Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandanavanakalpataruH 29 vi.saM. 2068 Jain EducatioAyaNAm kalpatarurnandanavana-satko'yaM nandatAt suciram / / zAsanasamrAjAmiha samudAye meruparvatopamye / saGkalanam : kIrtielibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandanavanakalpataruH 29 vi.saM. 2068 uttarAyaNam zAsanasamrAjAmiha samudAye meruparvataupamye / kalpatarurnandanavana-satko'yaM nandatAt suciram // saGkalanam : kIrtitrayI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandanavanakalpataruH 29 saGkalanam : kIrtitrayI // prakAzanam : zrIjainagranthaprakAzanasamitiH, khaMbhAta || vi.saM. 2068, I.saM. 2012 mUlyam : rU. 100/ jAlapuTasaGketaH prAptisthAnam : zrIvijayanemisUrIzvarajI svAdhyAya maMdira 12, bhagatabAga, zeTha ANaMdajI kalyANajInI peDhI samIpa, pAlaDI, amadAvAda - 380007 dUrabhASa: 079-26622465, 09408637714 samparkasUtram : "vijayazIlacandrasUriH" Clo. Atul H. Kapadia A-9, Jagruti Flats, Behind Mahavir Tower, Paldi, Ahmedabad-380007 dUrabhASa : 079-26574981 M. 9979852135 email : sheelchandrasuri_darshan@yahoo.com mudraNam : 'kriSnA grAphiksa' nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-380013 dUrabhASa : 079 - 27494393
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcakAnAM pratibhAvaH kIrtitrayIbhyo namaH, 28 tame'Gke mukhapRSThasthAM zrutadevatApratikRti vilokya, tadanu ca tadviSayakaM lekhaM paThitvA''vajitaM me manaH / sAdaramanumodayAmi bhavadIyAM sUkSmekSikAm / ajJAnasya vizvakozaH, anubhUtiH, bhopAlavAyudurghaTanA caite trayo'pi lekhAH cayanena, prastutyA, anuvAdena ca bhavatAM sampAdanakauzalyaM abhivyaJjanti / bhUyo bhUyaH sAdhuvAdAnarpayan viramati vairAgyarativijayaH * * * mAnyAH sampAdakavaryAH, sAdaraM praNatayaH / saptaviMzatitamI zAkhA vilambenA'dhigatA / atra 'prAstAvike' satyamabhidhIyate / lekhane'pi samutkRSTatAyAH ko'pi vivekaH syAt / atra DA. rAmakizoramizra-abhirAjarAjendramizrAdInAM racanAH prasAdayanti / kaliyugasya guNadoSavarNanaM zrIec. vi. nAgarAjarAvasya 'kalivimarzanazatake' virAjate / sarvathA lajjAM vihAya yA nAryaH svAni gopanIyAnyaGgAni pradarzayanti, tA eva taruNajanAnAM devatAH / bAlA vRddhAzcA'pi tatsadRzAni dRzyAni draSTuM vAJchanti / ato'dhikaM samAjasya patanaM kiM syAt ? 'vayasi gate kaH kAmavikAraH ?' iti zaGkarAcAryasya sarasvatI tvadya mRSaiva bhAti / 'nyAyyAt pathaH pravicalanti padaM na dhIrAH' - ityAdayaH kathAH sarvathA paThanIyAH santi / etAsu kathAsu naitikajIvanasyotkRSTo mAnadaNDo vidyate / etA: kathAH sarvAn nUtanajIvitasya preraNAM prayacchanti / DaoN. rUpanArAyaNapANDeyaH prayAgaH
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcakAnAM pratibhAvaH sammAnyAH, sAdaraM namo namaH / bhavadbhiH karuNAvaruNAlayaiH preSito nandanavanakalpataroH 28tamo'Gko'dyaiva samprAptaH / bhRzamanugRhIto'smi / nUnamayamanekamanoharastambhamaNDitadevaprAsAda iva tatsevinAM sumanasAM manAMsi sukhayatyAhlAdayati ca, tatra nAsti me manasi zaGkAleza iti viramAmi / - kizoracandrapAThakaH amarelI * * * gurupadapadme ratA mAnyA kIrtitrayI, namo namaH / 'nandanavanakalpataruH' prerayati navaM navaM sArasvataM krtum| AnandazcA'nubhUyate ten| sarasvatyAH prasAdena bhavadbhiH kriyate mudA / saMskRtasya varA sevA ityataH praNatA vayam // astu sAtatyam / sAdaramabhinandanAni // DaoN. vAsudevaH pAThakaH 'vAgarthaH' amadAvAda
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcakAnAM pratibhAvaH nandanavanaM nandayati / / nUnaM nandanavanaM nandayati hRdyaM kRtvA hRnmaNDayati / / - nUnaM - // saMskRtabhAvAn poSayati abhadrabhAvAn zoSayati, satAM manAMsi toSayati nandanavanamAnandayati / - nUnaM - / prItyA priyaM prasArayati kAryaM karoti, kArayati, duHkhodvegAn dArayati nandanavanamAnandayati / - nUnaM - / / saMskRta-zuddhaM smArayati, saMskArAn santoSayati, dharmAmRtamapyarpayati nandanavanamAnandayati / - nUnaM - // svadezasevAM sUcayati vizvadharmamapi dhArayati, nayaM nu nItyA prerayati, nandanavanamAnandayati / - nUnaM - // citte cintyaM cetayati nandanandanaM gItayati, janamaGgalaM vikAsayati nandanavanamAnandayati / - nUnaM - // DaoN0 vAsudevaH pAThakaH 'vAgarthaH' amadAvAda 1. nandanavanam-nandanavanakalpataruH 2. kAryam - (1) karaNIyaM, kartavyaM (2) karma.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam zarIrI ca nirAmayaH / . prAyeNa na hi dRzyate // (triSaSTizalAkApuruSacarite) prapaJce'smin vidyamAnA lokA bahudhA rogagrastadehA varIvRttyante / sarveSAmapi janAnAM dehe eko vA'pi rogo bhavatyeva prAyazaH / sarvathA nIrogo nirAmayo vA deho bahvadhikapuNyaireva yadi paraM labhyaH / tatrA'pi sAmprate kAle tu yatra yatra dRSTiM prasArayema tatra tatra hRdrogaH, mastiSkarogaH, arbudarogaH, karkaTarogaH, madhupramehaH, raktasammardaH, sandhivAta:, kuSTharoga:,... aho ! rogANAmAvalyA anta eva na dRzyate / bahavastAdRzA rogA api santi yeSAM nAmA'mi kadAcidasmAbhiH zrutacaraM na syAt / AdhunikatantrajJAnena saha nUtanA rogA apa bahava AviSkRtA iveti pratibhAti / AdhunikAzcikitsakA niSNAtAzca rogANAmeteSAM vividhAni kAraNAni prastuvanti, tatra ca teSAM mukhyaH svarasaH zArIrikeSu bAhyeSveva ca kAraNeSu prakaTIbhavati / ito dvisahasravarSebhyaH pUrvamevA'smAkamAyurvedAcAryaizcaraka-suzrutapramukhaiH svIyeSvAyurvedazAstragrantheSu naikeSAM rogANAM nidAnamadhikRtya vizadacarcA kRtA'sti, yatra copari samullikhitAnAM rogANAmapi samAvezo bhavati / kintu tasyAzcarcAyA mukhyo dhvaniH zArIrikakAraNAni bAhyanimittAni cA'tiricyA'dhikatayA mAnasikakAraNAni pratyevA'GgulinirdezaM karoti / te hi kathayanti yanmAnase samudbhUtAH krodha-dveSerSyAmAtsaryAhaGkAra- ra- mAyA- kapaTa-gArthyAsaktyAdayo doSA eva zArIrANAM rogANAM pramukhaM kAraNam / tatrA'pi ye nirantarametAdRzairdoSaiH pIDyamAnA bhavanti teSAM zarIrANi tu rogANAM khanireva bhavati / etadvaiparItyena ca ye saumyAH svasthA: zAntacittAH alpakopAdidoSAzca bhavanti teSAM zarIrANi hyAjIvanaM nIrogANi svalparogANi vA bhavanti, nAtra zaGkAlezo'pIti / vidhAnametat kilA''dhunikamAnasarogatajjJairapi samarthyate'dyatve / yadi tat samyak cintyate tadA tasya satyatvaM yAthArthyaM ca pratIyata eva / dRzyata eva yajjanAH svajIvanasya mahAntaM kAlaM prAyastAdRzAnAM doSANAM sevanenaiva gamayanti, phalatazca vyatIte yauvanasAmarthye teSAM zarIrANi rogAkrAntAni bhavantyeva / taccikitsArthaM ca janA vividhAnAM cikitsakAnAM vimarzaM gRhItvA prabhUtadhanavyayaM ca kRtvauSadhAdInAmAsevanaM tadanyAM cikitsAM ca kurvanti / etena kadAcidrogazAntirbhavati kadAcicca naiva bhavati, sarvathA tadunmUlanaM tu naiva bhavati / tatazca zarIraM sarvathA jarjarIbhUya prAnte vinazyati / evaMsthite'pi janA na kadAcidapi mAnasikadoSANAM nirmUlane'lpIkaraNe vA pravartante, na cApi svasthacittAH saumyAH zAntA vA bhavanti / yadyetadarthaM prayatnaH kriyeta tadA vinaiva dhanavyayaM klezaM ca sarvadA nIrogatvaM nirAmayatvaM ca hastagatameva syAt / athaitadviSaye vizadaM cintanaM kRtvA vayamapi nijaM cittaM svasthaM svacchaM zAntaM saumyaM ca kuryAma doSamuktAzca bhUtvA nirantaraM nirAmayA nIrogAzca vartemahi khalu !! Azvina zuklA pratipat vi.saM. 2068, bhAvanagaram kIrtitrayI 6
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaH kRtiH akArAntaprathamAntapadaiH zrImahAvIrastotram paJcavargavinirmuktaM zrImahAvIrASTakam bhagavatpArzvanAthastavaH brahmopadezaH zivapArvatIcaritam RtugItAni bamlaharIgItam (yakSagAnam) hAIkukAvyAni kAvyatrayI kartA pravartakamunizrIyazovijayaH pravartakamunizrIyazovijayaH DaoN. AcAryarAmakizoramizraH DaoN. AcAryarAmakizoramizraH DaoN. AcAryarAmakizoramizraH munidhurandharavijayaH prA. abhirAjarAjendramizraH DaoN. harSadevamAdhavaH DaoN. kauzalativArI bAlakAvyam caTakAyA janmadivasaH kalahapriyaH campakacaTakaH AsvAdaH pazu-pakSiNAM smaraNazaktiH DaoN. harSadevamAdhavaH DaoN. harSadevamAdhavaH nidrA antarbhAvavAdasya prathamodAharaNam munikalyANakIrtivijayaH munikalyANakIrtivijayaH yallApurakRSNazarmA munidharmakIrtivijayaH patram lalitakathA chandazchaTAcamatkArAH devarSikalAnAthazAstrI granthasamIkSA abhirAjagItA DA. rUpanArAyaNapANDeyaH nUtanagranthaparicayaH vAgIzvarIkaNThasUtram granthacatuSTayI kIrtitrayI kIrtitrayI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAraNam 1. dhArAstha-vAgdevImUrtimadhikRtya 2. bhojasArasvatam 3. bhojarAjasya sarasvatI mananam paralokavi-dezayAtrA prA.abhirAjarAjendramizraH araiyazrIrAmazarmA revAprasAda-dvivedI DaoN. harSadevamAdhavaH Do. vAsudevaH vi. pAThakaH munidharmakIrtivijayaH DaoN. vAsudevaH pAThakaH 'vAgartha' muninyAyaratnavijayaH munikalyANakIrtivijayaH kAvyAnuvAdaH muktakAnuvAda-dvayI anuvAdaH sarvamapi sukharUpaM bhaviSyati sAmpratam saMskRtena saMskRtAH saMskRte samunnatAH aho Azcaryam ! marma gabhIram kathA cauryam vAcaH phalam parabuddhivinAzAya mukhyamantriNe siddhajjena samarpitA vijJaptiH vinodakathA citram kASThacchidaH kathA marma narma prAkRtavibhAgaH munidharmakIrtivijayaH munidharmakIrtivijayaH muniakSayaratnavijayaH ec. vi. nAgarAjarAv munikalyANakIrtivijayaH munikalyANakIrtivijayaH kIrtitrayI kathA pAiyavinnANakahA sajjaNasaMgo A.zrIvijayakastUrasUriH munikalyANakIrtivijayaH
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAntaprathamAntapadaiH zrImahAvIrastotram AcAryazrIvijayanemisUrIzvaraziSyaH pravartakamunizrIyazovijayaH (upajAtizchandaH) devarasa cintAmaNi-devavRkSajaitrapraNAmazzamavAridhAraH / cAmIkarodyotazarIrabhAsaH zrIvIranAtho bhavahAnido'stu // 1 // prauDhaprabhAvo bhuvanaikapUjyaH kandarpadApahadehabhAsaH / saMsArakAntAragatizramaghnaH zrIvIranAtho bhavahAnido'stu // 2 // kAmonmadiSNudvipadarpaghAtapaJcAnano vizvajanaprapUjyaH / prauDhapratApapravirAjamAnaH zrIvIranAtho bhavahAnido'stu // 3 // mithyAtvarAtriprabalapraghAtasUryAyamANaH zivadAnazauNDaH / dhIratvajeyAcalavaMzanAthaH zrIvIranAtho bhavahAnido'stu // 4 // duHkhAndhumagnAkhilalokakAmya-rajjUyamANAtulavAgvilAsaH / saMsAranIrezvarapotapAda: zrIvIranAtho bhavahAnido'stu // 5 // sarvopasargagrahadoSaghAto dhyAto'pi saMsoDhamahopasargaH / yazcitracAritradharo jinendraH zrIvIranAtho bhavahAnido'stu // 6 // aprArthitArthapradatAvilAsahINAmarAgo'samapuNyadAnaH / zrIkevalAlokavibhAtalokaH zrIvIranAtho bhavahAnido'stu // 7 // zrotrAmRtAsvAdamahAprapAbhadevAsurAsevyavapuHprabhAvaH / saMsAratarSApahavAgvilAsaH zrIvIranAtho bhavahAnido'stu // 9 // itizrIzramaNajanamanazcamatkAricaraNakaraNacAturIkAcAryavaryazrImadvijayanemisUrIzvarapAdapadmendindirAyamANa vineyapravartaka yazovijayaviracitaM prathamAntapadakadambamayazrImahAvIrASTakaM samAptam /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcavargavinirmuktaM zrImahAvIrASTakam AcAryazrIvijayanemisUrIzvaraziSyaH pravartakamunizrIyazovijayaH paJcendriyadamaM devyaM paJcajJAnopadezakaM paJcavargavinirmuktaM stoSye vIraM jinezvaram // 1 // ava vizvAzrayo vIra ! zivAvAsaH surezvara ! zrISUSa ! ziSyazAsAya svAsya ! zriyA vilAlasa ! // 2 // zrIvara: zreyase sArarAvAsyaH sa surezvaraH sarveSAM lAlasAhAsaH zIlazAlI zivAvahaH // 3 // varaizcaryeva vizvasya sarvAya sahasA vara / zrIvIrezasurAvi ullAsaya zivazriyam // 4 // surAsurasusevyAhiM sUriM zUraravaM varam / saralaM suravaM sasyaM suraM seve RSIzvaram // 5 // yasyezvarasya sArasya sarvAzAvilasaM yazaH / zreyaHsurasuvallI vaH so'yaM vIra: zivAya vai // 6 // sarvAMhasasusaMhAraM sarvAvaM suravezvaram / / aruSaM saMzraye vIraM zazilezyaM vazIzvaram // 7 // surasaH suravo yasya vIra: sevyaH zivAya vaH / sverIzAzreyalAsAhiH sovAryavIryazAlyayam // 8 // sarvasAraM na vIraM sUryalAsaM surezvaram / heyAheyasuzAsezaM saMzraye sAvazo'vazaH // 9 // itizrIsakalasurAsurendrarendravivandyapAdAravindAcAryavaryazrImadvijayanemisUrIzvaraziSyapravartaka yazovijayaviracitaM paJcavargavinirmuktaM zrImahAvIrASTakaM samAptam //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) varagrAmaH bhagavatpArzvanAthastavaH DaoN. AcAryarAmakizoramizraH bar3AgA~va khekar3AyAM vairagrAme pArzvanAthasya mandiram / tasya zrIpArzvanAthasya karomi manasA stavam // 1 // vande jinaM jagati jainasamAjapUjyaM, jJAnapradaM ca janatAzubhacintakaM ca / yaM jainadevamadhunA hRdaye bhajAmi / taM pArzvanAthamatha sAdhuvaraM namAmi // 2 // bhASopadezaka varAya samatvadAya, sAdhAraNAdijanazarmasamIkSakAya, viprAdizUdrajanatAsamatApradAya, tasmai namo bhagavate mahate jinAya // 3 // adhyApakA yamavadaJca kuzAgrabuddhim, vidyArthijIvanadineSu ca sanmatiM tam / yaH sAdhanAsamayakaSTasahasrabhogI, taM pArzvanAthamatha jainamuniM namAmi // 4 // yaH karmaNA ca manasA ca hRdA ca vAcA, jIvasya pIDanavirAma ihetyahiMsA / tatpAlakaM yamatha zarmakaraM smarAmi, taM pArzvanAthamatha jainamuniM namAmi // 5 // siddho mahApuruSa Atmaparo muniryaH, jyotirmayazca jinarADatha yogimAnyaH / nirvANalAbhamakarodiha sAdhucitaM taM pArzvanAthabhagavantamahaM namAmi // 6 // 3
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmopadeza: DaoN. AcAryarAmakizoramizraH aGgirAmuninetRtve brahmovAca gatAnRSIn / dinasyAnto'sti sUryAsto nizAnto bhAskarodayaH // 1 // duHkhAgamaH sukhAntazca duHkhAntazca sukhodayaH / saGgrahAnto vinAzazca vinAzAntazca saGgrahaH // 2 // saMyogAnto viyogazca viyogAnto dvimelanam / mRtyuzca jIvanasyAnto maraNAntazca jIvanam // 3 // ahiMsA cA'tra hiMsAntastvahiMsA ca kRpodayaH / sarvasyA'nto'sti saMsAre jJAnamanantamucyate // 4 // 4
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagato'ntaH pralayo'sti pralayAnto jIvodayaH / yajJadAnAdisarvAnto jJAnamanantamucyate // 5 // ko'mara: koDajaro vizve muninA pRSTaH so'bravIt / ya AtmA sa paramAtmA ya AtmajJAnI soDamaraH // 6 // zaktimAnasti ko loke ? sa Iza: sarvazaktimAn / yaH savitA'sya jagataH sa bhartA'sti hartA ca saH // 7 // satyaM brUyAtpriyaM brUyAnna brUyAtsatyamapriyam / priyaca nA'nRtaM brUyAdIzAptau na vyathA bhavet // 8 // bhakSayADalpaM vadezvA'lpaM milezcA'lpaM janAn sadA / svapihi cA'lpaM loke'smin IzabhaktiM sadA kuru // // yastarkeNA'nusandhatte sa dharmaM veda netaraH / IzvaraH sarvabhUteSu, eSa dharmaH sanAtanaH // 10 // dhanAdisampadAM jJAnaM sarvazreSThamuducyate / jJAnAccAunezvarasyA'pi prAptirbhavati nizcitA // 11 // ko'sti kartA ko'sti bhartA saMhartA jagatazca kaH ? brahmA kartA viSNurbhartA hartA ca zivazaGkaraH // 12 // mUrtitrayaM sadIzasya brahmA viSNuH sadAzivaH / bhajate yastrayAnetAn kalyANaM tasya nizcitam // 13 // aizvaryavaibhavAbhyAM ca tRpti va hi prApyate / sukhaM zAnti ca jJAnena sadaiva labhate naraH // 14 // jJAnAdRte ca muktirna na ca mokSo janAdiha / proktA jJAnameva vidyA sA vidyA yA vimuktaye // 15 // tasmAjjJAnameva dhAryaM hRdaye manasA sadA / jJAnena bhagavatprAptirbhaviSyati na saMzayaH // 16 // 295/14, paTTIrAmapuram, khekar3A (bAgapata) u.pra. 250101
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zivapArvatIcaritam DaoN. AcAryarAmakizoramizraH Iza: zivaH satIzo'sti pArvatIzo vRSadhvajaH / bharamalipto bhUtanAthaH pAtu yuSmAn hi zaGkaraH // 1 // satI duhitA dakSasya zivasya premikA'bhavat / tayoH premavivAho'bhUd yena ruSTaH prajApatiH // 2 // kailAsAdristayorvAsaH parvateSu himAlaye / zivo'vasatsamAdhistha: satyA vyavasthA vai kUtA // 3 // rUpaM saMdhArya sItAyA rAmapArvaM yayau satI / satI papraccha zrIrAmaH zivaH kva ? spaSTameva tu // 4 //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ tataH satI lajjitA sA zaGkarapArzvamAgatA / pRSTovAca sA - bhagavan ! taM prANamaM bhavAniva // 5 // punaH zivo nA'vadattAM svatyAgaM jAnatI satI / gacchAmyahaM pituryajJe kathayitvA jagAma sA // 6 // zivabhAgaM nAva dRSTvA yajJasyA'gnau papAta sA / jJAtvA zivo vIrabhadraM saMpreSya yajJamadhvasat // 7 // svayaM gatvA trizUlena dakSasya zIrSamacchidat / punaH zvazrUprArthanena tvajamuNDamayojayat // 8 // tataH satyA janma lebhe mainAhimavatohe / pitRbhyAM pArvatI soktA harSo jAto himAlaye // // vivAho'syAH zaGkareNa bhavitA nArado'vadat / tapasA sa prasannaH syAdataH putri ! tapaH kuru // 10 // pitrorAjJAM gRhItvA sA tapase parvataM gtaa|| tato devAH samAdhisthaM zivamAgatya prArthayan // 11 // tArakAsuraM putraste prabho ! yuddhe haniSyati / vivAhaM kuru pArvatyA samAdhityAgato drutam // 12 // prasala: zaGkaro'vAdId gaccha pArvati ! svagRham / varayAtrAM gRhItvA''zu pariNeSyAmi tvAmaham // 13 // himAlayaM tato gatvA vivAhe devakArite / tayoH putraH kArtikeyastvavadhIttArakAsuram // 14 // namaH zivapArvatIbhyAM zrIkArtikeyAya me namaH / brahmaNA viSNunA sArdhaM prasannAH sarvadevatAH // 15 // pItAhAlAhalaM zambhu nIlakaNThaM trizUlinam / gaGgAdharaM candramauliM namAmi pArvatI-patim // 16 // 295/14, paTTIrAmapuram, khekar3A (bAgapata) u.pra. 250101
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ RtugItAni munidhurandharavijayaH (1) vasantaH viharati malayapavanalaharI kusumitakuJjanikuJjanivAsI, kusumadhanuHpraharI........... kokilakulakalakUjitakalite maJjulaguJjAravasaMvalite maJjaripiJjaritAmrasulalite, viracitacArucarI....... madhuniHSyandaracitamadhuparkaH unmadasurabhihatAkhilataH vikasitasumasaurabhasamparkaiH, surabhitazailadarI.......... nIlanavalatarudaladhUtavasanA bhramarAkulasumarAjIrasanA dhavalakundakusumasphuTadazanA, kiM vasantazabarI ?...... kaH svAmI ko vA nviha bhRtyaH ? madhurasapAnavismRtanijakRtyaH vilasati nagarajanaH kRtanRtyaH, unmadacittakarI....... viharati malayapavanalaharI....
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) grISmaH grISme bhISmatapaprasara: sikatAnicayo jvaladaGgAraH zailasamUho gatazRGgAraH zoSitasalilo jalabhRGgAraH, prakharo'tuhinakara:..... anilo'nalamiva vapuSi vibhAti svinnatanurjaladharatAM yAti zucitA tanu-vasanAni jahAti, loko malinatara:..... Urdhvamadho vAyoH parivarttaH dhUlisamUhastena nanarta sama iva jAta: zailo garttaH, andho dikvisaraH...... uSNo divasastathaiva doSA taptaH puruSastaptA yoSA kUpAH puSkariNI gatazoSA, nadyAM dhUlibhara............ jalayavasya jale vicarante tAlavRntakaiH dharma harante kuJja-banISu bhUzaM viharante, sthiro na jananikara:..... zItalapeyAsvAdasamI surabhitajalazIkarasantI madhurarasAlAsvAdavisI, grISmaH saukhyakara:........ grISme bhISmastapaprasara.....
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) varSA prAvRSi varSati vAridharaH zyAmaghaTA ghanaghorA garjati dazadizi vidyudvalayaH sphUrjati, ravirapi nihatakara:..... nRtyati barhigaNastanulolaM pibati cAtako jalakallolaM, pUrNajalaM ca sara:..... Tapa-Tap patati jalalavanikara: sam-sam jhillIravo'timukharaH, sAndrastimirabharaH..... nabhasi samuDDayate'tra balAkA AzrayamIkSante'tha varAkAH, vAyuH zItataraH..... priyapathamIkSante virahiNyaH vigaladazrusalilAkSigRhiNyaH, dAruNaduHkhakara:..... kRSIvalAH samupAttA tuSTiM labdhvA sajalaghanAghanavRSTi, durbhikSetihara:..... kurute kAJcanavRSTi jaladaH jagati jantugaNajIvanaphaladaH, tarpitasakaladhara:..... prAvRSi varSati vAridharaH 10
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) zarat vilasati zaradiha ghanamalarahitA dhavalajaladhiphenojjvalanirjala-meghADambarabharitA..... jalavAhinyo nirmalasalilAH mArgAH zoSitakardamakalilAH, prakharadivasakarasahitA..... gopImaNDalarAsakarAvA tRptavihaGgamamadhurArAvA, karSakagokulasuhitA..... niSpAditabahuvidhazubhazasyA vikasitakamalavanena prazasyA, yayA dharitrI vihitA..... nirjharadasamasudhArasagAcyA zazadharamaNDitarAkArAtryA, taptiryasyAH pihitA..... nirmalanIlAkAzavilasinA pUrNakaloditazAradazazinA, bhuvi rasadhArA nihitA..... vilasati zaradiha ghanamalarahitA.....
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) zItaH dahati zItalajaladhArA hemante sukhadA sUryAtapa-vAtarahitakArA..... thara....thara....thara...tharakampitakAyA duHkhadAyizItalataruchAyA zItau kIdRzIyaM mAyA gADhAliGgana-vahnisevana-taptiH sukhakArA..... dagdhatRRNAkurapallavajAtaH bhavati kadAcid himakaNapAtaH dInAnAthamanujagaNaghAtaH sambhavanti zItA vevaM nirbalasaMhArAH..... zItAstyiktAkhilayAtrAH zyAmalakambalasaMvRtagAtrAH durbalino lIyante rAtrAvatizayAlavo layanaM zayane nidrAsukhasArAH..... tailasutarpitasundaradehAH pauSTikapAkairvAsitagehAH praNayijaneSu prabalasnehAH vidagdhanAgarAH zItattau kila pragADhapraNayAcArAH..... uSNaM bhojyam uSNaM snAnaM dugdhaM pravaraM sarpiH styAnaM bahupaDhyiM bahusammAnaM puNyavatAmiha sukhasamRddhiH zItattau sArA..... dahati zItalajaladhArA..... 12
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) ziziraH zizira: sarati zItataraH zItalaharyaH prasarantyabhitaH himakaNanicitAH avanI-saritaH zyAmIbhUtA vanyo haritaH, styAnIbhUtasaraH..... pravahati vegilazItasamIra: bhramitamanujavad nibhUtamadhIra: kampitanirbalajantuzarIraH, svacchandena cara..... patati patatriNamiva taruparNaH kaluSitakomalakAyAparNaH marmararavapUritajanakarNaH, prabalasnehahara:..... viralIbhUtasaghanatarukuJjaH mUkIbhUtamadhukaramadhuguJjaH vAyupreritakacavarapuJjaH, bahumAlinyakara...... maJjarIpiJjaritAmravanIkaH kokilakalakUjanakamanIkaH kalaravamukharacalajjalanIkaH, mohitajananikara:..... zAlivane karSakajanagItaM godhUmasya kSetraM pItaM khalabhUmau dhAnyaM cA''nItaM, kRSikastoSadharaH..... zizira: sarati zItatara:.......
