtara hoI, ahi-Dasiu mahiyala paDai, maNi jIvai sahu koi. "eka ja ThekANe vasanArAo vacce paNa moTuM aMtara hoya che : sApe Dayo bhoya para DhaLI paDe che, jyAre tenA ja mAthe rahelo) maNi sau koIne jivADe che.' (67) uttara disi nI unnaI, unnamAM tu variseI. | supurisa vayaNa na uccaraI, uccarai tu (?) karei. vAdaLa uttara dizAmAM gherAya nahIM, paNa jo gherAya to varasyA vinA rahe nahIM. sajjana veNa uccAre nahIM, paNa jo uccAre to te pramANe karyA vinA rahe nahIM." (68) karisaNa sukaI dhaNi muai, sajjaNi gayAi videsi, avasara-cukakau mehaDauM, vRDhau kAMI karesi. dhaNI maratAM ke sAjana paradeza jatAM khetImola sukAI rahyo che. avasara cUkyo mehUlo varasIne have zuM lAbha karaze?" A duhAno pATha barAbara hoya ema lAgatuM nathI. (69) lahuDA vaphA mA bhaNa3, purisaha prANa pramANa, lahuDa kesari samara-bhari, dalai gayaMda mANa. "mANaso vacce nAnAmoTAno bheda (temanA zarIra uparathI) na karavo. baLathI ja temanuM mApa nIkaLe. nAno hovA chatAM kesarI siha moTA gajeMdra sAthenI laDAImAM tenuM abhimAna cUrI nAkhe che.' (70) gacchau jaNa vaccau vihava, ahavA jIva vi jAuM, khuai-mANamaDaplara, sapani vi maMgala nAu. svajano choDI jAya to jAo. vaibhava paNa bhale jato rahe. are jIva jAya to paNa bhale. paNa mAnamartabo naSTa thAya temanuM svapna paNa kalyANa na thAya." Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zodha-khoLanI pagadaMDI para (71) te kAMI AraMbhiyai, mahimaMDali guru kanja, jeNa jaga-ttaya dhuNaI siru, tahaniya nAma rahijja. "evuM koI bhagIratha kAma hAtha dharavuM, jethI samagra jagata prazaMsAthI mAthuM dhuNAve ane ApaNuM nAma rahe." (72) rAuli deuli aMba-vaNi, sapTembA vilasaMti, nikhakhA pakhANa viNa, disi pakhA jovaMti. jeo sabaLa apakSa dharAve che, teo rAjadvAre, devaLamAM ane AmrarAjimAM - amarAimAM lahera kare che, jeo "niSpakSa che, teo "pakSanA abhAve dizA ane pakSa joyA kare che.' duhAno artha thoDoka aspaSTa che. "pakSa eTale 'sahAyaka" ke "pakSakAra" tema ja pAMkha'. dizA ane pakSa jovAM eTale sthaLakALanAM zukana para AdhAra rAkhavo. (73) jA mati pacchaI saMbharai, sA jaI pahilI hoI, karja na viNasaI appaNauM, dujjaNa na hasaI ko. je mati pachIthI sUjha, te jo pahelethI sUjhe, to potAnuM kAma bagaDe nahIM ane koI durjana paNa hAMsI na kare." A duho uttarArdhanA pAThAMtara sAthe "muMjaprabaMdhamAM nIce pramANe che ('prabaMdhaciMtAmaNi', pR. 24) : (74) jA mati paththaI saMpajaI, sAmati pahilI hoi, 1. muMja bhaNaI muNAlavai, vighana na veDhAM koi'. muMja kahe che ke he mRNAlavatI, je mati pachIthI sUjhe, te jo pahelethI sUjhatI hota to to koIne kazuM vighna veThavuM na paData. Ama muMja-mRNAlanI lokakathA sAthe A duho saMkaLAI gayelo che. (75) dubbala-kannA vaMka-muhA, baMdhammalA sa-rosa, jetA turayaha huti guNA, tettA sAmiya dosa. kAnanA dUbaLA, vAMkA moMvALA, AgaLa paDatI kAMdhavALA, tarata uzkerAI UThatA-AvA ghoDA guNavAna gaNAya che. paNa ghoDAmAM je guNarUpa che, te ja lakSaNo mAlikamAM doSarUpa che." Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 159 pAThAMtaramAM 'sAmiya' ne badale 'naravai' maLe che. te pramANe A ukti rAjAone lAgu paDe che. (76) dhuttA kuMti savacchalA, asai hoi salajaja, khArauM pANiu sIyalauM, bahuli phalai akhajja. dhUrta loko vatsala hoya che. asatI lajjALu hoya che. khAruM pANI zItaLa hoya che. bahuphaLInAM phaLa akhAdya hoya che.' dhUrta, asatI ane khArA pANIno dekhAva chetarAmaNo hoya che, bahuphaLI velAnAM phala DhagalAbaMdha, paNa abhakSya hoya che. (77) bhaTTA (?) bhUa bhuaMgamA, muhi duhillA huMti, vairI vIchI vANI, pU idAya diyaMti. bhATa(?), bhUpati ane bhoriMga moMethI ke (sAmethI) duHkhadAyaka hoya che; jyAre verI, vIMchI ane vANiyo pUMThe (ke pUMThathI) dAva le che.' (78) Alasa nidra anaMta bhau, geha duchaMDI jAhaM, lacchi bhaNai sumiNaMtarihiM, hauM niaDI nahu tAruM. 'lakSmI svapramAM AvIne bole che ke jemane ALasa che, UMgha che, bhAre Dara che, ane gharamAM....che, temanI pAse huM pharakatI nathI" (79) jai dhammakSara saMbhalauM, nayaNe nirda na mAi, vatta karatA he sahI, Dabakai rayaNa vihAi. 'he sakhI, jyAre huM dharamanA akSara sAMbhaLavA besuM chuM tyAre AMkhamAM UMgha samAtI nathI, paNa gapasapa karatAM to Tapa daIne rAta vItI vahANuM vAI jAya che.' (80) gohaNa gorasa sAli dhia, devaMgaU vatthAU, bAliya suMdari pimma-bhari, putraha eha phalAIM. 'godhaNa, gorasa, zALa, ghI, devatAI vastro tathA premabharI bAlA suMdarI--e sau puNyakarmanAM phaLa che.' Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 zodha-khoLanI pagadaMDI para (81) maraNaha keruM kavaNa bhaya, jihAM sahuI jaga jAI, jaNa acchAI nIsaMbala, tiNi kAraNi jholAI (?). "jyAM AkhuM jagata jatuM hoya che, tevA maraNano Dara zo? paNa mANasa (dharamanuM) bhAtuM lIdhA vinA tyAM jato hoya che, eTale te phaphaDe che." jholAI no aTakaLe artha karyo che. (82) appala raMji ma raMji paru, paru rajaI tuhuM kAMi, jaI maNa raMjisi appaNa3, sarisaI kanja sayAiM. tuM potAnuM -AtmAnuM raMjana kara, bIjAnuM-paranuM raMjana zA mATe kare che? tuM jo potAnuM-AtmAnuM raMjana karIza to tArAM seMkaDo kAja saraze". (83) jIva kalevara dhama bhaNaI, mahu hutaI kari dhanu, hauM mATI tuhuM rayaNamAM, hArima mANasa-jammu. kalevara jIvane kahe che ke huM chuM tyAM sudhImAM dharama karI le. (pachI to) huM mATImAM maLI jaIza. tuM ratana jevo manuSya janma hArI na jA." Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para devacaMda-saMgRhIta vIrarasanA duhA sadgata muni jinavijayajIe nakala karAvI rAkhelA duhA AdinA saMgrahamAMthI A duhA saMpAdita karI ahIM rajU karyA che. nakalamAM A duhAgucchanA AraMbhe, 'zrI vIradugdhaghaTAH zrI devacandeNocchatA' evI noMdha che. AmAM 'duDA' evA jUnI gujarAtI rUpanuM 'dugdhaghaTAH' (= dUdhanA ghA !) evuM saMskRta kareluM che. anyatra paNa, jaina lekhakomAM A prayoga maLe che. te pachInA zabdomAM 'ucchatA' bhraSTa che. 'udhRtAH'ne badale te hoya ema mAnIe to A duhA devacaMde racelA nahIM paNa bIjethI saMgrahelA gaNavA joIe. jo ke pAchaLanA bhAgamAM AvatuM yuddhavarNana koInI saLaMga racanA hovAnuM jaNAya che. sArI hastaprata maLe tyAre kartRtvano nirNaya karI zakAze. 161 jema prAcIna tema ja madhyakAlIna bhAratIya jIvananuM yuddha paNa eka mahattvanuM aMga hoIne samagra prAcIna sAhityamAM bharapUra yuddhavarNano ane vI22sanAM nirUpaNo maLe che. vI22sanA keTalAka utkRSTa apabhraMza duhA hemacaMdranA vyAkaraNamAMthI ApaNane jANItA che. ahIM ApelA duhAomAM emanI ja uttarakAlIna paraMparA joI zakAze. jUnuM rAjasthAnI sAhitya vIrarasanI racanAothI samRddha che. duhAono pATha keTaleka sthaLe bhraSTa hoIne artha besato nathI. viSayane anusarIne vibhAga meM karyA che. (1) vIra patnInAM protsAhana-vacana sUrA-kanhai gharu karI, bhalI lajAvI kaMta, jai tauM rAkhata jhUMpaDA, (tu) jhUjhevA jaMta. 1 'he kaMtha, zUravIranI paDozamAM ghara rAkhIne to teM mane lajavI. tuM jo jhUMpaDAnI sAMbhaLa rAkhata, to huM pote yuddhamAM jAta--raNe caData.' kaTTA2I tima baMdhi priya, jima baMdhI sUreNa, baMdhai' kAyara bApaDA, pahiraNa-khisaNa-bhaeNa. 2 'he priyatama, jema zUravIra bAMdhe e rIte tuM kaTAra bAMdhaje. bicArA kAyaro paheraNa khasI javAnI bIke kaTAra bAMdhatA hoya che'. siva rUDA siva caMgaDA, savi kajjaDAM-samartya, loha vahete jANII, jAsu vihilA hatya. 3 'hAtha to saunA rUDA, suMdara ane kArya karavAmAM samartha hoya, paNa loDhuM letAM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 zodha-khoLanI pagadaMDI para hathiyAra vAparatI veLA ja) khabara paDe ke konA hAtha capaLa che". etale sAmI eka puhu, e te daMtIya-daMta, e muM-Agali sArije, je tuM vAta kaheta. 4 artha aspaSTa hoI anumAne bhAvArtha ApuM chuM : "jayAre tuM mArI pAse yuddhanI vAta kara, tyAre ATaluM kaheje: A huM tAro pati, A mAro mAlika, ane A yuddhamAM haNelA) hAthIonAM dAMta." sAmiyA Ika muM varaDI, karije kariu pasAu, sura-kAmiNi mana bholiyauM, jau pahucauM(hi) sura-hAu. 5 "he svAmI, kRpA karIne mArI eka vAta mAnaje (mAruM eka kahyuM karaje) : jo tuM devalokamAM pahoMce to apsarAothI bhoLavAto nahIM." vahetaI AvauM achauM, ciha-mAragi tuha pUThi, tuM ari aMbara chAyala, sAmI bAhiri UThi. 6 tuM jaI rahyo che tyAM ja huM tArI pAchaLa citAne raste AvuM chuM. he svAmI, tuM zatru upara AkAzamAM chavAI gayo cho..(?)." ima suhaDaha ghari kAmiNI, dochaI mAMDa bhattAra, sAmI bhalauM bhaNAvije, bolai te tiNa vAra.7 A pramANe subhaTonA gharamAM priyAo bhartArane jusAbharyA upAlaMbha Ape che, ane kahe che ke nAtha, ApaNuM sAruM kaherAvaje'. AgaI priu ati jhUjhaNau, ani bimaNAM kiu prANi, tInDa nara kharachAvI (?), kAmiNI vayaNAM bANi. 8 eka to pati yuddhapriya, ane temAM teno porasa bamaNo karyo tIkho nara ' ane priyAnA vacanabANe ghavAyo (pachI pUchavuM ja zuM?). (2) kAyarapatnInAM protsAhaka vacana rAuta raviNa roaMciyA, sAMjali sIMgaNi-nAdu, suhaDahe jaNa jANAmaNI (?), jANe kIla(?) sA. 9 dhanuSyaTaMkAra sAMbhalIne maradone raNarasano romAMca thayo--jANe ke, subhaTone bolavavA sAda pADavAmAM Avyo." Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para kAya2-kerI kAminI, doche nitu nitu kaMtu, kuli khaMpaNa rAkhe kare, sAmI raNi jhU Mtu. 10 'kAyaranI strI patinI roje roja nirbhartyanA kare che : he svAmI, raNasaMgrAmamAM yuddha karatAM rakhe tuM ApaNA kuLane kalaMka lagADato.' raNi pahilA paga deyaje, pAchA ma kisi nAha, ghaNa bhaDa mArI hUM mare, azva mani e UchAha. 11 'he nAtha, raNasaMgrAmamAM tuM pahelAM pagalAM deje, pAchAM pagalAM na karato. aneka subhaTone mArIne tuM khapI jaje-- amArA mananI AvI hoMza che'. pAchai paIM priya uri karI, cihi jAlisuM nia-aMgu, mana jANisi milisiuM nahIM, sasigga gayAM vila saMgu. 12 'e pachI he priyatama, tane khoLAmAM laI huM citA para mAruM zarIra prajALIza. tuM ema na jANato ApaNo pharI meLApa nahIM thAya : svargamAM ApaNo pharI saMgama thaze.' sAmI-kajjihiM je-vi nara, jau mana-zuddhi marati, te tukuM nIchai jANi priya, suravara-vahU vati. 13 163 'he priyatama, tuM nizce jANaje ke je zUravIro svecchAthI potAnA mAlikane kAje mRtyune vare che, teone devAMganA vare che.' gograhi trIgrahi sAmigrahi, je nara jIviya jaMti, te paravi nIchai valI (?), suravara vahU lati. 14 je zUravIro gAyo ane strIonA apaharaNa ane potAnA mAlikanA baMdigrahaNa veLA potAno jIva Ape che, teo pachInA bhavamAM nizce devAMganAne pAme che.' azva ma lajAvisi nAha hiva, sAmI-keri draSThi, bhaNi tu jAuM (hU~) jhivA, tuM karaje ghari veThI. 15 'he nAtha, mAlikanI najaramAM have tuM amane lajavIza mA. jo tuM kaheto hoya to huM raNe caDuM ne gharanI veTha tuM karaje'. amha pIhira gAMjaNa rakhe, jAiya (?) ANe kaMta, suNDahaM te hAsai huyai, je kAcaDA (?) karaMta. 16 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zodha-khoLanI pagadaMDI para he kaMtha, mArA pIyara para rakhe tuM maheNuM ANato. jeo pAchAM pagalAM karaze, teo subhaTonA hAMsIpAtra bane che." Ima kAyara-mahilI bhaNaI, sAmI rAuta hoji, nahI tu jAuM jhUjhivA, pAchAM meM kara joji. 17 kAyaranI patnI kahe che : he svAmI, tuM marada thaje. nahIM to pachI huM raNe caDuM. ne tuM moM pharevIne (?) joje." subhaTonuM prayANa hiva vara vIra ji nIsaraI, caDIya bhayaha nilADi. raNa-rasi nara roaMciyA, UMDaiM Ika vici vADi (?). 18 have zUravIro saMgrAmamAM javA nIkaLe che. temanA kapALe bhamara caDI che. raNarase e naravIro romAMcita thaI UDyA che...." ahIM tema ja AgaLa upara jayAM pATha bhraSTa hovAthI ke anyathA artha beTho nathI tevAM sthAna khAlI rAkhyAM che. sAmI-ammali savi suhaDa, jAi sira nAmaMti, tiNi avasari savi jUjyAM, bIDAM vIra lahati. 19 sau subhaTo temanA svAmI AgaLa jaIne zIza namAve che. te avasare e badhA vIrone alaga alaga bIDuM apAya che." raNavAdyo vesara (?) sari rahi etalaI, kAhala ghaNa vAMjati, iNAM misi kari jANIi, suhaDahaM mani tAjaMti (?). 20 eTalAmAM vividha svare aneka raNatUra vAgavA lAge che. e mize jANe ke subhaTonA citta..?" bihuM dali DhAka ji DhamaDhamI, vAjiya bUka nisANa, gayagaMgaNa gAjI rahyauM, kAyara tijaI parANa. 21 baMne daLomAM DhAka DhamaDhamI rahI, bUka ane nizANa bajI UThyAM. gaganAMgaNa gAjI rahyuM, kAyaronAM jIva UDI gayA". DhAka, jhallara raNi vajjiyAM, bherI saMkha kaMsAla, saMgari sirasaha Udhai, suhaDahaM siri sakamAla. 22 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 zodha-khoLanI pagadaMDI para DhAka, jhAlara, bherI, zaMkha ne kAMsAjoDa raNamAM vAgavA lAgyAM. subhaTonA ziranA komaLa vALa (vIrarase) khaDA thaI gayA." hayavara heSAravA karai, belaDI maMDI ghATa, bihuM dali vIraha nAma liI, bolaI tihi raNi bhATa. 23 ghoDAo haNahaNATa kare che....... baMne senAmAM bhATa vIronI nAmAvali bole che." pahilauM bihuM dali sAMcarai, rAya taNA pradhAna, olyA para dala bUjhavaI, puNa navi deyaruM mAna. 24 baMne daLamAM sauthI pahelAM pradhAno AgaLa jaIne sAmasAmenI senAnA mANaso oLakhAve che. paNa koIne mAnapAna detA nathI." gayavara kArai sArasI, pAkhariyA pautAri, aTha aTha jaNa pAse rahaiM, gavara-guDi majhAri. 25 hAthIo citkAra karI rahyA che. mahAvatoe temane bakhatarathI sajja karelA che. temanA bakhataranI lagolaga (?) ATha ATha rakSaka rahelA che." gayavara kere paya Agale, baMdhI ara(?) pralaMba, jima jaNa saMgari jhUjhatAM, phoDai hiyAM niyaMba (?). 26 hAthIonA paga AgaLa lAMbo saLiyo(?) bAMdhyo, jethI saMgrAmamAM yuddha karatAM sainikonI chAtI ane pITha vIMdhAI jAya (?). kari daMtUsala jhalahalaI, paTTA jima jama-jIta, paradala kSaNa ika nijaNai, kiri guDiyA raNi sIha. 27 hAthIonA daMtazULa jhaLahaLe che. temanA paTTA jamanI jIbha jevA lAge che. jANe ke bakhatariyA siMha hoya tema zatrusenAne eka kSaNamAM jItI leze (evI pratIti karAve che). bhATonI biradAvalI bolAI raNi biradAvalI, vIraha taNiya ji bhATa, kula ma lajAvasi ApaNauM, Udhari bApa pATa. 28 "bhATo raNabhUmi para vIronI biradAvaLI bola che : tuM potAnuM kuLa na lajAvato, tArA pitAnA paTTano (?) uddhAra karaje". tumha AgaI sUrA hUA, pUrava-puruSa pracaMDa, sAmI-kanjihiM ApaNauM, sayara karAvi khaMDa. 29 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 zodha-khoLanI pagadaMDI para pahelAM je tamArA pracaMDa ne zUrA pUrvajo thaI gayA, temaNe potAnA svAmI khAtara zarIranA TUkaDe TUkaDA karAvI nAkhelA." Aja divasa maravA-taNau, lAdhau jaI kiri dAu, caupaTa thaI jhUjha hive, jima tu7i suravara thAuM. 30 Aja jo lAga maLe to mRtyune bheTavAnuM TANuM che. copaTa thaIne have yuddha macajo, jethI karIne tame devatva pAmo." Aja taNau dina mokalI, sagna kiyAM duyAra, je kula paharau deisyAM , te su-vahu-bhattAra. 31 "Ajano divasa svarganA dvArA kholI Ape che. je barAbara prahAra karaze (ane yuddhamAM khapI jaze) te apsarAno bhara thaze." A artha kAmacalAu besAryo che. sura-kAmiNI laI rahI, kaI kari kusumamAla, sAmI-bhatta ji hoisyuI, tehi khivisiI varamAla. 32 "hAthamAM phUlamALA laIne asara UbhI che; je sAco svAmI-bhakta haze, tenA gaLAmAM) te varamALA nAkhaze." yuddhavarNana sAmI siru nAmI karI, saMgari suhaDa juti, Ika vIraha siru raDavaDai, toI na dhaDa paData. 33 svAmIne zIza namAvIne subhaTo yuddhamAM bhIDyA. keTalAka vIronAM mAthAM (kapAIne) raDavaDe che, to paNa temanAM dhaDa paDatAM nathI." sira-viNa ika dhaDi dhAvatAM, mAriya rAuta-koDi, khagna-pahAri AhaNiya, phoDAM mAMDa karoDi. 34 mAthA vagara doDI rahelAM eka dhaDe kuDIbaMdha sainikane mAryA, ane khaDaganA prahAra karIne ghaNAnA ghUMTaNo ne karoDarajju toDyAM." vIra taNe kari AgalAM, paharaNa raNi jhalakaMti; jhajhaI bhaDa bIhAmaNA, lohI-nadiya vaheMti. 35 laDatA vIronA hAthamAM hathiyAro jhabakatAM hatAM. jhUjhatA subhaTo bhISaNa lAgatA hatA. lohInI nadIo vahetI hatI." AmAM uttarArdhamAM nIce pramANe pAThAMtara che : hAkI sAmya oDavaI, bhala bhaDa ima jhUjhati. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 167 zatrune paDakAra karI bolAvI, potAne tenI sAme dharI detA : kharA subhaTo evI rIte laDatA hatA.' ' niya-maNi mANihi pUriyA, Iki nara taNi viThaMti, Ika vali rosiddhi pUriyA, siravara mahiIM raDhati. 36 keTalAka subhaTo abhimAna bharyA citte laDatA hatA. to keTalAka roSe bharAIne laDatA hatA. mAthAM raNabhUmi para raDavaDatAM hatAM." ika bhaDa pheDai ApaNI, niya-kara kerI khAji, tIha haIne jotAM hUuM, Ima kavalisa jaNa-lAji (?). 37 "koIka subhaTa potAnA hAthanI caLa ema kahIne phaDe che ke jo te raheze to mAre lokomAM zaramAvuM paDaze." AmAM uttarArdha aspaSTa che. eka suhaDa sAmI taNI, jIvI cADaI diti, bhAgA jIveivA, tiNi diNi pUrala liMti. 38 keTalAka subhaTo svAmIne khAtara potAno prANa hoMzathI tajI de che, to keTalAka jIva bacAvavA nAThA.... ika karati kAraNi mari, mahiyali liI jasavAu, raNu dekhI ya UdhaI, ekAM eu sahAuM. 39 keTalAka kIrtine khAtara marIne jagatamAM dhanyavAda meLave che. to raNasaMgrAma joIne ja rUMvADAM UbhA thaI jAya evo keTalAkano svabhAva hoya che.' Ika-maNi citaI suhaDa jaNa, jotAM lAdhiya vAra, Age ika Ima citatA, diNu hosii kiMmAra (?). 40 keTalAkanA subhaTone ema thatuM hatuM ke jenI rAha jotA hatA, e virala taka Aje lAdhI. to keTalAkane ema thatuM hatuM ke kyAre divasa thaze ?' jotAM te diNa AvIuM, sasihari nAma lihesu, sAmI-kerI cADa hauM, prANaI Aja tijesu. 41 (keTalAkane ema thatuM ke) caMdramAM mAruM nAma lakhAvIza evA je divasanI huM vATa joto hato, te divasa AvI lAgyo che. to svAmInI bhaktimAM huM Aje mArA prANa paNa tajI daIza." Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 zodha-khoLanI pagadaMDI para, jamAlanA duhA amadAvAdanA lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranI 6946 kramAMkanI pratane AdhAre A duhA ahIM rajU karyA che. amuka pATha bhraSTa hovAthI keTalAka duhAno ke temanA ekAda aMzano artha spaSTa samajAto nathI. AthI zabdavibhAga paNa saMdigdha rahe che. vadhu sArI prata maLe to A muzkelIo dUra thAya. jyAM samajAyuM che tyAM artha Apyo che.thoDIka samasyA paNa AmAM che, jemAMthI ekAdano ja ukela mane sUjhayo che. 15mo duho jamAla ane akabara zAhane nAme che, ane 16, 17 ane 18 kramAMkavALA duhAmAM jamAlanA nAmanI chApa nathI. 19mo duho hAMsiyAmAM umerelo che. 19mo duho pUro thayA pachI "jamAla vAkya' evo nirdeza che. hastapratano upayoga karavA devA badala huM lA.da. vidyAmaMdirano AbhArI chuM. mana maMdara tanu mekhalI, bhikhyA dezIna (?) lAla, nayanu ja khappara oDi kari, tama mAMgo prema jamAla. 1. "manarUpI..tanarUpI mekhalA (?) karI nayana rUpI khappara laMbAvIne darzananI bhikhyA maLe ema tame prema mAgo' kAMIka Avo artha bese che. "dezInane badale mULamAM darzana hoya ema mAnI A artha karyo che. dIkarA (?) dIpaka dehakA, Isa ajUAle cAla, mata jA aMdhAre ekalA, bhUlA paDahI jamAla. 2 jIvana eTale ke AtmA dehano dIpaka che. tuM tenA ajavALe cAla. tuM aMdhAramAM ekalo na jA nahIM to bhUlo paDIza." "dIurAne bhUla gaNI "jIurA mULamAM hoya ema mAnyuM che. pIu-kAraNi yogani bhaI, kamara bAMdhI mRga-chAla, bAlA kaMtha na mAMnahIM, so guMNa kuMNa jamAla. 3 bAlA priyatamane khAtara jogaNa banI ane kammare mRgacarma paheryuM. paNa priyatame teno Adara na karyo. to enuM zuM kAraNa?' murakha loka na jAnahI, koIla-nayanAM lAla, AMkhuM lohI bhara rahyA, TUMDhata pherI jamAla. 4 mUrakha loka koyalanI AMkho rAtI kema che te jANatA nathI. zodhatI pharatAM pharatAM tenI AMkhomAM lohI bharAI AveluM che." tRSAvatI bhaI suMdarI, gaI saravara kiMkAla(?), Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 169 sara sUkuM AnaMda bhayo, so kAraNa kuNa jamAla. 5 'suMdarI tarasI thaI. sarovaranI pALe gaI, tevuM ja te sarova2 sukAI gayuM ne tethI suMdarIne AnaMda thayo ! to zA kAraNe ? 'kiM lAla'ne badale mULamAM 'kI pAla' hoya ema mAnIne artha karyo che. cIta curAyA cuvaTe, koI na dekhuM koTavAla, nagarI sAda paDAiA, kAminI cora jamAla. 6 'cauTA vacce citta corAI gayuM. kyAMya koI koTavALa dekhAto na hato. nagarImAM meM sAda paDAvyo, to eka kAminI cora nIkaLI.' aMkha kilakilA palaka 52, narakiMta jhanakeM tAla, nirakhi giri chabi mInakuM, nikasati nAhi jamAla.7 alaka calA gaI palaka eM, palaka raheM tihiM kAla, prema kakkasa nayana maiM, suM niMda na parata jamAla. 8 netrane lagatA A be duhAno artha besato nathI. bahuri na jAuM snAna kuM, bhUli sakhI ihuM tAla, cakaA cakaI aliya kuM, su hota viyoga jamAla. 9 'pharIvAra huM bhUlathI paNa e taLAve snAna karavA nahIM jAuM. tethI cakavAcakavIne nakAmo viyoga thAya che.' nAyikA caMdravadanI ane kezapAza zyAma hovAthI cakavAcakavIne rAtrI hovAno bhrama thAya che. eka-raMga prIti majITha-raMga, sAdhu vacana-pratipAla, pAhana-rekha karama-gati, sadA ThAta jamAla. 10 'majITharaMgI prIti, sAdhunuM vacanapAlana, paththara paranI rekhA ane karmanI gati ekaraMgI hoya che. temanuM svarUpa kadI badalAtuM nathI. te sarvadA sthira hoya che.' do-raMga prIti kusuMbha-raMga, nadI-tIra druma-DAla, reta-bhIMti bhUsa-lIpanuM, kiM dRDha hota jamAla. 11 'kasuMbAraMgI prIti, nadIno kAMTho, jhADanI DALI, retInI bhIMta ane bhUsanuM lIMpaNa doraMgI hoya che-- asthira hoya che, temAM daDhatA nathI hotI'. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 zodha-khoLanI pagadaMDI para nayana rasIle kuca kaThina, bolati prema-kaha rasAla, suMdari nikasI gayaMda-gati, savi vidhi mIlI jamAla. 12 jenA rasIlAM nayana ne kaThina kaca, je rasALa premagoSThI karatI, evI gajagAminI suMdarI nIkaLI : sarva sadbhAgyanI prApti thaI gaI." bhari bhari nIra ni chUTI gayuM, gaMga yamunA ki tAla, eka navi chUTo premarasa, doi kuca-bici jamAla. 13 gaMgAnuM, yamunAnuM ke taLAvanuM jaLa bharAI bharAIne vahI jAya che. mAtra eka premarasa be kuca vaccethI kadI chUTIne jato nathI." bezA bisahara badhaka Thaga, e pyArI yamakAla (?), juM sira kaTi de beThanAM, tIna patyAdi jamAla. 14 vezyA, jherInAga, hatyAro ne Thaga e cAreya jama jevA, kALa jevA hoya che , teo potAnuM mAthuM kApIne Ape to paNa temano vizvAsa na karavo." Au milahu jamAla tama, mila mata bichuro tAha, kali meM milana anUpa hai, kahati akabbara sAha. 15 tame Avo, jamAlane maLo, ne maLIne tenAthI judA na paDazo : akabara zAha kahe che ke kaLiyugamAM milana thavuM e ja anupama che." rUpavaMta nara vinaya-viNa, RddhivaMta navi thAI, kaNaya-kalasa jima vimala jali, namyA vinA na bharAya. 16 rUpALo nara jo vinaya vagarano hoya to te RddhivaMta thI thato - jema sonAno kaLaza namyA vinA nirmaLa jaLa bharAto nathI." ki kije lahuDe vaDe, guNa vaDA saMsAri, gAgari acchaI bayaThaDI, karave pIje vAri.17 koI nAnuM hoya ke moTuM hoya teTalA mAtrathI zuM vaLyuM? jagatamAM vaDAI guNanI che. gAgara beThI rahe che, jyAre pANI to karavAthI pivAya che.' sAmI sArA Ara kari, parihari kAyara saddhi, - vAMke visame dohile, te mAre cosakri. 18. tuM sAravALA cAra ja zeTha rAkhaje; kAyara sATha hoya to je temane tajI deje. vAMkI, vasamI ne dohalI veLAe e cAra cosaTha jevA nIvaDaze." Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para vAyasa rAha bhujaMga hara, triyA likhati ihu khyAla, likhi likhi meTati phunihiM phuni, su kAraNa kuMna jamAla. 19 kAgaDo, rAhu, sarpa ane mahAdeva, emanuM citra amuka khyAlathI suMdarI dore che. citra dorI dorIne te pharI pharI bhUMsI kADhe che - to enuM kAraNa zuM ?' ANaMda-karamANaMdanA duhA kAMIM, karamANaMda ANaMda kahai, e nara nima jiNa vATe jobana gayuM, phiri nihAle tAMIM. 1 'kamarathI vAMko vaLIne cAlato vRddha zuM zodhe che ? - potAnuM yauvana dhye raste thaine nAsI gayuM te.' karamANaMda ANaMda kahai, vinai karaMti ma lajji, siri caDhAvI ANIi, iMdhaNa bAlaNa-kajji. 2 171 'zatru pratye (ane tenuM kATaluM kADhatA hoIe tyAre paNa) vinaya na cUkavo : je bALI nAkhavAnAM che te IMdhaNane mAthA para caDAvIne lavAya che ne !' karamANaMda ANaMda kahai, jhaTika na dIje gAli, thoDe thoDe choDIi, jima jala chaDe pAli. 3 charIno jhaTako na mAravo; jema pALa choDIne jaLa dhIme dhIme vahI jAya che tema chUpI charI dhIme dhIme calAvavI. karamANaMda ANaMda kahai, kesA kAMi ruaMti, laddhau vAsa payoharAM, baMdhaNa-bhai bIti. 4 (nahAIne UbhelI suMdarInA kezamAMthI TapakatuM pANI joIne prazna :) 'keza kema raDe che ? uttara H temane stana para vasavAnuM maLyuM, te choDIne have baMdhAvuM paDaze--evA bhayathI te raDe che.' karamANaMda kumANasAM, guNa kIdho nahu jAi, sIha paDyo ajADIU jasa kaDhe tasa khAi. 4 'kamANasa para upakAra karavA jevuM nahIM; sakaMjAmAM pakaDAyelo siMha, je tene bahAra kADhe tene ja khAI jAya.' Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zodha-khoLanI pagadaMDI para karamANaMda kamANasA, meM guNa bahota kIAI, tAtaI lohi paNaMga jima, AvaTi gatta-gayAMi. kamANasa para karela upakAra, dhagadhagatAM loDhA para paDelAM jaLabiMdunI jema tenA zarIramAM UkaLyA kare che." karamANaMda kAraNa-pakhuM, jagi vallo na koI, vAcho so thaNa parihare, jiNi thaNi khIra na hoi. 7 svAratha vagara jagatamAM koI koInuM vahAluM hotuM nathI : vAchaDuM paNa je AMcaLamAM dUdha na hoya tene mUkI de che." karamANaMda ANaMda kahaI, sagapaNuM bhaluM ki saMpa, rAI paDI doI pattharo, vaci jaDa ghAlaI laMpa. 8 sagapaNa bhaluM ke saMpa; be pattharanI vacce paDelI rAI jaDa ghAle che. karamANaMda ANaMda kahai, astrI samI na Athi, rasoI nipAye ratana jaNe, sakaI to AvAM sAthi. 9 strI jevI bIjI eke saMpatti nathI te rasoI karI jamADe, ratna jaNe ne bane to aMte satI thaI sAthe Ave." karamANaMda kumANasA, rasabhari gUjha kahAMi, mAlI-phUla jima ghari ghari, mahimahiii. 10 kamANasane kahelI rasabharI gupta vAta, mALInAM phUlanI jema, ghareghare mahekatI thaI jAya." ati DAhyo aLakhAmaNo, ati ghele ucATa, ANaMda kahe karamANaMdA, bhalo gaDagaDa ghATa. 11 (pAThAM. "gaDagaDa bhaTTa'). nAgaDAnA duhA nAgaDAM nagara gayeha, loka savi dIThA laeNbatA, mana rIjhaviyAM teha, sayadhi(2) vihUNe sajaNe. 1 TIpAM TapaTapiyAMha, viNa vAdala vichUTiyAM, ApyAM Abhi thiyAMha, neha tu hINe nAgaDA. 