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bamlaharIgItam (yakSagAnam) prA. abhirAjarAjendramizraH (huDukkAM vAdayanto dvau gAyakau) zRNuta zRNuta navakathAprabandham / vizadIkRtajanajanasambandham // navasaruciraM maGgalamUlam / zritahari dhRtakAlindIkUlam // kaliyugasaMskRtidarzanadakSam / svanayanadRSTaM kiJca samakSam // nA'tra kimapi kalpitamatigUDham / sarvamaho sarvairniyUMDham // ativilakSaNA navayugagAthA / janatA yAM vijJAya sanAthA // tAmabhirAjaka vissandhatte / AtmAnaM kRtinaM nu vidhatte // bhAgavatIyaM rAgavatIyaM sarasvatIyaM priyaGkarI / babaM babaMbaM baM laharI !! zivagAtheyaM zivakarI // 1 dhuvA // gRhe - gRhe'dya vasati kaikeyI / mantharayA hRtadhIravineyI // kulizahRdayadAriNI nRzaMsA / kUtaraghupativanavAsAzaMsA // svatanayasukhasAdhanamohAndhA / parasutasaukhyasamudvavandhyA // rAghavahRdayaparicitau mUDhA / hatabhAgyA prahelikA gUDhA // sajalajaladavarSA'zanipAtA / maGgalasantatijanitanipAtA // yauvarAjyavRttaM laghayantI / RjuhRdayaM dayitaM chalayantI // yo'bhUd rAmakathApathazUlA / prAvUTsaridiva bhakSitakUlA // tatsantatiradyA'pi kRtaghnI / gRhe-gRhe lakSyate zataghnI // klRptavipattirhRtasampattirdurvijJaptirlayaGkarI babaM babaMbaM baM laharI ! zivagAtheyaM zivaGkarI // 2 // naiva rocate dezI zikSA / mahitA jAtA mahatAM bhikSA // pablikavidyAlaye paThantaH / bhAratIyabhAvanAM hasantaH // gale salIbAkRtiM dadhantaH / AGglI bhASAM drutaM lapantaH // maGgala-budha-guru-zukra-zanijJAH / naiva caitra-vaizAkhAdikavijJAH // 14
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ saNDe-maNDe'dhvani viharantaH / aprila-me-jUnA jAnantaH // kulAcAranijasaMskRtizUnyAH / prasaMskArArjanaizca dhanyAH // nIlavarNajambukA navInAH / yuvakA hanta yuvatyo dInAH // nAmnaivA'dya bhArate jAtAH / bhAratIyasaMskRtervighAtAH // rAmAyaNanAmA'zrutavantaH / sIriyalena ca paricinvantaH // no vidati bhAratAbhidhAnam / kaurava-pANDavayuddhavidhAnam // ko nu harizcandro mAndhAtA / ko nu zivazzaraNAgatatrAtA // ke nala-rAma-yudhiSThirasaMjJAH / vikrama-harSa-bhojasunayajJAH // ko nu zizussamprati nijadeze / ratimAnaitio'tha pareze // kukkuTANDabhakSaNaikavIrAH / madirAcaSakavipanlazarIrAH // azvantaH pizitaM nu pizAcAH / bhAsante nirmukhanArAcAH // . gatimatidInAzchalapravINAH kathA nu teSAM zrutimbharI ! babaM babaMbaM baM laharI ! zivagAtheyaM zivakarI // 3 // roditi vilapati saMskRtabhASA / sAkSAtkAre bhavati tamAzA // pRcchati budho latApadarUpam / kimiva tAta, bhASate'parupam // yathA pitA pitarau pitarazca / tathA latA latarau latarazca // yathA ca rAmaH rAmau rAmAH / tathaiva nAmaH nAmau nAmAH // yathA ca dadhi dadhinI ca dadhIni / tathaiva mati matinI ca matIni // zrutvA jAtavepathurdInaH / tAmyati vidvAn nirjalamInaH // sAdhu sAdhu sAdhviti bruvANa: / navarasaviraso vakti glAnaH // bhavatA tAta ! rakSitA vANI / devAnAmadhunA kalyANI // vilakSaNaM vyAkaraNajJAnam / vilakSaNaM prastutapramANam // dAkSIsutaH pANinirdhanyaH / bhavatA kAtyAyano'pyananya: // tvamasi pataJjalibhASyAdhAraH / zeSasyA'bhinavo'pyavatAra: // punarasaMskRtA saMskRtabhASA / tvayA tAta ! janitA paribhASA // ciraJjIva bhava jagajjayI tvam / nanu vardhasva tAta ! satataM tvam // kvacid bhaviSyasi yadA niyuktaH / zatasahasaziSyaiH saMyuktaH // pratibhAyAste tadendrajAlam / drakSyantyeva janAzca 'kamAlam // mayA jIvane tvAdRzabuddhiH / samprekSito na vA'kSatasiddhiH //
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ grAme'nviSTaM nagare'nviSTaM zaile'nviSTA darI-darI ! babaM babaMbaM baM laharI ! zivagAtheyaM zivaGkarI // 4 // painalavidvadbhiH kulapatayaH / anviSyante sma bRhaspatayaH // antArASTriyakIrtimaNDitAH / vividhaviSayasammAnyapaNDitAH // vidyAvinayapAragA dakSAH / svacchacchavayo'pakSavipakSAH // prAvRSeNyajaladAH samavarSAH / santulitAnabhyudayanaharSAH // taizca vizvavidyAlayakIrtiH / sphItA'bhUdavadAtA'dhItiH // viparivartitaM saMvidhAnakam / pratnamallake navaM pAnakam // gaNikAnRtye'smin pAkhaNDAH / madhye kUrditavanto bhaNDAH // sarveSAmiha nagnaH svArthaH / tasmAd vikalo'bhUtparamArthaH // Aryo vAJchati nijaM samAjam / arhaM manute'nyo'pyabhirAjam // lAlATikaM varayate mantrI / svaviTameva vRNute SaDyantrI // udAsInatAM bhajati kuTumbaH / ko'pi nRpo'stu ko nu me lambhaH // nirghoNasya yathA''sIt sattvam / andhasyA'pi tathA netRtvam // truTitA nanu zAradA vipaJcI / kulapo jAto yataH prapaJcI // mahanIyoccazikSaNaM naSTam / tad dRSTvA vAGmAtuH kaSTam // kulapatayo jJAnodadhikalpAH / ye paJcaSA ajAtavikalpAH // zAsanAya no te rocante / yato na tatparito hiNDante // kiM karaNIyaM kiM varaNIyaM smaraNIyau vA rudra-harI babaM babaMbaM baM laharI ! zivagAtheyaM zivaGkarI // 5 // dillyAM laTakamelakaM jAtam / netRgRhe maGgalaprabhAtam // zAsanapakSe'thavA vipakSe / netuH svargaH svasmin kakSe // bhojanacAhanasevaka saukhyam / AjIvanamiha yAtrAsaukhyam // svarNaM dagdhvA yathA nirmitam / svarNabhasma taccauSadhaM smRtam // janatAM dagdhvA tathA kalpitam / janatAbhasma netRbhissatatam // tajjanatAbhasmanA vivRddhAH / ete bhAnti kuberasamRddhAH // vismRtadussahadaNDAghAtaH / yathA gRhe zvA punarapi bhrAtaH // nyakkRtathUtkRtadhikkRtakAyAH / kArAdaNDitanetRnikAyAH // 16
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA'khilaM lIlayA sahantaH / dRzyante kRmayo vilasantaH // jayAjayau vA lAbhAlAbhau / sampadvipadau harSaviSAdau // nijAgAra-kArAgRhavAsau / zAsanatavAd vyAsasamAsau // ubhayaM samIkRtya jIvantaH / vilapanto'ntarmukhairhasantaH // satyameva yoginastaTasthAH / netAro viSame samavasthAH // paradhanasukhino'jagarajIvanAH / kRtvA'kiJcitsakalasAdhanAH // lokatavagaruDaskandhasthAH / sAkSAllakSmIpatipratiSThAH // janatA sukhinI na syAdebhyaH / sukhinastvime kintu janatAbhyaH // karkaTamahAroga iva netA / janatAprANaharassukhabhettA // tasya na kimapyauSadhaM dRSTam / zAsanatavAntaraM na ceSTam // varamAsIdAGglaprazAsanam / zreSThakSamakovidasamarthakam // dhigupavanaM tadyatra nu kAkAH / zAstAraH syuH pikA varAkAH // kimatra kurmaH kimatra zRNmaH taraNIyeyaM kathaM tarI ? babaM babaMbaM baM laharI ! zivagAtheyaM zivakarI // 6 // janatA jAgarayati nirbhIkaH / abhirAjo bhAratAvanIkaH // keSAJcinmuSTau janatavam / baddhaM jAtaM vipattitatram // jIrNaM zIrNaM galitaM palitam / tyAjyamidaM krandanasaMvalitam // roditi janatA hasati sAMsadaH / jIryati janatA naTati sAMsadaH // janatAbdhau netA vaDavAgniH / janatAraNye netA vahniH // kSudrajanodayamandarakalpam / dhigajanatavaM nihatavikalpam // karaNIyaM janatAbdhimanthanam / punarapi bhUyo'pyamRtanimittam // yebhyo'nyathA khalebhyo muktam / rASTra syAttaiH punarnu bhuktam // uttiSThat jAgrata pravIrAH / bhArataputrAH ! raNabhuvi dhIrAH // prAgabhavan ripavaH parakIyAH / zAtayanti samprati svakIyAH // tvAmAhvayati bhAratI mAtA / rakSa rASTrabhUmiM tvaM trAtA !! bhraSTatatramiha duSTajanaM jahi siMhastvamasitIkSNanakharI ! babaM babaMbaM baM laharI ! zivagAtheyaM zivakarI // 6 // Sunrise Villa, Lower Summer Hill, SHIMLA (H.P.) 17
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAikukAvyAni DaoN. harSadevamAdhavaH - kurvanti kati nirjalA ekAdazyastUSArtA vRkSAH ? // caTakAH ! zAntA lAvAdravAH / kurvantu nIDaracanAm 9 annaM na prAptam / ekAdazyupavAsaH zune dazamyAm // - sarve'pi mArgAH pratinivartante nu zrAntAH svageham // - atithirbhUtvA navavatsarAnandaH Agato gRham // 0 laghuke bile pipIlikA-nirmitaM brahmANDasukham // - nidrAM harati madhUkapuSpagandhaH pika-spreNa // 8, RajTilak Bunglow, Nr. Abadnagar, Bopal, Ahmedabad-380058 18
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyatrayI DaoN. kauzala tivArI 1. mArgaH 2. samarakSetram mArgA na gacchati kutrA'pi sa sthitaH sadaiva svasthAna evaM vinA dUSaNaM vinA mahattvAkAMkSAm, ahameva calAmi tasmin vinA zrAnti vinA vizrAma lakSyasyecchAyAm, bhramAmi satataM tyaktvA sahapathikAn sArthasyA'grataH, vismarAmi yat mArgo na gacchati kutrApi // andhatamasam ekalo'haM naikai te samarakSetram, astraiH zastraiH susajjitAste niHzastraH kavacahIno'ham, balena garvitAste nirbalo bhayabhIto'ham, jigISavaste prahArakAmukAH jIvanakRte prayAsarato'ham, akasmAt truTitA nidrA svapnA bhagnAH tathA'pi saiva kathA, andhatamasam ekalo'haM naikai te samakSetram //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. puttalikA bAlyakAle krIDitA mayA putalikAkrIDA, idAnImahamapi puttalikIbhUtA, AtmahitA praNayarahitA sukhaduHkhayoH samabhAvA saGketaiH nRtyaratA sadaiva kRtrimasmitayuktA // . yadA jAgariSyanti puttalikAH tadA naMkSyanti sarve sUtradhArAH svasUtraiH saha // 0 citritAH puttalikAH sarvA bhavanti manasA varNahInAH // 0 puttalikA nRtyati sUtraM vinA'pi kadAcidekAnte // mAlAdevI mahollA vArDa naM. 31, bArAM (ji. bArAM, rAjasthAna) 325205
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlakAvyam caTakAyA: janmadivasaH DaoN. harSadeva mAdhavaH 'jolI' caTakA prAtaHkAle - yadA prabuddhA jaataa| svapnaM tyaktvA dRSTvA sarvaM ___ paraM vismayaM praaptaa| 'cokaleTa' puSpANi santi phalaiH miSTikAH santi / 'biskiTAni' parNAnAM sthAne pataGgikAH nRtyanti /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ payohimaiH zvetA vRkSAH, tAn __ leDhi nanu mArjArI meghadhanoH khaNDAH zAravAsu nRtyati tale mayUrI / naiva lekhanI, naiva pustakaM gRhakAryaM nahi syUte / avakAzaH zAlAyAM nUnam __ adya kokilaH brUte / tadaiva saralA caTakA mAtA kathayati tAM sAnandam / "jAte ! janmadinaM tava adya __ krIDatu dinaparyantam // janmadine kiM sukhaM kevalaM naiva du:khaM nahi paThanam / khAnaM pAnaM tathA nartanaM ___ puSpaiH sArdhaM bhramaNam / pratidivasaM nanu janmadinaM hi bhavet tadA na hi cintA / mAtA vihasati kathayati bAle / tvaM tu pramattA mugdhA / janmadinaM tu prativarSaM bhoH / ekavAramAyAti / punaH pratIkSAM kRtvA kRtvA varSaM punarapi yAti // bAlAH ! paThanaM sadaiva kArya ___ lAbhaH paThana-zrameNa / sAphalyaM prAptavyaM nUnaM mahatA parizrameNa // 8, RajTilak Bunglow, Nr. Abadnagar, Bopal, Ahmedabad-380058 22
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlakAvyam kalahapriya: campakacaTakaH DaoN. harSadeva mAdhavaH campakacaTakaH kalahapriyo'sti divase kurute nidrAm / saMlApe brUte anRtaM ca ___ kurute sadaiva nindAm // parihAse kruddho bhUtvA nanu paruSaM kathayati zIghram / vakro bhUtvA vyavahAreSu sadA dunoti svamitram // vIkSya darpaNe svapratibimbaM karoti cacaprahAram / pizunaH kathayati kimapi rahasyaM suhRdo vinA vicAram // zuko navIno mitA sArikA zravaNaH kAkaH capalaH / manISA nAma kapotI sandhyA kAkI bhekaH vimala: // sarve militAH aho kIdRzI ! campakasya durjanatA ! adhunA tena na maitrI zakyA tariman nA'sti sujanatA // sarvaiH adhunA kRtA pratijJAH saMlApo na hi tena / naiva ca krIDA, naiva bhojanam / alaM tena gamanena // 'iTTAkiTTA' vayaM tvayA saha maitrI nahi krvaam| 23
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ uktaM sarvaiH vimukhaiH campaka ! taba na suhRdo na bhavAma // ko'pi na vadati, ko'pi na lapati campaka eSa udAsaH / naiva ca krIDA, ko'pi na vihasati nAsti kathA-parihAsaH // mAtuH pAzrce gataH campakaH mAtrA jJAtaM sarvam / campakasya doSAn nirdizya mAtrA kathitaM satyam // 'vatsa ! na kalahaH kartavyazca anRtaM nahi vaktavyam / naivaikena yaduktaM kasmai kadApi tat kathanIyam // mitraiH saha sauhArda kArya miSTabhASayA vAcyam / krodhaH zatruH krudhA bhASaNaM paSaM vAkyaM tyAjyam // campakena gatvA mitrebhyaH kSamA prArthitA sadyaH / RjutAyuktAM maitrI taiH saha kartuM gRhItaH zapathaH // adhunA sarve campakena saha snigdhatayA bhASante / krIDAmagnAH sarve vRkSe harSayutAH vartante // tyaktvA anRtaM maitryAM nityaM paizunyaM khalu tyaktvA vadantu priyavANI krIDantu prasalahRdayAH bhUtvA // 8, RajTilak Bunglow, Nr. Abadnagar, Bopal, Ahmedabad-380058 24
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsvAdaH pazu-pakSiNAM smaraNazaktiH munikalyANakIrtivijayaH ekasya praznasyottaraM kevalamanumAnena dIyatAm / kiJcA'sya praznasya vAstavikamuttaraM tu vaijJAnikA api naiva jAnanti, kevalamanuminvantyeva te / ata uktaM - kevalaM tarkabalenaiva pratyuttarayantu - saGgaNakayantrasya smRteH (Memory) sandarbha manuSyamastiSkasya smRtikSamatA kiyatyasti ? arthAt manuSyasya smaraNazaktiH kiyatAM megAbAiTAnAM(MB) gigAbAiTAnAM(GB) vA saGgrahaM kartuM samarthA ? yadyapyetAdRzaM sAmyamatra kartuM sarvathA'zakyameva, yataH saGgaNakayantraM tAvat svIyasmRtau sarvAmapi sAmagrI zUnyamekazcetyaGkadvayarUpeNaiva saGgrahNAti, mastiSkaM tu smaraNasAmagrI rAsAyaNikasaGketarUpeNa sagRhNAti / evaM satyapi robarTa-barjanAmakenA'merikIyarasAyaNazAstriNA smRtikSamatAyAH parIkSaNaM kRtvA'numAnabalena nirdhAritaM yad vayaskasya sAmAnyamanuSyasya mastiSkaM prAyaH 1000gigAbAiTamitAM smaraNasAmagrI saGgrahItuM samarthamiti, arthAt mastiSkasya kSamatA 0-1 tulyAnAM 80,00,00,00,00,000 aGkAnAM (nAma tanmitAyAH sAmagrayAH) saGgrahaM yAvannaiva kSIyate / bahUnAM saMzodhakAnAM tviyaM saGkhyA'lpA pratibhAti / mAnavamastiSkasya pratyekaM koSaH dvau vA trIn vA'GkAn saGgrahItuM kSamo'sti, atastatkSamatA 3000gigAbAiTamitA'vadhAraNIyeti / ___atho bhavatu nAma manuSyamastiSkasya saGgrahakSamatA yA kA'pi, asmAbhiratra cintanIyo viSayastu pazu-pakSiNAM smRtizaktimadhikRtyA'sti / asmAkaM prazno'pyayamevA'sti yat - manuSyasya smRtizaktestulanAyAM pazu-pakSiNAM smRtiH kiyatI kIdRzI cA'sti ? - iti / atha ca yadA pazu-pakSiNAM smRtiviSaye vicArayema tadA'smAkaM smRtau sarvaprathama dRSTAntaM hastina evA'vatarati, yato hastinaH smRtiviSaye yAvatyaH kiMvadantyo janazrutayazca santi tAvatyo na kasyA'pi pazoH pakSiNo vA viSaye santi / yadyapi tAsu bahvayo'vitathaiva santi, vaijJAnikAzcA'pi tA anumanvate, yataH sarveSAmapi bhUcara-sajIvAnAM manuSyasahitAnAmapekSayA hastino mastiSkaM bRhattamamasti / AphrikIyahastino mastiSkaM sArdhaSaTkilogrAmamitamasti eziyAkhaNDIyagajasya ca mastiSkaM sArdhapaJcakilogrAmamitaM bhavati mahattamatayA / (hastino'pekSayA naikaguNabhArayutasya vhelamatsyasya mastiSkaM kevalaM kilogrAmadvayamitameva bhavati / ) tathA mastiSkepi yatra cirakAlInAni smaraNAni sagRhyante sa temporal lobes - ityAkhyo vibhAgo'pi gajaviSaye suvikasito'sti / ataH smartavyAn zubhAzubhAnanubhavAn sAmAnyo'pi gajo na mAsAn yAvadapi tu varSANi yAvannaiva vismarati / udAharaNamekaM pazyAmaH - jarmanIdezasya DresDenanagarasthe prANisaGgrahAlaye jambonAmA''phrikIyo hastI dvAbhyAM hastinIbhyAM saha saMvAsita AsIt / athaikadA tasyA'ntre kazcana roga utpannaH / tatazca tenA''hAragrahaNaM sthagitam / karmacAribhistasya bahava upacArAH kRtAH parantu naiSphalyamevA'rjitam / antato 25
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatvA tairmyunikanagarasya nipuNaH pazucikitsaka AhUtaH / tenA'pyAgatya hastI parIkSitastasmai ca roganAzakamauSadhaM pradattam / kintu tena tannaiva svIkRtam / anubhavinA cikitsakena nirIkSaNAjjJAtaM yat samIpasthAyai hastinyai yo bhojanagrAso dIyate sma tamayaM hastI kadAcid balAdAcchidya svayameva khAdati smeti / etadapi ca prAyaH svayaM bhojanaM tyaktavati tayorbhojanakaraNaM tasmai naiva rocate smeti kAraNAt / tatazca cikitsakena susvAdau bhojanakavale tadauSadhaM nikSipya sa kavalo hastinyai pradattaH / tad dRSTvA kupitena hastinA taM kavalamAcchidya svamukhe nikSiptaH / kintu kavalaM mukhe nikSiptavataiva tena cikitsakakRtA vaJcanA jJAtA tadauSadhasvAdamabhijJAya / ataH so'tIva kruddho jAto nikaTe sthitaM pASANakhaNDaM ca zuNDayA gRhItvA cikitsakaM prati prakSiptavAn / diSTyA cikitsako rakSito'bhavat / kintu kupitasya hastinastANDavaM cirAya pravRttam / vRttasyA'sya ghaTanAnantaraM sapta varSANyatItAni / tAvatA ca naikavAramapi sa cikitsako DresDenanagare prANisaGgrahAlayaM gatavAn / tata ekadA svIyau dvau pautrau prANisaGgrahAlayaM darzayituM tatrA'pi vizeSato jambohastinaH khelAM darzayituM nItavAn saH / tadAnIM tasya veSo'pi bahubhinna AsIt, zirasyapi ca tena zirastraM dhAritamAsIt, kAlabalAcca tasya deho'pi kiJcidiva parAvartita AsIt / sahaiva sapautraH sa sArdhazatamanuSyANAM samUhe sthita AsIt / evaM satyapi jambohastI taM kSaNArdhenaiva pratyabhijJAtavAn tamAkrAntuM cA'bhidhAvitavAn | varSasaptakapUrvaM jAtamanubhavamito'pi jambo naiva vismRtavAnAsIt nA'pi ca tasminnanubhave tena saha kapaTAcaraNaM kRtavantaM cikitsakam / etAdRzyA dRDhAyAH smaraNazakteH kuprabhAvaM bahubhyo varSebhyo yugANDAdezIyA janA samyaktayA'nubhavantaH santi / tatra hi deze bahava AkheTakA hastinAM dantayoH prAptyarthaM nirmaryAdatayA hastino ghnanti / yUthamadhye sthitaH kazcana karI yadA sameSAmapi yUthIyAnAM samakSameva hanyeta tadA te kariNaH kadA'pi tAmAghAtajanikAM ghaTanAM naiva vismareyuH / hastino na kadA'pi vismaranti nA'pi kSamante ( Elephants never forget and cannot forgive) ityuktyanusAraM te rAtrau manuSyANAM grAmANi gatvA gRhANi kSetrAdikaM ca sarvamapi samAkramya vinAzayanti, ye ke'pi ca manuSyAstanmadhye dRzyante tAnapi nirdayaM ghnanti / AphrikIyavanyajIvanAbhyAsakAH kathayanti yannaite hastina etat sarvamAhArArthaM kurvantyapi tu manuSyANAM dhRSTatAyA: pratIkArArthameva kurvanti / - idamidAnImeva saMzodhakAnAM dRSTipathe hastinAM smRtiviSaye nUtanamekaM vRttaM samAgatamasti / I AphrikIye deze boTsavAnAnAmani sAvutIcenalAbhidhA praNAlI (canal) vidyate / triMzato varSebhyaH pUrvaM sA'tyantaM jalasamRddhA''sIt, hastisahitAnAM naika pazu-pakSiNAM kRte sA vizrAntidAyinyAzrayasthAnaM cA''sIt / athA'kasmAt kenacidajJAtena kAraNena tatra sthitaM jalaM zanaiH zanairhIyamAnaM jAtam, alpenaiva ca kAlena sA sarvathA nirjalA jAtA / tatazca hastino'nye ca prANinastatrA''gamanAnnivRttA abhavan / adhunA kila triMzadvarSAnantaraM punarapi kenacit kAraNena sA praNAlI punarapi jalasamRddhA jAtA'sti / bhUstarazAstriNAmanusAraM bhUgarbhe jAtAnAM keSAJcid bhUstarIyaparivartanAnAM kAraNAdevaM jAtamasti / bhavatu tat, 26
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu dUravartipradezeSu vasatAM hastinAmapi praNAlyA jalasamRddhatvasya samAcAraH prAptaH syAditIva naike hastino vibhinnebhyaH pradezebhyaH zatazaH kilomITarANAM pravAsaM kRtvA tatra samAgatAH santi / eSa ca pravAsastaiH kutrA'pi mArgabhraMzamaprApya nirvighnatayA kathaM kRtaH khalu ? yadi smRtau sAvutIpraNAlyA mAnacitra(map)maGkitaM syAt tadaivaitat sambhavet kila ! AzcaryaM tvetad yat prAyo varSANAM sArdhadvayadazakAdArabhya na ko'pi hastI tatra praNAlyAM smaagtcrH| evaM sthite'pi teSAM smRtipaTe etanmAnacitramakSuNNaM vartate / etadeva darzayati yad - jananAnantaraM hastI yamapi pradezaM gacchati tasya mAnacitraM tatsmRtipaTe'GkitaM bhavati, yAvajjIvaM ca tat sa naiva vismarati / paramatra praznastveSa eva yat triMzadvarSAnantaraM praNAlyAM jalaM samAgatamiti tu hastibhiH kathaM jJAtaM kila ? etaduttaraM jJAtumasmAbhiH pratIkSA kartavyA, saMzodhanaM pravartamAnamasti / hastinAmetAdRzasyA''caraNasyA'yameva bhAvArtho yat tanmastiSkaM tridhA sAmarthyaM dhArayati, yathA - 1. yaM kamapi jAtamanubhavaM smRtisthaM kartuM tat samartham / 2. dhAraNAsvarUpeNa te'nubhavAstatrA'vasthitA bhavanti / 3. yadA kadA'pi ca samaye hastI tAnanubhavAn punarudbodhayituM samartho'sti / evaM ca hastinastIvAM smaraNazaktimAzritya naike udAharaNAH prApyante, kintu, ito'nye'pi bahavaH pazu-pakSiNaH santi yeSAM smRtirananyasAdhAraNatayA tIvrA satyapi bahuprasiddhiM naiva prAptavatyasti / itaH pAdonazatavarSebhyaH pUrvamapi prakRtivida etadapi samyaktayA na jAnanti sma yanmanuSyetarANAM sajIvAnAM mastiSke smaraNakSamatA vidyate na veti / tataH 1935 tame varSe osTriyAdezIyena vizrutena jIvavijJAninA konarADalorensenaidamprAthamyenaitaddizi rasapradaM saMzodhanaM samArabdham / vividhAn prayogAn kRtvA tena darzitaM yajjanmakAle pakSizAvakAnAM mastiSkamaraJjitapaTavat sarvathA svacchaM bhavati, prathamApAte tasmin yadapi smaraNamabyate taccirAya tatrA'vasthitaM bhavati / ayaM ca smaraNaprakArastena vijJAninA mudrAGkana(imprinting)rUpeNa vaNitaH / lorensena svIyAH prayogA haMsazAvakopari kRtAH / tena dRSTaM yad - yadA'NDakavacaM bhittvA zAvako bahirAgacchati tadA sAmAnyatayA sa yatkimapi gatimad vastu sacetanaM vA pazyati tasyA''kAraM svIye mastiSke'Gkayati, tatazca taM svamAtaraM matvA sa sadA'pi tamevA'nusarati / svIyaprayogakaraNakAle bahuzaH sa svayameva paripakvAnAmaNDAnAM samakSamupasthito bhavati sma, yena yadA'NDakavacaM bhittvA zAvakA bahirAgaccheyustadA sarvaprathamatayA te tameva pazyeyuH / yadA caivaM bhavati sma tadA te zAvakAstameva svIyaM mAtaraM matvA tamevA'nusaranti sma / athaikadA lorenso haMsyAH kASThamayImAkRtiM tatrollambitavAn tantusAhAyyena ca gatimatI tAM kRtavAn / tatazca yadA zAvakA aNDebhyo vinirgatAstadA te tAmAkRtiM dRSTvA tAmevA'nvasaranta / lorensenaitadapi nirIkSitaM yadeteSAM zAvakAnAM smRtipaTe yadidaM prathamamaGkanaM bhavati tadatIva cirasthAyi bhavati, tacca nahyalpakAlenA'pagacchati / evaM ca lorensasya prayogaimanuSyetarajIveSvapi smaraNazakteH sattvaM pramANitaM jAtamaidamprAthamyena / aGkanaM bhavatItyeva jJApayati yajjanmakAlIno'nubhavo mastiSkasya kasmiMzcit koNe'vasthito'stIti, tannAma ca 27