2 nAgaDA nagara gayeha, to sArIkho dekhuM nahIM. mana mANase ghaNeha, lAyo piNa lAge nahIM. 3 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 zodha-khoLanI pagadaMDI para nAgaDA nisaMkhe desa, eraMDa hI thaDa thapije, haMsA gayA videsa, bagalA hI huM bolirja. 4 nAgaDA nava khaMDeha, sAjaNa saMdhi ne troDiye, bhuMya Upara bhamateha, milarja to marirja nahIM. 5 sUto soDa dhareha, prIu pAMDure pachavaDI, sArda sAda na deya, Aja nihejo nAgaDA. 7 nAgaDA nAgaraveli, kAMI su gUMdI UkhaNa, kyuM mAMhInuM melDi, varataNa jogI vallahA. 8 riNa piNa rUDA joI, Ika bhAje bIjA bhiDe, so sArIkhA hoi, to nisavAdI nAgaDA. 9 kali meM koI kuMbhAra, mATI ro melo kare, cAka caDAvaNahAra, navo nipAve nAgaDA. 10 pAtro sarikhI prItaDI, karI na sakke koi, nANo lAge nAgaDA, deha dohilI hoI. 11 Ave Asa kareha, nIrA sotana na meliI, nivaDana nA kAraha, niraso dIse nAgaDA. 12 hoI to bhaNiI hoI, nahi to nakAro bhalo, ko-suM lobhe loI, paMjari pAkhaliyuM phire. 13 mana mAharA ghaNeha, lAyo piNa lAge nahIM, kaDUe kAreleha, nAu nAgari vIsarI. 14 vAle vilavaMtA, uttara ko Ayo nahIM. kiNahI kAma paDyAMha, nihoro karasI nAgaDA. 15 ketaliyAM kuDamAMhi, vAmAM Ave vItIyAM, AhI uAhI mAMhi, nimathI hUMtI nAgaDA. 16 Adara kare ajANa, jANe nAga bheTyAM mANasa, so kima lAge bAMNa, guNa tUTe sara sAMdhIi. 17 nAgaDA khAjyo nAga, kAlo karaMDA mAMhilo, mUAM na milajyo Aga, mAnU bhara jIvana malI gayo. 18 sUto sahU ko jAi, ghaNe ApaNe sahu jare, vilapaMtA sohi vihAya, nakSatra giNatI nAgaDA. 19 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 zodha-khoLanI pagadaMDI para (4) lokakathA-daMtakathAmAM joDiyAM vyaktinAmo bhASAvyavahAramAM zabdajoDIo pratyeka bhASAmAM puSkaLa pramANamAM sAmAnyataH maLe che. samAna arthasaMbaMdha, smRtisahAyakatA vagere temAM kAraNa che : zramaNabrAhmaNa, netIthotI, kAranAra, nAtajAta, lAgabhAga, jati satI, sAThagAMTha, choTuMmoTuM, jADo pADo, toDaphoDa, sUjhabUjha, nATakaceTaka vagere vagere jevAM hajAro udAharaNo jANItAM che. sAhityamAM paNa A valaNa sarvavyApaka che, pachI te ApaNI praziSTa bhASAonuM sAhitya hoya ke lokasAhitya hoya. ahIM to vizeSanAmonI-vyaktinAmonI thoDIka vAta karavI che ane te paNa daMtakathA ane lokakathAnA saMdarbhe ane achaDatI. AvI joDIomAM paNa svabhAva, saMbaMdha vagerenI samAnatA, zailIguNa, smRtisahAyakatA vagere preraka baLa hoya che. paraMparAno saheja sparza karatAM tarata yAda AvyA te be cAra dAkhalA TapakAvuM chuM. hAhA-hUhU (gaMdharvo), jaya-vijaya (viSNunA pArSada), suMda-upasuMda (asuro), rAma-zyAma (baladeva ne kRSNa). saMskRtaprAkRta kathA sAhityamAMthI : sahadeva-mUladeva (Thago), prANadhara-devadhara (rathakAra), suvarNapura-rIkhura (cora), manovega-pavanavega (vidyAdhara). itihAsa-daMtakathAmAMthI : vastupAla-tejapAla (maMtrIo), tAnA-rIrI (gujarAtanI saMgItajJa nAgarANIo), desala-vIsala (rAkheMgAranA bhANeja). vizeSe madhyakAlIna jaina prabaMdhomAMthI khImadhara-devadhara (purohita putro), gayaNA-mayaNA (jAdugara), siddhi-buddhi (yoginI), hADi-kuhADa (koLaNa), AlUyA-kolyA (ghoDesavArI, kaDuyA-baDayA (rAkSaso). madhyakAlIna kathAmAMthI : khAparA-koDiyo (cora), lalo-pato (kaMdoI). lokakathAmAMthI : jesala-torala (bhakta), khAMDiyA-bAMDiyA (nAgabaccAM), Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 175 japa-tapI (dharmiSTha nArIo), hAlA-jhAlA (kuMDaLiyAkAro), evarata-jIvarata (vratadevIo), jayA-vijayA (vratadevIo). kahevatomAMthI : chagana-magana (beya sonAnA), koThI-jeThI (eka kAma kare, bIjI jaza khAya). otarA-cItarA nakSatro uttarAphAlganI ane citrA. e nakSatromAM bhAdaravA mahInAmAM sUrya Ave tyAre paDato Akaro tApa "otarA-cItarAnA taDakA' kahevAya che). chako-mako vageremAM A paraMparA jIvatI che. chevaTe rAjazekharasUrikRta prabaMdhakozamAM "AbhaprabaMdha'mAM gurjara rAjA bhImadeva vize ApelI eka rasika daMtakathAthI A noMdha pUrI karuM. bhImadevanI "soDhuM" ane "moDhu' nAmanI pALelI be gheTI hatI. temane te navarAvato, sarvAge zaNagArato, gAdI para besArato ane senAmAM potAnI sAthe rAkhato. jUnAgaDhanA eka navAbanI pALelI kUtarI vize sATheka varasa pahelAM meM je vAto sAMbhaLelI, te yAda AvI, ane gujarAtamAM AvI to dIrdhakAlIna ujvala pUrvaparaMparA hovAnuM jANIne harakha thayo. jo ke A paraMparA to RgvadajUnI che : urvazInAM pALelAM gheTAMbaccAMe bicArA purUravAne duHkhI duHkhI karI dIdho hato. (1) navalatAH eka prAcIna laukika prathA hAla-sAtavAhanakRta "gAthAsaptazatImAM prA. pavanama (saM. navatatA) zabdano prayoga je traNa gAthAomAM (vebaranuM saMpAdana, kramAMka 28, 4pa6 ane 862) thayo che temanA artha anukrame nIce pramANe che : diyara bhAbhIne jyAM jyAM navalatAthI prahAra karavA mAge che, tyAM tyAM (pahelethI ja) rUMvADA khaDAM thaI jAya che." "are kisAnanA baccA ! e tArI AgaLa doDe che, paDakhe bhame che, tArI daSTi paDe che tyAM UbhI rahe che. to e bicArIne navalatAno eka sapATo lagAvane." navalatAnA prahArathI trAsIne (athavA 'tuSTa thaIne) kisAnanI vahUe evuM kAMIka karyuM je hajI paNa ghare ghare yuvatIo zIkhavA mAge che.' AmAMnI pahelI gAthA bhojakRta "sarasvatIkaMThAbharaNa" ane "zRMgAraprakAzamAM tathA "sAhityamImAMsAmAM, ane trIjI gAthA "sarasvatIkaMThAbharaNa'mAM udAharaNa tarIke Gert euc co. (V. M. Kulkarni, Prakrit Verses in Works of Sanskrit Poeticsne AdhAre). Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 zodha-khoLanI pagadaMDI para sarasvatIkaMThAbharaNa'mAM TIkAkAre uparyukta trIjI gAthAnA vartama-pradItaddano artha patinAma-kanapUrva-panArItA-praha-tuSTathA e pramANe karyo che. AmAMthI eTaluM samajAya che ke prahAra palAzanI DALI vaDe karAto, ane prakAranI sAthe strIne tenA patinuM nAma bolavAnuM kahevAtuM. bAkInI be gAthAomAM paNa "navalatA'no Avo ja artha karavAno che. A bAbata upara hemacaMdrAcAryanI "dezInAmamAlA' dvArA prakAza paDe che. dezInAmamAlA" 4,21mAM navalatA eka khAsa niyama (eTale "prathA') hovAnuM jaNAvyuM che, jemAM yuvatIne loko tenA patinuM nAma bolavA kahe che, ane jyAM sudhI e patinuM nAma uccAratI nathI tyAM sudhI tene palAzanI DALIthI mAre che. samarthanamo: te mATe uddhata karela gAthAno artha che : dolAkrIDA karatI veLA e sakhIo tene tenA patinuM nAma pUchatI hatI ane te kahetI na hovAthI tene soTI mAratI hatI-navavadhU e navalatA vratane saMbhAre che. dezanAmamAlAmAM keTalAMka vrato ane laukika prathAo ke rUDhio mATenA je zabdo noMdhAyA che, temAMno A zabda che. hemacaMdrAcArya kRta "triSaSTizalAkApuraSacaritamAM eka sthaLe vasaMtavarNanamAM dolA AMdolana-krIDAnuM varNana karatAM kahyuM che : dolArUDhA navodUDhA pRcchatI dhavAbhidhAM, kApyAlInAM latAghAtAnuM sehe mudritAnanA'. koIka navapariNItA jhUle jhUlatI hatI tyAre, tenI sakhIoe tene patinuM nAma pUchyuM (nAmoccAra karavA kahyuM), paNa lajjAvaza te mUMgI rahI tethI tene sakhIonA latAprahAra sahevA paDatA hatA." AmAM spaSTa rIte navalatA-utsavano ja nirdeza che. (azokakumAra majumadAre temanA "caulukyajha oNva gujarAtamAM navalatAnA A baMne saMdarbha ApyA che. pR. 362) kAMIka Ane maLatI prathA rAjasthAnanA gaNagauranA utsavamAM atyAre paNa jovA maLe che. "gaurI kI pratimA visarjita karate samaya aurateM dAMpatyasukha kA varadAna mAMgatI hai ! sAtha hI vinodamaya DhaMgase apane pati ke nAma kA uccAraNa karatI hai. vaise hamAre yahAM patI ke liye pati kA nAma lenA varjita hai paraMtu aisI mAnyatA hai ki gaurI ke sanmukha usakA nAma lene se usa akhaMDa saubhAgya aura sukha kI prApti hotI hai. ataH isa pavitra bhAvanA ke phalasvarUpa ve apane pati kA nAma letI hai." ("rAjasthAna kI gaNagaurI', maheMdra bhAnAvata, 1977, pR. 46). e noMdhapAtra che ke gaNagauranuM vrata hoLI pachInI trIjathI zarU thAya che, ane Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 177 navalatAmAM phAgaNamAM phUlatA kesUDAnI DALakhIthI prahAra karavAmAM Avato. atyAre maLatI "gAthAsaptasatInI gAthAono samaya isavI bIjIthI pAMcamI zatAbdI sudhIno gaNAya che. eTale ke A laukika prathA eTalI to jUnI hovAnuM ApaNe kahI zakIe. 2. boLacotha zrAvaNa vadi cotha te baoNLa-cotha. tenA parathI te divase strIo je vrata kare che tenuM nAma paNa baoNLa-cotha. "bRhata-gujarAtI-koza'mAM e zabdanA vojha e ghaTakanuM mULa aspaSTa che ema kahyuM che. have e kozamAM ja votiyo eTale "vAcharaDo' evo zabda Apelo che, ane meghANIe "kaMkAvaTImAM baoNLa-cothanI je vrata kathA ApI che tenA parathI, tema ja temaNe te vratakathAnI zarUAtamAM je samajaNa ApI che ('baoNLiyo eTale "vAchaDo) te parathI zabdanI vyutpatti upara prakAza paDe che. hiMdIbhASI pradezamAM A vrata ane divasanuM vahunA vItha evuM nAma pracalita che. paNa te bhAdaravA vadi cotha sAthe saMkaLAyeluM che. saMskRta vahunA "gAya", ane vAdujoyA vAcharaDo' e zabdonA pAchaLanA samayanA prayoga noMdhAyA che. je cothane divase gAyanI pUjAnuM vrata karavAnuM hoya te vahunA-caturthI. eTale ke "baoNLa-cotha' vonuM saMtAna te vAMjhiyo "vAcharaDo". "kaMkAvaTI'mAM ApelI vratakathAmAM te divase ghauMlo (eTale ke ghauMno khIcaDo) karAto hovAnI vAta che. sAsu potAnI vahu-dIkarIne ghauMlo khAMDIne oravAnuM kahe che, paNa bhoTa vahu-dIkarI gharanA vAcharaDAne khAMDI nAkhe che kemake vAcharaDAnuM nAma "ghauMlo' hatuM. vAcharaDo ghauM-varaNo, chIMkaNI raMgano ke kaththAI hovAthI tenuM nAma "ghauMlo". bhartuharinA "vAkyadayamAM ApelA eka udAharaNamAM kahyuM che ke "zAbaleyanuM astitva bAhuleyanA astitvane aTakAvatuM nathI.' (na vineyI mastitva vAdulleyartha vidhim - 3,75). ahIM zIvaneya eTale "zabalA gAyanuM vAcharaDuM, ane vahilleya eTale "bahulA gAyanuM vAcharaDuM .have zavatA eTale "kAbaracItarI gAya ema gAyanA vAnano vAcaka zabda hovAthI vidutAne paNa te ja rIte vAnavAcaka samajavo paDaze, "gAya" evA sAmAnya arthamAM nahiM. pitA zabdano artha "ghauMvarNI gAya che. pitA, dhavana ane zavanAnI jema vahunnAne paNa gAyanA varNa parathI paDelA nAma tarIke ghaTAvavuM paDaze. vahata-pakSa eTale "kRSNa pakSa che, ene dhyAnamAM rAkhIe to vahatA eTale kALI gAya" evo artha laI zakAya. pachIthI e zabda sAmAnya rIte gAyavAcaka banI gayo. hemacaMdranI "dezInAmamAlA'mAM taMlA zabda gAyanA arthamAM nodhelo che. dekhItuM che ke mULa Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 zodha-khoLanI pagadaMDI para to e sAmrA eTale ke rAtI gAyano vAcaka hato. premAnaMdanA dazamaskaMdhamAM "haraNI, koLI, khAMDI, mIMDI, kAbarI, kALI, kaloDI' evI gAyono nirdeza che (59, 10). AmAM vokI e kapilA che. vaLI mUMjhuDo eTale "moDhe kALo ane zarIre dhoLo - kAbaracItaro vAcharaDo e zabda paNa e ja nAtano che. zabda te te samayanA bhASAvyavahArano aMgabhUta hoya che, ane bhASAvyavahAra te te samayanI raheNI-karaNI ane paraMparA sAthe saMDovAyelo hoya che, eTale zabdanA mULano barAbara vicAra karavo hoya to e badhI bAbatone gaNatarImAM levI ja paDe. 1. AmAMno cellamahAdevI vALo prasaMga paNa pachInAM vividha vikramakathAnakomAM vividha rUpAMtare Aja sudhI jaLavAyo che. bhoje strIcaritrane lagatAM aneka kathAprasaMgo dekhItA ja koI pUrvapracalita vikramakathAcakramAMthI lIdhA che. "kathAsAritasAgaramAM maLatI vikramakathAo uparAMta bIjI aneka kathAo lokapracalita hovAnuM A parathI pratIta thAya che. 2. A kathAnuM eka rUpAMtara gujarAtanI lokakathAomAM paNa maLe che. juo jayaMtIlAla dave saMpAdita uttara gujarAtanI lokavArtAomAM 'vIra vikrama ane bAvo bALanAtha' e kathA. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 179 keTalAMka devInAmo (pIThajA, nibajA, gotrajA, hiMgaLAja) 1. mAryA. "harivaMzapurANa'mAM pArvatInA eka nAma tarIke mAryA maLe che (mo.vi.), amarakoza, halAyudhano koza, "abhidhAnaciMtAmaNi' vageremAM te Apelo che. "padmapurANa'mAM (6,166) pAMDurI ne gujarAtanAM tIrthasthAnomAM gaNAvyuM che. (magu., pR.374, Ti. 115). pAMDura-pAMDurI + mAryA. "dharmazarmAlyudayamAM pAMDurAno eka buddhanI zakti tarIke (bauddha devI tarIke) ullekha che (mo. vi.). 2. mA. saM. mAryAnuM prAkRta rUpa mannA che. "anuyogadAra cUrNimAM mannA durgAdevInuM prazAMta rUpa hovAnuM, kuSmAMDInI jema, kahyuM che. kuSmAMDI durgAnA eka nAma tarIke "harivaMzapurANamAM maLe che (mo. vi). zubhazIlakRta "prabaMdhapaMcazatI'mAM kukhkhAMDI devInuM bappabhaTTisUrie dhyAna dharI, tenA dvArA giranAra paranI neminAthanI eka mUrti laI AvyAnI vAta che. upara 1. mAM pAMDurIno nirdeza karelo che. tenuM prAkRta rUpa paMdurabbA che ane hAthaba vistAramAM, maitrakakALaNAM chaThThI zatAbdImAM pAMDurajJA(e paMkubbA joIe)nuM devAlaya hovAno nirdeza che (magu., pa-61, 373-374). 