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ mastiSke'nubhavaM smRtisthaM kartuM sAmarthyamastIti - arthAt pazu-pakSiNAmapi smaraNazaktirastyeveti / etasmiMzca pramANite jAte'nyaH prazna utthitaH saMzodhakAnAM samakSaM yat - pakSiNAM mastiSke'nubhavAGkanasyeyaM prakriyA kena hetunA pravezitA prakRtyA ? etasya tArkikamuttaraM cintyate cettarhi jJAyate yat - spardhApUrNAyAM vanyasRSTau pade pade maraNabhItau satyAM svasya rakSaNArthamavasthAnArthaM ( survival) ca zAvakena svIyamAtuH sAnnidhya evoSitavyaM, viyoge tu maraNameva syAdato jananAntarameva zAvakasya mastiSke mAturAkArasya mudrAGkanaM bhavati yaccA'dRzyarUpeNa tasya svIyamAtrA saha bandhanaM racayati / asya bandhanasya ca vazaMvadaH sa zAvakaH satataM mAtaramevA'nusaran tatsAnnidhya eva vasati na kintu yatra kutrA'pi gacchati / evaM ca smRtipaTe jAtamidaM mudrAGkanaM zAvakasya kRte ekA dRDhA rakSaNavyavasthA siddhA bhavati / mukhyatayA ca haMsasadRzAnAM pakSiNAM viSaye iyaM vyavasthA'tIva mahattvapUrNA bhavedyatasteSAM pakSiNAM prAyaH saptASTAH zAvakAstu bhavantyeva, tathA''kheTakAH prANinastAn dRSTamAtrAneva hantuM prayatante, kintu yadA te svIyamAtuH sAnnidhye bhavanti tadA''kheTakAdInAM bhayaM sarvathA'lpIbhavati / tatazca bahUnAM mAsAnAmanantaraM yadA vayaskasya zAvakasya svamAtrA saha samparka AkasmikatayA sarvathA ca vicchinno bhavet tadaiva tanmudrAGkanaM zanaiH zanairapamRjyate tatsthAne ca vanyajIvanasya vividhA anubhavAH smaraNasthA bhavanti ye ca tasya pakSiNo jIvanaM rakSituM sahAyakA bhavanti / etAdRzAmanubhavAnAM sAhAyyena sa pakSI svIyaM vartanaM tathA parivarttayati yathA tasyA'vasthAnasya (survival) avasarA avakAzAzcA'dhikA bhavanti / smaraNazakteH prAbalyasyA'nyadudAharaNaM cASa (Jay) pakSiNo'sti / svasyA''hArArthaM bahUni bhakSyavastUni vRkSakoTareSu bhRgUnAmadhastAt zuSireSu, pASANAnAM ca randhreSu bhaviSyatkRte gopAyati sa: / yadA cA''hArasaGkaTaM bhavati tadA sa kramaza ekaikaM sthAnaM gatvA saJcitamAhAraM niSkAsyodarasAt karoti / eteSAM cASANAM varSaSaTkaM yAvadabhyAsArthaM nirIkSaNaM kurvANena nikolA - kleTanAbhidhena jIvavijJAninA'valokanakAle lakSitaM yat cASeNa saJcito gopitazca sarvo'pyAhAro rakSito naiva tiSThati / cauryasya kaitavasya ca bahavaH prasaGgA bhavantyeva tacchatrukRtA yadA kadA'pi / kasmin sthAne gopitaM bhakSyaM coritamiti tu kadAcit cASo dvitramAsAnantarameva jJAtuM prabhavati / nUtanAhAragopanakAlastu tato'pi dvitramAsAnantaramupatiSThati / araNye ca tasya gopanasthAnAnyapi prAyo zatadvayAdapyadhikAni bhavanti / evaM sthite'pi paJcaSamAsebhyaH pUrvaM katamAt sthAnAdAhArazcorito jAta iti tu samyak smRtvA sa pakSI punarapi tasmin sthAne AhAragopanaM naiva karoti / ekavAraM vaJcito vipralabdhazca sa punarapi tAdRzaM skhalanaM naiva karoti / sa nUtanAni sthAnAnyanviSya teSAmabhijJAnaM svIye smRtipuTe saGgRhNAti / evaM ca prativarSaM sthAnAni parAvartyanta eva, tAni ca zatazo bhavanti / kintu cASaH sarvANyapi tAni purANAni nUtanAni ca smaratyeva / tatra nUtanAni tAvat tatrA''hAro gopito'stItyataH, purANAni tu tatra kadA'pyAhArasaJcayaH bhaviSyatyapi na kartavya iti ! - - etAdRzyeva kadAcicceto'pyadhikA smaraNazaktiH prANijagati bahUnAM jIvinAM bhavati / tadudAharaNAni tvAgAminyAM zAkhAyAM carcayiSyAmaH / ( AdhAra : gUrjarabhASIyaM vijJAnasAmayikaM saphArI) * 28
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsvAdaH nidrA munikalyANakIrtivijayaH asmin jagati vidyamAnAnAM pratyekaM jIvAnAM sAmAnyaM sAdhAraNaM ca sukhaM kiM nAma ? - iti praznasyaikenaiva zabdenottaraM dAtavyamiti yadi kathyeta tadA taduttaramasti - nidrA / AbAla-vRddhAnAM sameSAmapyayamanubhavo'sti yat - zramAnantaraM, bhojanAnantaraM, paThanAnantaraM yAvad duHkhAnubhavAnantaramapi sarveSAM nidrava zaraNaM bhavati / nidrAyAzca samAzrayaNena sarvo'pi zramaH, sarvo'pyAyAsaH, yAvat sarvamapi duHkhaM vismaryate, prANI ca nitarAM sukhAnubhavalIno bhavatyAnidrAkAlam / evaM ca sarveSAmapi prANinAM sAdhAraNaM sukhamasti nidrA, nidrAtyAgAnantaraM tu bhavatu nAma duHkhaM vA zoko vA / enamevA'rthaM manasi nidhAya gUrjarAdibhASAsu kiJcanA''bhANakamapyasti yathA "sUtAM tyAre samAdhi, jAgyA tyArathI upAdhi-" (suptAveva samAdhiH, jAgaraNe tUpAdhiH !!) karmazAstreSu tu yadyapi nidrA darzanAvaraNakarmaNo bhedatayA pratipAdyate, yato nidrayA jIvasya darzanazaktirAviyate; tathA nidrArato jIvo jAgRtihIno bhavati, ajAgRtasya ca kutaH puNyasambhava iti nidrA pApakarmatayA'pi parigaNyate / evaM satyapi nidrAyA avagaNanA kartuM na zakyate, yataH kaivalyaprApterupAntyasamaya eva sA kSayaM yAti / tatazca yathAzakyaM tAM nigRhya, satkRtya ca sAdhako jetuM prayatate, jAgRto bhavituM cA''rabhate / 29
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadyapi nidrA sarvathA durjayA'sti, sampUrNatayA jAgaraNarata eva sAdhakaH kadAcit tAM jayati, anye tu tAM jetuM prayatamAnAH kadA tayA jitA bhavanti tadapi naiva jJAyate / ato yogAbhyAsArambhakAnAM kRte aidamprAthamyena gurUNAmiyameva zikSA bhavati yad - yadi samyaktayA yogAbhyAsaM kartumicchukAstahi samyagAhAraM samyavihAraM samyanidrAM cA''driyadhvamanyathA yadA kadA'pi yogAbhyAsabhraSTA bhaviSyatha / evameva tyAgivRndeSvapi etAdRzyeva hitazikSA dIyamAnA zrUyate yad - AhAro nidrA ca yathA yathA vaya'te tathA tathA vRddhiGgatau bhavataH, yathA yathA ca nyUnIkriyete tathA tathA'pacinutaH - iti / atha ca sAdhakAnAM lAbhArthaM nidrAM viSayIkRtya mahApuruSeNa vinobAbhAve-ityanena kecana vicArAH prastutAH santi te'tra samullikhyante - yadyapi nidrA pramAdo'sti tathA'pi yadi lAbhAlAbhadRSTyA cintyate tadA nidraikA sarvathA''vazyakI paristhitirasti / nirdoSA gADhA ca nidrA'tIva pavitrA'sti / sAdhUnAM satpuruSANAM ca nidrA'pi kazcanottamo yogAbhyAsa eva / teSAmiva zAntAM gADhAM ca nidrAM kazcana bhAgyazAlyeva prApnoti / gADhanidrAtulyA na kA'pi bhagavatprArthanA, vastutastu ca gADhanidraiva samAdhirasti yogagranthavaNitA / nidrAM tyaktvA yadi kazcana bhagavatprArthanA kartumicchati tarhi na taducitaM, yatastathA kurvatastasya nidrA prArthanA ceti dvayamapi vinazyati / api ca bhagavAMstvasti jananItulyaH, sa tu na kadA'pIcchati yat tasya bhakto nidrAM tyaktvA prArthanAM kuryAditi / kiJca, nidrAyA mahattA kevalaM dairyeNa na svIkriyate'pi tu stokA'pi sA yadi gADhA gabhIrA cA'sti tadA'tIva mahattvapUrNA phalapradA ca / ekAgreNa manasA kRtaM muhUrtamAtramapyadhyayanaM cAJcalyena kRtAt praharamitAdadhyayanAdapi prabhUtaM phalaM yathA pradatte tathaiva nidrAviSaye'pi tat satyamasti / svasthanidrAyAstrINi lakSaNAni santi - utsAhavRddhiH, vikArazamanaM, jJAnaparitoSazca / etatprAptaye ca gADhA niHsvapnA ca nidrA''vazyakI / tatkRte ca AdinaM yadapi kriyeta tat tathA kartavyaM yathA tad na nidrAM vA prabhAvitaM kuryAt na vA svapnasya ca kAraNaM bhavet / yasmin viSaye'smAkamAsaktiraprItirvA'sti tadviSayakA eva svapnAH prAyazo bhavanti, arthAd rAgaviSayakA dveSaviSayakA vaiva svapnAH dRzyante / ataH sAvadhAnatayA tathA vartitavyaM yathA jAgRtAvevA'lpAlpau rAga-dveSau syAtAM, tathA yA'pi kriyA svapnaM prabhAvayet sA kriyA jhaTityeva sthaganIyA / mama matena tu svapnadarzanamevA'yogyamasti / ato yadi bhagavAn svayamevA'pi svapne samAgatyA'smAkaM kiJcana sUcanaM dadyAt tadA bhagavate nivedanIyaM yad yadi paraM jAgRtAveva sarvasamakSaM sUcanIyo'haM, na punazcauryeNaivaM svapneSu-iti / mama svakIyo'nubhavo'sti yad gADhayA svapnarahitayA nirdoSayA ca nidrayA vicArANAM yAdRg vikAso bhavati tAdRk tu nirvikalpasamAdhinaiva yadi paraM bhavati nA'nyayA kayAcidapi paristhityA / zayanAt pUrvaM sarvottamA vicArAH kartavyA yena cintane teSAM bIjAnyupyeran, tato gADhanidrArUpayA mRttikayA tAnyAcchAdyeran, tadA teSAM bIjAnAmatyuttamo vikAso bhaviSyati / 30
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ mama matena tu sa eva svavazo'sti yaH svecchayA nidrAM kartuM zaktaH syAt / mahAn senApatirnepoliyanasyeyaM kSamatA''sId yat sa yadecchet tadA - yuddhe pravarttamAne'pi nidrAtuM samartha AsIt / IdRzIM kSamatAM yadi vayamapi sAdhayema tadA mahAnti kAryANyapi lIlayA kuryAma / nidrAmanubhavanti sarve'pi kintu sA kathamAyAti kathaM cA'smAn svavaze gRhNAti - iti tu na ke'pi jAnanti / yogazAstrAnusAraM tu saikA vRttirasti yasyA''dhAro'bhAvAtmikA'nubhUtirasti, yaduktam abhAvapratyayAvalambanAvRttirnidrA || prAyazo hi janA vyagrA eva bhavanti, na kutracidapi samAdhAnaM labhante / yadi nidrA nA'bhaviSyat tadA tu te sarvadA vyagrA evA'svasthAzcaivA'bhaviSyan na ca kutrA'pi zAntiM labherat / kintu nidrA''gatyA'zAntebhyo vyAkulebhyazca janebhyaH samAdhiM pradatte / tatrA'pi gADhA niHsvapnA ca nidrA'pUrvAmeva zAnti prasArayati citte / praznastvayamevA'sti yat tAdRzI nidrA kathaM labhyeta ? mayA dIrghakAlikenA'nubhavenA'trA'rthe prakriyeyaM cintitA'sti -- (1) AdinaM parizramaM kurvato janasya zarIraM zrAntaM bhavati / tadanu zayanAnantarameva gADhA nidrA samAgacchet / (2) mama cintitaM sarvamapi kAryaM paripUrNaM jAtamiti tRptiH paritoSazca zAntanidrAyA AvAhakau syaataam| (3) zayanakAle gRhItA dIrghazvAsocchvAsA vicAracakraM zAntaM kurvanti, kAma-krodhAdIn vikArAMzca zamayanti / tatazca nidrA svayameva zAntA gADhA ca bhavati / (4) bhagavannAmasmaraNe rataM cittamapi sAralyena nidrAdhInaM bhavati / (5) bhojanAnantaraM kaJcit kAlamativAhyaiva zayanIyaM, yata udare AhAraparipAkasya prakriyAyAM jAyamAnAyAM nirvighnA nidrA naiva bhavati / gADhanidrAyAH kimityetAvanmahattvamiti praznasyedamuttaraM - gADhanidrAyAM sarvamapi zAntaM bhavati, karNau kimapi na zRNutaH, akSiNI naiva pazyataH, indriyANi zAmyanti, mano vilInamiva bhavati, evaM zanaiH zanaiH sarvamapi zAntaM bhavati, kevalaM svayaM sAkSirUpeNa tiSThAmo vayam / eSa eva nAma samAdhiH | abhyAse ca jAte yannidrAyAmanubhUyate tajjAgRtAvapyanubhUyate / sAdhakasya kRte sarvazreSThaM sAdhanaM sarvottamaM ca karma samAdhireva sa ca samAdhirgADhayA pUrNayA niHsvapnayA ca nidrayA'pi sidhyati / yataH samAdhirnAma mano-buddhyoH paramAtmani layaH, Atmikazaktezca prAdurbhAvaH / yadyasmAkaM yathoktA nidrA svasAt syAt tadA vayamapi paramAtmano naikaTyaM prApya svAtmazakteH pUrNaM vikAsaM kartuM samarthA bhavema / evaM ca pramAdarUpAyAH karmodayasvarUpAyAzca nidrAyAH sakAzAdapi vayaM zreSThamAtmikalAbhaM prAptuM zaktA yadi jAgRtimabhyAsaM cA'nuvartemahi / O 31
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsvAdaH antarbhAvavAdasya prathamodAharaNam / yallApurakRSNazarmA bhAratIyakAvyamImAMsAyA itihAse zrImadAnandavardhano vizeSeNa ullekhamarhati / kristIyanavamazatakasya ante kAzmIreSu sa dhvanyAlokanAmakamekaM prauDhaM kAvyamImAMsAgranthamagrathnAdityavagamyate / Anandavardhano dhvanyAkhyasya kAvyatattvavizeSasya AviSkartA iti prathate / AlaGkArikajagati dhvaniprasthAnapravartaka ityapi vikhyAtaH saH / kristIyanavamazatakasyA'nte (kristazaka 900 - 901) kAvyamImAMsakeSu dhvanervyavahAra Arabdha iti tarkayanti / dhvanyAlokagrantharacanAvasare dhvanivirodho nAmnA'pi nA''sIt / kevalaM sambhAvanayA kAMzcid virodhAn "bhAktamAhustamanye" ityAdinodalikhat granthakAro dhvani naiva viruNaddhi - ityapi kecit / satyam / dhvanivirodho nAma vyaJjanAviSayakaM kAvyaM kAvyamImAMsakAnAM keSAJcit asvarasa eva / dhvaniprasthAnAbhimataM vastvalaGkArarasAdirUpaM kAvyArthaM tu na ko'pi sahadayo viruNaddhi / antarbhAvavAdinAmapi vyaJjanAviSaye kevalaM vivAdaH / dhvanyalokaracanAsamakAlaM dhvanivirodho nA''sIdeveti tu sambhAvyate / dhvanyAlokaracanAduttaraM tu "nUtaneyaM vyaJjanA zAstrakArairananujJAtA'' itikRtvA vyaJjanAvRttiviSaye keSAJcidaruciH sambhAvyate / kristIyadazamazatakasyA''dibhAge udbhaTasya kAvyAlaGkArasArasaGgrahasya laghuvRttau pratIhArendurAjaH keSucidalaGkAreSu dhvanimantarabhAvayat / tathA pratIhArendurAjasya samakAlikaH siMhalIyo bauddhapaNDitaH ratnazrIjJAnanAmA kAvyA 32
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzavyAkhyAne ratnazrInAmake samAsoktiprakaraNe - iyameva cA'nyaiH dhvaniriti kathyate - ityuktyA dhvanimalaGkAreSvantarbhAvayati / imau pratIhArendurAja-ratnazrIjJAnau AnandavardhanAt paravartinAvityavagamyate / karNATakeSu kannaDabhASAyAM kavirAjamArganAmno granthasya racayitA zrIvijayAkhyaH kavipaNDitaH prathate / rASTrakUTavaMzasya nRpatuGgasya rAjJa Azraye kristIyanavamazatakasyottarArdhe zrIvijayaH kavirAjamArgamAracayaditi (mAkiM kristazaka 875) sambhAvyate / kavirAjamArgagrantharacanAkAle dhvanyAlokagranthasya racanAkArya nA'vasitamAsIditi ca tarkayantyAlocakAH / paraM kAvyatattvavizeSArthakasya dhvanizabdasya ullekhaH kavirAjamArge dRzyate / kathamidaM samapadyateti viduSAmAzcaryaM jAgati / dhvanyAlokasyodapAtpUrvaM "dhvanikArikA"nAmnI kAcana laghukAyA kRtirAvirAsIdAlaGkArikajagati iti kiMvadantI tu pracalati / parantu vidvAMsastAM na vizvasanti / dhvanyAlokAtpUrvaM dhvanikArikAkhyAyAH kRteH sambhAvanA naiva yujyate / dhvanyAloke vidyamAnAnAM kArikANAmeva dhvanikArikA iti vyavahAra AlaGkArikajagati - iti viduSAmAzayaH / ata eva kavirAjamArge vidyamAnasya dhvanizabdasya kAvyatattvavizeSarUpo'rtho naiva ghaTate / api tu lokavyavahAre yathA bherIdhvaniH, vINAdhvaniH, sopAnamArge patitaM tu pAtraM dhvani TaThaM ThaM tanute yathaivetivat kevalaM ninAda ityevA'rtho grAhya iti keSAJcit kannaDaviduSAmAgrahaH / dhvanyAlokAt pUrvamAlaGkArikajagati kAvyatattvavizeSArthakasya dhvanizabdasya vyavahAro nA''sIdevetyatra yadyasti spaSTaM pramANaM tarhi kavirAjamArgasthaM dhvanizabdaghaTitaM kandapadyaM prakSiptaM dhvanyAlokAt parastAditi aGgIkartumucitam / tadvihAya dhvanizabdasya arthApalApo na yujyate iti namrA nivedanA viduSAmagre / kAvyamImAMsakA vidvAMso vidAMkurvantu prathamaM dhvanilakSaNakArikAmanantaraM ca kavirAjamArgasthaM kannaDa bhASAnibaddhaM kndpdym| yatrArthaH zabdo vA tamarthamupasarjanIkRtasvArthau / vyaktaH kAvyavizeSaH sa dhvaniriti sUribhiH kathitaH // - dhvanyAlokaH / (racanA-kristazaka 900) dhvaniyeMbudaLaMkAraM dhvaniyisuguM zabdadiMdamarthade dUSyam / nenevudidaniMtu kamaladoLanimiSapugamoppitodiMtidu codyam / - kavirAjamArgaH 3-209. (racanA kristazaka 875. prakSiptatve tu kri0 901 anantaram / ) dhvanistAvadalaGkAraH dhvanyate zabdena arthena dUSyam / smartavyo'yamitthaM kamale'nimiSayugaM kAzatetarAmatIdaM codyam // - iti cchAyA 33
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanilakSaNe "arthaH tamarthaM vyanakti" iti "kAvyavizeSaH dhvaniH" iti cAM'zadvayaM zrUyate / idamaMzadvayamAkSipati zrIvijayaH "dhvanistAvadalaGkAraH" iti / "dhvanyate zabdena" (nA'rthena iti tu arthApattyA labhyate) na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / ityuktadizA zabdaH kevalamarthabodhakaH arthapratyAyakaH, na tvarthaH arthAntarapratyAyakaH iti dhvanyate zabdena ityasyA''kUtam / arthena dUSyamityasya vyaJjanAvRttenirAkaraNe tAtparyam / arthenA'pi dhvanyate ityuktiH dUSyA iti / (duSa - vaikRtye iti, vaicitye iti ca pATho dRzyate divAdau / muha - vaicitye iti / vaicityamaviveka iti paryavasito'rthaH) evaM ca dhvanilakSaNagatamaMzadvayaM pratikSipati zrIvijayaH iti pazyAmi / idaM ca kandapadyaM maulikaM prakSiptaM veti yathAkathA cA'stu nAma / tadvaktA tu dhvanilakSaNaM kathaJcijjAnAtyeveti me matiH / yathA dhvanilakSaNe artha-zabda-dhvani-padAni ghaTakAni dRzyante, tathaiva kavirAjamArgasthakandapadye'pi tAnyeva trINi padAni dRzyante / sannivezavizeSarUpaM zabdasAhacaryamubhayatrA'pi samAnameva parilakSyate / ataH kannaDakandapadyamidaM dhvanilakSaNakArikayA gADhaM sambadhyate iti vaktumucitam / yadi tu zrIvijayo dhvanilakSaNaM nA'jJAsyat kathaM tarhi sa "dhvanyate zabdena" "arthenA'pI''ti tu dUSyamityavakSyat ? / yato hi "arthaM buddhvA zabdaracanA" iti hi smaranti / "arthaH tamarthaM vyanakti' iti tu dhvanilakSaNakArikAta: kevalamavagamyate nA'nyataH / dhvanilakSaNArthamanavagacchataH kasyacidapi vA - dhvanyate zabdena - iti vacanamasambhava eva / kA vA prasaktirakANDe tathA vaktum / kavirAjamArgastho dhvanistAvadalaGkAraH itIyamuktiryadi maulikI, tadA idameva kandapadyamantarbhAvavAdasya prathamodAharaNaM bhavitumarhati / prakSiptatve tvasya prathamatvaM kevalaM hIyate / khyAtAH kannaDasaMskRtobhayabhASAvidaH prathitayazasaH ananyasAdhAraNazemuSIkA: mAnyAH pUjyAzca mama, kecid vidvAMsaH gate kristazatake (krista 1940-1990) dhvanistAvadalaGkAraH -- ityasmin kandapadye dhvaninAmakamekamAlaGkAramapazyan / tasya cA'kasmAt purata udbhUtasya dhvanyAkhyasyA'rthAlaGkArasya kiMcillakSaNaM kiMcillakSyaM cA'pekSitam / kandapadye dvitIyA paGktiH dhvanyate zabdena arthena dUSyamiti / idaM cA'syAlaGkArasya lakSaNam / kamale'nimiSayugamiti lakSyamiti uccAvacAbhiryuktibhirvistareNa nyarUpayan dhvanyAkhyamalaGkAraM mahAnto vipazcitaH / teSAmeSAM vipazcidapazcimAnAM purataH purobhAgI bhUtvaiva kandapadyasyA'sya vAstavikArthabubhutsayA bhAratIyakAvyamImAMsakAnAM sudhInAM purataH prastutiriyamupasthApyate, zrutvA tatrabhavantaH pramANam / ___10, 8th Main Road, III Phase, GIRINAGAR, BANGLORE-560085 34
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ patram munidharmakIrtivijayaH ___ namo namaH zrIgurunemisUraye // AtmIyabandho ! cetana ! dharmalAbho'stu / atra kuzalaM vartate / gurubhagavadbhiH sAkaM vayaM sarve'pi nirAmayAH smaH / caturmAsyArAdhanArthaM vayaM saurASTrajanapade bhAvanagaramadhye virAjAmahe / bho ! adya sukhamAzritya kiJcid likhAmi / adya sarve'pi janA duHkhinaH santi / kayAcidapi kaThinaparisthityA veSTitAH santi janAH / pratipadamApattaya Agacchanti / kadAcit svAsthyaM pratikUlaM syAt, vyApAre ko'pi dhUrto vaJcanAM kuryAt, patnI gRhaM vihAyA'nyatra gacchet, putrAdayo druhyeyuH / samAje'payazaH prasaret, manaso'navadhAnAt padabhaGgazca syAt - evaM vividhavyAdhibhirjanA duHkhamanubhavanti sma / 35
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakSaNaparyantaM devatulyasukhamanubhavan jano'pi kSaNAdUrdhvaM duHkhabhAg bhavet / hatAzo janaH sa ananyagatikatayA''tmaghAtaM kartumapi prayateta / atra kiM kAraNam ? - bandho ! kAraNamekameva yat sukhaM kutra ? kathaM ca sukhaM prApyate ? iti na cintayati janaH, uta taccintayituM janAnAM samIpe samaya eva nAsti yathA pazava kutracidapi sukhaprApteH sambhAvanA syAt tatrA'cintayitvaiva dhAvanti, tathaiva vayamapi janA itastataH sukhAbhilASeNa nirantaramakAraNamevA'TAmaH / tata eva duHkhinaH smo vayam / hanta ! asmAbhiryat sukharUpeNa svIkRtaM tanna sukham, api tu sukhAbhAsa evA'sti / kiM nAma sukham ? yanna kadA'pi naSTaM syAt, yat sarvadA sAmIpye eva vartate, yattvanyAnyAbhilASazUnyaM syAt, tadeva vastutaH satyaM zAzvataM sukhaM cocyate / sukhAbhAso nAma mRgatRSNAvad dUrataH sukharUpa AbhAsamAno'pi vastuto na sukharUpaH syAt, kadAcit sukharUpo dRzyate, tathA'pi kasminnapi kAle nazyet saH / sukhaM tu zuddhadharmArAdhanayaiva prApyate, yato dharmaH zAzvataH satyarUpazcA'sti / yaH zAzvato'sti sa eva zAzvataM sukhamapi dAtuM zaktaH, nA'nyaH ko'pi / adyAvadhi yairyairmahAjanaireSaH zAzvatadharmaH samyagArAdhitastaistaistat zAzvataM sukhamapi prAptameva / kintu yaiH kSaNikasya nazvarasya ca dhana-gRha- patnI - kuTumba - AbhUSaNAdikasya prAptyarthaM jIvanaM vyatItaM taiH kSaNArdhaM kSaNikaM sukhAbhAsatulyaM sukhaM prAptaM, kintu kAlAntare tu duHkhamevA'vAptaM na tu zAzvataM sukham - iti / yathA svayaM daridro'nyaM janaM dhanikaM kartuM na zakto'sti tathaiva kSaNikasukhaM kathaM zAzvataM sukhaM dAtuM samarthaM bhavet ? bandho ! sukhaM na vastuSu vyaktiSu ca, kintu tattadvastvAdikAnAM svIkaraNe yAdRzI dRSTistAdRzaM sukhamavApyate / yadi dRSTiH sataH satyasya ca grahaNe zuddhA nirmalA ca syAttadA sarvatra sadA sukhamevA'nubhUyate / tathA'pi durbhAgyaM yat - asmAbhirvastu-vyakti - vAtAvaraNeSu caiva sukhaM kalpitaM, tannocitam / kiM nAma vastutaH sukhamiti zAstre coktam - paramaM padaM nAma mokSa, mokSe eva zAzvataM sukham / asmAbhiryA sukhasya vyAkhyA kalpitA sA'tra na yujyate / pazya yanna duHkhena saMbhinnaM na ca bhraSTamanantaram / abhilASApanItaM ca tajjJeyaM paramaM padam // asmAbhirdhaneSu sukhaM kalpitaM, kintu tatra tvatIva duHkhamasti / prathamaM tadarjane duHkham / dhanArjanArthaM kiM kiM na kRtam ? mAyA - prapaJca - kaSAyAdikamAsevitaM, evaM zIta-uSNa varSAdikamapi soDhaM tvayA / tatastadrakSaNe atIva kaSTaM soDham / tatastadvigame'pi duHkhaM jAtam - evaM dhane kalpitaM sukhaM tu duHkhamizritamasti / uktaM ca - 36
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAnAmarjane duHkhamajitAnAM ca rakSaNe / Aye duHkhaM vyaye duHkhaM dhig dravyaM duHkhavardhanam / / tvayA ghaTikAyAM sukhaM kalpitaM, kintu kenacit sA'pahatA tarhi duHkhaM, tata enatsukhamapi duHkhamizritaM syAt / evaM sA ghaTikA na sarvadA tiSThet, kadAcid naSTA'pi syAt, tato'pi duHkhaM jAyate / evaM abhilASA tvAkAzasamA'sti / ato'bhilASAyA avadhireva na bhavati / ekecchA pUrNA, tadanantaramanyA, sA pUrNA tadanantaramevA'nyA'bhilASA prakaTIbhavati ato'trA'pi na sukhamapi tu duHkhamevA'sti / atraikaH prasaGgo likhyate mayA - ___ kauzAmbyAM nagaryAM purohitasya sarvavidyAkuzalasya kAzyapasya kapilanAmA putra AsIt / bAlyakAle eva piturmRtyurjAtaH / tataH kapilo'nAtho jAtaH / kapilamanAdRtya rAjJA purohitapade'nyo brAhmaNo niyuktaH / ekadA kapilamAtA patisamRddhi smRtvA ruroda / sAzrunayanaH kapilo mAtaraM kimiti rodiSIti papraccha / mAtrA uktaM - yathA'yaM purohitaH samRddho'sti tathaiva tava pitA'pi samRddha AsIt / kintu tvaM na paThitavAn ato rAjJA purohitapade eSa niyuktaH / kapilo'vocat - ahaM paThitumicchAmi / kutra gantavyaM mayA ? mAtovAca - vatsa ! atra tu sarve'pi IrSyAlavaH santi / tato yadi tvaM paThitumicchestarhi zrAvastI nagarI gaccha / tatra piturmitramindradatto'sti, sa tvAM adhyApayiSyati / kapilastvarayA indradattasamIpaM gatvA svaparicayaM dattavAn / paThanecchA pradarzitA, prArthanA cA'pi kRtA / sa dvija uvAca - tava manorathaH zreSThaH zlAghyazcA'sti / kintvahaM niSparigrahI, atastavA''tithye na zaktaH / tatastava nityabhojanaM kathaM bhavet ? bhojanAbhAve ca paThanaM duSkaramasti / kapilenoktaM - bhikSayaiva, bhikSA na lajjAyai dvijAnAm / indradatta uvAca - satyam / kintu yadi kadAcit bhikSA tvayA na prApyeta tadA tvaM kathaM paThiSyasi ? tataH sa eva dvijaH kapilaM gRhItvA kasyacit zreSThino gRhamAgatavAn / kiM yAcase - ityuktaM zreSThinA / dvija uvAca - asmai bAlAya bhojanaM pratidinaM dehi / zreSThinA'pi tadaGgIkRtam / ataH kapilastadgRhe bhuJjAnaH paThati sma / tatra gRhe ekA dAsI sarvadA kapilasya bhojanaM pariveSayAmAsa / tasyAmanurakto babhUva kapilaH / parasparamanuraktau tau sAnandaM dinAni gamayAmAsatuH / ekadA tatra dAsInAmutsavaH prAvartata / sA dAsI puSpAdicintayodvignA jAtA / tatastena sA pRSTA uvAca - adyA'smAkamutsavo'sti / kintu puSpAdikAbhAve dAsInAM madhye me hInatA syAt, tataH khinnA'smi / 37
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirdhanatvena kapilo maunamavalambya tasthau / dAsI uktavatI - atra dhanazreSThI asti / prabhAte yastaM jAgarayati tasmai sa svarNamASau prayacchati / tatastvaM prabhAte jhaTiti gatvA madhurasvareNa maGgalapAThaM kuryAH / tataH kapilaH zreSThigRhaM gantumutsukaH san rAtrAveva nirgataH / tadA saH caurabuddhyA''rakSakairbaddhaH / prAtaH rAjJaH samIpaM nItaH / rAjJA pRSTazca sa sarvamapi vRttAntamuktavAn / rAjA karuNAo jAtaH / tenoktaM - yatheSTaM yAcasva, ahameva dAsye / kapila uvAca - vicAryA''gacchAmi, pazcAd yAciSye / tato'zokavanaM gatavAn / tatra sa dadhyau -- dvAbhyAM mASAbhyAM kiM bhavet ? tataH suvarNazataM yAce / na, tenA'pi kiM syAt ? suvarNasahasraM yAce / na, etena kiM bhavet ? pazcAt suvarNalakSAdArabhya yAvat koTisahasraM rAjyaM cA'pi yAce / tadaiva citte zubhapariNAma udgataH / mayA kiM cintitam ? suvarNamASadvayenA'pi kAryaM me siddhayedeva kintu santoSo na jAtaH / mama mAtrA vidyArjanArthamatra preSito'ham / kintu kulopahAsakaraM kAryaM mayA kRtam / alametairviSayaiH / evaM saMvignaH sa jAtismaraNamavApya svayambuddho babhUva / tatkSaNaM kezAnutpATya devatAdattaM dharmopakaraNamAdAya nRpasamIpaM gatavAn / tatra gatvoktavAn - 'yathA lAbhastathA lobho, lAbhAd lobhaH pravardhate' / cakito rAjA bahuzaH suvarNagrahaNArthaM vijJaptiM kRtavAn / tathA'pi sa kapilamuniH te dharmalAbho'stu / ityuktvA tato nirgatavAn / etena jJAyate - icchA na kadA'pi paripUrNA bhavati / yatrecchA tatra rAga-dveSasvarUpaH kaSAyaH, yatra kaSAyastatra klezaH, yatra ca klezastatra duHkham / ato'bhilASArahitaM yat sukhaM tadeva vastutaH sukhamiti / ante, bandho ! kSaNika-zAzvatasukhayorantaraM jJAtvA dharme eva prayataM kuru / yataH satyaM zAzvataM sukhaM ca dharmArAdhanAyAmevA'sti, tathaivA'tra paratra ca tenaiva sukhaM prApyate / tvamapi bAhyapadArthebhyo mano'pAsyA''tmikaguNAnAM vikAsanarUpasya zuddhadharmasyaivA''rAdhanAdvAreNa satyaM zAzvataM ca sukhaM prApnuyA iti zam / 38
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ lalitakathA chandazchaTAcamatkArA: devarSikalAnAthazAstrI vasantasya RturAjatA rasasiddhaiH saMskRtakavikokilairevedamprathamatayA ghoSitA syAditi na sambhavati / svayaM jagadguruNA kRSNena "RtUnAM kusumAkara" iti vibhUtiyogamugiratA tasya sarvotkRSTatA ghossitcraa| asmAbhirapi Rtorasya sphuTaH prabhAvo'nubhUta iti gatavarSIyAM ghaTanAM bhavadbhyaH sUcayAmi / phAlgunamAso yathaiva vyatiyAti vasantAgamasUcakA malayavAtA madhukarayUnAM, puMskokilAnAM, rasikayuvakAnAM ca hRdayAni kenacanA'pUrveNollAsena pUrayanti / phAlgunapUrNimAyA divaso'yamabhUt / holikotsava ityudghoSyate'yam, unmuktollAsa-vilAsa-parihAsasubhage'sminnutsave niSkuNThaM nirbAdhaM ca snehasurabhayo vinodAlApAH suhRtsu pravartante iti jAnImaH sma vayam / sAyaMkAle trayaH suhRdo vayamasmAkaM variSThasya mitrasya bhASAviduSo bhavyezabhaTTasya bhavanamupasRpya katipayAn kSaNAn kuNThAmuktayA suhRccarcayA yApayiSyAma iti vicintayantaH prAptA eva rAjamArgopavanasamIpasthaM tadgRham / saubhAgyavazAd bhavyeza uSIrasaurabhyasubhagaM zItalapeyaM (khasa kA zarbata) pibannAsIt / sarvairasmAbhiH sa sATopaM dhikkRtaH, "dhik tvAM yadekAkI sumadhuramidaM peyaM pibasi, prativezasthAnasmAn sarvAn suhado vismRtya / dhik tava vedajJAnam / 'kevalAdho bhavati kevalAdI' iti pratidinaM raTasi / 'moghamannaM vindate atracetA' iti jAnAse kintu ekAkI zItapeyaM pibasi / " bhavyezo'pi nA'bhUdanavadhAnaH / tenA'pi vAgArabhaTI pradarzitA- "are mugdhA ! dhig yuSmAkaM ghrANazaktim / satyamuktamRSiNA - 'uta tvaH pazyanna dadarza vAcam / uta tvaH zRNvanna zRNotyenAm' / kiM na pazyatha saMmukhe eva tripadikAyAM masRNavastrAvRtaM caSakakulakam ? kSaNamudghATayA''varaNaM pazyatha kati pAnapAtrANi surabhizItapeyapUrNAni sthApitAni mayA pUrvameva yuSmAdRzAnAM kSetrapAlAnAM balaye / pibata peyamidamAtRpti / yadi tadA'pi na pUryate yuSmAkamudaradarI, aparaM pUrNapAtramantaH sthApitamasti peyasya, ekA ca vistRtA sthAlI miSTapakvAnnapUritA yuSmAkamudarAgnAvAhutipradAnAya sthitA tasmin prakoSThe / ataH "caraiveti, caraiveti" / sarve vayaM suhRdo miSTAnnaM, salavaNAnnaM ca yathecchahamabhyavaharantaH peyacaSakANAmAnandamanubhavituM pravRttAH / jAnantyeva bhavanto yadevaMvidheSvavasareSu peyacaSakApekSayA'pi vinodAlApacaSakANAmAsvAdaH preyAn pratIyate / tadeva samajani / asmAkaM suhRt kavivaryazcAtako vasantaM saMbodhayan sadyogumphitAM svakavitAmazrAvayat / "haMho vasanta ! bandho vasanta ! puMskokila-kala-ravamadhurarAgamUrcchanAmadyamohitadiganta ! / " unmuktaM gAyati cAtake sAkSepaM mayA vArito'sau "are kiM saJjAtaM yugasyA'sya kaviSu ? te gAyanAH santi kavayo vA ? vasantamavalambya kAvyamiSyate racayituM tarhi vasantatilakayA zArdUlavikrIDitena zikhariNyA vA kimaparAddham ? kimiti na likhatha teSu cchandaHsu 39
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyam ? kimidaM sAregamapadhanitANDavaM vahati garimANam ?" cAtakaH sAvezamudatarat "are bAliza ! na jAnAsi yadeSu dineSu na zRNoti ko'pi zikharaNI, zArdUlaM, sragdharAM vA / ye raktakaNThAH kavayaH sAregamapadhani jAnanti ta eva tAlIbhirabhinandyante kavisammelanamaJceSu / prauDhAn kavIn na kazcana manyate tRNAyA'pi tatra / jJAtam ?" mayoktam - "jAnAmi, jAnAmi / maJcAH krozanti sma purA, samprati maJcA gAyanti / kintu manAG netramunmIlya pazya / idaM kavisammelanamasti bhavyezasya bhavanaM vA ? atra kimiti krozasi ? kAvyameva zrAvaNIyaM tarhi chandobaddhaM kiJcana zrAvaya / apramattavat / " ___ cAtaka uvAca - "are vaidheya ! chandobaddhamapi zrAvayiSyAmi tarhi ko vA rasAnubhavo bhavitA tvAdRze nighRNahRdaye zAstrAbhyAsakarkaze jane ? jAnAsi kAlidAsenA'pi ghoSitacaraM sphuTam ! "vedAbhyAsajaDaH kathaM na viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo muniH / zAstrakaThorANAM janAnAM kIdRzo rasAnubhavo bhavatIti sarve vayaM jAnIma eva / sarve pratyahaM pAThayAmazchAtrAn "nirvAsanAstu raMgAntarvezmakuDyAzmasannibhAH / " ato'syai tripAdikAyai yAvAn rasAnubhavastAvAMstubhyam / adya tu tvaM chandobaddha kAvyaM zrAvayitumadizase mAm, kintu na jAnAsi kiM yattvAdRzaireva zAstrAdezaparavazaiH prasedhitamAsIt - "kAvyAlApAMzca varjayet" / are tvAdRzAnAM vazaH prAsariSyaccet te tu chandaHsvapi pratibandhamaghoSayiSyan / kevalaM sUtrabaddhAni zAstrANyAraTayiSyan / " etadupari upamanyuH zrautAyana ugramanyurabhavat / tArasvareNAvocadasau - "are cAtaka ! mA vAdIzchandoviSaye tAdRzImAzaGkAm / bhAratabhUmAvasyAM chandasazchaTAstu sRSTerArambhAdeva samudapadyantetyanumIyate / pRccha bhavyezam / sarvataH prathamaM brahmaNaH kaNThaM vidArya yadA zabdarUpiNI vAk prAdurbabhUva, sA chandobaddhaivA'bhUt / mAnavajAteH pustakAlayasya prathamo grantha Rgvedazchandobaddha eva / gadyabaddhAni yajUMSi parastAtprAdurbabhUvuH / asmAkaM deze samutpannaH zizuH prathamaM chandasi roditi, ekAdaze'hni nAmakaraNAnantaraM gadye rodanaM prArabhate / " etadupari prAsaraduccasvarIyo rAvaNaravavinindakaH suhRdAmasmAkamaTTahAso yena bhavanopakaNThastheSu taruSu niSaNNA vihagAH sabhayamuDDInAH / cAtaka etacchrutvA saharSamavocat - "dhanyAH smo vayaM yadya upamanyu-zrautAyanasadRzA vedAbhyAsajaDA api chandaso mahimAnaM gAyanti / "RtaM ca satyaM yAmIddhAttapaso'bhyajAyate'"tyAdizrutikaTUni vAkyAnyugiratAmeSAM zrotrANi kAvyarasajJatAM manAk zikSantAmityuddezenaiva tu deze'smin zrotrakaTUn varNAnAdAyA'pi rAvaNasadRzairmahAmahimabhiH "jaTAkaTAhasaMbhramabhramannilimpanirjharI", "dhagaddhagaddhagajjvalallalATapaTTapAvake" ityAdi paJcacAmarabaddhAni stotraNyalekhyanta / tadA'pyeSAM karNakuhareSu rasajJatA nA'labhata sthAnam / " bhavyezabhaTTena mAdhyasthyaM kurvANena kathitaM, "mA maivaM vicintya / asmin deze tu na kevalaM zrautAnAM smArtAnAM vA'pi tu vedAntinAM, saMnyastacihnAnAM, jaganmithyAtvaghoSiNAM brahmavidyAmAtracintakAnAM zaGkarAcArya 40
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadRzAnAmapi mAnaseSu gItigAnasya tAdRzaM vyasanamAsId yad "bhaja govindaM" - stotre tairgItavidhayaiva saMsArasya niHsAratA pratipAditA / vairAgyojjRmbhaNAyA'pi tairmanastarpiNI gIta vidhaiva samAdRtA / vilokyatAM mohamudgaraH carpaTapaJjarikAparanAmadheyaH / " ___upamanyuH zrautAyano bhavyezabhavanasya tasmin prakoSThe lambamAnamAdizaGkarAcAryacitraM saGketayannUce - ete tu mahAnubhAvA yAvanto viraktA AsaMstAvanta eva kAvyarasaraktahRdayA abhUvan / zikhariNIbaddhAmeSAM saundaryalaharI paThatha, sarvamidaM jJAsyatha / aparaM ca - mayoktameva yad dezasyA'sya dharitrI Ajanmana eva chandazchaTAnuraktA'sti / idameva tu kAraNaM yadatra na kevalaM zrutigataM vijJAnaM brahmavidyA vA vaidikeSu cchandaHsu nibaddhA'pi tu samagrANyapi zAstrANi chandobaddhAnyevA'bhUvan / sarvaM chandasA vyalekhyata, Ayurvedo'pi chandasA, jyotiSamapi chandasA, dharmazAstraM chandasA / sarvA api smRtayo'nuSTupchandasi nibaddhAH prApyante, sarvANi purANAni / vedasya tu nAmadheyameva chAndasam / anuSTupchando yadi nA'bhaviSyat sarvamapi vAGmayaM nitAntamasaMbhavamabhaviSyat / atha yadi kazcanA'nuSTup chando vilopayet, sarvaM vAGmayaM tatkSaNamantarhitaM bhavet / cAtako yadyapi cikathayiSurabhUdyat sUtrasAhityamarthAt zAstrasAhityaM tu sAravati, sastobhe'navadye gaye eva nibaddhamAsIt kintu parastAdyadavadhi anuSTup chando'vatatAra sarvamapi zAstrajAtamanuSTubhi samavatIrNaM, kintu madhya eva bhavyezabhaTTaH savinodamudagirat - "sarvamidaM vAlmIke: kRtyam / na jAne kIdRzaM taddinaM syAd yadA vAlmIkiH "mA niSAde"tyAdi zApamugiran zokaM zlokatvaM ninAya, tadArabhya sarvaM vAGmayajAtamanuSTubhaM sarvAtmanA'pariharaNIyaM manyate sma / vedAditaratra chandasAmayamavatAraH sarvANi zAstrANyanuSTupsAgare nyamajjayat / jyotirnaTaviTagAyakabhiSagAdayaH sarve'nuSTubhameva brahmAstraM manvAnAstasyaivA'bhyAsamakurvan / " __ cAtakaina sATopamudIritaM - "bhrAtarbhavyeza ! bhavAdRzairbhASAzAstribhirapi chandobandhamajAnAnairapi chandasAM nirmANasya na jAne kIdRzaM vrataM gRhItaM yallaghukaumudIkAreNa varadarAjena maGgalAcaraNAyA'nuSTupchandasaH prayogaM kRtvA kiMbhUtakimAkArakamadbhutaM padyaM nirmitam - "natvA sarasvatI devIM zuddhAM guNyAM karomyaham / " kimidaM bhavati zuddhAM guNyAmiti ?" bhavyezenoktaM - "kiM karotu varAko varadarAjaH ? yadi chandobhaGgo'bhaviSyat tarhi tvAdRzAH kavipuGgavA upAhasiSyaMstam / ato varAkena pAdapUrtiH kRtA / 'api mASaM maSaM kuryAcchandobhaGgaM na kArayet' - iti tu zrutameva syAd yuSmAbhiH" / upamanyuH zrautAyana udagirat - "bhavyeza ! tAdRzA vaiyAkaraNA yAnatyAcArAn bhAratIye samAje kRtavantastAn kimiti na smarasi / 'prathame hi vidvAMso vaiyAkaraNA' iti na jAne kimiti kadA kena kathitaM yadebhirvaiyAkaraNairvyAkaraNaraTanaM sarvebhyaH saMskRtacchAtrebhyo'nivAryamApAditam / " mayA pAdapUrtiH kRtA - "ne kevalaM saMskRtacchAtrebhyaH, api tu sarvebhyaH kizorebhyo vyAkaraNajJAnaM deze'nivAryamAsIt / na zruto'yaM zlokaH ? 41
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ "ajarghA yo na jAnAti yo na jAnAtyacarkarIt / acIkamata na jAnAti tasmai kanyA na dIyate / " varAkAH kanyAvaraNAbhilASukA yuvakAH pUrvaM tu "TiDDhANaJdvayasacchuTUGasiGayostiptassisipthasthamibvasmastA hazi ca STunASTarata iJ zazchoTyacontyAdiTi / lopo vyorvali vRddhireci yaci bhaM dAdhAdhvadAp che ca TerityabdAn bahulAnnayanti katicicchabdAn raTantaH kaTUn / " tadanantaraM ajarghA, acarkarIt ityAdIn prayogAn rAraTanti, sarvamapi yauvanaM kSapayanti, tadA'pi zvazurAyamANA vaiyAkaraNAstebhyaH kanyA na prayacchanti / " bhavyezo'sUcayad yad etAdRzI sudIrghA sUcI IdRzAnAM kaThinAnAM dazagaNIprayogANAM nirmIyamANA''sIt akArAdikrameNa / ajarghA, acarkarIt, acIkamata iti tvakArAdayastraya eva prayogAH sUcIprArambhagatAH santi / etAn sAdhayanto bahavo yuvakAH prANAnatyajan, ataH parastAtsUcI na niramIyata, anyathA na jAne kati kizorA AtmaghAtamakariSyan / upamanyuH provAca - " seyaM sUcyapyanuSTubhi nirmIyamANA''sIt !! chandastu tadA'pyetAn vaiyAkaraNAn nA'tyajat !!! tRtIye caraNe chandobhaGgo'bhUditi kathAntaram" / bhavyezenottaritaM "chandaHsu sUcInirmANaM tu vedakAlAdArabhyaiva pravRttamAsIt / na kevalamanuSTubhi, gAyatrIprabhRtiSu sarveSu cchandaHsu" / cAtaka etadupari savinodamudAhartumArabhata "upamanyo bhagavan ! vaidikAnAM bhavatAM chandonibandhanapATavasyaikamudAharaNaM prastaumi kim ? bhavatAmekaM chandaH zrUyate "triSTup" / ekadazAkSarA vRttiriyam / kenacana vedAbhyAsajaDena zAstrakAreNa vivecanaM kartumiSTam RgyajuHsAmAtharvaNAM vAstavikaM tattvaM kimastIti / sarvaM vastujAtaM, AntarikI mUrtiH, RgrUpA, gatitattvaM yajuH svarUpaM, paridhiH, AyAmAH, tejorUpo vistAraH sAmarUpaM bhavati, sarveSAmeSAM prakaTanaM, vyaktaM rUpaM, nirmitirvA atharvasvarUpA / idaM spaSTIkartuM tena kathayitumArabdham - - "Rgbhyo jAtAM sarvazo mUrtimAhuH / " triSTup chanda idam / -- mayA sUcitaM yad vedottarakAlike chandaH zAstre tadidameva zAlinIcchandaH / kintu cAtaka uvAca yattasya cchandasastu durdazA RSivaryeNa dvitIya eva pAde kRtA'taH zAlinItvaM bhagnaM, kevalaM triSTuptvamavaziSTam / paraM triSTubhyapi pAdapUrtirna jAtA - dvitIye pAde provAca sa "sarvA gatiryAjuSI / " arthAt sarvA mUrtaya RksvarUpAH, gatizca yajuH svarUpA / kevalaM saptAkSarANi ? ataH pAdapUrtaye laukikAnAM 'ca, vai, tu hi' ityAdInAmavaSTambhakAnAM yathA prayogo bhavyezaprabhRtibhiH kriyate tathA tena "ha" "zazvat" ityAdInAM prayogaM kRtvA vyalekha sarvA gatiryAjuSI haiva zazvat / ha; eva; zazvat / pAdapUrtiH samajani / samprati tRtIye caraNe kiM syAt ? sarvaM tejaH sAmarUpyam / kevalamaSTAkSarANi ? tasya pAdasya pUrtaye punarapi 'ha' 42 - -
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'zazvat' / nanvidavaSTambhakaM tasya smRtAvAruroha / tataH pariNataM, "sarvaM tejaH sAmarUpyaM ha zazvat / " caturthe caraNe vivakSitamAsIt 'sarvamidaM brahmaNA sRSTam / ' - kevalaM navAkSarANi / pAdapUrtaye punastadevA-vaSTambhakaM gajendramokSAya haririva samAgacchat - sarvaM hIdaM (athavA hedaM) brahmaNA haiva sRSTam / / atra vedottarakAlikA 'hi' api prAdurAsIt / athavA 'ha'sya punarAvRttiH kRtA syAt / tatastriSTup chandaH samutpannamevam - Rgbhyo jAtAM sarvazo mUrtimAhuH, sarvA gatiryAjuSI haiva zazvat / sarvaM tejaH sAmarUpyaM ha zazvat, sarvaM hIdaM (athavA sarvaM hedaM) brahmaNA haiva sRSTam // bhavyezena sUcitaM yad dvitIye caraNe "sarvA gatiH" ityasya sthAne sarvA gItiH ityAdi kiJcid dIrghavarNapUrvaM sthApyeta tarhi zAlinIcchanda idaM sampadyate kintu sarvA gatirityatra cchandobhaGgaH / cAtakenoktam - sa tu vartata eva / 'zazvat', 'ha' 'eva' padAnAmAneDanaM praticaraNaM, kiM sUcayati ? chando'nirvAhavazAtkathaM nirarthakapadAvRttivaivazyaM samApatitaM varAkasya taittirIyabrAhmaNIyasya RSeH / bhavyezaH samapUrayat - idaM tu bhavAdRzAH kavayo'nudinaM kurvantyeva - ekaM pAdaM pUrayitumekena kavinA kathitamabhUdeva "ca vai tu hi, ca vai tu hi / " kiM tenA'parAddham ? cAtakastvaritameva pratyuttaramAsphAlayat - "tadidamevA'parAddhaM yacchandogumphanAbhyAsAbhAve'pi cchandaHsyeva vilakhanasyopakramo haThAdutthApitaH / gadye kimiti nA'lekhi ? kiM cikitsakena kenacitsamAdiSTamAsIt ? yatte padyameva pathyaM, gadyamapathyamiti ?" upamanyuH zrautAyano madhya eva svakIyAM bhaNitibhaGgImudavamat - "are na jAnAsi ? samucitasumadhura-padanyAsastu kevalaM kavInAmeva duvilasitam / zAstrakArAstu haThAkRSTapadanyAsaizchandobhaGgaizca zobhante / yadi te'pi yati-gati-gaNAdibandhaneSu baddhAH syustahi ko vA syAtteSAM ca kavInAM ca vizeSaH ? kiM syAd bhedakam ? smarAmyevaMvidhamevaikaM padyam - ekena nUtanena zAstrakAreNa hindoH paribhASAM sUcayatA sUcitamevam - "AsindhoH sindhuparyantA yasya bhAratabhUmikA / mAtRbhUH pitRbhUzcaiva sa vai hinduriti smRtaH / " sindhunadImArabhya hindamahAsAgara(sindhu)paryantA bhAratabhUmiryena svakIyA mAtRbhUH pitRbhUzcaiva manyate sa hinduH / tadidaM hindorlakSaNaM sArvakAlikaM sArvadaizikaM ca / yadA mayA prathamataH paribhASeyaM paThitA, bhUmikApadaM vilokya nA'haM boddhumapArayaM kimayamabhipraiti ? yato hi bhUmikApadaM nepathya-veSa-bhUSAdikRte nATyanirvahaNakRte vA prayujyate, "atra nAyikAyA bhUmikA tayA sundaryA niyUMDhA" ityAdi / " mayA kathitaM - talasya, maMjilasya, Storey ityasya kRte'pi prayujyate bhUmikAzabdaH / "sUtradhArakRtA-rambhairnATakairbahubhUmikaiH / / sapatAkairyazo lebhe vaso debhAkulairiveti" kiM na zrutam ? bhavyezo'sUcayad yadidAnIM tu prastAvanAyAm, Amukhe upodghAte vA prayujyate bhUmikAzabdaH / "pustakasyA'sya bhUmikA mayA likhite''tyAdi / upamanyunA pRSTaM yatkimidaM padyaM sUcayati yad yo jano bhAratabhUmi mAtRbhuvaM pitRbhuvaM vA kathayan nATyabhUmikArUpeNA''carati bhaktiM sa hinduH - 4