3. udyotanasUri kRta prAkRta kuvalayamAlA-kathA'mAM (I.sa. 779) saMdhyAkALanA varNanamAM voTTajJAnAM devaLomAM ghaMTArava thato hovAnuM kahyuM che. (pR. 83, paM.1, deko.). tenA saMpAdaka DaoN. upAdhyae zabdano vigraha saMbhavataH voTa + annA evo hovAnuM kahIne tene durgAnuM nAma gaNAvyuM che. A uparAMta tAmilanADumAM #oTTarva devI vijayanI devI tarIke prasiddha hovAnuM ane te pArvatInuM ja rUpa hovAnuM jaNAvyuM che ( "kuvalayamalA', bhAga bIjo, pR. 139). paraMtu hemacaMdrAcArye kuTTa zabda caMDIvAcaka hovAnuM noMdhyuM che (danA. 2,35) e hakIkata dhyAnamAM rAkhatAM RoTa + annA evo vigraha karI zakAze. maitrakakALamAM chaThThI zatAbdImAM hAthaba vistAramAM soTTamUhikka devInuM devaLa hovAno ullekha maLe che. denA. mAM (2, 35) DhoTTayarI ane phosaTTariyA paNa caMDIvAcaka zabdo tarIke ApyA che. AmAM moTTariyA kazIka pAThagarabaDanuM pariNAma hoya ema mane lAge che, kema ke soTTavisariyA evuM zabdarUpa "jJAtAdharmakathA ane "anuyogadvAramAM maLatuM hovAnuM kozoe noMdhyuM che diko., pAsama.), ane TIkAkAroe "mahiSa upara ArUDha durgA" ke "durgA samI rUdra rUpa dharAvatI devI' evo teno artha karyo che. "bhagavatIsUtra'mAM (132, 16) paNa te zabda maLe che, ane tyAM vRttikAra abhayadevasUrie, "kuTTananI kriyA karanAra mahiSAsuramardinI" e pramANe te Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 zodha-khoLanI pagadaMDI para samajAvyo che. amRtalAla bhojake raudrarUpa vaMDilI evo artha Apyo che. A uparAMta "anuyogadvAra cUrNi'mAM RoTTanI zabdano artha "mahiSAsura vadha karyo tyArathI tevA caMDa rUpane dhAraNa karela devI, e pramANe karyo che. riyA nuM mULa spaSTa nathI. uriyA nA mULa tarIke saM. jhiyA laIe to kuTTananI kriyA karanArI' evo artha kadAca besADI zakAya, paNa jo te phoTTAriyA nuM bhraSTa rUpa hoya to koTTarviA enA mULa tarIke saheje laI zakAya. 4. "prabaMdhakoza'mAM pIThanA devIno nirdeza che (pR. 74, 5.5, 15). "prabhAvakacarita'mAM navarAtramAM livanA (pAThAMtara nivaDA) gotranAnI pUjAmAM so bakarA vadheryAnI vAta che. hemacaMdrAcAryanA "dyAzraya' kAvyamAM nivanAno ullekha hovAnuM rAmalAla modIe noMdhyuM che (sokA, TippaNa 63). hiMgutA ane hiMsAnInA devInAmo tarIke maLe che (mo. vi.) pUrato saMbhava che ke A sarva zabdarUpomAM aMte je aMza che te prAkRtanuM ajJAnuM rUpAMtara ke avazeSa hoya. pITha para sthita AryA (pArvatI, durgA mAtA) te pIThanA.lImaDA nIce jenuM sthAnaka che te niMvanA. gotradevatA, kuladevatA te trA, zetranA, taraNa. hiMdustAna, urdAtIna=saM. hiMdustAryA : sarakhAvo pAMDurA, jaMtunA asAItakRta "haMsAulI'mAM baMnAga (=maMgalArmA) ane 'hiMtAna (1.64) tathA gotrana (3.34) e zabdo maLe che. zaktisvarUponAM nAmAMta tarIke tevI jANIto che. graMvAvI, tuvI vagere. ApaNe hAla mAtA paNa vAparIe chIe. mahAdevanAM sthAna viziSTa rUponAM nAma IzvarAnta hoya che, tema devInAM rUponAM nAmane aMte keTalIka vAra rRrI hoya che (sokA. 5373). A uparAMta mAruM paNa pracalita che. lAvaNyasUrikRta "vimalaprabaMdha'mAM graMvAva (9, 209) ane graMvADuM (9, 208) evA prayoga maLe che. puMvarSamAM muMvAvevInI mUrti che, paNa bauddhadevIonI eka sUcimAM kuMvArUM evo prayoga meM joyo che. tevI > vI > vi evo vikAsakrama hoya, athavA mAtAvAcaka prA.kanna > atri parathI vimA > kavi > mArUjha > mArUM evo vikAsakrama hoya. 6. A uparAMta nannevI, devI, vAvevI evAM sthAnika devIomAM nAmomAM aMte vI che. paNa e nAmo mULa to gAmanAma parathI sadhAyelAM che. vAva gAmanI devI vAverI vagere. eTale e nAmomAM saMbaMdhavAcaka pratyayanuM strIliMga rUpa che. (juo bhAvi. pR. 134-135). saMdarbhasUci kuvalayamAlAkathA. saMpA. A.ne.upAdhya. bhAga1, 1959, bhAga 2, 1970. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 181 deko. dezI zabdakoza. saMpA. dulaharAja muni. 1988. pAsama. pAiasadamahaSNavo. denA. dezInAmamAlA. prabaMdhapaMcazatI. saMpA. mRgendra muni. 1968. prabaMdhakoza. saMpA. jinavijaya muni. 1935. prabhAvakacarita. saMpA.jinavijaya muni. 1940. bhAvi. bhASAvimarza. ha.bhAyANI. 1987. maigu. maitrakakAlIna gujarAta. ha.gaM zAstrI. 1955. movi. moniara viliaRno saMskRta-aMgrejI koza. zabdaparizIlana. ha.bhAyANI. 1973. vimalaprabaMdha. saMpA. dhI.dha.zAha. 1965. so.kA.solaMkIkAla. saMpA. 2.cho.parIkha, ha.gaM.zAstrI. 1976 . 1. juo "G. bap, bai, apo, ai and related IA. kinshipterms', "sAmIpya" (aMgrejI), pR. 39-40. 2. zAntilAla nAgaranuM pustaka Mahishasura mardini in Indian Art (1988) mArA jovAmAM nathI AvyuM. temAM A saMdarbhamAM prastuta hoya tevAM koI devInAmo paNa kadAca hoya. . Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 zodha-khoLanI pagadaMDI para patinA nAma parathI patnInuM nAmakaraNa : eka madhyakAlIna prathA madhyakALamAM gujarAta-rAjasthAna pradezanI jaina vaNika jJAtiomAM vyaktionAM nAmakaraNanI je prathA pravartatI hatI, tenI tapAsamAM eka rasaprada valaNa jovA maLe che. mArI sUcanA anusAra DaoN. giriza trivedIe, temanA pustaka "madhyakAlIna gujarAtI vyaktinAmonuM adhyayana" (1996)mAM A bAbata eka noMdha ApI che. evAM ghaNAM udAharaNo maLe che, jemAM patinA nAma anusAra, enA uparathI ja paDela hoya tevuM, patInuM nAma jovA maLe che. e pustakanA pR. 207 upara zrImALa, poravADa, osavALa, pallIvAla vagere jJAtiomAM 13mIthI 15mI zatAbdImAM maLatAM ukta prakAranA 18 daMpatI-nAmonI eka sUci ApI che. te uparAMta meM noMdhelAM tevAM nAmo 46 umerIne huM nIce sUci ApuM chuM. temAM 16mI-17mI sadInAM nAmono paNa samAveza karela che. A nAmakaraNanI prathA ajaina Itara jJAtiomAM paNa tyAre pracalita hovAnuM svAbhAvika che. tatkAlIna sAhityamAM tathA abhilekhomAM maLatAM vyaktinAmonI saMkhyA atyaMta vizALa hoIne A sUcine ThIka ThIka vistArI zakAya tema che. AlpaNasiMha AhRNadevI (14mI) AzA/AsA AzAdevI (1328). AsaladevI Asadhara Asamati (1300). Asala AsamatI (1308) kasiMha kaDuMdevI (1418) karamasI kamadi (1515) karmaNa kumadi (1504) khetA khetalade (1474, 1512) gorA* gurade (1537, 1927) guNiyAka guNazrI (1236) cAMpA cAMpalade (1504, 1513) jayatA jayatalade (1496) jayasiMha jasamAre (1515) sA jasamAre (1515) tihuNA tihaNAI (1439) tejapAla tejalade (1503) * amadAvAdanA zAntinAtha jaina derAsaranA 1590nA eka zilAlekhamAM paNa "sAha gorA, bhAryA gaurAde" e nAmo maLe che. (nirgatha, 1. 1996, pR. 89) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 zodha-khoLanI pagadaMDI para tejalade (1507, 1516) devA, depAla devalade (1515) devakumAra devasiri (1309) devaDa devalade (1497, 1503) devasiMha devamatI (15mI sadI) dehalA dehalade (1506) dhanA dhanAde (15ra7, 1536) dharmA dharmiNI (1508) dhAMdhala dhAMdhaladevI (14mI sadI) nayaNA nayaNAde (1428) nahaNA nUhaNAde (1516) nAIA nAgalade (1515) nAgapAla nAgazrI (14mI sadI) nAgasI nAgalade (1518) nAmasIMha nAmalade (1500) nAyaka nAyakade (1487) padamA padamalade (1489) padamAka padamalA pAlyANa pAlDaNadevI (1472) pAlpaNa pAhaNa (1525) pethA pethalade (1519) pomAM pomalade (1507) bhImasIMha bhImasirI(1489) bhImA bhImalade (1513) malhAka mAlaNade (1515) mAlA mAlkaNade (1506) meghA meghAda (14ra1) melA (1455) raNasI raNAde (1pa90) ratAde (1509) lakSmaNasiMha lakSmInikA lakhamaNa lakhamAdevI (1478, 1533) lakhamasIMha lakhamAdevI (1412) meliga rasI Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 zodha-khoLanI pagadaMDI para lallaka lallikA (1289). lAkhA lAkhaNade (1500) lAkhA lakhamA (1505) luNA luNAdevi (1424, 1497) vikrama vikramade (1450) vikama vikamade (1404, 1512). viradeva viramatI (1328) vilhA vilhaNa (1528). sahadeva sahajalade (1495) sADhadeva sADhu (1299). sirIyA sirIyAdevI (1515) harSadava harSadavI (1355) hIrA hIrAdevI (1497, 1497, 15ra8) A sUci uparathI eka tAraNa e nIkaLe che ke te samayagALAmAM kanyA paraNIne sAsare Ave tyAre sAsarApakSamAM tenuM nAma badalIne tenA varanA nAma uparathI rakhAtuM hatuM. te sivAya ATalAM badhAM nAmo kanyAnA lagna pahelAM ane lagna pachI varanA nAmane anurUpa hoya e dekhItuM ja saMbhavita nathI. atyAre paNa gujarAtanI nAgara jevI keTalIka jJAtiomAM kanyA paraNIne sAsare jAya te pachI sAsarApakSa taraphathI tenuM navuM nAma rAkhavAno rivAja che. madhyakAlIna prathA eka rIte jotAM tadana arvAcIna (pazcimanA prabhAvavALI) gaNI zakAya. strI paraNyA pachI tenA patinI aTaka rakhAya che. misTara gAMdhI/zrImAna gAMdhInA patI te misisa gAMdhI/zrImatI gAMdhI-ene maLatI uparyukta prathA hovAnuM kahI zakAya. jo ke Adhunika nArivAdI vicAradhArAne prabhAve pati-patInI saMyukta aTaka paNa patI rAkhatI hovAnuM valaNa zarU karyuM che. rAjasthAna, madhyapradeza, uttarapradezanA (ke bhAratanA anya pradezonA) grAmINa vistAronI koI jJAtiomAM A rIte nAma badalavAnI paraMparA hAla che ke kema e tapAsano viSaya che. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNa chaMdaviSayaka, pAThaviSayaka siddhahema-apabhraMza vibhAganAM keTalAMka udAharaNanI carcA (1) sihe. 8-4-330 nA udAharaNano pATha ane chaMda siddhahema' nA apabhraMza vibhAganA 330mA sUtra pramANe nAmika vibhaktinA pratyaya pUrve nAmanA aMgano aMtya svara hRsva hoya to dIrgha thAya che, ane dIrgha hoya to hrasva thAya che. tenuM udAharaNa padya nIce pramANe che : DhollA sAmalA, dhaNa caMpAvaNNI / nAi~ suvaNNa-reha, kasavaTTai diNNI // nAyaka zAmaLo che, nAyikA caMpAvarNI che. jANe ke kasoTInA paththara para sonAnI rekhA paDI hoya tevA te zobhe che.) | dogdhakavRtti anusAra ahIM nAyaka-nAyikAnA viparIta ratanI paristhitinuM varNana che. ahIM samasyA e che ke udAharaNa padyano chaMda je rUpe pATha sacavAyo che, te rUpamAM aniyamita che. ekI caraNomAM kAM nava mAtrA joIe, kAM to dasa. paNa upara ApelA pAThamAM pahelA caraNamAM nava mAtrA che, paNa trIjA caraNamAM dasa. A bAbata tarapha apabhraMza vyAkaraNanA saMpAdako-saMzodhakonuM dhyAna nathI gayuM. "purAtana-prabaMdha-saMgraha (saMpA. jinavijaya muni, sidaitra., 2, 1936) nI I. sa. 14mI zatAbdInI hastapratamAM Apela bhojacaritramAM evo prasaMga che (pR. 20-21, pariccheda 36) ke mAlavapati muMje jyotiSIne pUchatAM teNe jaNAvyuM ke tamane putra thaze nahIM, paNa zrAvaNa suda pAMcamanA pahelA prahare je tamArI samasyA pUraze te tamArA pachI rAjA thaze. te divase muMje koIka prAsAdamAM rahelAM zyAma pati ane gorI patnIne joyAM ane tene padyArdha spharyuM : hukkaDa sAmanaDa ghA caMpAvitrI. enI samasyApUrti bIjA koIthI na thaI zakI, paNa bhoje te karI : channaDu nArada saMvadR triI. AmAM be-traNa bAbata dhyAnapAtra che. paheluM to e ke hemacaMdranA udAharaNamAM DhosTa sAmannA che tyAre ahIM che hunnara (ke DhosTa3) sAmata. aMtya ma no mA thayAnuM udAharaNa ApavAnuM hovAthI hemacaMdrAcArya samakSa Dhorja sAmatA evo pATha ja hoI zake. paNa A prakAranAM kiMThaparaMparAmAM pracalita rahelAM padyono pATha keTaleka aMze pravAhI raheto. temAM zabdasvarUpanI Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 zodha-khoLanI pagadaMDI para paNa ekavAkyatA ghaNI vAra nathI jovA maLatI. prathama ekavacana je bolI-pradezamAM mA pratyayavALuM hatuM te pradezano A pATha che. bIjuM, jayAraha pATha bhraSTa che. tene sthAne kAya-deha ne sthAne ahIM chajjaI che. e pAThamAM, saMdarbhathI samajAI jatuM je anukta rAkhyuM che te khulluM vyakta thayuM che. eTale ene pAchaLano pATha gaNI zakIe Ama DhollA sAmalA (3 Thollau sAmalau), dhaNa caMpAvannI / nADuM khAya-re, savakra triI II evA pAThamAM chaMdanI azuddhi rahetI nathI. 9 +10, 9 +10 mAtrAnA mApavALI A malayamAruta nAmanA chaMdanI AMtarasamA catuSpadI che. ahIM malayamAtanAM apabhraMza chaMdazAstromAMthI bIjAM udAharaNa paNa joIe. svayaMbhUchaMda nuM malayamAtanuM udAharaNa : gorI aMgaNe, suppaMtI diTThA / vaM gappI, goSTa vi vyig II (svache. 6 - 42, 99) ("svaMyabhUchaMda' mAM virabriTTA pATha bhraSTa che.) AMgaNAmAM sUtelI gorIne joI eTale pachI caMdrane potAnI jyosniA paNa abakhe paDI." chaMdonuzAsana'nuM udAharaNa : vivi veDI, mana-mA-ghumA suvi hI, ifthama-satya mugA | (chaMdo 6-19, ra" malayAvane kaMpatI velaDIne joIne potAnI gorI sAMbharI AvatAM pathiko maraNazaraNa thayA." "kavidarpaNa' (13mI zatAbdI lagabhaga)mAM ApeluM malayamAtanuM udAharaNa ("koIkanuM che evA ullekha sAthe) paNa joIe: tattI sIyalI, melAvA kehA / ghai 3ttAvatI, priya-maMdra-rasoI In (velaNakara-saMpAdita, pR. 23, 14-2) tata ane zItala vastu vacce meLApa kyAMthI hoya? nAyikA utAvaLI, paNa nAyakano sneha maMda'. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 187 sihe. 8-4-395 (1)no pATha, artha sihe. 8-4-395 (1) mAM, saM. sabh nA chok evA Adeza mATe nIcenuM udAharaNa ApeluM che (bIjI AvRttimAM Apela pATha ane anuvAda sudhAravAno che): jiva~ jiva~ tikkhAlevi kira, jai sasi chollijjaMtu / to napha goriddhe mudda-matti, parisima hrA-vi ta Mtu // game tema karIne, mAno ke, caMdrane vadhu cakacakato karavAmAM Avata to te kadAca A gorInA mukhakamaLa sAthe kiMcita samAnatA prApta karata.' ratnaprabhasUriSkRta 'upadezamAlA-doSaTTI-vRtti' (i.sa. 1982)mAM jinazAsananI ujvalatA darzAvatuM vizeSaNa chohriya-chaLa-maya-AMchaLa-Aya 'cakacakita karelA (kalaMka ghasI kADhelA) pUnamanA caMdranI kAntivALuM' vaparAyuM che (pR.111, padya 41). (3) sihe.. 8-4-422 (2)no pATha, artha. sihe. 8-4-422(2) mAM, jJaTa(kharekhara to saMTa)nA baMdhana evA Adeza mATe nIcenuM udAharaNa ApeluM che : jiva~ su-purisa tiva~ ghaMghalaI, jiva~ nai tiva~ valaNAI / jiva~ DuMgara tiva~ koTTaraI, hiA visUrai kAI // ratnaprabhasUrikRta 'upadezamAlA-doTTI-vRtti (i.sa. 1182)mAM te ja (thoDA pAThAMtarathI) ApeluM che (pR.18, padya 51). su-purisa tarhi ghaMghalaI, jarhi nai tarhi valaNAI / hiM DuMgara tarhi khoharaI, suyaNa visUrahi kAI // ahIM chorUM pATha (vhoTTArUM ne badale) zaMkAspada lAge che. prAkRtamAM vohara zabda maLato nathI. hiMdImAM hodda (guja. o) che kharo, jyAre guja. mAM jotara (takAra sAthe) to maLe ja che. 2. 