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ityabhISTamabhUtpadyanirmAtuH ? bhavyezenodIritaM - "naiva, bhAratabhUmirityeva tasyA''zayo'bhUt / kevalaM pAdapUraNAya 'bhAratabhUmikA' iti lekhanIyamApatitam / cAtakena tvaritamuttaritam - are, tadA tu tena lekhanIyamAsIt - AsindhoH sindhuparyantA yasya bhaartmedinii| mAtRbhUH ityAdi / kimabhUtkAThinyamatra ? bhavyeza udavamat - tadA tu tasya padyalekhakasya kavitvakhyAtiH prasaret / na zAstrakAratvakhyAtiH / sarvamidamanargalapralApaM zrutvA mayA sarve sUcitA yadidaM padyaM bhAratAya samutsRSTajIvanasya rASTrabhaktasya tapasvinaH kRtavidyasya ca svanAmadhanyasya vinAyakadAmodarasAvarakarasyA'sti / atra yA paribhASA tenopasthApitA sA hindutvaM sAdhu vyanakti / sa mahArASTrIyabhASAyAH supratiSThito lekhakaH, upanyAsakArazcA'bhUt / saMskRtamanISI, kavizcA'bhUt / 'kAlA pANI'tyAkhye svakIye upanyAse tena svatantratAdevImuddizya suprerikAgItirekA vyalekhyata yatra prathamo bhAgaH saMskRte'sti, tadanantaraM gItirmarAThIbhASAyAm / "svatantrate ! bhagavati ! tvAmahaM yazoyutAM vande / jayo'stu te zrImahanmaGgale zubhAspade shivde|" ityAdipaGkibhirgItiriyamArabhyate / so'yaM samarthaH kavirAsIt / anuSTupchandasaH pAdapUraNAya tena kimapyanucitamanuSThitaM syAditi kiM sambhavati? sa svairaM vyalekhiSyat - "AsindhoH sindhuparyantAM yasya bhAratabhUriyam / mAtRbhUH pitRbhUzcaiva" / tadA'rthAvagatinirbAdhA'bhaviSyat / kintu 'bhU' padasya vAraMvAramAvRttirbhavadbhyo nA'rociSyata / bhAratamedinItyapi tena likhituM vAJchitaM syAt / kintUpamanyuzrautAyanasadRzAnAM vedavIthIpathikAnAM zailImanuharatA "haiva zazvat' zailI cA'nukurvatA tena bhAratabhUmi ratabhUmiketyupanyastA / atra kA khalu bAdhA'rthAvabodhe ? suhRtsaMlApasyA'sya madhya eva bhavyezapatnI bhAratI tvaritamAgatya sarvAnasmAn sUcitavatI yattasyA bhAgineyaH prativezasthAmekAM kanyAM draSTum, arthAt vivAhAya vadhUvinizcayaM kartumatra samAyAto'sti / bhavyezagRhe eva kanyAmAkArya te tAM tasmai darzayiSyantIti kAryakramo vinizcito'bhUt / tatazca kanyA ca bhAgineyazcA'nye cA'parasmin kakSe svajanaiH saha sthitAH / yUyamapi samAgatya pazyantu kanyAM, svAbhimataM ca prakaTayantu / sarve vayaM saharSaM tasmin kakSe samupasRtAH / kanyAvaraNaM sampannam / tatraiva ca vAgdAnamapi purohitenaikenA'kAryata / maGgalAvasare'smin samaveteSu suhRjjaneSu miSTAnnopaharaNAya bhAratI bhavyezamAkArayituM "zrUyatAM, zrUyatAM jAtu" ityAdi bahuzo jalpantI tasyA'vadhAnamAkraSTumiyeSa, kintu bhavyezo'nyatra dattAvadhAno'bhUt / cAtakena sarvamidaM dRSTvodgIrNam, "prajAvati ! nAmnA''kAraNena vinA nA'yaM karNau praheSyati / AkAryatAM 'bhavyeza' iti / " bhAratyA kathitaM hanta ! dharmazAstraviruddhamAcaraNamupadizati bhavAn kathamahaM pUjyaM pati nAmnA''hvayeyam ?" tAvatA sarve'pi saMlApe'smin samavAyanta / mayA pRSTaM - "dharmazAstre kutra niSiddhamasti patyurnAmagrahaNam ?' zrautAyana upadizat - "prasiddhaH sa zlokaH / AtmanAma gurornAma nAmA'tikRpaNasya ca / zreyaskAmo na gRhNIyajjyeSThApatya-kalatrayoH / " mayA drutameva pratyAkhyAtam - "asmistu na kutrA'pi patyurnAmagrahaNaM pratiSiddham / svakIyaM nAma, gurunAma, atikRpaNasya, patnyA, jyeSThApatyasya ca nAmagrahaNaM pratiSiddham / svakIyaM nAma, gurunAma, atikRpaNasya, patnyA, jyeSThApatyasya ca nAmagrahaNamazreyaskaram / kutrA'sti patinAmagrahaniSedhaH? kimiti varAkyo bhAratIyAH 44
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ patnyaH 'oH, ajI, zrUyatAM, zRNu' ityAdibhiH anuraNanAtmakadhvanibhiH pratIkairvA svadayitaM sambodhayituM vivazIkriyante ? athavA kimasmin padye patyurnAmagrahaNAniSedhasya chandasyavakAzAbhAvAtpatinAmollekho nA'pAryata kartum ?" madhya eva zrautAyanena svakIyaM zAstrArthavivecanakauzalamabhivyaktaM - "dhik, zabdalAghavasya prAzastyaM jAnanto'pi bhavanto mithyAprapaJcairadhikSipanti dharmazAstrapraNetRn / patinAmagrahaNaM pratiSiddhamastyatraiva "nAmAtikRpaNasya ca" iti patipadArthasyA'tikRpaNapadArthe'ntarbhAvaH sphuTaH / patimatiricya kaH syAdatikRpaNaH iti vidanti bhAratIyAH patyaH / dharmazAstrapraNetAro'pi tadidaM rahasyaM jAnanti sma, ataH pRthaGnAmagrahaNamakRtvA tantreNa tAdRzo'rtho'trA'ntarbhAvitaH / tata Arabhya patnIbhiH svapatInAM nAmagrahaNaM tyaktam / " mayA proktaM, "dhanyo'si zrautAyana ! upamanyo ! dhanyaM ca te zabdalAghavaM hastalAghavaM ca / asya kUTapathasya rahasyaM tvaM jAnAsi, smRtikAro jAnAti, patnyazca jAnanti / "ahaM vedmi zuko vetti saMjayo vetti vA na vA / " asmAkaM tvajJAtapUrvamevA''sIttadidaM sarvam / " tAvatA bhavyezena tatpatyA bhAratyA ca miSTAnnadroNikAH surabhitapeyacaSakANi ca sarveSu samaveteSvatithiSu samupahRtAni / vAgdAnakRtyasya kiJcit svastivAcanAdi, AzIrvAcanAdi vA'nuSThAnamavaziSTamabhUt / ataH purohitena sarve vayaM kukkuTakalakalAdviratAH kAritAH / pUjAprasaGge purohito navagrahANAM prasAdanAya zlokamimaM yadA paThannabhUt - "brahmA murAristripurAntakArI bhAnuH zazI bhUmisuto budhazca / / guruzca zukra: zanirAhuketavaH sarve grahAH zAntikarA bhavantu / " tadA cAtakena pRSTo bhavyezaH "bhrAtaH ! zRNu padyamidaM, vinirdiza ca kIdRzamatra cchandaH ?" bhavyeza udatarat - "upjaatiriym| kiM na jAnAsi ?" cAtako'bhASata - "jAnAmi / upajAtireva; kintu caraNatraye eva / tRtIye caraNe varNAdhikyena vaMzasthatA indravaMzAtvaM vA'syAM samutpannam / "guruzca zukraH zanirAhuketavaH' iti dvAdazAkSarA vRttiH saMjAyate, indravajrA, upendravajrA vA ekAdazAkSarA / " upamanyuH zrautAyanaH samabodhayat - "are tyaja tvadIyamimaM paiMgalaM praznam / yathA vaiyAkaraNakirAtAtsantrastA apazabdamRgA jyotirnaTaviTagAyakabhiSagAnanagahvareSu nilIyante tathA tvAdazAtkavikirAtAt santrastAzchandobhaGgA vaidika-purohita-patrakArAdInAmAnanagahvare na nilIyeraMstarhi kutra gaccheyuH?" bhavyezagRhe samAkAritena purohitena nibhRtamasmAkaM so'yamAlApo na jAne kathaM zruto yatsa sutarAmadhikSiptamavamAnitaM cA''tmAnamanubhavan sarvAnasmAnekapade eva tADayitumadhAvat / tasya sudRDhAM dehayaSTiM dRSTvA, karagatAmaparAM pratyakSakASThayaSTiM ca dRSTvA tvaritamevA'smAbhirniracIyata yatsamprati palAyanameva varam / "sAdhu bhrAtarbhavyeza ! smRtamasmAbhiratyAvazyakaM kAryamekam / tadadhunaiva karaNIyam / samayaH samApatitaH / ataH pratiSThAmahe sAmprataM / zvastvAM drakSyAmaH" iti vadanto vayaM sarve'kSatadehendriyAH parAvRttAH sva-svagRhAn / sI/8, pRthvIrAja roDa, jayapura - 302001
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthasamIkSA praNetA sampAdakAH prakAzaka: prAptisthAnam abhirAjagItA (nityApekSitavividhaviSayasaMskRtagItasaGkalanA) samIkSaka: DaoN. rUpanArAyaNapANDeyaH DaoN. abhirAjarAjendramizraH kIrtitrayI (munizrIratnakIrtivijayaH, munizrIdharmakIrtivijayaH, munizrIkalyANakIrtivijaya:) zrIbhadraGkarodayazikSaNaTrasTa, godharA zrIvijayanemisUrIzvarajI svAdhyAya mandira, 12, bhagatabAga, nayA zAradAmandira roDa, pAlaDI, ahamadAbAda 380007 prathamasaMskaraNam vi.saM. 2067, pR. saM. 8 + 178, mUlyam - - 150/ vedAnAmantimo bhAga upaniSadaH / upaniSadAM sArabhUtA zrImadbhagavadgItA kRSNArjunasaMvAdarUpA vedavyAsapraNItasya mahAbhAratasya bhISmaparvaNoM'zabhUtA virAjate / zrImadbhagavadgItAyA garimANaM vilokya vAgIzvarIsamupAsakairanekairgItAgranthAracitAH parikalpitA vA / sAmpratamapi satataM surabhAratIsamupAsanAniratena guruvaryeNa DaoN. abhirAjarAjendramizreNa vividhaviSayAn samAzritya 'abhirAjagItA' saGgItA, sampAditA ca kIrtitrayeNa / 46
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthe'smin 'maGgalagIte' - maGgalaM maGgalam, mAGgalyameva bhUyAt, zanaiH zanaiH, navaM navaM0; 'svAgatagIte' - svAgataM zrImatAm, susvAgataM susvAgatam, svAgataM vyAharAmaH, vyAharAmo vayaM0; 'vAgIzvarIgIte' - anujAnIhi kavanakaraNAya, mahAmAye ! ko nu bhaNatu0, mAtastava0, praNamAmo vAgdevIm, kimataH paraM tvadupAyane, vAgarcanam, hRdayaM prakAzaya0, sutaM pazya0, vANIvandanam, tvamasi janani zaraNam, vitara vitara0, haMsavilAsini ! dhAraya re; 'surabhAratIgIte' - saMskRtaM vrajet, zaM tanotu saMskRtam, mayaskaraM saMskRtaM bhavet, jayatu saMskRtam, madayati na hi kaM0, ramayati nahi kamaho, saMskRtamayaM bhavatu0, rASTrabhAratI bhavatu saMskRtam, na mRtA mriyate na0, vardhatAM devavANI, devabhASayA vinA, jayatu vibudhavANI; 'rASTraprazastigIte' - vande sadA svadezam, jayatviyaM vasundharA, mAmakI janmabhUmiH, bhArataM vande, jayatAd bhAratarASTram, jaladhara ! naya sandezam, smRtimaJcati svadezaH, bhagavan ! rakSa madIyaM dezam, kva nu bhavitA'si0, bhAratIyo'ham, bhAratIyazAsanaM vijayatAm, bhavediha0, mAmakaM tadeva bhAratam, jIvanaM vRthA, rakSa rakSa bhAratam, jIvituM zakyate nedRze bhArate, mriyate jijIviSA, kIdRzI svatantratA ?, ko nu rASTrabandhuH ?, raktaraJjitaM0, jAyate nirjharI0, ko'pi no zRNoti0, yUyaM yUyaM vayaM vayam, kva mArgayAni ?, 'bhAratIyasaMskRtigIte' - bhAratIyA saMskRtiH punaredhatAm, bhAratasaMskRtikathA vijayate; 'prakRtivilAsagIte' - ravibhAsvaraM prabhAtam, aye ! prabhAtA rajanI, candrikA, vasanto bhuvamavatarati0, vasantadodhakAni, sapAdikA madhumAsasya, kokiloccArati0, laghu laghu jalada:0, megho vitarati0, vyAlIva dazati0, rimjhim varSati0, sakhi ! re samAgacchati0, gaGge tava nIragAhanam, ayi janani ! zamaya0, gaGgA vilasati, bhuvamAgatA bhAgIrathI, vatsalA gaGgA, pururUpa sAgara !, 'zizubhAvanAgIte' - layerikA, akSaragAnam*, kiyannanu sarvam ?, kaNThasthaM kuru, cauro rAjA, madhumakSikAparicayaH, pipIlikA0, pazupakSi0, mArkaTika0, hRdayaM vidhehi, lauhapathagantrI gacchati, mAtula candra !, kuto nvAgatAH payodAH?, arimardanA vayam, ke vayamityAkhyAsyAmaH, sunItyaGkajAto dhruvo'ha0, vihagA vayaM bhavema; 'prakIrNe' ca - gAndhigItam, rASTramaGgalaM ceti saptanavatiH gItAni prAyazaH citropetAni saMkalitAni / granthAt prAk 'abhinavagIte ! tava svAgatam' iti paramazraddheyazrIvijayazIlacandrasUrimahAbhAgasyA''zIrvacanaM zobhate / abhirAjagItAyAmasyAM saMkalitAni sarvANi gItAni bhAratIyasaMskRtisArasarvasvabhUtAni yAni mahanIyAni tattvAni santi, tAni vizadatayA gabhIratayA mArmikatayA ca mRdusvareSu gAyanti / kaverbhAvukatA rASTrabhaktinivyAjaprItizca sarvatra virAjate / vakSyamANe gIte sarve bhAratIyAH pRthagdharmAvalambino'pi parasparaM premNA nivasantIti sandizyate gItakRtA / tena bhAratasya prAcInA paramparA'pi na vismaryate / 'jayatviyaM vasundharA jayatviyaM vasundharA raghoriyaM yadoriyaM kuroriyaM vasundharA !! * mama matau - 'akSarajJAnam' ityAdigItAnAmatra saMkalanamabhirAjanAmAnurUpaM na vartate / 47 ucation International For Private & Personal use on
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantalokato'pi zAntidAyinI garIyasI purandarasya vajrato'pi puSkalaM draDhIyasI vayaM yadIyarakSaNe nirantaraM purassarAH tuSArazailamaNDitA jayatviyaM vasundharA !! na hindavo mahAmadA na nAnakAvalambinaH na zAktazaivatAntrikA na jainabauddhayoginaH parasparaM pRthaGmatA na vartate'nyathA dharA RtambharA sanAtanI jayatviyaM vasundharA !!' (abhirAjagItA, pR. 55) idAnImarthalobhAjjanA devabhASAM saMskRtaM na paThanti, pAThayanti vA svaparamparAM kathamapi, kintu vibudhavANI saMskRtaM parityajya kasyA'pi janasya kalyANaM bhavituM na zakyate / samagre kuTumbe samAje pradeze rASTre jagati vA yA durbhAvanA vidyate, tasyAH saMharaNaM saMskRtenaiva kartuM zakyate / 'jayatu saMskRtam' iti gIte kavervANI sarvathA zravaNIyA samAcaraNIyA ca / 'rASTradveSaM harati saMskRtaM prAntadveSaM harati saMskRtaM veSadveSaM harati saMskRtaM bhUSAdveSaM harati saMskRtam / / varNadveSaM harati saMskRtaM jAtidveSaM harati saMskRtaM dRSTidveSaM harati saMskRtaM paGktidveSaM harati saMskRtam // ' (tatraiva, pR. 38) 'yUyaM yUyaM vayaM vayam' iti gIte anyatrA'pi ca kavivaryeNa rASTrasya durgatirapi na vismaryate - 'saGgacchAmaH sampazyAmaH santiSThAmaH kSaNe kSaNe - saMsadi kintu hate nijapakSe yUyaM yUyaM vayaM vayam // ' (tatraiva, pR. 85) yadyapi sarvathA ramaNIyaM mudraNamasti, tathApi yatra-tatra mudraNatruTividyate / (pra0-pR. 22, 54, 70, 126, 144, 170, 172) kRtiriyamabhirAjarAjendramizrasya sarvaiH saMskRtajJai rASTrabhaktaiH saMskRtiniSThaizca saMgrAhyA paThanIyA ca / jayatu saMskRtaM saMskRtizca /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ nUtanagranthaparicayaH vAgIzvarIkaNThasUtram (AdhunikaM kAvyazAstram) (svopajJavRtti-hindyanuvAdasametam) praNetA AcAryaharSadevamAdhavaH sampAdako'nuvAdakazca DaoN. pravINa-paNDyA prakAzakaH rASTrIya saMskRtasaMsthAnam, 56-57, insTiTyuzanala eriyA, janakapurI, navadehalI - 110058 prathamasaMskaraNam 2011, mUlyam rU. 240/ AdhunikakAvya-sAhityakAreSu mUrdhanyaM sthAnaM bhajataH kavimahodayasya DaoN. harSadevamAdhavasya nAma vizrutameva saMskRtasAhityajagati / svIyakAvyeSu navanavAn prayogAn kurvANo'yaM mahAbhAga idAnIM nUtanasAhityazAstravicArasaraNisamudghATakatvenA'laGkArazAstragranthagrathane'pi svIyAM pratibhA viniyuJjAna AdhunikasaMskRtasAhityavikAsArthaM sarvaprakAraiH prayatamAno dRzyate granthasyA'sya viracanena / granthasyA'syA'ntaHsattvamevaM prastauti mUrdhanyaH saMskRtasAhityakAra AcAryazrIrAdhAvallabha-tripAThimahodayaH - ___ asmin SaTsvadhyAyeSu rasa-guNAlaGkArAdayaH pUrvavartibhirAcAryavimRSTA viSayA navInadRzA punarunmIlitAH, maitrI-muditA-karuNopekSeti-catasRbhirmUlavAsanAbhiH kathaM samagraM vAGmayamadhivAsitamiti ca sodAharaNaM nidarzya dazarUpakakArAdibhirdiGmAtraM pradarzitaH panthAH prAzastyaM prApito'sti / atha ca mArksavAdAstitvavAdaparAvAstavavAdaprabhRtinavInavAdAnAM dalitasAhitya-nArIsAhityAdinavaprasthAnAnAM bimbavidhAnAdinavyakAvyakoTInAM cedamprathamatayA prAmANike vicAre prabhaviSNuH sAhityasaMsArajiSNuH prastauti tadvicAramatra harSadevaH / / tadevaM grantho'yaM saMskRtasAhityasevinAM kRte nUtlaikAM dizaM samudghATayiSyati - ityatra nAsti zaGkAlezaH // 49
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ nUtanagranthaparicaya: __ granthacatuSTayI pUjyAcAryavaryazrIvijayasUryodayasUrIzvarANAM tathA pUjyAcAryavaryazrIvijayazIlacandrasUrIzvarANAM preraNayA sthApitena kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryasmRti-saMsthAnena prakAzitA AcAryavaryazrIvijayazIlacandrasUribhistacchiSyaizca saMzodhanapUrvakaM sampAditAzcatvAro nUtanagranthA anaticirAdeva lokArpaNaM prAptAH / teSAM paricayo'tra prastuto'sti - 1. kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitasya triSaSTizalAkApuruSacaritamahAkAvyasya dazamaM parva- AcAryazrIvijayazIlacandrasUribhistisRNAM tAlapatrIyahastalikhitapratInAmekasyAzca karmadIyahastalikhitapraterupayogena saMzodhanapUrvakaM sampAdya samIkSitavAcanArUpeNedaM prakAzitamasti / granthe'tra caturviMzatIrthakRtAM zrImanmahAvIrasvAminAM tacchiSyANAM tacchrAvakAdInAM ca vizadaM caritaM nirUpitamasti / granthasya hArda prakaTIkurvatI prastAvanA, vistRtA viSayasUcirnaikAni ca pariziSTAni prakAzanasyA-'syopAdeyatAmatyadhikaM vardhayanti, sahaiva durgamapadAnAmalpaparicitapadAnAM ca bodhakAni TippaNakAni cA'pyatIvopayogIni santi / granthasampAdakAH A.zrIvijayazIlacandrasUrayaH prakAzanavarSam vi.saM. 2068, I. 2012; pRSThasaMkhyA 24+256 (krAuna) mUlyam 350/- rUpyakANi 2. AcAryazrIbhadrezvarasUriviracitA kahAvalI - prAyo vaikramIye 950taH 975 tame saMvati vidyamAnairAcAryazrIbhadrezvarasUribhiH prAkRtabhASAyAM gadya-padyamayyAM viracito'styayaM granthaH / granthe'tra caturvizatestIrthakarANAM dvAdazAnAM cakravartinAM navAnAM vAsudeva-baladeva-prativAsudevAnAM nAradAnAM bahUnAmanyeSAM mahAtmanAM tathA vizeSataH zrImanmahAvIrasvAminAmanvaye saJjAtAnAM mahApuruSANAM zrIharibhadrasUriparyantAnAM vizadacaritAnyAlekhitAni santi / asya granthasya dvau paricchedau staH / tayozcaikaH prathama evA'dyatve hastalikhitagrantharUpeNa prApyate / tasya ca dvau khaNDau / tayozca prathamaH khaNDo'tra vaikramIya- paJcadazatamazatyAM likhitasyaikamAtrasya tAlapatrIyagranthasyA'tIvabhraSTasyA'valambanena mahatA parizrameNa saMzodhya sampAdya ca prakAzito'sti / atra khaNDe prathamatIrthakarazrIRSabhadevasvAminazcaritAdArabhya trayoviMzatIrthakRtAM zrIpArzvanAthasvAminAM sameSAmapi ca cakravarti-vAsudeva-baladeva-prativAsudevAnAM nAradAnAM naikeSAM cA'nyeSAmapi mahAtmanAM caritAnyAlikhitAni santi / prAyeNA''laGkArikavarNanarahite'smin granthe'tyantaM saralAyA madhurAyAzca prAcInaprAkRtabhASAzailyA AsvAdo bhavati / aidamprAthamyena prakAzitasyA'sya granthasya sAhityikaM sAMskRtikaM ca mUlyamapAraM vartate jAgatikavidvatsamAje / granthasampAdakaH A.zrIvijayazIlacandrasUriziSyo munikalyANakIrtivijayaH pRSThasaMkhyA 44+425 (krAuna) __mUlyam 350/- rUpyakANi
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. maladhAri-AcAryazrInaracandrasUriviracitaH prAkRtaprabodhaH - kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitasya siddhahemazabdAnuzAsanasyA'STamAdhyAye prAkRtavyAkaraNetyaparanAmni prayuktAnAmudAharaNa-pratyudAharaNAnAM rUpasiddhyarthaM sugamaprakriyAM nirUpayannayaM grantho vaikramIye trayodaze zatake grathito'sti mahAmAtyazrIvastupAlagurubhirAcAryazrInaracandrasUribhiH / sa caikasyAstAlapatrIyahastalikhitapratezcatasRNAM ca karmadIyahastalikhitapratInAmavalambanena saparizramaM saMzodhya sampAdya ca prakAzito'sti / asyA'dhyayanena prAkRtavyAkaraNasthAH prayogAH saralatayA'vabudhyante prAkRtabhASANAM ca vizado bodho bhavati / granthasampAdikA sA.zrIdIptiprajJAzrIH pRSThasaMkhyA 14+258 (DabalaDemI) mUlyam 250/- rUpyakANi 4. kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitasya triSaSTizalAkApuruSacaritasya gadyAtmakasAroddhAraH - pUjyAcAryazrIvijayazubhaGkarasUribhiH prAyaH 36000zlokapramitasya triSaSTizalAkApuruSacaritamahAkAvyasya mahAkAvyaprauDhisamalaGkataM padyAtmakaM svarUpaM sAralyotsukAnAmabhyAsinAM kRte'tra granthe gadyAtmakatayA varNanAdibAhulyarahitatayA ca samAsena viracitamasti / sahaiva pariziSTaparvamapyanayaiva rItyA saGkSipya nirmitamasti / samagro'pyayaM gadyAtmakaH sAroddhAraH prAyaH paJcAzadvarSebhyaH pUrvaM mudritacara evA''sIt, kintu sAmpratakAle'labhyaM tat prakAzanam / ataH saptasu vibhAgeSvAdhunikazailyA punaH sampAdya prakAzito'yaM granthaH saMskRtAbhyAsinAM jainadharmasya jinAdimahApuruSacaritAdezca jijJAsUnAM kRte'tyantamupakArako'sti / granthakartA AcAryazrIvijayazubhaGkarasUriH granthasampAdakaH munidharmakIrtivijayaH pRSThasaMkhyA 1500 prAyaH (saptAnAmapi vibhAgAnAm) (DemI) mUlyam 700/- rUpyakANi (saptAnAmapi vibhAgAnAm) caturNAmapi granthAnAM - prakAzakaH kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryanavamajanmazatAbdIsmRtisaMskArazikSaNanidhiH, amadAvAdanagaram prAptisthAnam 1. zrIvijayanemisUrIzvarajI svAdhyAya mandira 2. sarasvatI pustaka bhaNDAra 12, bhagatabAga, navA zAradA mandira roDa, 112, hAthIkhAnA, ratanapoLa, pAlaDI, amadAvAda-380007 amadAvAda-380001
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAraNam dhArAstha - vAgdevImUrtimadhikRtya prA. abhirAjarAjendramizraH nandanavanakalpatarorvigate'Gke vAgdevImUrtiviSayiNI kA'pi carcA kRtA''sIt / tadviSaye satyaM kimapi prastUyate / yA''kRtistatra patrikAyAH sammukhIne AvaraNapRSThe mudritA, sA vAgdevyA dhArasthita bhojazAlAyA mUrtirnaivA'sti / yato hi khaNDitahastA'sau mUrtiH sAmpratamapi landanasthite 'iNDiyA oNphisa lAibrerI' nAmni bhavane tiSThati / tasyAH mUrtezcaraNAntike svahastAkSaro'yaM bhojadevasyetyapi samuTTaGkitaM vartate / imAM mUrtiM pratyakSamakSilakSyIcakAra sarvaprathamaM pro. veGkaTarAghavanmahodayaH madrAsavizvavidyAlayIyavipazcitallajaH / zRGgAraprakAzaM bhojadevopajJamadhikRtya tena zodhakAryaM kRtamAsIt / tadadhyayanasandarbha evA'sau tatra gatavAnAsIt / tatraiva tena vAgdevIpratimAviSaye'pi zrutamatha ca tasyAH phoTocitramidamprathamatayA svadeze AnItam / veGkaTarAghavAnItena vAgdevIcitreNaiva tena bhArate tasyAzcitrAkRteddrutagatyA pracAraH prsaarshcaa'pybhuut| samprati subrahmaNyasvAmyapi tatsandarbhe prayatata iti varam / mayA pratyakSameva caturazItistambhasaMvalitAyAM bhojazAlAyAM zAradAsadmetinAmnA vikhyAtAyAM tat sthAnadvayaM dRSTaM bhojasamArohAvasare, yatraikasmin maNDape vAgdevyA bhojArcitAyAH sA mUrtirAsIt, aparasmizca mAlavezvarasya siMhAsanaM pratiSThitamAsIt / tatsamakSameva rAjasabhAkavayaH ( dhanapAla - parimala -chittapa-yogezvarakamalAyudhAdyAH) samupavizanti sma / tatsarvaM tasmin bhavane'dyApi yathAvadrAjate / hA hanta ! samprati kevalaM na tatra sA mUrtirna bhojAsanam / hRdayahInairnirmaryAdaisturuSkAkramaNakAribhimUrtirbhaJjitA / zAradAsadmanAmnI bhojasabhA cA'pi masjidIkRtA / mUrtimaNDapaM siMhAsanamaNDapaM ca parito vizAlAkSaraiH kurAnAyatayastairuTTaGkitAH / sarvA api bhojagranthAH zilATaGkitAstatraiva kuTTime sthApitAH / satatAgamanAgamanaM kRtavatAM janAnAM pAdagharSaNena sarve'pi te granthAH sampratyavAcyatAM gatAH / bhojazAlA samprati masjidIkRtA / yadyapi tatra nityaM prAtaH sAyaM 'namAja' na prastUyate / tathA'pi hindavastatra kevalaM darzanArthamanumanyante / 1910mitakhristAbde yadA laoNrDa kainiMgamahodayaH bhojazAlAparisarasya sammArjanaM kArayannAsIt tadA bhojAdhIzvaryA vAgdevyA iyaM ramaNIyA mUrtiH bhavanasya pRSThabhAge nipAtitA prakSiptA vA tena prAptA / bhojadevasya hastAkSaravazAdeva sA mUrtiranAyAsaM pratyabhijJAtA / nRzaMsaprakSepavazAdeko bAhurvAgdevyAstruTita AsIt / 52
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtipriyaH kainiMgamahodayo vilakSaNAmimAmaitihAsikI mUrti sayalaM landanaM preSitavAn / tata eva vAgdevI bhojadevasya tatraiva vizrAmyati / tasminneva sabhAmaNDape bhojaprazaMsAparaM gItaM gAyatA mayA bhAvanodrekavazAt akasmAdeva ruditamAsIt / 2 tatkAlIno madhyapradezazikSAmantrI zrIvikramavarmA mAmazrukAtaraM dRSTvA svayamapi vednaato jAtaH / tatsarvaM mayA svopajJe zatake dhArAmANDavIye savistaraM varNitam / bhAratasarvakArasya dAyitvamidaM yadasau tAM mUrti yathAzIghraM landanAdiha samAnayet rASTragauravarakSArtham / evamucyate yad dillIto daulatAbAdaM gacchan muhammadabinatugalako madhyemAgaM dhAraM luNTitavAn / tenaiva bhojazAlA masjidIkRtA, zAradAmUrtizca maNDapAdapanIya bhavanapRSThe prakSiptA / na khalu sA kadA'pi gurjararAjye gatA / asmAkaM mitravaryANAM kavitallajAnAM tadAnIntanamadhyapradezasaMskRtAkAdamIsacivAnAM dUrvAsampAdakAnAmasmaddaurbhAgyAdidAnIM kIrtizeSANAM zrImatAM DaoN. bhAskarAcAryatripAThivaryANAmaharnizaprayatnavazAt prathamabhojasamArohaH dhAranagare khaiste 1991tamavarSe samAyojito'bhUt / sarve'pi kAryakamA anyatra sampAditAH / parantu ekA viziSTA kavigoSThI jilAdhIzAnumatyA bhojazAlAyAmeva samAyojitA'bhUt vAgdevImaNDapasamakSaM, yasyAzcarcA mayA prAkkRtA / / tasyAH vizuddhasArasvataghaTanAyA anyathA duSpracAro'khile'pi nagare muslimasamAje kRto'sahiSNubhiH pAkhaNDibhiH kaizcana / te ca jilAdhIzavirodhe zAsanaM juhvAJcakruH / varAkasso'pi saGkaTApanno jAtaH / masjide hindUnAmutsavaH kathamanumata iti duSpracArasyA''zaya AsIt / agrime varSe'pi bhojotsavo'bhUd dhAranagare / parantu bhojazAlAdvAramasmAkaM darzanArthamapi nA'pAvRtam / tRtIye varSe bhojotsavAyojanameva niruddham / tad vijayatAM mUSikabhIru bhAratazAsanaM vijayatAJcA'dyA'pi barbarasiMhaH paradharmo bhayAvahaH !! 1. yajJasthAnAdavAcyAM dizi vitatazatastambhazIrSeH SaDUnai nivyUDhA'sau samAsIdrasasadananibhA zAradAsadmanAmnI / yatrottuGge gavAkSe vividhamaNimaye kAvyasImnAM vidhAtrI vAgdevI rAjate sma smitamasRNamukhI sammukhInA kavInAm // dhArA0 32 kaNThe stambhaM niyamya pralapananikaSaM netrayoridhArAM gAne svedaM prakampaM manasi vicalanaM bhAvazAbalyazalyam / madhyezAlaM niSaNNaH lalitaguNagaNaM te'dya gAyAmi rAjan ! saMsmRtyA''trto viSaNNo bhavati kRtamati: kAndizIkaH kathaJcit // dhArA0 88
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmpratam bhojasArasvatam araiyar zrIrAmazarmA zAlivAhakanandanavarSe nandanAkhyavanakalpatarUddhe / sASTaviMzatitamasthirazAkhe nandayAmi ca munitrayalakSma // zrImadvijayazIlADhyacandrasUrimuneH priyaH / saMskRtaprAkRtopetaH patrakalpatarurjayet // kalyANakIrtivijayasya vaco'bhirAmaM dRSTvA vilekhitamahaM tu yathArthatoSI / zrIbhojarAjanagarIvararucyamUrti vidyAdharImabhimatAmanucintayAmi // sa ca bhojanarendrazca dAnotkarSeNa vizrutau / sUrI tasmin kSaNe tatra, dvAvAstAM kavibAndhavau // iti kAzmIrakaH kalhaNo rAjataraGgiNyAM udghoSayati / kAzmIre anantarAjo bhArate bhojarAjazca nirantaraM SaSTivarSakAlaM nirAbAdhaM rASTraM rakSitavantau / asUyayA brAhmaNapreritaiH kAzmIre kSatriyapreritairbhArate'nayo rAjJo rAjyanAzaH kAritaH / saparivAro'nantarAjo bhRgupatanena himAlaye svayaM prANAnatyajat, bhojastu mahAyogI vimAnatantravijJAnI ca vindhyAraNye vINAgAnayogena rAmAyaNacampU antimarAtrau racayanneva prANAnUrdhamatyajat / ekarAtre bhojena campUrAmAyaNaM yAvatkRtaM taccheSamekAhena kRtavAnahamiti drAviDastaJjAvUrurAja: ullikhati iti pramANam / kiJca kAJcIviduSA ekAmranAthena bhojamaraNAdidarzinA yAdavaprakAzaziSyeNa ghajanIhata-somanAthapunaHpratiSThAsamaye campUrAmAyaNayuddhakANDaH pUrita: prakAzitazceti tadIyaireva padyairavagamyate / kAzmIre anantadevasya dAyAda iSTadeva eva ravipaNDitakavisamAjasya nirvAhaka AsIt / sa eva 'saca' iti kalhaNena prastUyate / evamitaH sahasrasaMvatsarebhyaH pUrvaM SaSTirvarSANi bhAratIyasAhityasaMskRteH suvarNayuga AsId iti jJAyate / anantadevasya putraH kalazasturkistAnAdAgatAnAM turuSkANAM sAhyena pitaramanantadevaM svaputraM sarvavidvanmUrdhanyaM zrIharSaJca nirakAsayaditi rAjataraGgiNIta eva jJAyate / prAyo gUrjara - kAzmIrayoH prAcIno dveSabhAvaH spardhA ca bhagavataH zrIkRSNasya kAla eva AsIt / tataH zrIkRSNena kAzmIraM pravizya vidhavAM garbhiNImeva tatra rAjJImabhiSicya surAjyaM kArayitvA maitrI sampAditeti prAcInetihAse'pi tata eva jJAyate / bhojastu svAdhIna - gUrjara : dAkSiNAtyasahAyasturuSkebhyo videzIyebhyo dvArakAsthAnaM saMrakSya turuSkAn bahukAlaM nivArayati sma / kAJcInagarapArzvastha - kUrAkhyakSetrapaNDito dAmodarakavirdvArakAkRSNavigrahagopane svavastraiH sAhyaM kRtavAn iti zrUyate / karNATamaisUruyadugirisamIpasya gaMgavADa (la) vIrAzcoLabhRtyA bhojasyA''tarakSakA 54
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asan iti ca prAcInajAnapadapadyairbodhyate / yathA suMkAtoNNUrukarIbhaNTaviSayakaM padyagItam - adu nintanu coLarAyanu sutta nintara kariyabhaNTaru / nuggidanu rabhasadali goggarisi tugalapaTTaNake / / iti / vyutthAya vIraH colarAjaH paritaH kRSNabhaTAn samAgamya vegena gurguradhvani kurvan tughalakapattanaM praviSTavAn iti / dhArAnagarasya prAnte indUrutaH gamane gaMgavAla(Ta)sthAnamadyA'pyasti / tughalakasya somanAthAkramaNe tadIyaM sthAnaM gaMgavADakRSNabhaTAH Akramya sthitAH coLagaMgadevena saha ityanena jJAyate / / __ evaM gUrjaro bhImarAjaH, karNATa: tailapo jayasiMhazca dhArAnagaraM saMrakSakakRSNabhaTavirahitamAkramya nAzitavantau / ghajanIsAhyamanayorAsIt iti ca jJAyate / imaM viSayaM karNATacaulukyavikramAdityasya SaSThasya pitA jayasiMha eva svIye zAsanapatre ullikhati - dhArAnagaraM tailaprakSepeNa vahnisAtkRtya svavaMzanAmatailapa iti sArthakIkRtam - iti / kAzmIre anantarAjamaraNAt turuSkAkrAntarAjAsthAnatayA bilhaNaH kaviH svadezaM tyaktvA''kanyAkumAri bhArataM paryaTan gUrjare karNAvatInagaramAgatya bhImarAjaputrasya karNadevasya vivAhotsave anvIya karNasundarItinATikAM viracayyA'bhinItibhiH pradarzya santoSitavAn / atra nAndIpadye zravaNabeLagoLabAhubalimUrtiH stutA / tato nirgatya jayasiMhaputraM vikramAdityamAzritya karNATakalyANanagare rAjagururabhUt / kAzmIrAdAgamanakAle viduSAmAzrayabhUtaM bhojarAjaM smAraM smAraM dhArAnagaravaibhavaM ca dagdhaM zUnyaM pazyan roditi / dhArAnagarameva bilhaNaM gopurapArAvatapuJjadhvanibhirAhvayati smeva / SaNmAsebhyaH pUrvaM tvamAgatazcet bhojastubhyaM mAmeva dadAti sma iti / __ "zikharakroDapArAvatAnAM nAdavyAjAditi sakaruNaM vyAjahAreva dhArA / " iti hi tasya udgAro vikramAGkadevacarite / bilhaNaviSayaM ca kalhaNo rAjataraGgiNyAmullikhati - prasarpataH karaTibhiH karNATakaTakAntare / rAjJo'gre dadRze tuGgaM yasyaivA''tapavAraNam // iti / viduSAmevaM sammAnanIyatA tadA''sIt, yadA rAjAno'pi sadvidvAMsa evA''san vidvadrakSakavIrAzca / hantedaM daurbhAgyaM yadasUyAkuTilaivaidezikasahAyairbhojanagaraM kevalaM na nAzitaM, kintvakhilabhAratIyasaMskRtireva nAzitAiti mantuM yuktam / yat turuSkAn ghajanIprabhRtIn videzyAnAnIya svadezyAneva nAzayAmAsuste iti / adyatanabhAratarASTre'pi idaM na nyUnam / ___ mayA bAlyAdArabhyA'bhimato dhArApradezaH sakuTumbeneto dazavarSebhyaH pUrvaM dRSTaH / koTadurge yatra bhojasya kSepANikAvimAnaprayogasthAnamAsIt, yacca sa samarAGgaNasUtradhAragranthe "laghudArumayaM sumahAvihagaM parikalpya ca tatra ca pAdarasam" ityullikhati, yena sa vindhyAraNyaM prati gataH, tatra muslimAnAmeva gRhANi dRzyante / yat sarasvatIbhavanaM tasyA'dUrAd vartate, tatra hindUnAM pravezo duSkaraH / vayaM kevalavasramAtreNa sarvamanyat dhanAdikaM patralekhanyAdikaM ca bahireva sthApayitvA'ntaH pravizya dRSTavantastat bhojasya sarasvatIbhavanam / 55
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kendrasarvakArasya sainikA divAnizaM tat zUnyatamaM bhavanamanimeSapakSamapAtA rakSanti / tatrA'ntarapArzvayoreva bhittau saMskRtabhASAtmakaM nAgaralipimayaM prAcInaM bhojarAjasya zAsanalekhaphalakaM dRSTvA prathamameva muditA vayam / tato dAkSiNAtyamandirazAlAkalpe tasmin bhavane'gre ekA vedikAM tatpArve dArumayImekAM nizreNi dRSTavantaH / dvAtriMzatsAlabhaJjikAniHzreNiriyamiti ca jJAtavantaH / niHzreNirna samIcInA yataHkutazcidAnIya sthApiteva bhAti / satyaM na jAnAmi / tatpArzve nUtanamurdUbhASAlipilikhitaM kRSNazilAphAlakaM bhittilagnaM dRSTam / nAnalipijJatayA mayA tat phalakaM nUtanairbhavanAkramaNazIlaisturuSkarbalAt sthApitaM syAt - ityabhyUDham / satyamitaH zatavarSebhya Arabhya muslimAnAmatrA''kramaNaM dRzyate nyAyAlaye vyavahArazca pravartata eveti / bhAratakendrIyasthAnadhUrtA eva kecana atra mAmalAM = vyavahAraM phaisalaM = nyAyapUrtiviziSTaM ca kartuM nA'vakAzaM dadati, voTAkhyajanasaGgrahagrahaNadurAzayA muslimatoSaNArthamiti parisarajanebhya jJAtavAn / sarasvatIbhavanasya dakSiNabAhyabhittimAkramya masajidsthAnaM nirmitam / yad bhavanodarasya mahAn piTakagranthiriva kUSmANDAkAro goLAkAraH saMlagno dRzyate / vyavahAraM samApayituM muslimAnugA hindava eva kecana necchanti na tvatratyA muslimA iti / kAMgrasIyA eva vyavahAraM jIvayantIti muslimairevoktam / ko nAma pralayaH ? asmadIyaM kipyasmAbhirnA'nubhoktuM zakyate ityeva pralayaH / 'adya dhArA nirAdhArA' iti gUrjarakAlidAsasya vacanam - adya dhArA durAdhArA iti paThituM yuktam / kinnAmaitat ? bhAratameva dUratam ityapi vaktuM yuktam / evameva mahArAjapravarasenasya tatkAlakAlidAsamukhena setubandhAkhyaprAkRtamahAkAvyakArayitU rAjadhAnI durgaJca mukhyasthAneSvanaticireNa muslimairAkrAntaM dRzyate / adhunAtanamahArASTravidarbhapradeze nAgapurAdadUre bArdhAjillAyAM 'pavanAra pradeze tasya zithilaM durgaM 'dhAma'nadItIre draSTavyam / tasya rAjJo grISmasaudhodyAnameva turuSkai zitaM mahAtmanA vinobAbhAvemahAzayena svakarakuddAlakhananAdibhiH samIkRtya svAzramakaraNenojjIvitaM tatra prAcInasetubandhakAvyAd jJAyamAnAnAM zrIrAmAyaNapavitracaritrabodhikAnAM mUrtInAM zilpakhaNDaiAptaM tathaiva saMrakSitamadyA'pi draSTavyam / prAcInarAmapAdadvayaM yatra labdhaM tatraiva vinobAkakSyAntaraM asti / tatra ca prAktanazilpeSu kAdambarAjacinhacakraM gaGgAmUrtirityAdInyanarghANi / evaM bhojarAjasya yat sArasvataM dhanaM vidyAdhanaM tadapyAGglAnugairbhAratIyai zitaprAyameva / yat saMskRtaM dezIbhASAzca te sarvakAraparAyaNA avamanyante / evaM sati kimiti vA laNDanmyUsiyaM-gatavigrahasya sarasvatIti nAma dattvA AnayanamAtreNa / nandanavanakalpatarau aSTaviMzatitamazAkhApatrikAyAM bhojasarasvatIvigrahaviSaye vicAraNA kRtA / 2011 DisaMbaramAse sambhASaNasandezapatrikAyAmapi / tataH pUrvameva sapTeMbaramAse viduSA revAprasAdadvivedinA kalikAtAnagarIyasatyAnandapatrikAyAM spaSTaM likhitam - iyaM kAcidapsarAH na tu bhojasarasvatI iti / tadIyalekhabhAga eva 21-7-2011 likhitaH anena mama lekhena saha preSyate iti vijJApakaH zrIrAmazarmA / melukoTe - maNDyajillA, karNATakarAjyam-571431
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhojarAjasya sarasvatI* | revAprasAda dvivedI 1963 khriSTAbde prakAzite, vizvamAtre saMskRtasya kRte labdhapratiSThena madrAsavizvavidyAlaye saMskRtavibhAgAdhyakSatAM bibhrANena, prA. V.rAghavanmahodayena Bhoja's Smgara Prokas - iti nAmnA''tmanaH Ph.D. - zodhaprabandhe ghoSitaM - 1953-54 zikSAsatre iMgalaiNDaM gatena mayA briTizamyujiyam iti landanasthitAyAM bhojasarasvatyAH pratimA sAkSAt kRtA / tasyA hastAzcatvAra Asan, kintu eka eva rakSitaH / tatra sRNiraGkitaH pAdapIThaprastare'bhilekho'pyeka AsIditi / tena mahodayenA''bhilekhaH sa nA'nuzIlitaH / tataH prabhRti sA pratimA bhojasarasvatItvenaiva prasiddhimAptA / ujjayinIsthaividvadbhiH punaH pratimAyA asyAH khaNDitA hastAH pUritAH / vikramavizvavidyAlayasya saMskRtAdhyayanazAlAyAM citre'smin 'zrImadbhojanarendracandranagarIvidyAdharI-vAgdevI'-tyabhilekhAMzo'pi dattaH / anantaraM vAkaNkaraprabhRtInAM tapasvinAmitihAsavidAmanuzaMsayA tatratyayA kAlidAsa-akAdamyA'pi tasyA eva pratimAyAstailacitraM baMhIyasA''kAreNa zAradAmbAtvena sthApitam / samArohe tAmeva pUjayituM prAvartanta AyojakAH / ___ asmAbhirapi bhojadevasya zRGgAraprakAzIye svasthe samagre ca mUle prakAzite (2007) tadevojjayinIsthaM dvitayamapi citramAvaraNapRSThe granthArambhe ca dattam / varSacatuSTayaM vyatItam / atha sAmprataM landanasthasya British Museum - saMsthAyA Website udghATitam / tatra pratimAyA asyA sarasvatItvaM vihAya yakSItvaM darzitaM, samathitaM ca pratimAyA asyA adhobhAge dattenA'bhilekhena / viduSAM pravaraistatrA'vadhIyeta / tena sidhyati neyaM pratimA bhojena sthApitA, asyA sthApayitA AsIt kazcijjaino vararuciH / nA'sIccAsyAH sthApanA bhojasya bhojazAlAyAM, dhArAyAM tu kvacidiyamAsIt - lokasukhasAdhanIbhUta-yakSItvena yakSItvamasyA vidyAdharIpadena saMsAdhitam / 'vidyAdharApsaroyakSarakSogandharvakinnarAH pizAcA guhyakA siddhA bhUtA vai devayonayaH' ityamarakoSavacanamatra pramANam / asyA vizeSaNadvayaM bhUyo'pi pratimAyA asyAH sarasvatItvaM pariharati / tatraikam 'apsarA' iti dvitIyaM ca 'akhiladehinAM khalu sukhaprasthApanAya nirmiteya'miti ubhAbhyAmapi surAGganAtvamAtramasyAH siddhyati / rUDhiryogAd balIyasIti niyamenA'tra 'vidyAdharI'ti * satyAnandasAmayike (sitambara - 2011) prakAzito'yaM lekhaH / 57
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'vAgdevI'-ti dvitayamapi vizeSaNaM sarasvatItvAya kalpayituM zakyaM yaugikatvaM vArayati / athojjayinIkalpitayozcitrayorapi saiva kathA / tatrA'pi sarasvatyAH kazcanA'pi pratIko nAsti / nAsti tatra haste pustakaM, na vA vINA / yA ca mAlA sA'pi na sphATikI / kAJcIzAradAmbAyAH pratimAyAM zuko'pi labhyate / ujjayinIsthe citradvaye so'pyanupasthitaH / kathaGkAramucyeta sarasvatyeSeti ? / atha pAdapIThe datto'bhilekho vicAryaH / asya samayo vi.saM. 1091 / sa eva bhojasya / bhASA prAkRtamizritaM saMskRtam / utkIrNAsu tisRSu paGktiSu kAnicidakSarANi naSTAni / athA'pi abhilekha eSa evaM kalpituM zakyate - oM / zrImadbhojanarendracandranagarIvidyAdharI dharmadhIdhIro yo'khiladehinAM khalu sukhaprasthApanAyA'psarAm / vAgdevIM prathamaM vidhAya jananIM pazcAjjinAnAM trayImambAM nityaphalAdhikA vararucirpati zubhAM nirmame / / iti / mUlalekhastvevaMrUpaH (briTizamyUjiyama, landana) paM. 1 uM / strImadbhojanAraMdacaMdanagarIvidyAdharI rmadI () yo.... khalu sukha prasthApanA / paM. 2 yAprA vAgdevI prathama vidhAya jananI pazA jjinAna trayIm ambA nityaphalAdikA vararuci Uti su bhAM ni / ___paM. 3 mame // iti / subhA // sUtradhArasahitasutama thale azA ita / vijJAnika sivadevena likhitam // iti // paM. 4 saMvat 10091 // atra 'rendracandra' iti 'ndidacaMda' iti likhyate / apsaraHzabda AkArAnto ghaTitaH / etenA'sya bhASA lalitavistarAdigranthagatAM mizritAM bhASAmanuharati / sarvathA saMgrahAlayAdhikRtairjanairasyA apsaromUrteH sarasvatIkaNThAbharaNasthasarasvatI-'mUrtitvena pracAraH kRtaH / ' tatraiva vizvasto DaoN. ve. rAghavamahodayo'syA bhojanirmitatvamapi jughoSa / ujjayinIsthastapasvI gaveSako vAkaNakarastu vAgdevIzabdenA'syAH sarasvatItvaM niracinot / vastuta etadubhayamapi nirmUlam, adyA'pi bahavyo gAyanyaH vidyAdharIti, vAgezvarIti ca vyapadizyante / tathaiva bhojanagaryA asyA yakSyA vAgdevIti nAma na tu tataH sarasvatItvaM siSAdhayiSitam / rUDhiryogApahArINIti niyamanigaDitAstu na prabhavAmaH sarasvatItvamatra svIkartum / na cA'pi zRGgAraprakAzArambhe pazyAmaH sarasvatIm / 58
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ briTizamyujhiyam-sthitAyA bhojarAjapratiSThitasarasvatItvena ca prasiddhAyAH pratimAyAstatpAdapIThasthasyA'bhilekhasya ca chAyAcitre / (saujanyaM - briTiza-myujhiyam-jAlapuTam [ vebasAiTa ]) AsamAnAradapAnAvayAsa khAdhArI cAra vAjavirAdhA rAnAvanA nAnIvara savAmahimAmalAeka
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ mananam - ciTikAyA ArakSaNavyavasthA svacAlitayantreNa bhaviSyati / tvaM kAlasya pratIkSAM kuruSva / - svacAlitasopAnapaGktineSyati tvAmUrdhvam / p paralokavi- dezayAtrA DaoN. harSadeva mAdhavaH O O surakSA parIkSaNaM kartuM na kevalaM syUtAn, api tu zarIramapi nidhAya gaccha / svaparicayapArapatra(Pass - port) pustikAM tatrA'vaka rikAyAM kSipa / jIvanendhanakSayottarameva yAtrAyA Arambho bhaviSyati / p - karmamayamAsanapaTTabandhanaM zithilaya / na kevalaM dUrabhASAH, karNAvapi pihitau jAtau / DayanasyA'yameva saGketaH / O yAtrA tu zubhaiva vartate yato'sau neSyati priyatamaM prati / 8, Rajtilak Bunglow, Nr. Abadnagar, Bopal, Ahmedabad-58 60
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAnuvAdaH muktakAnuvAda- dvayI gurjarabhASAyAM mUlalekhaka: - zrIharSabrahmabhaTTaH saMskRtAnuvAdakaH - DaoN. vAsudeva vi. pAThakaH, - 1. dharma pALI, zuM dhADa mArI heM ? hADamArI narI vadhArI vhe; aka kahevAtA puNyane khAtara, yAtanAo keTalI gujArI heM ? 2. mana have jIve mare, sarakhuM ja che, lAza DUbe ke tare, sarakhuM ja che; AMkhamAM kevaLa ho sUnI sAMja to, phUla khIle ke khare, sarakhuM ja che. 61 1. 'vAgarthaH' dharmapAlanena vA, kiM nu viziSTaM kRtam ? saMgharSa-vardhanam / kathita puNyArthaM, trAsAtivardhanam // 2. manaso jIvanaM maraNaM vA, samAnameva kuNapasya taraNaM majjanaM vA, samAnameva; netre yadi zuSkaiva sandhyA syAttadA, puSpasya patanaM vikasanaM vA, samAnameva //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuvAdaH sarvamapi sukharUpaM bhaviSyati munidharmakIrtivijayaH yadA yUyaM parizrAntAH syAta, yuSmattaH sarvamapi viruddhaM bhavet, kutra gamanIyamiti na jAnIyAta yUyam, antato hatAzAM klezaM cA'nubhaveta, tadA sukhe vyatItAn divasAn smareta yadA sarvaiH saha bAlakavad maitrIbhAvenA'jIvata yUyam / 62