'chaMdonuzAsana'gata keTalAka chaMdovize dvibhaMgInAM udAharaNa 1. 'chaMdonuzAsana' mAM hemacaMdrAcArye sAmAnya rIte svaracita udAharaNo ApyAM che. jyAM koI pUrvavartI graMthanA udAharaNano upayoga karyo che, tyAM paNa udAharaNamAM chaMdanuM nAma gUMthavAnuM hovAthI temaNe jarurI pheraphAra karyA che. paNa keTalIka vAra koI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 zodha-khoLanI pagadaMDI para pUrvavartI srotamAMthI udAharaNa uddhata karela che. jema ke cothA adhyAyanA 87mA sUtra nIce vividha chaMdonA saMyojanathI thatI dvibhaMgIo tarIke (1) gAthA + bhadrikA, (2) vastuvadanaka kapUra, (3) vastuvadanaka kuMkuma, (4) rAsAvalaya kapUra,(5) rAsAvalaya + kuMkuma, (6) vastuvadanaka ane rAsAvalayanuM mizraNa + kapUra, (7) vastuvadanaka ane rAsAvalayanuM mizraNa + kuMkuma, (8) rAsAvalaya ane vastuvadanakanuM mizraNa + kapUra, (9) rAsAvalaya ane vastuvadanakanuM mizraNa + kuMkuma, (10) vadanaka + kapUra, (11) vadanaka + kuMkuma -eTalA chaMdaprakAronAM udAharaNa saMbhavataH koI pUrvavartI chaMdograMthamAMthI lIdhelAM che. AmAMnA ATha udAharaNa "kavidarpaNa" mAM paNa maLe che. "kavidarpaNa'kAre chaMdonusana'mAMthI te lIdhAM hoya evo paNa saMbhava che, kema ke keTaleka sthaLe teNe "siddhahema'nA prAkRta vibhAgamAMthI prayoganA samarthana mATe uddharaNa ApyAM che. jo ke thoDAka pATha bhinna che. AmAMthI rAsAvalaya ane kapUranI dvibhaMgInuM udAharaNa nIce pramANe che. parahua-paMcama-savaNa-sabhaya mannauM sa kira tibhaNi bhaNai na kiM pi muddha kalahaMsa-gira / caMdu na dikkhaNa sakkai jaM sA sasi-vayaNi dappaNi muhu na paloai tibhaNi maya-nayaNi // vairiu maNi mannavi kusuma-saru, khaNi khaNi sA bahu uttasai / acchariu rUva-nihi kusuma-saru, tuha daMsaNu jaM ahilasai // ("kavidarpaNa" mAM "kalayaMThi-gira' ane "matrivi' pATha che te vadhu sArA che. chellI paMktimAM "kusuma-sara' evo pATha joIe, te saMbodhana hovAthI), "huM mAnuM chuM ke te mugdhA kokilano paMcama sUra sAMbhaLavAthI Dare che, ane te kAraNe ja te kokilakaMThI pote kazuM ja bolatI nathI. e caMdravadanA caMdra joI zakatI nathI, te kAraNe e darpaNamAM potAnuM mukha jotI nathI. manamAM rahelA kaMdarpane zatru mAnIne te kSaNe kSaNe ghaNo trAsa pAmI rahI che, ane tema chatAM e eka acaraja che ke he rUpanidhi kaMdarpa, e tAruM darzana karavAnI abaLakhA seve che." have dasamI zatAbdImAM racAyelI dhanaMjayanA "dazarUpaka' uparanI dhanikanI "avaloka' TIkAnI eka hastapratamAM cothA prakAzanI 66mI kArikA uparano je pATha maLe che temAM pravAsaviprayogamAM pravacaryAnuM nIcenuM eka udAharaNa maLe che. e ja padya I.sa. 1258mAM racAyela jalDaNakRta "sUktimuktAvali'mAM paNa maLe che.): nIrAgA zazalAMchane mukhamapi sve nekSate darpaNe Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 189 jastA kokilakUjitAdapi giraM nonmudrayatyAtmanaH / citraM duHsaha-duHkha-dAyini kRta-dveSA'pi puSpAyudhe mugdhA sA subhaga tvayi pratikalaM premANamApuSyati // spaSTapaNe A be apabhraMza ane saMskRta padyomAMnuM koI eka bIjAno cokhkho anuvAda ja che. kayuM pUrvavartI ane kyuM pazcAdvartI eno nirNaya duSkara che. AnuSagika noMdha : upara "chaMdonuzAsana'mAM ApelAM je bhiMgIprakAronAM udAharaNono nirdeza karyo che tenA prA. velaNakaranA saMpAdanamAM ApelA pAThamAM keTalAka sudhArA karavA iSTa che. te nIce pramANe che. : 1. trIjA prakAranuM udAharaNa : pahelI paMktimAM vinara vividi ne badale ji na ura vinivaradi (pAThAMtara) joIe. 2. cothA prakAranuM udAharaNa : upara sUcavyuM che tema bIjI paMktimAM yaMtiri ("kavidarpaNa" no pATha) ane manniva (pAThAMtara) joIe, ane arthane anusarIne kusumasara joIe. 3. pAMcamuM udAharaNa : pahelI, trIjI ane pAMcamI paktine AraMbhe narma ke napha che tyAM gama (=velA) joIe. Ane eka pAThAMtaranuM paNa samarthana che. TIkAkAre paNa saMpAdakanI jema cA artha karyo che te barAbara nathI. "siddhahema 8-4-365 nIce thavAnA arthamAM prAkRtamAM nA, nAnA, nAno prayoga thato hovAnuM noMdhyuM che. bIjI paMktimAM sumazmi pATha karatAM TUrnA pATha vadhu sAro che. pAMcamI paMktimAM vathA ne badale ukAra jALavato vayA|hu pATha vadhu sAro che. 4. chaThTha udAharaNa : ridine badale radi, chi maccharUpAya muhane badale rUchi ma chi papa-suha (kavidarpaNa" no pATha), ane aMtima paMkti mAiidha mauisiLi kariva valu, helli khelli tA jUu tuhaM ne pahale mANikki maNaMsiNi kari Thavalu, helli khelli tA nU3 tavA de daktimane prapatipurva paryuke TUrva joIe. A chellI paMktino artha TIkAkAra paNa khoTA pAThane kAraNe samajyo nathI. teNe de mArna-manasvinI che sagi varta tvA jhIDita yukta tavA evo artha karyo che, je tadana brA che. mAna" ekaM (zleSathI. mANikyam) he manasvini kRtvA dAyam he sakhi ramasva tAvat dyUtaM tvam / ahIM vasu eTale "jugAranI bAjumAM je hoDamAM mukAya te, dAva." e arthamAM vastu zabdano prayoga svayaMbhUkRta paumacariumAM paNa maLe che. tyAM paNa raNabhUmine zAripaTTanuM upamAna ApIne temAM jIvanane hoDamAM mUkavAnuM rUpaka che. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 5. sAtamuM udAharaNa : trIjI paMktimAM ttasaDaka ne badale skrukSaDaDa (= jIva:) joIe. chellI vrupha ne badale nruttuOM joIe. (AThamA udAharaNanI bIjI paMktimAM e ja pATha che) 190 6. AThamuM udAharaNa : kSatti rU ne badale hipha joIe. chellI be paMktino artha TIkAkAra samajyo nathI. tune badale tuDhuM, mayaLanALaveyaLa-tane badale mayaLavALaveyaLa-hi ane tutadda ne badale tuddi pATha joIe. 'he tavaMgI, tuM jemAM madanabANanI vedanA che tevA premakalahamAM lathaDatI paDa nahIM. he mAninI, vallabha sAthenuM mAna tajI de, tArA prANanI saMzayatulA upara caDa nahIM.' 7. navamuM udAharaNa : pAMcamI paMkti pavaGathIne badale payatthaya ('kavidarpaNa'no pATha ) joIe. 8. dasamuM udAharaNa : bIjI paMktimAM paddhiya ne badale pahaSkriya (pAThAMtara) ane chellI paMktimAM nArUM jJAya ne badale nAnAyaM joIe ! uddAma daMDakanuM eka prAkRta udAharaNa 'svayaMbhUchaMda'nA daMDaka vibhAganA chaMdomAM uddAma daMDakanuM je udAharaNa aMgapati nAmanA kavinuM ApeluM che ('svayaMbhUchaMda', 1, 72, 7) tenI saMpAdaka velaNakare saMskRta chAyA ApI nathI. TippaNamAM mAtra teno tAtparyArtha batAvyo che. A daMDakamAM pratyeka caraNamAM prathama cha laghu ane pachI 13 paMcamAtra Ave che. A paMcamAtrika gaNanuM svarUpa guru + laghu + guru (- OM -) evA prakAranuM che. udAharaNano pATha ane gujarAtI anuvAda nIce pramANe che. paha- sama-hima- DaDDa-deho daDhaM ko NumaNNo kuNaMto taNeNatthae satyare thora-ddhio (?) be anAdare nAmiLi paMthio / vari avareNa thittI NiruddhAvalAve (?) mahaM daMDaaM laMgha mA mA karaMkaM imaM phoDa mAmuTThiaM DhovaNi pUra (?) mA bhaMja ( gajja ?) re / asahia-vaaNeNa aNNeNa so bhaNNio DaDDa- DaDDhAhi cAvo(thAvo ?) Na vappeNa diNNo tuhaM ekkamekvekkamaM pahniDhikkAhiM jA guMdalaM / NisuNia. kalahaM ca taM tattha gAmillaA milliuM detiM tAlo aM ke-vi vokkAiAaMti vaggaMti aNNe a aphoDamANA tarhi // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 191 koI eka pravAsI, lAMbo paMtha kApavAnA zramathI thAkelo ThArathI sAva cImaLAI gayelA zarIre, durgAnA devaLamAM ghAsano sAtharo banAvI, (dAMta) kaTakaTAvato, bhAre AMkhe temAM laMbAvI, rAta gALavAnuM kare che, tyAM to bIjA pravAsIe tene dhamakAvyo : "mArI jagyAne te rokI lIdhI ! mArI hada oLaMga mA, mAruM A bhIkSApAtra phoDa mA, mArI sAme mukko ugAmIne Ava mA, moTA barADA pADa mA', AvAM veNa sahana na thatAM pelAe ene kahyuM : "tuM baLI mara, baLI mara, A jagyA kAMI tArA bApe tane nathI dIdhI'. ane emaNe ekabIjAne DhIkApATu karatAM je dhamAla macI ane jhagaDo thayo te sAMbhaLIne tyAM gAmanA lokonuM ToLuM ekaThuM thaI gayuM. keTalAka tAboTA pADavA lAgyA. hokArA paDakArA karatA AvyA. to keTalAka sAthaLa para thApA ThokatA ThekaDA mAravA lAgyA." A eka svabhAvacitra che. vAstavika paristhitino tAdaza citAra che. chaMdanA viziSTa tAlalaye tene ghATa ApIne cArutA sAdhI che. jhabaDaka-gIta 1. prabhAcaMdrAcAryakata "prabhAvakacarita' (i.sa. 1278)nA vRddha-vAdisUricaritamAM eka evo prasaMga che ke vRddhavAdI bhRgupuranI samIpamAM govALone pratibodha karavA mATe lokabhASAmAM eka gIta gAya che. pote tatkALa lokabhASAmAM raceluM eka gIta, rAsanRtyamAM ghUmatAM ghUmatAM ane tALIthI tAla ApatAM gAya che : sUrayastatsadabhyasta-gIta huMbaDakaistadA / bhrAMtvA bhrAMtvA dAdAnAzva tAlamelena tAlikAH // prakRitopaniyaMghena sadya: saMpAdya samI q I (padya 158-159, pR. 60) e gIta nIce pramANe che. navi mAriai navi coriai, para-dAraha saMgu nivAriai thovAhaM vi/thovauM daaiai| tau saggi TaguTTagu jAiyai // eTale ke koIne mArIe nahIM, corI na karIe, parastrIno saMga na karIe, thoDAmAMthI paNa thoDAnuM dAna karIe - to Tagamaga svarga pAmIe. A sadya racelA gItane hRvaDa* kahyuM che. A bhraSTa rUpa che. hakIkate yaMvaDa ke evuM zabdarUpa joIe. hemacaMdrAcAryanA "chaMdonuzAsana'nA pAMcamA adhyAyamAM aMte keTalAka apabhraMza gItaprakAronI vyAkhyA ApI che. jema ke dhavalagIta (koI uttama puruSane 1. A dhavalagIta eTale dhoLa. maMgaLagIta vivAhanAM gIta. paMdaramI zatAbdImAM thayelA matizekharakRta neminAtha-vasaMta-phUlaDAM' ('vasaMtamAsa zrInema taNAM phUlaDe phAgaprabaMdha re')nI ane aDhAramI zatAbdImAM thayelA vIravijaya kRta "vayarasvAmI phUlaDAM'nI noMdha jaina gUrjara kavio'mAM lIdhelI che. navamI zatAbdInA svayaMbhUkavinA chaMdograMtha "svayaMbhUchaMda'mAM paNa dhavala, maMgala ane phullaDaka gItonuM lakSaNa ApyuM che. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 zodha-khoLanI pagadaMDI para dhavala vRSabhane nAme varNavatuM). maMgalagIta (vivAha jevA maMgaLa prasaMge gavAtuM). kullaDagIta (devatAnI stuti tarIke gavAtuM) ane jhabaTaka (ke jhaMbaDaka') gIta (rAjA vagere vyaktine anulakSatuM. jhaMbaDakamAM caraNadITha 14 mAtrA hoya che. mataMgakRta "bRhadezI',) jagadekamallakRta "saMgItacUDAmaNi' vagere saMgItazAstranA graMthomAM prabaMdhAdhyAyamAM hovaDa ke sIvaDe evA nAme eka geya prabaMdha varNavelo che. tevo ja bIjo eka dAkhalo "vinodakathA-saMgraha' (prakAzanavarSa 1918)mAMnI eka kathAmAMthI mArA dhyAnamAM Avyo. enA kartA "prabaMdhakozakAra maladhArI rAjazekharasUri che (codamI zatAbdIno pUrvArdha). tenI 18mI kathA ('Atma-vigopaka-jaTAdharakathA') Ama to bhraSTAcArI zaiva sAdhuo (bharaDAo) ane maThAdhipatione lagatI che ane temAM parasaMpradAyanI TIkAno Azaya paNa che je te veLAno arasaparasa vyavahAra hato), paNa kathA lekhe te rasaprada che. huM anuvAda nIce ApuM chuM. koI eka tApasa dezadezamAM paryaTana karato mahArASTra pahoMcyo. tyAMnA koIka gAmaDAmAM bhIkSA na maLatAM bapore, bhUkhe pIDAto Amatema bhaTakato te eka chIpAnA gharamAM peTho. tyAM prasaMgavaza ghaNA loko ghIthI bharapUra miSTAnna ArogatA hatA. kRpAbhAve bharaDAne paNa dahIMbhAta bhIkSAmAM maLyA. teNe tyAM ja te khAI lIdhAM. keTalAka samaye e jaTAdhArI gUrjaradezamAM pahoMcyo. tyAM eka nagaranA maThapatie tene Azraya Apyo. karmabaLe te AgaLa jatAM moTo maThapati banI gayo. tene garAsamAM lAkhonI Avaka hatI. moTo sevakavarga hato. eka vAra gAyaka, nartaka vagerenI eka maMDaLI potAnI kalA pradarzita karI bheTa tarIke dravyaprAptinI icchAthI tenI pAse AvI. tenI AsapAsanAoe vinaMtI karIne tene jovA sAMbhaLavA besAryo. kalAkAroe paNa dhuvaka, pratimaTha vagere zAstrIya gItaprakAro lAMbA samaya sudhI gAyA. paraMtu maThapatie kazuM ApavAnuM karyuM nahIM eTale e zaTha kalAkAroe vicAryuM. AnI samakSa gAmaThI chaMdogIto rajU karIe. eTale pachI temaNe "hubaDaka gAvAnuM zaru karyuM. e gItanI AMcaLI (Teka, dhruvapada) A pramANe hatI : kahauM ji bharaDAM je je kiuM artha : "bharaDAe je je karyuM te huM kahI batAvuM chuM." e sAMbhaLIne cakita thayela bharaDA maThapatine thayuM, "meM chIpAne ghare bhojana karyuM e koIka rIte A loko jANI gayA che. eTale teNe kalAkArone khuza rAkhavA puSkaLa rezamI vastro, sonAnAM sAMkaLA vagere bheTathI navAjyA. kalAkArone paNa casako lAgyo eTale kalAkAroe e gIta pAchuM gAyuM. "bharaDAe je je karyuM te huM kahI batAvuM chuM." eTale maThapatie pharI pAchI temane bheTo ApI. eTale kalAkAroe trIjI vAra e ja Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 zodha-khoLanI pagadaMDI para gIta gAyuM. hakIkate e loko zaMkaracaritranA gItanI prastAvanA lekhe e paMktinuM gAna karatA hatA, paNa jaTAdhArI e potAnA pahelAMnA AcaraNane, prasaMgane anulakSIne ghaTAvato hato. eTale pachI krodhe bharAIne e jaTAdhArI kalAkArone bolAvIne barADyo "are duSTo ! tamAre zuM kahevuM che ? bharaDAe chIMpAne