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kadAcidetAdRzaH kAlo'pyAgacchet, yadA sarvatra ghorAndhakAra eva vyApnuyAt, AzAyA na kimapi cihna dRzyeta, bhAra-udvignatA-kAluSyairhadayaM trastaM syAt, AnandaH sukhamAzA ca. bASpavaduDDIyeran, tadA sukhe vyatItAn divasAn na vismareta yUyam / ahamevameva kathayAmi - yad, bahuprayatnairyuSmAkaM sukhe vyatItadivasAnAM smRti mArgayeta, tadA sarvamapi zubhamAsIt, gagane na ko'pi megha AsIt, yuSmAkaM samIpe ko'pi nA''sIt, kasyacid vAtsalyena yUyaM prasannAH syAta tat kadAcidadya yuSmAkaM jIvane na syAt, ata eva vyatItAn divasAn saMsmareta yUyam / etAdRzAn rampAn divasAn na kadA'pi vismareta, yadA vismareta tadA na kadA'pi pratyAgamiSyanti te, AnandapUrNavicArairmanaH praphullitaM kuruta, hRdayaM kSamA-sneha-sAralyaizca saMbhareta, gRhaM hAsyasyaughaiH prasannIkuruta, pazcAt pazyata, sarvamapi zanaiH zanaiH sukharUpaM bhaviSyati / 63
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmpratam saMskRtena saMskRtAH, saMskRte samunnatAH // DaoN. vAsudeva pAThaka 'vAgartha ' kiM karaNIyam ? saMskRtasammAnaM karaNIyam, saMskRtasevArthaM saraNIyam / saMskRtanItyA saJcaraNIyam, saMskRtaprAptyA saMtaraNIyam // sarvameva saMskRtaM saMskRte // prAntIyabhASAyA mAtRbhASAyA vA mahattvamanivAryam / evaM satyapi, saMskRta-saMskRtyAH saMskArANAM, bhAratIyagauravasya ca yatra mUlAdhAraH, sA saMskRtabhASA kathamapi nopekSyA, iti avagantavyam / saiSA bhASA sulabhA subodhA ca naiva durbodhA / yaH kAmapi bhAratIyAM bhASAM jAnAti, sa saMskRtena paricita eva / yataH sarvAsu bhASAsu, saMskRtAH, saMskRtodbhavAH, tatsamAzca zabdA: 80% vartante eva / evaM sati, saMskRtasya jJAnamanyabhASANAM jJAnArthaM, vicArANAmekasUtratArthaM, parasparamAdAnapradAnArthaM, ekatAyA bhAvanArthaM ca samagrasya rASTrasya kRte saMskRtamAvazyakam / mAtRvat saMskAradAnaM karoti sA, vayaM ca saMskArAmRtasya pAnaM kurmaH / vastuta:, mAturmUlyamupayogitA vA naiva vicAraNIyA / tasyA vAtsalyamevopakArakamutkarSArtham / lAbhAnvitA eva vayaM vAtsalyena / evaM satyapi, arthapradhAnayuge'dya, saMskRtasya kRte janAdaraH prApya: pralobhanamapi dattvA / etadarthaM, (1) vyavasAyena saMskRtasya sambandhaH kAryaH / asmAkaM Ayurveda - jyotiSa - vAstukarmakANDa-nyAyArthazAstrAdInAM zAstrANAmetadarthaM bahumUlyaM pradAnam / vyavasthApanAya, vyApArakaraNe cA'pi saMskRtasya yogaH kAryaH / vicAre vyavahAre cA'pi, saMskRtajJAnaM nUnamupakariSyati / (2) vividhasaMsthAsu (dhArmikasaMsthAsu vizeSataH ) vyavasthApakaH, saMskRtajJa: (zAstrI, AcArya:, bI.e., ema.e. ityAdi) prAthamyena kAryaH / zAsanena ( Govt. ) 'ceriTI kamiznara' dvArA evaM niyamataH kartavyam / (3) zAlAsu saMskRtasya zikSaNamanivAryaM kAryam / sarvAsu kathAsu tatra guNAnAM gaNanA'pyanivAryA / yadyatra mUlata eva, saMskRta - saMskArA na syuH, tarhi vizvavidyAlaye, mahAvidyAlaye chAtrANAmabhAvo bhaviSyati / akAdamyA tataH kiM karaNIyam ? 64 sarasvatInagara, ahamadAbAda- 380015
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ aho Azcaryam ! muninyAyaratnavijayaH* prANigaNamadhye keSAJcanA'tiviziSTamAcaraNaM bhavati, yat zrutvA vayaM nizcitamevA'tyadbhutamiti vadantaH zirAMsi dhUnayAmaH / kena kAraNena te viziSTamAcaraNaM kurvanti tattvadyA'vadhi na jAnImaH, tathA'pi tadvArtA'pi mahatI rocikA iti kRtvA kathayAmyekAmadbhutAM vArtAm / madhumakSikAyA nAmnA vayaM sarve'pi paricitacarA eva / tAH tridhA vibhaktAH / puruSAH, napuMsakAH, striyazca / strI-madhumakSikA tvekaiva bhavati / sA tu rAjJI / puruSAH stokAH, te rAjevA''caranti / napuMsakAstu sarvakAlaM sevakA eva / sevaiva teSAM jIvanam / * pU.A.zrIsiddhasUrIzvarajIsamudAyavartI / 65
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ samudAyamadhye rAjJI sarvottamA sevAM prApnoti / sA kadAcidapi gRhAd bahirna gacchatyeva / tasyAH zirasi na ko'pi kAryabhAro vartate / 'prajotpattiH' ityekameva kAryaM sA karoti / asmatparamparAyA AdhArabhUtaiSaiveti kRtvA ye napuMsakAH sevakAste (Labourer honeybees) sarvaprayatnena tasyA rakSAM kurvanti / zreSThabhojanaM tatkRte Anayanti / tena bhojanena tatpuSTimapi janayanti / nizcitadineSu prAyaH sahasradvayAdhikAnyaNDakAnyekavelAyAmeva sA rAjJI prasavati / rAjavad vartamAnAH puruSamakSikA api kimapi kAryaM na kurvanti / teSAM jihvAgramapi laghutaraM tena kAraNena puSpamakarandamapi grahItumasamarthAste / tasmAt svodarapUraNArthamapi te na zaknuvanti / paramparArakSaNArthaM te'pi pAlanIyA eveti kRtvA puruSANAM kRte madhvapi napuMsakAH sevakA eva cinvanti / saJcitya ca nIDamadhye Agatya puruSANAM jaTharAgnizamanaM kArayanti / neyanmAtramapi tu nIDasya zuddhimapi vAraMvAraM ta eva kurvante / yattu purISotsargamanyazca yo kacavaraH, taM gRhItvA dUraM tyajanti / kadAcit ko'pyanyo jantuH zatrurUpeNa nIDavinAzArthamAgacchanti tadA svaprANapaNamapi kRtvA nIDarakSAM kurvanti / grISmartumadhye sveSAM pakSAH bahuzo vidhUya nIDaM zItalIkurvanti / nUtananIDakRte svazarIramadhye viziSTapadArtha(Wax)mapyutpAdayanti / saMbhAvitApatkAlanimittaM gRhamadhye madhubhaNDAraM napuMsakAH sevakA eva saGgrahNanti / rAjJInimittaM viziSTamadhvapi praguNaM kurvante / yadA ca purAtanasaJcitamadhu stokamevA'vatiSThate nUtanamadhu ca na prApyeta tadA rAjJIjIvitArthaM puruSAnnIDAnniSkAsayantyapi - ityAdikAryabhAraM vahamAnAH napuMsakAssevakAH kevalaM paJcacatvAriMzaddinamadhye svajIvanaM samApti nayanti / prANizAstravizAradA api na jAnanti yaduta kena kAraNena svajIvitavyayenA'pi paropakAraikakAryaratAH napuMsakAH sevakA IdRzaM sarvamapi kArya kurvante iti / aho tyAgaH ! aho kartavyaparAyaNatA ! aho bandhubhAvaH ! aho tapaH ! aho niHsvArthasevAbhAvaH ! aho svAmisamarpaNam ! aho nirIhatA ! aho ! Azcaryam ! pazavo'zikSitA apIdRzaM susAdhujanasulabhaM duSkaraM kAryaM kurvanti / suzikSitamAtmAnaM manyamAnA vayaM manuSyAH kva, kva caite jantavaH !!! bAlyakAle paThitaM subhASitamatra prastotuM yuktaM, yat paropakArAya vahanti nadyaH, paropakArAya duhanti gAvaH / paropakArAya phalanti vRkSAH, paropakArAya satAM vibhUtayaH // (AdhAraH - AGglabhASIyA 'saphArI'mAsapatrikA) 66
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ marma gabhIram munikalyANakIrtivijayaH (1) yadi samayo na syAt..... kazcana sAdhakaH kadAcit paryaTanAnnivartamAna AsIt / tadIyaM basayAnaM svalpakAlAya kutracit sthAnake'tiSThat / tatazca kSudhAdyAkulA janA adho'vatIrya tatra sthitamupAhAragRhaM prAptAH / ayamapi gatavAn / taccopAhAragRhaM sutarAM svacchaM sundaraM cA''sIt / uttamAnAM vyaJjanAnAmAhAravizeSANAM cA''modena manaH prasannaM bhavati sma / ekatrA''sande upavizya tena yUSamAnetumAdiSTaM pariSevakasya / tena pRSTaM - 'kiM bhavAn basayAnAdAgato vA ?' 'Am' ityanenokte 'yUSaM nA'sti' iti sa uktavAn / 'evaM, tarhi dadhyodanena saha vyaJjanamAnayatu' iti sAzcaryamAdiSTavAnayam / 'yadi bhavAn basayAnasya yAtrikastarhi tadapi na lapsyate / kevalaM piSTakameva lapsyate / mayA hyetat sarvamAhArajAtaM mahatA parizrameNa bahunA ca kAlena praguNIkRtamasti / yadi bhavatastasyA''svAdanArthaM dazanimeSAdadhikaH samayo na syAt tarkhahaM bhavate tat kathaM dadyAm ??' (2) dhanyavAdaH gurorAzrame ziSyANAM saGkhyA vRddhiGgatA''sIt / atasteSAM kRte nUtanAvAsagRhanirmANasyA''vazyakatA jAtA / tadA kenacit zreSThinA samAgatya lakSarUpyakANAM dAnaM ghoSitaM, guroH svIkRtau ca jAtAyAM tena dhanamapyAnIya gurave pradattam / guruNoktaM - 'astu, ahaM svIkaromyetat' / etacchrutvA sa zreSThI manasi kiJcidivA'santoSaM prAkaTayat yat - 'iyaddhane'pi datte guruNA me dhanyavAdo'pi noktaH khalu !' / sa uktavAn - 'prabho ! etaddhi lakSarUpyakamitaM dhanamasti' / 'mayA'valokitaM bhoH !' iti guruH kathitavAn / 'yadyapyahaM dhanikastathA'pi lakSamitaM dhanaM tu bahu bhavati' - sa uktavAn / 'tarhi kiM bhavAn etadarthaM mama sakAzAddhanyavAdaM zrotumicchati vA ?' 'bhavatA'vazyaM kathayitavyaH' / 67
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bhoH ! na mayA bhavate dhanyavAdaH kathayitavyaH, pratyuta bhavato dhanaM mayA svIkRtamityetadarthaM bhavatA me dhanyavAdaH kathayitavyaH !!' (3) vilambaH 'guro ! mayA kadA mama bAlakasya zikSaNamArabdhavyam ?' - ekA mAtA gurave pRSTavatI / "kiMvayasko'sti te bAlaH ?' - guruNA pRSTam / 'prabho ! paJcavarSIyo'sti saH' / 'paJca vA ? zIghra gRhaM gatvA tacchikSaNamArabhasva, tvayA paJca varSANi vilambastu kRto'styeva !!' (4) kimartham ? gurorAzrame'dhyetuM gacchantaM kaJcana sAdhakaM tatsuhRt pRSTavAn - 'bho ! bhavAn kimarthaM guroH pArve gacchannasti ? kiM sa bhavate jIvikopArjanaM zikSayiSyate vA ?' 'naiva bhoH ! kintu tatsakAze kRtenA'dhyayanenA'haM jIvikAmupAya' sA kathaM niyoktavyeti zikSiSye' iti sAdhaka uktavAn / (caturNAmapyeSAmAdhAraH One Minute Nonsense - ityAGglapustakam) (5) mAturanuzAsanam kazcana yuvA vividhazAstrANi paThitvA mahAvidvAn samabhavat / tato jJAnaM prAptuM bahavo janAstatpAveM samAgacchanti sma sarvadA, tasya prazaMsAM ca sarvo'pi jana: karoti sma / atha ca tanmAtuH pArve'pi janAH samAgatya taM prazaMsante / tatazca tayA tasyopari patramekaM likhitaM - ____ 'priyaputra ! anyeSAM sAhAyyArthaM tvameko jaGgamo jJAnakoSo yad jAto'si taduttamaM, kintu, etAvanmAtreNa tvaM bhagavato'pi satyo'nuyAyI jAto'si iti tu mA maMsthAH / zAstrajJAnasya vicArasya vimarzasya sAphalyasya pratiSThAyAzca ko'pyavadhireva nAsti / ahaM tvevamabhilaSAmi yadekadine tvametat sarvamapi dUraM tyaktvA kutracid durgame sthAne sthite kasmiMzcillaghunyAzrame'jJAtatayA gatvopaviza sarvakAlaM ca bhagavaddhyAnaM kRtvA satyasya sAkSAtkAraM kuru' iti / (jhenakathA)
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA cauryam munidharmakIrtivijayaH bindo ! bindo ! kSaNaM tiSTha / kutra gacchasi ? bindustu tIvragatyA dhAvitavAn / tato mAlatyA: zaGkA dRDhIbhUtA / kiM zRNuyAt bhavAn ! binduH kiJcidapi gRhItvA gacchannasti / tvaritamAgacchatu bhavAn / svakAryaikAgramanAH sa sureza utthAtuM necchati sma / tathA'pi mAlatyA AgraheNa bahirAgatavAn / tadaiva riktahasto binduH pratyAgacchati sma / vAraM vAraM mayA''rATiH kRtA, tathA'pi kathaM tvaM na sthitavAn ? vada vada, kiM gRhItvA dhAvitavAnAsIt ? nistejA: binduruvAca zrImati ! na kimapi / tvaM mAyAvyasatyabhASI cA'si / yadi haste kimapi nA''sIt tarhi kathaM nA'tiSTha: ? kampitadehaH sa na kimapi kathayituM zakta AsIt / bindo ! mA bibheSi / yat satyaM syAt tat kathaya / vatsa ! kiM gRhItaM tvayA ? iti premNA pRSTavAn surezaH / - mahodaya ! mama haste saMmArjanyavaskarazcaivA''stAm / punarasatyaM tvamuktavAn ? ArakSakAnAhvayatu / eSa tu tADanAdhikAryevA'sti / tava vizvAsenedaM gRhaM tubhyaM samarpitaM, kiM tad vastUnAM cauryArtham ? ityAlapantI mAlatI raktavadanA jAtA / sureza uktavAn - mAlati ! zAntA bhava, sthirA bhava / eSA rItirnocitA satyasya zuddhyartham / bindo ! tvaM tu budhaH prAjJazca bAlako'si / mAM pazya, avaskarastvayA kutra kSipta: ? atyantapremapUrvakaM bindorhastaM gRhItvA surezastatsthAnaM gatavAn / binduneGgitena yatrA'vaskaraH kSiptastat sthAnaM nirdiSTam / rabhasA mAlatI tatsthAnasya parito dRSTi kRtavatI, kintu kimapi na dRggocaraM jAtam / mahodaya ! bAbujI !.... ityeva binduH kathayituM zakto jAtaH / dhanyavAdo dhanyavAdaH ! kathaya, vatsa ! kiM gRhItvA gatavAnAsIH ? mahodaya ! kiJcid drAkSAdikamadhaH patitamAsIt, tadeva mayA gRhItam / sahasaiva mAlatyuktavatI - mama kathanaM satyamAsId na vA ! bindo ! drAkSAdikasya kiM kRtaM tvayA ? 69
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakSitaM mayA / etAvatA kAlena kathaM bhakSitaM tvayA ? vatsa ! satyaM kathaya / mahodaya ! tatraiva prakSiptaM mayA / sarvaistatsthAne dRSTe sati paJcaSA drAkSAdayaH prAptAH / bindoH skandhe hastaM dattvA 'mayA saha tvamAgaccha' ityuktaM surezamahodayena / dvau apyapavarake gtvntau| kapATamuddhATya drAkSAdikaM taddhaste dattvA'kathayat surezaH - 'bindo ! bhakSayaitad drAkSAdikam' / mahodaya ! na, na, icchA nA'sti / mamA'parAdhaM kSamatAM bhavAn / tvaM bhakSaya, ahaM kathayAmi ityAgraheNa surezena bahissa gantumAdiSTaH / anayA rItyaiva preSyA duSTA bhavanti / nopAlambha:, kintu tasya prazaMsanaM karoti bhavAn / adya drAkSAdikamacorayat, zvo'nyat kimipi corayiSyati ? ityuktavatI mAlatI sAkrozam / mAlati ! bindurna caura:, kintu vayaM caurAH smaH / kathamasmAbhiretAdRgvastUni bhakSaNIyAni yAni sarvairna prApyante ? cauryasya janma ata eva bhavati / vayaM pratidinamAkaNThaM drAkSAdikaM bhakSayAmaH / eko bAlo bhakSaNecchayA'dha:patitaM drAkSAdikaM bhakSayet tatra kA hAni: ? kiM jAtam ? ityuktvA surezo hasitavAn / drAkSAdikasya na mUlyaM kintu mano dUSitaM tannocitam / bhavAnevaitAdRzAnAM manomAlinyasya vRddhi -- karoti / mAlati ! duHkhinI mA bhava / prasannamanasA zAntyA ca vicAraya / yAvatsarvaiH sarvANi vastUni nAvApyeran tAvanna cauryaM nivArayituM zakyam / cauryaM na rucikaraM, kintu cauryaM manujasya parAdhInatA'sti / ito bindurbahiragacchat / sa sAyaGkAle jAte'pi na pratinivRttaH / bindoH kRte yA bhojanasthAlI sthApitA''sIt tAM nirIkSya mAlatyA manasyudvegaH prasRtaH / tanmana evaM praznayati yat - so'satyamavocat, kintu bindurapi bAlaka evA'sti / bubhukSitassa: kutrA'Tet ? tato dvitravAraM bahirAgatya dRSTaM, sarvatra nirIkSitaM, kintu sa na dRggocarIbhRtaH / tatassA svamanasyevA'zAntimanubhavantI - dhig mAM, laghvIghaTanA'pi bRhadghaTanAsvarUpeNa parAvartitA mayeti cintitavatI / kundana ! kiM bindustvayA dRSTaH ? 'jI', 'nandIbAbu' mahodayasyA'pavarake'sti / tatra gatvA bindorhastaM gRhItvA mAlatI surezamahodayasyA'pavarake AgatavatI / pazyatu, prAtaHkAlAdeva bindureSa 'nandIbAbu ' mahodayasyA'pavarake bubhukSita eva sthito'sti / tatra kiM kurvannAsIt ? bindo ! bindornayanayorvahamAnA azrubindava eva pratyuttaramayacchan / surezaH kimapi vadet tatpUrvameva 'cala, bhojanaM kuru' ityuktvA bindorhastaM gRhItvA taM pAkazAlAyAM nItavatI mAlatI / udaraM bhRtvA bhakSayeH, bhayaM mA''sevethAH, iti vadantIM bindoH pRSThe premNA hastaM prasArayantIM ca mAlatIM dRSTvA surezasya hRdaye prasannatA prasRtA, manazcA''nandena bhRtaM jAtam / 70
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA vAcaH phalam munidharmakIrtivijayaH kasmiMzcid grAme ekastantuvAyo vasati sma / tasya kArya sundaramAsIt / ataH sarve'pi prazaMsanti sma tam / kintu tasya vAci kevalaM karkazataiva vartate sma / sarvaiH saha sarvadA tasya kleza eva bhavati sma / tataH sa sarveSAmapi janAnAmapriyaH AsIt / tasya patnI prazAntA madhurabhASiNI cA''sIt / sarvaiH saha tasyA vyavahAro'pi saumyaH sauhArdabhRtazca pravartate sma / tayA sa tantuvAyo bahuzaH prabodhitaH - bhavataH kAryaM sundaramasti, kintu kevalaM karkazagirA bhavAnavamAnitaH sarvaiH ato madhuravAcA sarvaiH saha vyavaharatu - iti / sa uvAca - kiM karavANi ? bhavatyevopAyaM darzayatu / patnI Aha - paJcadaza dinAni bahughRtamizritaM pakvAnnaM bhakSayatu, yena vANI snigdhA bhavet / evaM paJcadazadivasaparyantaM tantuvAyena pakvAnnaM bhakSitam / tato hastanirmitaM sundaraM kambalaM dattvoktaM patnyA - etad rAje dehi, kintu tatra na kimapi vaktavyaM bhavatA / tataH patnIkathitasUcanAM manasikRtya, kambalaM gRhItvA rAjasabhAyAM sa gatavAn / yathAvasaraM rAjJe tatkambalaM samarpitaM tantuvAyena / taM dRSTvaiva rAjA'tIva prasanno jAtaH / punaH punaH prazaMsati rAjA / prasannamanasA rAjJA pRSTam - etAdRzasyA'tIva sundarasya kambalasyopayogaH kadA karaNIyaH ? tannuvAyaH uvAca - bhavato'ntimayAtrAyAmasyopayoga: karaNIyaH / tacchrutvA rAjA kupitaH, taM ca tiraskRtya rAjasabhAto niSkAsitavAn / . 71
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA parabuddhirvinAzAya * muniakSayaratnavijayaH sadAcAraH ziSTAcArazcA'vazyamAcaritavyaH / tata eva tu 'ziSTapuruSairyatkathitaM tadahamanusarAmI bhAvArthavAkyairnAnAvidhazAstragrantheSu naike zAstrakartAro bhAvitabuddhayaH pUjyavaryA asmAn 'ziSTAcAraH sadAcArazcA'vazyamevA'nukartavya:' iti prerayanti / naike vidvajjanA dharmopAsakAzca teSAmimAM ghoSaNAmanugacchanti tena ca svAtmakalyANaM sAdhayanti / evaM sati yadA 'kazcidapi AcAraH san asan vA ziSTo'ziSTo vA' iti vivekaM vinaivA'nuSThIyate tadA sa AcAro'ndhasyA'gre darpaNaDhaukanamiva mithyA bhavati, lokeSu ca hAsyAspadaM jAyate / hAsyapradA sA ghaTanA kIdRzI bhavati ? tad vayamAcArajJAnena vihInAnAM keSAJcidabodhajanAnAmAnandadAyinyA bodhadAyinyA ca laghukathA darzayAmaH / ramyamekaM nagaramAsIt / nagarasyA'nte kazcit kulAlo nivasati sma / tasya samIpa eko rAsabha aasiit| kumbhakAreNa grAmikabhASAyAM sa 'jogiyo' iti nAmagrAhamAhUyate sma / kulAlasya niketanasyA''rAdeko nityavedapAThI vipro nivasannAsIt / sa prAtastarAM samutthAya nityaM vedamAtRkApAThaM karoti sma / yogAnuyogato yadA viprapaNDito vedamAtRkApAThaM karoti sma tadA tena sahaivA'nuvezya kumbhakArasya gRhe sthitaH sa gardabho'pi tIvratA bukkanaM karoti sma / ekasmin dine tena bukkitam / dvitIyasmin dine'pi bukkitam / tRtIyasmin dine'pi bukkitam / pazcAttu nityazo'yameva kramo'calat / ataH paNDitavaryo vicintitavAn yad " gardabho'yaM ko'pyuttamo bhU / pUrvajanmani puNyakRtyAni kRtvA''gato'stIti pratibhAti, yasmAtkAraNAdeSa vedamAtaraM zrutvA sotkaNTho bhavati bukkati ca / " evamanekadinaparyantamacalat / ekadA kintu viparItamabhavat / tasmin dine paNDitena prAtaH samutthAya mantrajApo yathAkramaM prArabdhaH / kintu gardabharavo nA''gataH / ataH paNDitaH zaGkitavAn 'kathamadya svaro nA''gatavAn ? gardabharAjo vidyate * A. zrIvijayadharmasUrIzvarasamudAyavartI 72
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ na vA ?' saMzayAluH paNDito vyAkulo'bhavat / ato mantrajApaM samApya sadyaH kumbhakArasya gRhaM gatvA tena pRSTaH kulAla: "aho ! namo bhrAtaH ! kutra gataH sa uttamo jIvaH ?" ___ kumbhakAro'pi sanamovAkamabravIt - "kA? asau 'jogiyo' rAsabhaH ?" "arere ! mahAnubhAva ! 'jogiyo' iti na vaktavyaM, kintu 'jogezvaramahArAja' iti vaktavyam / " paNDitena kumbhakAro'nuruddhaH pazcAcca pRSTaH - "sa tvatimahAnAtmA ho ! haMho, tasya kimabhavat ?" "paNDitavarya ! tasya tu gate'hni prANAtyayo'bhavat / " zrutvedaM karNau pidhAyA'tikhinnaH paNDita uktavAn - "kim ? smaraNapadavI prAptavAn ? hA ! hA ! zAntaM pApam / arere ! kIdRzo mahAmAnyo jIvaH / athA'to'smAbhiH kiM kartavyam ? etAdRzo mahAn jIvo yadA mriyeta tadAnIM tatpazcAd vayaM yadi kimapi na kuryAma tarhi tvasmAkaM dhAryameva syAt / tadarthaM kiJcid labdhanAma kAryaM kartuM vayamakSamAH / paraM, zeSe ziro muNDitvA nadInAnaM tvavazyaM kurmaH / " vicintyaivaM paNDito ziromuNDanaM kRtvA srotasvinImagacchadasnAcca / snAtvA ca purIM prati punarAgacchan tatra rathyAyAM zRGgATake vANijenaikenA'GgulyA zIrSaM darzayitvA paNDitaH pRSTaH "aye vAgRSabha ! kimidam ? adya kimasti ? kazcidamriyata kiM ?" paNDitaH pratyabravIt - "re bhrAtar ! na jAnAsi kim ? adya mahAtmAno jogezvaramahArAjA amriyanta / " jagati lokAstu zazvadakSiNI nimIlya dhAvanasvabhAvA santi / lokagatizca bhUyasA gatAnugatikA bhavati / prAyeNa jagadidaM satyaM kim ? iti nA'nveSayati / tata eva kathitamapi yad 'gatAnugatiko loko, na lokaH pAramArthikaH / ' atrA'pyevaM jAtam / paNDitasya pUrvoktenottareNa sahaiva lokAnAmavicArya dhAvatAmekaM hAsyapradaM prakaraNaM prArabdham / 'jogezvaramahArAjA mRtAH' iti vijJAya vaNijA punaH pRSTo vipro yad - "tadAnIM tu paNDitavara ! mayA'pi kiJcid vidhAtavyaM nanu ?" vipreNa kathitam - "tasmin pRcchasi kim ? avazyaM vidhAtavyameva, tasmin saMzItyA'lam / re ! ApaNaM vikrIya dharmadAnaM kuruSva tadapyAbhyudayikaM bhavet / caramaM zIrSamuNDanaM tu zIghraM kartavyameva / " saMvAdamiti kRtvA vaNigapi paNDitamanusRtavAn / so'pi muNDito'bhavat / iyatA vipaNyAM krayikA AgatAH / ApaNikaM muNDitaM nirIkSya sAzcaryAste pRSTavanto yad - "ayi bhrAtaH ! adya kimastIdam ? kazcana svajano mRtaH kim ?" ApaNikaH prAha - "re bhrAtaraH ! kiM kathayeyam ? mRtyustvabhavat, kintu so'pyananyasAdhAraNo mRtyuH / amI mahAtmAno jogezvaramahArAjA amriyanta / " 73