ghare dahIMbhAta khAdhAM, khAdhAM, khAdhAM,, emAM koInuM kAMI laI lIdhuM che.?' AmAM paNa "hubaDaka' e "jhaMbaDaka'nuM bhraSTa rUpa che. ahIM paNa gItanA chaMdanI paMkita 14 mAtrAnI che. (3) be subhASita 1. siddhasena divAkaranA caritamAM maLatuM eka apabhraMza padya siddhasena divAkaranA prabaMdhagata caritamAM eka evI prasaMga che ke siddhasenasUri rAjamAnya banyA tethI sAdhu-AcAranI viruddha rAjasatkAra bhogavatA thayA ane gacchamAM AcAranI zithilatA pravarte. siddhasenasUrine jAgrata karavA vRddhavAdI guptaveze tenI pAse AvyA ane eka padyano artha potAne samajAto nathI to karI batAvavA kahyuM. padya prAkRta bhASAmAM hatuM. siddhasenasUrinI samajamAM kazuM na AvyuM. AgaMtuke te padyano marma batAvyo. tAtparya evuM hatuM ke tuM yamaniyama ane vratono aticAra na kara, sAdhuvratanuM daDhatAthI pAlana kara. siddhasenasUri kaLI gayA ke AgaMtuka bIjA koI nahIM, guru vRddhavAdI ja che. ("prabhAvakacarita', pR.57-58; "prabaMdhakoza', pR.17-98). e baMne sthAne je padya ApeluM che, te apabhraMza bhASAnuM padya che, ane je rUpe pATha maLe che temAM bhASA tema ja chaMdanI dRSTie keTalIka azuddhi che.chaMda AMtarasamA catuSpadI che. ekI caraNomAM 14 mAtrA ane bekI caraNomAM 12 mAtrA. padyano zuddha pATha nIce pramANe hovAno saMbhava che : aNaphulliya phulla ma toDahi, maNa ArAmA moDahi / maNa-kusumehiM acci niraMjaNu, hiMDahi kAMi vaNeNa vaNu // aNavikasyAM puSpavALI(latA)nAM puSpa na cUMTa; puSpavATikAo ujADa nahIM; mAnasika puSpathI niraMjananI pUjA kara; eka vanamAMthI bIjA vanamAM kAM tuM bhaTakI rahyo che ?' ahIM bIjA caraNamAM Avato mA niSedhArtha mAnI sAthe bhAravAcaka na joDAIne banyo che. hiMdImAM do ne, ro ra jevA prayogomAM je ra che te : gujarAtImAM te ne rUpe che : karone, vonone. jo A arthane mukhya gaNIe to tAtparya evuM samajAya ke puSpAdithI thatI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 zodha-khoLanI pagadaMDI para bAhya pUjA karatAM mAnasika pUjA e ja sAcI pUjA che. paraMtu rAjazekharasUrinA vRttAMtamAM saMdarbha anusAra upara sUcita karela vyaMgyArtha Apyo che, jyAre prabhAcaMdrasUrie to vidagdhatAthI traNa artha karI batAvyA che, ane kahyuM che ke A pramANe vRddhavAdIe padyanA aneka artha karI batAvyA. A kAraNe, anya saMdarbhamAM prApta padyane prastuta saMdarbhamAM yojyuM hovAnI ApaNane zaMkA jAya che. caritane bahelAvavA pracalita subhASito vagerene joDI devAnI praNAlI caritakAromAM sAmAnya hatI. 2. dharmamahimAnuM eka subhASita siddhasenasUrinA caritranI je uttarakAlIna prabaMdhasAhitya sudhInI paraMparA maLe che, temAM ApradevasUrikRta 'AkhyAnaka-maNi-koza-vRtti'mAM (i.sa. 1133) Apela 'siddhasenAkhyAnaka'mAM siddhasena ane vRddhavAdI vacce govALonI samakSa thayelA vAdamAM vRddhavAdI potAnuM vaktavya chaMdamAM nIcenA apabhraMzabhASAnA padya vaDe rajU kare che (e padya sAta caraNanA, dvibhaMgI prakAranA rA chaMdamAM hovAno khyAla na AvatAM, temAM caraNo khUTatA hoya tema mAnI pATha apAyo che, paNa te bhUla che. pATha zuddha ja che, ane te nIce pramANe che ) : dhammu sAmi sayala - sattAhaM, viNu dhammi nAhi dhara, dhannu dhaNu dhammaha pasAeNa / dhammakkhara bAhiriNa, dhisi dhiratthu teNa jAeNa / dhanitti mAha aMteLa, paya-pUkULa-puseiLa / jita saMsAri mamaMteLa, dhammu sumittu na kheLa / (pR.171.gA.20-21nI vacce) dharma sarva prANIono svAmI che; dharma vinA dharAnuM astitvanuM nathI; dharmanI kRpAthI ja dhanadhAnya prApta thAya che; jeNe saMsAramAM bhramaNa karatAM, dharmane sanmitra nathI banAvyo tevA, dharmAkSaranI bahAra rahelA, mAtra pAdapUraka samA e puruSanA janmane dhikkAra che, dhikkAra che.' A sAthe svayaMbhUkRta 'svayaMbhUchaMda'mAM (IsavI navamI zatAbdIno aMtabhAga) Apela raDDA chaMdanuM udAharaNa sarakhAvo (4-11-2) : jeNa jAeNa riu Na kaMpaMti, subaLA-vi MdaMti vi, lukhkhA-vi 5 muaMti vitam / teM jAeM kamaNu guNu, vara- kumArI - kaNNahalu vaMciu // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 zodha-khoLanI pagadaMDI para kiM taNaeNa teNa jAeNa, paa-pUraNa-puruseNa jAsu Na kaMdari dari vivaru, bhari uvvariu jaseNa // jenA janmavAthI zatruo kAMpatA nathI, sajjano AnaMda pAmatA nathI, durjano citAthI maraNatola thatA nathI, evA mAtra pAdapUraka puruSa jevA, koI suMdara kumArInA kanyAbhAvanA niSphaLa lopaka bananArA, jeno yaza kaMdarA, guphA ane bakholane bharI daIne paNa zeSa bacato na hoya, evA putranA janmavAthI zo lAbha'. AmAM "dhiratyu teNa jANa" ("ki teNa jAeNa') ane "paa-pUraNa-purise" e zabdo samAna che. spaSTapaNe putraviSayaka svayaMbhUnA subhASita uparathI ApradevasUrinuM dharmaviSayaka subhASita ghaDAyuM che. 4. priyatamA vaDe priyatamanuM svAgata 1. isavI bIjI sadImAM thayelA pratiSThAnanA rAjA hAla sAtavAhanano, vividha kavioe racelAM prAkRta bhASAnAM muktakono je saMgraha, "gAthAsaptazatI ke gAthAkoza' ne nAme jANIto che, tenI 140mI gAthA nIce pramANe che : racchA-paiNNa-NaaNuppalA tumaM sA paDicchae etaM / dAra-NihiehiM dohiM vi maMgala-kalasehiM va thaNehiM // artha tArA AvavAnA mArga para dRSTinAM nIlakamala bichAvIne ane dvArapradeza para stanakalaza rAkhIne te tAruM svAgata karavA UbhI che. (ahIM, AvI rahelA nAyakanA svAgata mATe puSpo ane maMgala kaLazane sthAne pratIkSA karatI nAyikAnA nayanakuvalayathI thato dRSTipAta ane tenA kaLaza samA stana hovAnI kalpanA che.) 2. bIjA eka muktakano anuvAda huM nIce ApuM chuM : taruNInA stanakalaza upara jhUlatI, rAtAM lIlAM kiraNakure huratI mANekanIlamanI mALA : prItamanA hRdaya-praveza-utsava mATenA maMgaLa pUrNakaLaza upara toraNe jhUlatI vaMdanamAlikA. A vicAranuM vistaraNa amaruzataka' nA 25mA muktakamAM jovA maLe che. ke. ha. dhruve potAnA anuvAdamAM uparyukta prAkRta gAthAno tulanA mATe nirdeza karelo che. (te ja pramANe jogalekare potAnA "gAthAsaptazatI' nA anuvAdamAM "amaruzataka'nuM muktaka tulanA mATe ApyuM che). amarunuM e muktaka tathA ke.ha. dhruvano anuvAda huM nIce Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 zodha-khoLanI pagadaMDI para ApuM chuM : dIrghA vaMdanAmAlikA viracitA dRSTyaiva neMdIvaraiH puSpANAM prakaraH smitena racito no kuMda-jAtyAdibhiH / datto svedamucA payodhara-bhareNAryo na kuMbhAMbhasA svairevAyavayaiH priyasya vizatas tanvyA kRtaM maMgalam // (' va' ne badale pAThAMtara "vai vine') 'dvAre vaMdanamALa dIrgha suhave tene, na nIlotpale pUre markalaDe ja coka juvatI, nA jAIjUI phUle ne arthe arape payodharajale, nA kuMbhakarA paye vahAlAnAM pagalAM vadhAvI vidha e aMge ja tanvI liye." A muktakanA bhAva, saMcArI, rasa vagerenuM vivaraNa karatAM dhruve kahyuM che: "ahIM pahelA caraNamAM sukya, bIjA caraNamAM hAsa ane trIjA caraNamAM sveda Adi bhAva pratIta thAya che, te badhA harSa nAme saMcArI bhAvanA sahakArI banI pravAsAnaMtara saMbhogazRMgAranuM poSaNa kare che. "sarasvatIkaMThAbharaNa' pramANe samAhita alaMkAra che, te nAyakanA paritoSa rUpI dhvaninuM aMga che. A vilAsa nAme svabhAvaja alaMkArano daSTAMta che. AtmapakSepa narma che. vyatireka alaMkArano dhvani che." (pR.2526). 4. bhojakRta "zRMgAraprakAzamAM saMbhogazRMgAranA nirUpaNamAM ratiprakarSanA nimitta lekhe je priyAgamana-vArtA, priyasakhIvAkya vagere darzAvyA che, temAM eka prakAra maMgalasaMvidhAnano che. priyanA svAgata mATe dadhi, durvAkura vagere jogavavAM te maMgalasaMvidhAna. tenuM je daSTAMta ApyuM che, te apabhraMza bhASAmAM hoIne teno pATha ghaNo bhraSTa che (pR.1221). tenuM punardhaTana karatAM je keTaluMka samajAya che teno artha nIce pramANe che : priyane Avato jotAM ja harSAvezathI tUTI paDela valaya te zveta java, hAsya spharyuM te dahIM, romAMca thayo te dUrvAkura, prasveda te rocanA (?), vaMdana te maMgalapAtra, virahotkaMThA adazya thaI te utArIne phekeluM lUNa, sakhIonI (AnaMda)azrudhArA te jaLano abhiSeka, virahAnala bujhAyo te AratI-A rIte priyatamanA Agamane mugdhAe maMgalavidhi saMpanna karyo. (vI. ema. kulakarNI saMpAdita Prakrit Verses in Sanskrit Works on Poetics. bhAga 1, pariziSTa 1, pR. 34). Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 197 5. Ano ja jANe ke paDagho somaprabhe kumArapAlapratibodha' mAM pADyo che. kozA gaNikAe sthUlabhadrane potAne tyAM Avato joI kaI rIte tenuM potAnAM aMgo vagerethI premabhAve svAgata karyuM te varNavatAM kavi kahe che : kaliu dappaNu vayaNa-paumeNa rolaMba-kula-saMvaliya, kusuma-vuTThi diTThihiM payAsiya / palhattha-uvarilla thaNa, kaNaya-kalasa-maMgalla-darisiya // caMdaNu daMsiu hasiya-misi, iya kosarhi asamANu / ghara pavisaMtaha tAsu kiu, niya-aMgahi saMmANu // (1996nuM punarmudraNa, pR.503, paDyAMka 14) vadanarUpI darpaNa dharyuM, daSTipAto vaDe bhramara-maMDita kusumavRSTi karI, uttarIya khasI jatAM pragaTa banela stano vaDe mAMgalika kanakakalaza darzAvyA, hAsya vaDe caMdanaema gharamAM praveza karatA sthUlabhadranuM kozAe potAnAM aMgo vaDe anupama saMmAna karyuM.' 6. chevaTe vizvanAthanA "sAhityadarpaNa'mAMthI. atyunnata-stana-yugA taralAyatAkSI, dvAri sthitA tadupayAna-mahotsavAya / sA pUrva--nava-nIjha-tora-stra-saMbhAra-maMgalamayatna-vRta vidhare che jenuM stanayugala ati unnata che, ane netro caMcaLa tathA dIrtha che evI te taruNI priyatamanA Agamanano utsava manAvavA dvArapradezamAM UbhI che. tethI pUrNakuMbha, nIlakamaLa ane toraNamALAnI maMgaLasAmagrI kazA ja yatna vagara upasthita thaI gaI Ama, mULe bIja rUpe jovA maLatuM eka kAvyAtmaka bhAvanuM varNana uttarottara paraMparAmAM kavio dvArA kevuM vistaraNa pAmatuM jAya che, tenuM A eka sarasa udAharaNa jugAijisiMdacariyaMnA eka padyano AdhAra vardhamAnasUrie temanI "jugAIjiNiMdacariya" vagere kRtiomAM pUrva paraMparAono ThIkaThIka lAbha lIdho che. jugAijirNidacariya" (racanAkAla i.sa 1104)mAM RSabhanAthanA dhanasArthavAha tarIkenA pahelA bhavanA varNanamAM dhana eka Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 zodha-khoLanI pagadaMDI para savAre je magaMlapAThaka vaDe uccArAtuM maMgaLa padya sAMbhaLe che te nIce pramANe che (mudrita pATha azuddha hoIne zuddha karIne Apyo che) : kumuya-vaNamasohaM pauma-saMDaM susohaM __ amaya-vigaya-moyaM ghUya-cakkANa cakkaM / pasiDhila-kara-jAlo jAi atthaM mayaMko udayagiri-sirattho bhAi bhANU pasattho / (5.4, 5is 43) saMskRta chAyA : kumuda-vanamazobhaM padmaSaMDaM suzobhaM amada-vigata-modaM ghUka-cakrANAM cakram // prazithila-kara-jAlo yAti astaM mRgAMka: udayagiri-zira-stho bhAti bhAnuH prazastaH // nIce ApelA mAghakRta "zizupAlavadha" nA jANItA padya (11,64)no ja A prAkRta anuvAda che : kumuda-vanamapazri zrImadaMbhoja-khaMDaM . tyajati mudamulUkaH prItimAMscakravAkaH / udayamahimarazmiryAti zItAMzurastaM hata-vidhi-lalitAnAM hI vicitro vipAkaH // vardhamAnasUrie AnuM cothuM caraNa choDI dIdhuM che. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgavijjAmAM nirdiSTa bhAratIya-grIka-kAlIna ane kSatrapakAlIna sikkA (1) sadgata muni zrIpuNyavijaya vaDe saMpAdita graMtha 'aMgavijjA' (prAkRta grantha pariSada, kramAMka 1, 1957) mAM IsavI cothI zatAbdInI (tathA tenI pUrvavartI betraNa zatAbdIonI), jIvanano bhagye ja koI pradeza bAkI rahe tevI, aDhaLaka zabdasAmagrIno saMcaya che. tenA saMpAdake moTA kadanA 87 jeTalA pRSThomAM savistara vargIkRta zabdasUci ApIne abhyAsIone ghaNI sagavaDa karI ApI che. 'aMgavijjA'mAM eka sthAne dhanane lagatI vigato ApatAM suvarNamASaka, rajatamASaka, dInAramASaka, NANa (?)mAsaka, kArSApaNa, kSatrapaka, purANa ane satteraka eTalA sikkAono nirdeza che (pR.66 padyAMka 185-186). bIjA eka sthAne A uparAMta ardhamASa, kAkaNI ane aTThAno nirdeza che. anyatra paNa be sthAne sikkAono ullekha che (pR.72.189). A sikkAonuM graMthanI bhUmikAmAM sadgata vAsudevazaraNa agravAle je savistara viviraNa ApyuM che te itihAsarasikonA dhyAna para Ave te mATe nIce udbhuta karyuM che. 'mauryakAlathI guptakAla'mAM ('gujarAtano rAjakIya ane sAMskRtika itihAsa', graMtha 2, 1972) raseza jamInadAre AmAMthI kAhApaNano (pR.177) tathA bhogIlAla sAMDesarAe kAhAvaNa, khattapaka ane saterakano (pR.227) ullekha karyo che. 'aMgavijjA'nA pAMcamA pariziSTanA bAramA vibhAgamAM pR.66 tathA 72 upara nirdiSTa sikkAonI sUci ApI che. jamInadAre 'prAk-guptakAlIna bhAratIya sikkAo'mAM (1998), pRSTha 134 upara 'aMgavijjA' mAMthI kAhApaNa ane khattapakano nirdeza karyo che. temaNe jaNAvyuM che tema 'vidyApITha' traimAsikamAM keTalAMka varasa pahelAM prakAzita lekhamALA emanA e pustaka rUpe have sulabha bane che. emAM lekhake sikkAvijJAna vize tathA bhAratIya sikkAzAstra vize sAmAnya mAhitI ApIne pachI cindhita saMjJA vALA sikkAo, nagara, gaNa ane janapadanA sikkA tathA videzI zAsakonA sikkA vize vyavasthita mAhitI ApI che. AthI sikkAzAstrane lagatA sAhityanI gujarAtImAM abhAva jevI dazAmAM eka pramANabhUta pustaka lekhe enuM mUlya ughADuM che. (2) aMgavijjAnI bhUmikAmAMthI 'isI prakaraNa (1,2) meM dhana kA viviraNa dete hue kucha sikko ke nAma Ape Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 zodha-khoLanI pagadaMDI para hai, jaise svarNamAsaka, rajatamAsaka, dInAramAsaka, zANamAsaka, kahApaNa, kSatrapaka, purANa aura sataraka. inameM se dInAra kuSANakAlIna prasiddha sone kA sikkA thA jo guptakAla meM bhI cAlU thA. bhANa saMbhavataH kuSANa samrAToM kA calAyA huA moTA gola ghaDI AkRti kA tAMbe kA paisA thA jisake lAkho namUne Aja bhI pAye gaye haiM. kucha logoM kA anumAna hai ki nanAdevI kI AkRti sikko para kuSANakAla meM banAI jAne lagI thI aura isIlie cAlu sikka ko nANaka kahA jAtA thA. purANa zabda mahattvapUrNa hai jo kuSANakAla meM cAMdI kI purAnI Ahata mudrAo (aMgrejI paMcamArkaDa) ke lIe prayukta hone lagA thA, kyoMki naye DhAle gaye sikko kI apekSA ve usa samaya purAne samajhe jAne lage the yadyapi unakA calana beroka-Toka jArI thA. haviSka ke puNyazAlA lekha meM 1100 purANa sikko ke dAna kA ullekha AyA hai. khattapaka saMjJA cAMdI ke una sikko ke lie usa samaya loka meM pracalita thI jo urjanI ke zakavaMzI mahAkSatrapa dvArA cAlU kiye gaye the aura lagabhaga pahalI zatI se cauthI thatI taka jinakI bahuta lambI zrRMkhalA pAyI gaI hai. inheM hI Arambha meM rudradAmaka bhI kahA jAtA thA. saMtareka yUnAnI sTeTara sikke kA bhAratIya nAma hai satareka kA ullekha madhya eziyA ke lekho meM tathA vasubadhu ke abhidharmakoza meM bhI AyA hai | pRSTha 7ra para suvarNa-kAkiNI, mAsaka-kAkiNI, suvarNagujA aura dInAra kA ullekha huA hai. pR.189 para suvarNa aura kArdApaNa ke nAma haiM. pR. 215-216 para kArdApaNa aura rANaka,mAsaka, addhamAka, kAkaNI aura adrabhAga kA ullekha hai suvarNa ke sAtha suvarNa-mASaka ora suvarNa-kAkiNI kA nAma vizeSa rUpa se liyA gayA hai (pR.216). adhyAya 56 meM isake atirikta kucha pracalita mudrAo ke nAma bhI hai, jo usa yuga kA vAstavika dravya dhana thA; jaise kahAvaNa (kASapaNa) aura rANaka. kahAvaNa yA kArdApaNa kaI prakAra ke batAye gaye hai. jo purAne samaya se cale Ate hue maurya yA zuMga kAla ke cAMdI ke kASapaNa the unheM isa yuga meM purANa kahane lage the, jaisA ki aMgavijA ke mahattvapUrNa ullekha se (rimUjeluM purAne vyA) aura kuSANakAlIna puNyazAlA taskUlekha se jJAta hotA hai (jisameM 1100 purANa mudrAo kA ullekha hai), pR.66 para bhI purANa nAmaka kArdApaNa kA ullekha che. purAnI kArdApaNa mudrAo ke atirikta naye kArdApaNa bhI DhAle jAne lage the. ve kaI prakAra ke the, jaise uttama kAhAvaNa, majhima kAhAvaNa, jahaSNa (jaghanya) kAvAvaNa. aMgavijA ke lekhaka ne ina tIna prakAra ke keSapaNo kA aura vivaraNa nahIM dIyA. kintu jJAta hotA hai ki ve kramazaH sonuM, cAMdI aura tAMbe ke sikke rahe hoMge, jo usa samaya kArdApaNa kahalAte the. sone ke kArdApaNa abhI taka prApta nahIM hue kintu pANini sUtra 4-3-153 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 201 (nAtarupuSyaH parimALa) para "haTa UMgri' yaha udAharaNa kAzikA meM AyA hai. sUtra 5-2-120 upAdita-prazaMsayoryag) ke udAharaNo meM rupsa dInAra, rUpya kedAra aura rUpya kArdApaNa ina tIna sikko ke nAma kAzikA meM Aye hai ye tInoM sone ke sikke jJAta hote haiM. aMgavijjA ke lekhaka ne moTe taura para sikko ke pahale do vibhAga kie kAhAvaNa aura rANaka. inameM se pyANaka to kevala tAMbe ke sikke the. aura unakI pahacAna kuSANakAlIna una moTe paiso se kI jA sakatI hai jo lAkhonI saMkhyA meM vematakSama, kaniSka, haviSka, vAsudeva Adi samrAToM ne DhalavAye the zANaka kA ullekha mRcchakaTika meM bhI AyA hai, jahAM TIkAkAra ne usakA paryAya zivAka TaMka likhA hai yaha nAma bhI sUcita karatA hai ki rANaka kuSANakAlIna moTe paise hI the, kyoMki uname se adhikAMza para nandIvRSa ke sahAre khaDe hue nanTikezvara ziva kI mUrti pAI jAtI hai rANaka ke antargata tAMbe ke aura bhI choTe sikke usa yuga meM cAlu the jinheM aMgavijjA meM mAsaka, ardhamAsaka, kAkaNi aura adgA kahA gayA hai. ye cAroM sikre purAne samaya ke tAMbe ke kArdApaNa se saMbaMdhita the jisakI taula solaha mAse yA assI rattI ke barAbara hotI thI. usI taulamApa ke anusAra mAsaka sikkA pAMca rattI kA, ardhamAsaka DhAI rattI kA, kAkaNi savA rattI kI aura aDhA yA adhikAkaNi usase bhI AdhI taula kI hotI thI. inDI cAroM meM adhikAkaNi paccavara (pratyavara) yA sabase choTA sikkA thA. kArdApaNa sikoM ko uttama, madhyama aura jaghanya ina tIna bhedoM meM bAMTA gayA hai. isakI saMgati yaha jJAta hotI ki usa yuga meM sonuM, cAMdI aura tAMbe ke tIna prakAra ke naye kArdApaNa sikke cAlu hue the. inameM seM hATaka kArdApaNa kA ullekha kAzikA ke AdhAra para kaha cUke haiM. ve sikke vAstavika the yA kevala gaNita arthAt hisAba kitAba ke lie prayojanIya the isakA nizcaya karanA saMdigdha hai, kyoMki suvarNa kArdApaNa abhI taka prApta nahIM hue. cAMdI ke kArdApaNa bhI do prakAra ke the. eka naye aura dUsare maurya zuMkAla ke battIsa rattI vAle purANa kASapaNa . cAMdI ke kArdApaNa kauna se te isakA nizcaya karanA bhI kaThina hai. saMbhavataH yUnAnI yA zakayavana rAjAo ke DhalavAye hue cAMdI ke sikke naye kArdApaNa kahe jAte the. sikko ke viSaya meM aMgavijjA kI sAmagrI apanA vizeSa mahattva rakhatI hai. pahale kI sUcI meM (pR.66) khatapaka aura sattareka ina do viziSTa mudrAo ke nAma A bhI cUke haiM. mAsaka sikke bhI cAra prakAra ke kahe gaye hai. suvarNa mAsaka, rajata mAsaka, dInAra mAsaka aura cauthA kevala mAsaka jo tAMbe kA thA aura jisakA saMbaMdha rANaka nAmaka naye tAMbe ke sikke se thA. dInAra mAsaka sone kA sikkA cAlU kiyA thA aura jo gupta yuga taka cAlu rahA, usI ke tolamAna the saMbaMdhita choTe sone kA sikkA dInAra mASaka kahA jAtA rahA hogA. aise sikke usa yuga meM cAlu the yaha aMgavajijA ke pramANa se sUcita hotA hai. vAstavika sikko ke jo Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 zodha-khoLanI pagadaMDI para namUne mile haiM unameM sone ke pUrI taula ke sikko ke aSTamAMza bhAga taka ke choTe sikke kuSANa rAjAoM kI mudrAoM meM pAye gaye haiM (paMjAba saMgrahAlaya sUcI saMkhyA 34, 67, 123, 135, 212, 237), kintu saMbhAvanA yaha hai ki SoDazAMza mola ke sikke bhI banate the. rajata mASaka ke tAtparya cAMdI ke suvarNa kArSApaNa ke anumAna se pAMca rattI taula kI banAI jAtI thI. isake bAda kArSApaNa aura NANaka ina donoM ke vibhAga kI saMkhyA kA kathana eka se lekara hajAra taka kina lakSaNoM ke AdhAra para kiyA jAnA cAhIe yaha bhI batAyA gayA hai. yadi praznakartA yaha jAnanA cAhe ki gaDA huA dhana kisameM baMdhA huA milegA to bhinna bhinna logoM ke lakSaNoM se uttara denA cAhIe. zailI meM (thavikA), camaDe kI zailI meM (cammakosa), kapaDe, kI poTalI meM (poTTalikAgata) athavA aTTiyagata (aMTI kI taraha vastra meM lapeTakara), suttabaddha, cakkabaddha, hettibaddha. pichale tIna zabda vibhinna bandhanoM ke prakAra the jinakA bheda abhI spaSTa nahIM hai. kitanA suvarNa milane kI saMbhAvanA hai isake uttara meM pAMca prakAra kI sone kI taula kahI gaI hai, arthAt eka suvarNabhara, aSTa bhAga suvarNa, suvarNamAsaka (suvarNa kA solahavAM bhAga), suvarNa kAkiNi (suvarNa kA battIsavAM bhAga) aura pala (cAra karSa ke barAbara).' (e) uparanA vivaraNamAM je sateraka nAmano sikko che te yUnAnI sTeTara (stater) hovAnuM agravAle tema ja sAMDesarAe kahyuM che. paraMtu bIjI eka zakyatA paNa vicArI zakAya. keTalAka bhAratIya-grIka sikkAo para agrabhAge grIka lipimAM ane pRSThabhAge kharoSThI lipimAM je lakhANa che temAM rAjAnA eka biruda tarIke PS teras tratarasa (= trAtAsya) ApeluM che. A Soter parathI saMskRta rUpa 'sateraka' : 'pAruthaka dramma', 'spardhaka' e sikkAnAmomAM paNa 'ka' pratyaya rahelo che. Soter ane 'sateraka'nuM uccArasAmya adhika che. jema Apolodotas nuM prAkRta 'apaladata'karAyuM, temAM grIka ne mATe 'a' maLe che, te ja pramANe Soter 0ne sthAne 'satteraka'mAM 'a' che. saMskRta jJau i'abhimAnI', zauTIrya 'abhimAna, pauruSa' e zabdo mahAbhAratakAlIna che. e uparAMta zaukhkhI tathA rUpAMtare zauSDira ane zauDI tathA nAma zaunDIya ke zaunDarya e pramANe maLe che. 'vIra' ane 'vIratA' evA artha paNa noMdhAyA che. prAkRtamAM soDI, soMDIra, 'zUra' 'zUratA' evA zabdo che. mArI evI aTakaLa che ke mULa zabda saM. zauTI, prA. moDIra hoya, ane e A grIka Soter 'trAtA' uparathI saMskRtaprAkRtamAM levAyo hoya. zauNDI, soMDI e rUpAMtaro pachIthI kadAca zonDa 'vyasanI', 'nipuNa' sAthe joDI devAyAthI thayA hoya. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TUMkI noMdha mIna pratyayavALAM ardhamAgadhI vartamAna kRdaMto 1. zvetAMbara jaina AgamonI bhASAnA adhyetAo jANe che ke paraMparAthI e AgamonI bhASA ardhamAgadhIne nAme jANItI hovA chatAM hAla ApaNI pAse Agamono je pATha che tenI bhASA mizra svarUpanI che. temAM moTA pramANamAM mahArASTrI prAkRtanAM lakSaNa che, kvacit zaurasenI prAkRtanAM to keTaleka aMze ardhamAgadhInAM. moTo prazna to prAcIna ardhamAgadhInI lAkSaNikatAo kaI kaI hatI te nizcita karavAno che. A viSayanI aneka vidvAno varSothI vicAraNA karatA rahyA che. ke.Ara.canTe chellAM thoDAMka varasomAM A viSayanAM vividha pAsAMnuM saghana adhyayana karyuM che. prAcIna ardhamAgadhI kI khoja meM' (1991), Restoration of the Original Language of Ardhamagadhi Texts (1994), ane 'paraMparAgata prAkRta vyAkaraNa kiI samIkSA aura ardhamAgadhI' (1994) e pustakomAM pUrvavartI saMzodhana tathA AgamagraMthonAM vividha saMpAdanone AdhAre samIkSAtmaka sAmagrI prastuta karI che. ahIM to mAtra temaNe eka vyAkaraNa-rUpane lagatI je mAhitI ekatrita karIne pizelane ane azokalekhone AdhAre "prAcIna ardhamAgadhI kI khoja meM nA pR. 56-57 upara ApI che te tarapha dhyAna doravAno Azaya che. saMskRtamAM AtmAnapadI dhAtuonA vartamAna kRdaMtono pratyaya mAna hovAnuM jANItuM che. tenuM prAkRta rUpa mA che. paraMtu jaina AgamomAM je prAcInatama gaNAya che te "AcArAMga" ane "sUtrakRtAMga'mAM thoDAka rUpomAM mAne badale mINa pratyaya maLe che. pizele potAnA prAkRta vyAkaraNamAM je evAM rUpa noMdhyAM che (jema ke hu pada2)te nIce pramANe che : abhivAyamiNe : AyA. pR. 81,1. kAmamI : AyA. 1, 6, 3, 2; 1, 7, 4, 1; 1, 7, 6, 2, 5, 7, 7, 1. * Indo-Aryan (= L'Indo-aryen - vidu 24ULLES Alferd Master, 1965) mAM Jules Bloch evuM jaNAve che (pR.251) ke saM. pratyaya -mAna-nA mULamAM bhArata irAnIya -- che, ane pUrvIya azokalekho ane "AyAraMga-sutta'mAM maLato mIna-pratyaya enuM rUpAtaMra che, jenA upara saM. mAsI- jevA rUpamAM maLatA --pratyayano prabhAva paDyo hoya, blokhe temAM prAkRta khetIna-ne paNa dhyAnamAM levAnuM kahyuM che, paraMtu khetI, patnI, patnI sAdamUlaka hovAnuM me anyatra sUcavyuM che. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jA ADhAyamINa ANADhAyamINa : AyA. 1, 7, 1, 2. apariggahamINa : AyA. 1, 7, 3, 1. amamAyamINa AsAmI : AyA. 1, 6, 4, 2; 1, 7, 1, 3. : AyA. 1, 7, 1, 1; 1, 7, 2, 4; 5. zodha-khoLanI pagadaMDI para : AyA. 1, 7, 3, 2. : AyA. 1, 7, 6, 2. asAmINa : AyA. 2, 3, 2, 4. nikAmamINa : sUrya. 405 (=1, 10, 8) bhisamINa bhibbhisamINa vikAsamINa : NAyA. maiM 122; jIvA. 481, 493. : NAyA. maiM 122; jIvA. 481, 493, 104. : sUrya. 1. pizele 'AyAraMga'nA yAkobInA 1812nA tathA kalakattAnA 1936nA saMpAdanano upayoga karyo che : to 'sUyagaDaMga' mATe muMbaInuM saMvata 1936nuM, 'NAyAdhammakahA' mATe SteinthalnuM 1882nuM ane 'jIvAbhigama' mATe amadAvAdanuM saMvata 1939nuM saMpAdana upayogamAM lIdhuM che. 'pAiasadamahaSNavo'mAM 'fLAmamILa', misamI" ane mimmisI" pizelane AdhAre noMdhyAM che. 2. pizele e paNa noMdhyuM che ke uparyukta mauLa pratyayavALAM rUpone sthAne hastapratomAM -mALa evuM pAThAMtara maLe che, ane -mauLa pratyayavALuM rUpa azokanA zilAlekhonI bhASAmAM paNa maLe che. vulnare potAnA Ashoka Text and Glossary e pustakamAM (1924) pahelA bhAgamAM azokalekhonA vyAkaraNanI je rUparekhA ApI che, temAM vartamAna kRdaMtanA AtmanepadI rUpomAM, pamamIna, pALamAmIna, vipaTipATyamIna ane saMripanamIna eTalAM ApelAM che. (pariccheda 54, pR. XXXVI ). zabdasUcimAM ApelAM A rUpo sAthe tevAM rUpa ardhamAgadhImAM maLatAM hovAno pizelano havAlo Apyo che. sahasarAma, siddhApura, rUpanAtha, dhaulI vagere pUrvabhAratanAM azokalekhomAM AvAM ja rUpo maLe che te khAsa noMdhapAtra che. 3. jaina Agama granthamAlAmAM saMpAdita 'AyAraMga'mAM uparyukta rUpone sthAne Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 205 mAna pratyayavALo pATha che. paNa 'sUyagaDaMga' ane 'NAyAdhammakahAomAMnAM rUpo dhIMgavALAM apAyAM che. yAkobI vALAM pAThAMtara noMdhAyAM nathI. paraMtu betraNa sthaLe mInavALAM rUpanuM pAThAMtara noMdhAyuM hovAnuM mArA dhyAnamAM AvyuM che : 1, 6, 4, sU. 192 mAM tathA 1, 8, 2, sU. 200mAM AvatA raNa pALe ghAtamA mATe kRpApApadhAta paNa evuM cUrNinuM pAThAMtara, tathA 1, 8, 2, sUtra 207mAM DhiIyA mATe maDhAyamIpaNa evuM jUnI pratonuM pAThAMtara. AvAM bIjAM paNa pAThAMtara noMdhAyAM hoya. jema ke "AyAraMga-cUrNimAM maraMmapIi evuM rUpa paNa maLe che. candra sUyagaDaMga' mAMthI vAsaNImAM noMdhyuM che. prAcIna prAkRta abhilekhonI bhASA para jemaNe vidvattAbharyuM pustaka lakhyuM che te DaoN.ma.a.maheMdaLee paNa noMdhyuM che ke -mIna-mIna- pratyayata kRdaMta-rUpo azokalekhonI pachI maLatAM nathI. AnuM tAtparya e che ke azokalekho ane prAcIna jaina AgamonI bhASAmAM jaLavAyelAM, ane pachIthI pAli ke prAkRtomAM ajJAta AvAM maunI mIna pratyayAta virala vartamAna kRdaMto Isu pUrve trIjI zatAbdI AsapAsanI magadhapradezanI lokabhASAmAM pracalita hatAM. ane e hakIkatane jaina AgamagraMthomAM vividha kakSAe vadhatAochA pramANamAM mULa paraMparA jaLavAI hovAnA eka cokkasa purAvA tarIke paNa cIMdhI zakAze. jU. guja. gAMva7 pati, priyatama" 'vasaMtavilAsa-phAgu'nA 49mAM padyano pATha ane anuvAda saMpAdaka kAMtilAla vyAsa anusAra (i. 1951, 1969) A pramANe che : dhana dhana vAyasa tuM sara, mUM saravasu tUMa desu, bhojani kUra karAMbulu, AMbulu jari huM lahesu / dhanya che tArA svarane, vAyasa ! mAruM sarvasva huM tane ApIza; bhojanamAM kura ane dahIMbhAta ApIza, jo (tArA zukane huM) mArA vahAlAne pAmIza." mAM97 zabda uparanuM vyAsanuM TippaNa A pramANe che : mAMgutu= priyatama, svAmI (< apa. 'va' + 'tta). sarakhAvo : koila sarikhI strI nahI, jasa mana isiu viveka, aMbavihUNI avarasiuM, bola na bolai eka / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 zodha-khoLanI pagadaMDI para ('prAcIna subhASito', 'bhAratIya vidyA, 3,1, pR. 176). 'aMbaNu lAivi je gayA, pahia parAyA ke vi.' ('prabodhaciMtAmaNi', 'prAcInagurjara kAvya', pR.120) / 'aMbaNu lAIvi je gayA, pahia parAyA ke vi.' ("siddhahemacaMdra, 8-4-376). AmAMthI pahelA udAharaNamAM "aMbavihUNI" zabda dviarthI che : "AMbA vagara" ane "priyatama vagara'. bIjA uddharaNamAM "AmalA' zabda "priyatamanA arthamAM che ke "maraDATa vALAM, keSa ke khAra vALAM vacana' evA arthamAM che te huM saMdarbha joIne cokkasa karI zakyo nathI. trIjA uddhAraNamAM jhaMdy no artha "dodhakavRttimAM "amlatva, sneha' ema Apyo che. A noMdhano hetu mAMguttA zabda uparyukta arthamAM jUnI marAThImAM maLe che e hakIkata tarapha dhyAna doravAno che. marAThI saMtabhakta kavi "jJAnezvarI kAra jJAnadevane nAme maLatI "jJAnezvarI gAthA' e kRti(jemAMnI keTalIka racanAo jJAnadevanI nahIM, paNa temane nAme caDhelI pachInA keTalAka kavionI racanA hoya)mAM maMguna ke dutA (= priyatama) nAmanAM gIto che. nIcenI paMkitaomAM e zabdaprayoga maLe che : 'aMbulA maherI bhogI ghaNIvarI, maga tathA zrIharI sAMgo gUja / (mahiyaramAM meM mArA pati sAthe ghaNA bhoga bhogavyA ane pachI meM e guhya zrIharine kahyuM). A mAhitI ane uddharaNa meM Catherina KiehnlenA nibaMdha Metaphors in the Jnanadev Gatha e lekhane AdhAre Apela che. (Studies in South Asian Devotional Literature, saMpAdako : enTavisala ane mAlijho, 1994, pR.310311). kintae, "jJAnezvarI gAthA' nA keTalAka bhAgano anuvAda prakAzita karela che. (Texts and Teachings of the Maharastrian Nath Yogis dell A Garland of Songs on Yoga, 1994). vaMtavilAsa'mAM saMbaMdhavibhaktino vA anuga, niropa (= Adeza Apavo) ane A pravuta jUnI marAThInAM pracalita prayogo che. ("kharatagaccha-bRhad gurnAvali'mAM niropa' zabda AdezanA arthamAM saMskRtamAM vaparAyo che : pUrva pustI-samajI-nipaM hRthvam '(pR.3). niropanA anya prayogo mATe juo jayaMta koThArI, "madhyakAlIna gujarAtI zabdakoza', 1995. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para 207 lajAmaNI gujarAtImAM nanAma, rilA eTale evo choDa jenAM pAMdaDAM hAtha aDADatAM ja saMkocAvA lAge. kozamAM A mATe tInAhyuM ke tenA strI ke strInA paNa Apyo che. hindImAM tene mATe navanI, nagApura, nAnU ke tanavaMtI evA zabdo kozamAM Apela che. A badhA zabdono artha choDanI lAkSaNikatA zaramALa strInA jevI hovAnI lokamAnyatA upara AdhArita che. hemacaMdranA prAkRta vyAkaraNamAM tabbAsumA ane jJAnurUpI zabdo noMdhAyA che. prAkRta kozamAM te "lajAmaNI"nA arthamAM hovAnuM mAnyuM che. hindImAM A uparAMta chUpu zabda paNa lajAmaNI mATe che. aDatAM ja marI jAya, karamAI jAya e rIte e choDanI lAkSaNikatA ghaTAvAI che. "pAIahaSNavo' mAM tathA dezI zabdakoza'mAM "vizeSAvazyaka-bhASya'mAMthI (gAthA 1754) lajAmaNI mATe chinnaparophayA zabda Apyo che. uddharaNa che : chikkaparoiyA chittamettasaMkoyao kuliMgo vva / eTale ke "kuliMganI jema aDakatAM ja je saMkocAI jAya che te chiparaphayA'. "chidya-parIyA (=skRSTa-kavitA) eno yaugika artha che "aDyAthI, aDakIne jene raDAvavAmAM Ave che - "aDakatAM ja je raDI paDe che." triAno artha A saMdarbhamAM zeLo' che ke kema cokkasa nathI. dropa (= iMdrano govALa), caMdrapUTI ("caMdranI vahu'), OM-Aya e comAsAmAM nIkaLatA lAla raMganA suMvALA kIDA mATe, maravAkya e comAsAmAM nIkaLatA lAMbI IyaLa jevA kIDA mATe (hemacaMdra "dezInAmamAlA (3,98)mAM gojhAtimA "varSARtumAM thato eka prakArano kIDo' e kadAca A "bharavADahoya), mAmAma~Do e eka dhoLA raMganA kIDA mATe, vitADIno lepa ke hindI kuramurA. "comAsAmAM thatI chatrI-AkAranI phUga' (saMskRta chatra nAma AkAra pramANe), vALiyo tIDanA prakAranuM comAsu jaMtu vagere jevAM kIDAMnAM ke choDanAM nAma lokakalpanAnA sUcaka sukumArikA, prathamAlikA pUrNabhadranA "paMcAkhyAna'mAM eka sthaLe "sumArijApagraha-snagdha-vratA:" evo prayoga pAMcamA taMtranI pahelI kathA "bhikSuonAM mAthAM phoDanAra vALaMda' mAM maLe che. bhogIlAla sAMDesarAe "paMcataMtra' nA temanA anuvAdamAM (pR.331-32, TippaNa 4) "paMcataMtra'nI bIjI paMraparAomAMthI suvArtiA ane puSmAnityA' evAM pAThAMtara noMdhI, herTalano artha TAMkI, potAnuM sUcana ApyuM che ke "ahIM sumArikA eTale gujarAtI suMvALI "sUkavIne taLelI pUrI, je kUNI hoya che' e pATha ja hoya. temaNe vipAkasUtra' paranI abhayadevasUrinI vRttimAMthI amerikA-tattana-mananani e uddharaNa Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zodha-khoLanI pagadaMDI para paNa ApyuM che. "suMvALI tyajavAno niyama lIdho" e artha barAbara che. temaNe A bAbatamAM je zaMkA batAvI che te akAraNa che. yuddhamati/sukhatriA e bhraSTa pATho che. taruNaprabhAcAryanA "paDAvazyaka-bAlAvabodha'mAM, zubhazIlagaNikRta "paMcazatIprabodha'mAM tema ja anyatra jaina saMskRtamAM sumariA vaparAyo che. "paMcazatIprabodhamAM ApelA eka uddharaNane samajAvatAM zubhAzIla kahe cheH "mina prame vivAre gAyane vAtAnAM prAtavAnupayA sumArivAdrinA prathamatti DhIyate' ahIM prathamanika zabda zIrAmaNa'nA arthamAM che. "pAiasadamahaSNavomAM padamatinI zabdano prayoga oghaniryuktibhASya' (gAthA 47)mAMthI, ane "dezI zabdakoza'mAM "AvazyakacUrNi (pR.82)mAMthI noMdhyo che. prAkRta vijayadiyA fthADiyA zabdano pAiasadahaSNavo" anusAra 'kAnanI buTTI', "kAnano uparano bhAga' evo artha che, ane te vyavahArabhASyanA pahelA udezakamAM vaparAyo che. "dezI zabdakoza'mAM ene ja anusarIne te Apyo che ane vyavahArabhASyanI TIkAmAMthI nIceno saMdarbha Apyo che : taM vezvayaM ziyAviyApa ghaNuM zIse vahu tAruM ....." artha :- "e celAne kiyADiyAthI pakaDIne mAthA para TUMbo mArIne...." ahIM niyaDiyA = saM Tiol. e dezya nahIM, taddabhava zabda che. RATikA eTale hemacaMdrAyeM "abhidhAnaciMtAmaNi'mAM kahyuM che tema ziraDa pIDha - eTale ke "Doka ane mAthAnI saMdhino pAchalo bhAga.' Ti zabda e arthamAM "atharvaveda'mAM (9,7, 1). #ATI varAhamihirakRta "bRhatasaMhitA' mAM (2,9) ane Tiza suzrutamAM maLe che. vyavahArabhASya'nA upara ApelA uddharaNamAM uMDu zabda uDu, duhA, uDugA evAM rUpAMtare Agama sAhityamAM vaparAyo hovAnuM "dezI zabdakoza'mAM noMdhyuM che. "jitakalpabhASyamAM iujmoDe-Tu-veDAvI evo prayoga che, tyAM "kAna AmaLavo', 'TAkara mAravI", "thappaDa mAravI" evA prakAro ApelA che. pUrato saMbhava che ke uparyukata raDu vagere eka ja mULa zabdanA rUpabheda ke lipibheda che, ane te ravAnukArI che. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-khoLanI pagadaMDI para sImara : zinabaraTaka, sImariyA :: 209 caulukya rAjA mUlarAje utta2mAMthI bolAvIne gujarAtamAM audIcya brAhmaNone vasAvyAnI paraMparA che. temAM hAla je vividha saMpradAyo che, temAM saurASTramAM taLAjiyA, zihorI, sAhastrI, sImaDiyA vagere saMpradAyo jANItA che. temAMthI bhAvanagara jillAnA mahuvA gAmamAM vasatA sImaDiyA ke sImara audIcyonI jJAtinA maMDaLanA pramukha hiMmatabhAi paMDyAnA jaNAvyA pramANe UnA tAlukAnA sImara gAme temanA eka pUrvaje vivAhano avasara moTe pAye Ujavyo tyArathI ane keTalAMka bIjAM kAraNe temanA alaga sIma2/sIriyA/sIDiyA saMpradAyano udbhava thayo evI paMraparA che. have hariprasAda zAstrIe 'maitrIkakAlIna gujarAta', bhAga 1 (1955), pR. 178 upara jaNAvyA pramANe, valabhInA maitrakavaMzanA rAjA dhruvasena bIjAnA chaThThI sadInA eka tAmrazAsanamAM 'zinabaraTaka-sthalI'no ullekha che. zAstrI kahe che ke 'zinabaraTaka-sthalInA mukhya mathakano sthaLanirNaya thayo nathI, paNa e sthalImAM AvelA sauvarNakIya gAmanA sthaLanirNaya anusAra A sthalI amarelIthI najIka AvI hovI joie.' mArI evI aTakaLa ane sUcana che ke 'zinabaraTaka' e te veLAnA lokapracalita nAmasvarUpa 'sinabaraDa'nuM saMskRta banAveluM rUpa hoya. 'sinabaraDa'mAM DakAra ghaNAM gAmanAmomAM maLe che te laghutAvAcaka pratyaya che. mULa 'sinabara' uparathI 'siMbara' ane pachI 'sImara' evuM rUpa banyuM ('lIMbaDo' : 'lImaDo' vagerenI jema). e sImara gAmamAM sthapAyelo audIcya brAhmaNono saMpradAya te sImariyA. A aTakaLa jo sAcI hoya-- to tenA parathI be tAraNa nIkaLe che. eka, zinabaraTaka-sthalIno sthaLa-nirNaya thai jAya che. bIjuM, sImara gAma isavI pAMcamI-chaThThI zatAbdI jeTaluM jUnuM che. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 zodha-khoLanI pagadaMDI para gAmanAma sAmora maitraka rAjA zilAditya trIjAnA i.sa. 670nA arasAnA eka dAnazAsanamAM puSyasAmbapuranA, sAmbadattanA putra, saggala dIkSitane, bIjA eka dAnazAsanamAM puSyasAmbapuranA, sAmbadattanA putra, dIkSitane ane trIjA eka dAnazAsanamAM AnaMdapuranA maga upadattane bhUmidAna ApyAnI vigato che. AmAMnuM puSyasAmbapura e jAmanagara jillAnA khaMbhALiyA gAmanI pAsenuM sAmora gAma hovAnI hariprasAda zAstrIe saMdigdha aTakaLa karI che. puSyasAmbapura e dAna lenAra brAhmaNonA mULa vatananuM gAma che. dAna lenAra keTalAka brAhmaNonuM mULa vatana gujarAta bahAranuM paNa che. (jemake dazapura, ahicchatra, kAnyakubdha). eTale puSyasAmbapura gujarAtanI bahAranuM koI sthaLa hovAnI zakyatA paNa che. 2. bAramI zatAbdI lagabhaganA apabhraMza kAvya "saMdezarAsakamAM prAcIna mUlasthAna (hAlanuM mUlatAna)no sAmora tarIke ullekha che. TIkAkAre sAmora te mUlasthAna ema jaNAvyuM che (padya 42). prAcIna mUlasthAna tenA sUryamaMdira mATe bhAratabharamAM prasiddha hatuM. udyotanasUrinI "kuvalayamAlAkathA' (i.sa. 779)mAM mUlasthAnanA bhaTTAraka (sUryadava) koDha maTADatA hovAno nirdeza che (pR. 55, 5. 16). apabhraMza sAmora nuM mULa saMskRta rUpa sAsvapura jaNAya che : sAdhvapu-saMvaDa>savo-sAmo. sAmbapurANa', 'bhaviSyapurANa', 'varAhapurANa" ane "skaMdapurANa" mAM ApelI kathA anusAra kRSNaputra sAmbano sUryastavanathI koDha maTyo, tethI tene mUlasthAnamAM sUryamaMdira baMdhAvyuM ane temanA pUjArI tarIke jaMbUdvIpamAMthI maga brAhmaNone bolAvIne sthApyA. AthI mUlasthAnanuM aparanAma sAmbapura paNa hovAnuM jaNAya che. moniara viliacchanA saMskRta-aMgrejI kozamAM sAmbapurano, sAmbAditya nAmanI sUryamUrtino ane sAmbapaMcAzikA' nAmanA sUryastotrano ullekha che. uparyukta dAna meLavanAra brAhmaNonA pitAnuM nAma sAbudatta paNa A saMdarbhamAM sUcaka che. te ja pramANe maga upadatta evuM AnaMdapuranA brAhmaNonuM nAma paNa te sUryanA pUjArI maga brAhmaNanuM ghotaka che. 3. puSyasAmbapura e saurASTranuM sAmora na hoya to paNa uparyukta "saMdezarAsakamAM te mUlasthAnanA apara nAma tarIke maLe che. te jotAM A sAmoranuM mULa paNa sAdhvapura hovAnI aTakaLa karI zakAya. saurASTramAM ane gujarAtanA anya bhAgomAM chaThThI zatAbdI ane pachInI zatAbdIomAM sUryapUjA supracalita hovAnuM suvidita che. thAnanuM maitrakakAlIna sUryamaMdira mUlasthAnanA sUryamaMdirathI prerita hoya to saurASTranuM sAmora-sAmbapura' e mUlasthAnanA apanAma "sAmbapura' parathI rakhAyuM hovAnI zakyatA vicAraNIya che. purAtattvavido vaDe khodakAma karAya to A bAbata Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 11 zodha-khoLanI pagadaMDI para upara prakAza paDe sUryamaMdirane lIdhe moDherAnuM nAma "vima' (prA.jayavaIII) (bhagavAna sUryanA maMdiravALuM gAma) paDyuM. 'bhilasA' nAmanA mULamAM brAnixsvAmI (prA. phikSAnI) nAmaka sUrya devanuM maMdira che. te rIte mUlasthAna anusAra sUryamaMdiravALuM saurASTranuM sthAna ane sAmbapura anusAra saurASTranuM sAmora e gAmanAma paDyAM hoya. saMdarbha: maitrakakAlIna gujarAta. hariprasAda zAstrI. 1955. maitrakakAla ane anumaitrakakAla (gujarAtano rAjakIya ane sAMskRtika itihAsa, graMtha 3). 1974 saMdezarAsaka, saMpA. jinavijaya muni. 1945. kuvalayamAlAkathA. saMpA. A.ne.upAdhyAya. bhAga 1 (1959). bhAga 2 (1970) saMskRta-aMgrejI koza. moniara-viliakjha. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- Page #222 -------------------------------------------------------------------------- _