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ "evam ? mahAtmAno'mriyanta ? tadAnIM tvasmAbhirapi kiJcit kartavyaM nanu ?' krayikA manogataM pRSTavantaH / ApaNika uvAca - "are ! mahAnubhAvAH ! yAvat kariSyatha tAvadalpam / pAramiko jIvaH, ante zIrSaM tu nizcayAd muNDayitavyameva / " tataH kecijjanA nApitaM nikaSA celuH / pazcAttu naike paurajanAH padazo muNDamaNDalAnugAmino'bhavan / samagranagaryAM vizeSatazca haTTe'yaM zIrSamuNDanajvaro vAtAlImiva prasRtavAn / itastataH khalvATAn paurA vilokayanta Asan / tAvati tatra nagara zreSThI samAgatavAn / muNDitakulaM vilokya kautukadRSTyA tena pRSTAH paurAH - "bhoH bAndhavAH ! kimastIdam ? ime sarve..... ???" zreSThino vacanaM nirudhya madhya eva kazciduvAca - "aho zreSThivarya ! na jAnAsi ? nagaryAM hAhAkAraH prasRto'sti / amI mahAtmAno jogezvaramahArAjA amriyanta / tato nagarajanAH zokAturAH santi / " "kiM kathayasi ? prasabham ! mahAprasabham ! etAdRzA jIvA jAyante viralAH, jAtAzca yadA mriyante tadA mAdRzena tu prathamaM zIrSaM muNDayitavyam / " anyaM kaJcidapi dhanavyayaM kartumanicchan vidagdhaH zreSThI muNDanArthaM svayameva sajjo'bhavat / zIrSamuNDanajvaro nagaryAmAzugatyA prasRtimApnot / AnagarajanAdetAdRzA nagara zreSThiparA api taccakre samAgatA Asan / sarve vidagdhAH kovidAzcA'pi gatAnugatikatAmevA'nusaranti sma / kecidapyevaM na pRcchanti sma yad 'kIdRzA jogezvaramahArAjAH ? kutra tannivAsaH ?' jAne gatAnugatikataiva sarveSAM sAttvikamArgastAttvikamantrazca na syAt ? atha ziromuNDanaM kRtvA paura zreSThI sacivAlayamIyivAn / zreSThinaM khalvATaM dRSTvA mantriNA pRSTam - "adya kimasti zreSThivarya ? svajaneSu kazcidapi mRtavAn kim ?" zreSThI prAha - "dhanyam ! mantrIzvara ! bhavAn na jAnAti nUnam ? amI mahAtmAno jogezvaramahArAjAH kAladharmamaprApnuvan, bhavA~zcA'jJAtaH ?" ato mantrIzvareNa kathitam - "zreSThivarya ! mahAtmAno'mriyanta tato mayA'pi kiJcidAcaritavyaM nanu ?" "mantrivarya ! garIyebhyo mahAtmabhyaH prastAvasadRzaM kiJcidavazyamAcaritavyam / antataH zIrSamuNDanaM tu kartavyameva tvaritaM / " zreSThI preritavAn sacivam / / ato mantriNA'pi ziromuNDanaM kRtam / atha rAjapariSadaH samaye mantri-zreSThiprabhRtayo naike prajAjanA rAjasabhAyAM samAgatAH / teSu naikAn janAn khalatIn vilokya rAjA'pi vismitalocano babhUva / teSu svasya dhInidhAnaM sacivamapi samAviSTaM 74
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTvA tu tasya vismayo dviguNitaH saJjAtaH / kintu sa laghudRSTirnA'sIt / sa tu laghuhasta AsIt / ataH kiJcit paryAlocya pradhAnamuddizya tena pRSTam - " kathaM mantrIzvara ! kimidam ?" ''mahArAjAH ! mahAtmajogezvaramahArAjAH kAladharmamaprApnuvan tataH / " mantriNA sarvaM pAramparikaM pratyuditam / - zrutvA vArtAmimAM rAjJA paramparINaH prazno na kRtaH, tenetarataH pRSTo mantrI yadmantrI prativaktuM na zazAkA'to vyAkulitaH sa makSu dhIpradarzanaM kurvannavadat - "sa.... sa ko'sti, tattu nA'haM vedmi / etadarthaM nagara zreSThI praSTavyaH / " rAjJA nagara zreSThI pRSTastadA so'pi uvAca "nA'haM jAnAmi rAjan ! ahaM tvanyena jJAtavAn / " evaM 'calakacalANu' iti nAmnA gurjarabhASAyAM khyAtiprAptaM bAlakrIDanamiva cakragatizcalitA / itthamamuSyA''paNikasyA''khyA''gatA / ApaNiko rAjasabhAyAM samAhUtaH pRSTazca tadA tenA'pi tadeva gAnamAlapitam - "nA'haM jAnAmi kRpAlo ! asau brAhmaNapaNDito jAnAti / asyA vArtAyA mUlAyatanaM sa evA'sti / " -- tato rAjA paNDitamAkArya tasyopari praznAvaliM varSitavAn - "paNDitavarya ! kIdRzo jogezvaramahArAjo' mriyata ? kutrA'sti tasyA'' zramaH ? kIdRzI mahAsAdhanA tena sAdhitA ? pazcAt kiyataH ziSyAn muktvA gato'sti ?" " ko jogezvaramahArAja: ?" rAjapraznAvaliM zrutvA vyAmohitena paNDitenA'lpakSaNAntaraM rahasyodghATanaM kRtam - " he kSamAzIla ! rAjan ! kSamasva mAm, jogezvaramahAtmA kazcidapi mAnavo nA''sIt / kintu sa rAsabha AsIt / kasyacit kulAlasya gRhe nivasan tasyA''tmA'tIvottama AsIt / pratyahaM mama vedamAtRkApAThakAle sa rAsabho bukknnaasiit| kasyAzcit sadgateratithirbhAvItyanubhavAmi / " samAkarNyedaM rAjA muktakaNThena prhsitvaan| hrIjanakametAdRzaM rahasyasphoTaM zrutvopahAsapAtrIbhUtAstatra sthitA mantri - nagara zreSThi- ApaNikaprabhRtayo muNDitA nagarajanAH pAdAghAtamanvabhavan / kasmaicid rAsabhAya vayaM muNDitAH smetyasambhavavArtAM jJAtvA sarve'pyati - lajjitavantaH / kathaM ghaTiteyaM hAsyapradA''khyAyikA ? sadasad - ziSTAziSTasyA''cArasyA'jJAnAdeva ghaTitA / atastu sarvathA varjanIyamandhadhAvanam / saMskRte'ta evocyate yad 'parabuddhirvinAzAya' / asmAbhiriyamuktirhRdayamandire sadaiva pratiSThApanIyA / prAnte punarucyate sadAcAraH khalu sevanIyaH / kintu tatpUrvaM sArAsAravivekaH karaNIyaH / asmAt kAraNAd yat kiJcidapi kurmo vayaM tat samyagjJAnapUrvakameva kAryam / vayaM sArAsAravivekenA''cArajJAnaM prApnuyAma / pazcAcca sadAcAre ziSTAcAre ca sAmnA pravartanIyam / O 75
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA makhyamantriNe siddhajjena samarpitA vijJaptiH kannaDamUlakathAkAraH kRSNamUrtiH hanUrU saMskRtAnuvAdakaH ec. vi. nAgarAjarAv virodhipakSasya nAyakAnAM mUtabharo dhanarAzirvyayitaH saarthktyaa| nirIkSitamAtrAyAM janA AgamiSyanti vA na veti saMzayo nAyakApekSayA saMghaTakeSu, saMghaTakApekSayA nAyakeSu adhika evAsIt / etAdRzaH saMzaya AsIdityane kAryakAriNaH samAvezAya janAhvAnakAle dhanaM vitaranto bruvanti sma - "adhovargAn sAmpratikaH sarvakAro naiva gaNayati / nadIjalavitaraNe va avadadhAti / aNakabIjAni dattvA kRSIvalAn garne pAtayati / girizailAn vittavadbhyo vikrIya koTizo dhanamAtmasAt karoti" ityAdi / evamukte'pi grAmasthA naiva zRNvantIti iti jJAtvA kAryakAriNo'vadan - calacitralokasya suprasiddhA naTA naTyazca samAveze'smin bhAgaM vahanti, asmAkaM prayuddhaM samarthayante ceti / kena kenA'pi kAraNena karNATakarAjyasya aSTAbhyo'pi digbhyo'dhaHstarasya janAnAM samUhaH kabbanpArk iti khyAte udyAne'milat / asmadviruddhAH purastAd dRzyamAne vidhAnasaudhe upaviSTAH, idAnIM vayaM sarve yadi kalakalaM kariSyAmastahi te virodhino'dhikAravRkSAt pakvaparNAnIva nipatiSyantIti vA''locya janAH kolAhalamArabhanta / evaM zatazaH sahasrazo lakSazo militAnAM janAnAM ninAdasya madhye saMghaTakA vadanti
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ sma 'asmAkaM pakSasya dhyeyoddezAn samarthayituM rAjyasya digbhyo vidigbhyazca samAgatA abhimAnabandhavaH samAdhAnena tiSTheyuH / acirAdevA'smAkaM pakSasya gaNyA nAyakAzcA''gamiSyanti / ghaTikAkAlena samAvezakAryamArapsyate / madhyAhne sarveSAM kRte bhojanavyavasthA kRtA / tadanantaraM janapadakalApradarzanaM bhaviSyati / uttarakarNATakasya stokakrIDA bRhatkrIDA rAdhAnATakaM, koDagupradezasya unmattATanaM, zivamoggasya paNavamelA, citradurgasya bhallUkakhelA, cAmarAjanagarasya goravanartanaM, dakSiNakannaDamaNDalasya bhUtakolaH iti nAnAkalAkrIDA bhaviSyanti / kalAvida Agatya bhavatAM madhya eva vartante pratipAlanaM kurvANAH / janapadakalA na vidhAnasaudhajanasya, na ca vittavatAm / asmAkaM pakSasya nAyakaiH protsAhyamAnA poSyamANA ca sA kalA / adhaHstarajanAnAM kalA sA mahanIyAH / adyA'smAkaM samAvezAya na kevalaM puruSAH, api tu mahilAH, abhimAninyo mAtarazca samAgatA ityasmAkaM santoSaH zataguNo jAtaH / asmAkaM bAhubalaM vardhitam / asmAn samarthayitumetAvanto janA AyAtAH / ato vidhAnasaudhe dinazatadvayaM ye'dhikAraM gRhItvA sthitAH, teSAM zUnyasAdhanAvAn sarvakAraH svIyaM kAyamAnaM ca saMgRhya dhAviSyatItyatra na saMzayaH / idAnIM mahAjanatA kasyaicidapyahitaghaTanAyai avakAzamadattvA samAvezaM pracAlayantu " iti / evaM vijJApanAyAM kRtAyAmapi kamapi spaSTamuddezaM vinA tatra milito janasamUho jayakAraM dhikkAraM ninAdaM kekAmaTTahAsamunmattakhelAM ca karoti sma / sarvamelane jAte tatra zabdasamudra ivotpannaH / -- asya kolAhalasya madhye gaNyA atigaNyAzca AgatAH, tanmadhye sarveSAM purastAd dRSTo nIlakAraH siddhajjaH / nAyakA gaNyAzca janasamUhena suSThu draSTavyA iti uddezena lakSarUpyakavyayena bRhatI vedikA sajjIkRtA AsIt / tAM parito nAyakAnAM citrapaTA virAjante sma yatra te hastottambhanaM vA'jJjaliM vA pradarzayanti sma / etAdRzIM vedikAM nirgatikabhikSukavad dRzyamAno siddhajja Arohaditi vismayasya kAraNamAsIt / tatra tatra '"taM tantrIvAdyavAhaM vRddhamavatArayata" iti ravo'pi zrutaH / siddhajjasya kAraNAdeva vedikAyAM gaNyAnAM jayakArAstadA tadA janai: kartavyA vismRtaprAyAH / vedikAyAmupasthitAn gaNyAn, sabhArambhe jAtAmastavyastatAM, janasAgarasthamavirataM kolAhalaM cA'jAnanniva siddhajjastambUrAkhyaM tantrIvAdyaM skandhAropitaM kRtvA tantryAmaGgula prairayat / svena sampratyA''rabhyamANaM ghanazaraNapadaM tatratyebhyo rocatAM vA mA vA, yadi na rocate tanmamaiva tRptaye'stu ityAlocayanniva sa nayane nimIlaya "hara hara hara hara" ityuccairagadat / siddhajjasya iyaM bhaGgI sarveSAmavadhAnaM ghaTikAparyantam AkarSat / nimIlitanayana: siddhajjaH svAntaraGge'vatIrya pUrvagire: mAdezvaraM, cikkallUrusiddhappANiM, boppagauDapurasya maNTesvAminaM ca smRtvA "aGgasyopari liGgarUpiNaM maGgalamahimamahAdevaM, smarAmi taM mahAdeva ! matiM dehi karuNayA" iti gAtumArabhatA / - dIrghakAlAbhyastaM ca '"vizvAsavatAM gRhe pUraNarUpeNa samuccalan deva siddhayyasvAmin ! AyAhi, maNTeliGgayya ! tvamAyAhi" iti gItaM yathA na kevalaM manuSyA api tu devAdhidevA api zRNuyustathA gAtumArabhata / nIlakArasiddhajjasya rAgaH sAvadhAnatayA pravahati sma / tasyeSTaM padaM sarveSAmapISTaM bhUtvA dharAyAM 77 -
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahataH siddhappAjisvAminaH dhvanireva sarvatra pUritaH / yathAsthiti tathA janasamUho nizzabdo jAta ityatra kAraNAntaramapyAsIt / tAvatparyantaM janAH kasmaicit saMgrAmAya vayamAgatA iti bhAvayanti sma / siddhajjena zrAvito nAdastu pRthagevA''sIt / "hara hara hara hara mahAdeva aGgasyopari liGgarUpin siddhayyasvAmin ! tvmevaa''yaahi| matiM dehi" ityAdIni vAkyAni tatraikamalaukikaM vAtAvaraNamasRjan / daivakRtaH prabhAvalayaH prasaran sarveSAM manasi krodhaM zamayan, kenA'pyajJAtaM kaJcanA'dhyAtmabhAvaM stravati sma / nIlakAraH siddhajjastamorAjyatvena prasiddhe zailamAdezvarasyA'raNyapradeze jAtaH / tasya grAmo vIthI gRhaM maTho vA kiM nA''sIt iti praznasyottaraM durlabham / nirdizya tat kathanaM kaSTam / dvAdazavarSadezIyasya tasya kaNTho vikAsamApat / tatra suzrAvyo rAgo nyavasat / tadaiva boppagauDapurasya maThamAgamya "ahaM nIlakAro bhakto bhaviSyAmi " ityuktvA maThAryAd dIkSAM svyakarot / sampannagRhasya jyeSThA: hastamudyamya yAM bhikSAM dadati, tAM saMvibhajya khAdAmi, eko na khAdAmi / anRtaM na bravImi / kamapyekena vAkyenA'pi na nindAmi iti pratijJAmakarot / tato nIlakAro bhUtvA pUrvadizAyAH sarveSAM satAM bhakto'bhavat / gateSu saptatisameSu varSeSu zaraNapadAni gAyan bhrAmyan yatra grAme sthitastameva svIyaM grAmaM, yatra zayitastat sthalameva svIyaM sthalamamanyata / kasminnapi grAme maraNaM jananaM saGkaTasthitirvA vRSTirvA'nAvRSTirvA yadA'jAyata, tadA siddhajjena janA: kathAM zrAvyante sma / militAya janasamUhAya siddhajjena zrAvyamANA katheyam uttarasyAM dizi nivasatastirupatitimmappasyA'nujo nIlagiriraGgayyastamomayaM rAjyamAgatya soligajanAnAM nAyakasya bommegauDasya kanIyasIM putrIM kusumamAlAmanusRtya tAmuvAha iti / evamanyA kathA, yasyAM dhanazaraNamAdayyena kRtaH zravaNarAjamAnabhaGgaH / aparA ca yasyAM dharAdhaureyeNa maNTesvAminA uttarakalyANAdAgacchatA labdhA putraprApti: yadA rAcappANiH, siddhappANiH, doDDatAyammA ca tasya zizavo'bhavan / aparA kathA, yasyAM siddhappANiH halagUrupAJcAlAn pravAdena jitvA tamorAjyasya kRSIvalebhyaH kRSikarmaNyAvazyakamayaH AnItavAn / etAdRzAH prasaGgAH siddhajjasya jihvAgre sadA sthitAH / sa rAtriSu jyotsnAkSIrasAgare mahatAM kathA vistArya kathayan pura upaviSTaM janasamUhaM santoSe, vAGmanasAtIte bhAne ca unmajjayati sma / I karNATakarAjyasyA'dhovargIyANAmeva na, api tu pazcAtsthitAnAM samUhAnAM beGgalUrunagarasya "kabbanpArka" - udyAne samAgamaH sAdhita AsIt / adhikArArUDhaM pakSaM vidhAnasaudhaM ca kampayadivA''sIt samAvezasyodghATanam / paJcazatavarSebhyaH pUrvaM pUrvadizAyAH tamorAjyasya sarveSAmadhovargANAmuddhArasyopakramakArayoH maNTesvAmi-mAdezvarayoH smaraNenaiva samAvezasyodghATanaM bhavatu iti nAyakAnAM kAryakAriNAM copAya AsIt / etadarthaM kAnanasImAyAM kasyacid grAmasya devAlayasya purastAt gAyantaM siddhajjaM kAryAnenaivAssnItavantaH / krozadUramapi padbhyAmeva gacchan siddhajjaH kAryAnArohaNe vyAkulo'bhavat / tasya mahato yAnasya vizAle Asane upaviSTaH siddhajja: "jIvannevA'haM zavazibikAyAM zAyitaH kim" iti trastaH / kAryakartRn uddizya saH "bAlakAH, kasmAnmAM kvA'pi kvA'pi nayatha ? ayaM mama grAmaH atra mama vIthI / , 78
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ atraivA'haM padAni gAyan dinAni neSyAmi / mAM muJcata'' ityavadat / ___ kAryakartAro'bruvan "ajja ! tvadIyaM gAnaM yadi pUrvasImAyA AraNyakAH zRNvanti tadetannA'lam / kimetat pattanavAsibhirvidyAvadbhirbuddhimadbhirna zrotavyam ? tvadgAnaM zrotavyamiti bahavo mahAntaH pratipAlayanti / tavA'JjalipUrNaM dhanaM kRSNamaNIMzca dAsyanti / tadupari rAGkaveNA''cchAdayiSyanti pramANapatraM ca dattvA gauravaM sUcayiSyanti' iti / siddhajjasya ziraH sadA trihastadIrgha candrakaSAyavarNaM vastraM veSTayati sma / kaTeradhaH vasanakhaNDaH / sAmAnyataH sarvairnIlakAraidhriyamANaM koT iti kathyamAnaM kavacaM siddhajjo'pi dhArayati sma / svavastraveSa evA'laMkAraprAyamiti, svena gItaM satAM padameva paramapavitramiti ca sa bhAvayati sma / nirantaraM sa grAmAd grAmamaTati sma / yatraiva nyavasat tatra naivedyaM labhate sma / tadupari dAnarUpeNa dIyamAnaiH kRSNadhAnyanIvArAdibhiH siddhajjasya skandhe lambito mUtaH pUryate sma / evaM sadA pUrNa samuccalantaM mUtaM darza darza siddhajjo bhUloke 'ahamena mahAn zrImAn' iti jJAtavAn / yeSu satAM padeSu tasya vizvAsa AsIt tAni pattanavAsino yadi zroSyanti, tadapi samIcInam, tadapi puNyaM karma - iti jJAtvA alpIyasi kleze jAte'pi kAr2yAne upavizya sa beGgalUruparyantaM prayANamakarot / virodhipakSANAM saGghaTanasamAvezasya pUrvasmin dina eva patrikAdvArA, ArakSakaguptadalasya dvArA cA'dhikArArUDhapakSasya mukhyamantriNaM gRhamantriNaM ca tadvArtA prAptA / asya pratitantraM kiM kartavyamiti gRhamantriNi cintayati sati sUryodayAt prAgeva tatrA''gataH saMskRtizAkhAmantrI vArtAM vahan / yuvajanasevAyAH saMskRtezca vibhAgasyA'tyutsAhI yuvako mantrI / sa ca gRhamantrI ca samAnapradezAd Agatau, ato guruziSyAvivA''stAm / saMskRtimantrI gRhamantriNaH purastAdAsIno vadati sma "taM samAvezaM chinna bhinna dhUlisAt kartuM zakto bANo mama niSaGge siddho'sti / bhavadvibhAgasyA''rakSakebhyo bhavatA''jJA tu dAtavyA" iti / "ArakSakA AjJAM pratipAlayantaH sthitAH / bhavatA kariSyamANaM tantraM tu vadatu'' iti gRhamantrI apRcchat / "mama sarpAstrasya vicAra idAnIM mA'stu / samAvezasya catasRSu dikSu kolAhalaM janayiSyAmi / tadA ArakSakairyaSTiprahAro vidheyaH / samAgatA janA bhUmau nipateyuH / yadi tricaturA mriyeran, sa kalaGko samAvezasaGghaTakAnAM mukhe laget / " evaM bruvANaH saMskRtimantrI gurusamAnasya gRhamantriNaH samakSameva zmazrUNyaspRzat / evaM zmazrusparzanavelAyAm "ahamevA'dhikArArUDhe pakSe balasaMvardhanakAraH, yavIyAn sannapyahaM mama bAhvorbalena pakSamutthApitavAn" iti bhAvanA tasya mukhe nizcalA'vartata / "bhavatu tAvat / samAvezaH kathaM vojjAsanIya iti bhavAn vicArayatu / asmadIyA ArakSakAH janasamUhaM khale vrIhimiva pratADayituM siddhAH sthAsyanti kasyAmapi ghaTikAyAm" iti gRhamantriNA proktam / "tAvad bhavatA kriyatAm, avaziSTamahaM kariSyAmi / tanmahyaM muJcatu" ityuktvA yuvamantrI AsanAdutthitaH / gRhamantrI gRhabahibharaparyantamAgatya yuvAnaM mitramApRcchaya yadA preSayat tadA harmya parito'ndhakAro na nivRtta AsIt / 79
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhappAjigItasya navadazAzcaraNA na samAptAH / tambUravAdyanAdena hastAGgalitAlena madhuraM gAyati sm| pUrvasImAyAH sadbhiH sAkaM bhASamANa iva tasmin gAyati sati, tatra kvA'pi janasamUhasya madhye tricatureSu sthaleSu yugapadeva hAhAkAraH samajani / yuvajanasaMskRtizAkhAyA mantriNa AptAzcatvAraH kAryakAriNaH mejesTikpradeze sthitasya triveNIcitramandirasya samIpe aNNammAdevAlayaM nikaSA kRtavasaterAhituNDikasya Dombasya sakAzAt paJcaSAn sarpAn sahasrarUpyakamaulyena krItvA tAn skandhalambitasyUteSu nigRhya kAryociteSu sthaleSu sthitAH / samAvezAyA''gatAnAM sarveSAM skandheSu syUtakA lambante smeti satyam / kasya syUtakAt sarpA niSpatitA iti kenA'pi na jJAtam / syUtakebhyo niSpatitA vyAmadIrghAH sarpAH sabhIti janAnAM madhye asarpan / vedikAyAM nAyakAH siddhajjagItaM zRNvantaH zirAMsyAndolayantaH, parastAd vIrAvezenA'dhikArayantraM virudhya bhASaNaM kartavyamityetadapi svalpakAlaM vyasmaran / janA api siddhajjasya kaNThadhvaninA mantramugdhA ivA''san / tadA sarpaH sarpaH iti sabhayo ninAda utthitaH / tatratyaH sarpa evA'trA'pi AgataH kim ? ityanyasyAmapi dizi janAH sambhrAntAH / dRSTavatAmadRSTavatAM ca sarveSAM manassu sarpa eva narInRpyate sm| janA anyonyamutsArayanti sma / sarpamAnItavadbhiH sahA''gatA adhikArArUDhapakSasya kAryakartAraH skandhalambitabhastrAstatra sthitAn sakalAn prahartumArabhanta / varSIyAMso bhUmau patitAH padAhatA hA hato'smi ityAkrandanto dRSTamRtyumukhA iva zabdAyante sma / samastaM janasAgaraM sikatAtaTavadAvRNvanti smA''rakSakAH / te hastAbhyAM dRDhaM daNDAn gRhItvA'syanto janAn tADayitumudyatAH / tADanasya pAdarakSAmardanasya raNakolAhalasya ca viSayIbhUtA janA mArgabhraSTAH kAnanapraviSTA iva jAtAH / bhUmau sthitAn sarpo dazediti bhItAH kecana yuvAno vedikAmArohan / tanmadhye vedikAM bhagnAM kartumicchanto'dhikArArUDhapakSasya kAryakartAro'pyAsan / kaJcana kAryakartA soddezameva siddhajjaM prANudat / siddhajjo vedikAyA adhaH patitaH / taM nunnavAn saMskRtimantriNaH kumbhadAsaH / samagrasya kAryakramasya kaNTakapuruSo'hamevetyuktvA sAyaM madyArthaM bhUri pUrNapAtraM labdhavyamiti so'cintayat / itaH samAvezasya saGghaTakaH kazcit siddhajjaM vahannadhAvat / dhAvanavelAyAM siddhajjasya tambUraM (tAnapUraM vA) gaggaraM mukhavINA ceti sarvaM kvA'pi kvA'pi patitaM janapAdAhataM cUrNIbhUtam / ahaM kvA'pi unmattapravAhe patitaH, mama dehaH zilAbhirghaTyate iti siddhajjasyA'bhAt / nirjanAraNyamArge pakSiNAM kalaravasya madhye vA, stokasya janavRndasya puro vA siddhajjo gAyati sma / etAdRzaM dRzyaM tu sa prathamavAraM vIkSate sma / antimatayedaM pazyAmi, zIghraM mriye iti tasya bhAti sma / pUrvazailasya mahAdeva ! rAkSasaloka eSa eva nu ? iti so'cintayat / saGghaTakaH siddhajjaM skandhe vahan nyAyAlayabhavanasya purastAd bRhato vRkSasyA'dhastAt tRNazayyAyAM nipAtya punarudyAnaM pratyadhAvat / vaJcakA gaNikAputrAH kareNa grAhyAH ityatyAvezena dantAn ghaTTayan sakAMsyavalayasya hastasya muSTiM dRDhIkurvan adhAvat / dhAvatastasya sandehasya viSayIbhUtaH ko'pi gRhyeta cet taM zavaM kartuM paryAptaM krauryaM tasya mukhe sAndrIbhUtam / dhanAzayA bhojanAzayA beGgalUrunagaradarzanAzayA calacitranaTavIkSaNAzayA cA''gatAH sahasrazo janAH pranaSTadizo'bhavan / striyastu atIva bhayavihvalAH hastairvadanAni ghaTTayantaH diGmUDhA Asan / svIyAH patayaH zizavazca kva naSTA iti, kva DhaukitavyaM, kathamAtmA rakSaNIya ityavidantyaH sthitAH / 80
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAhnasya manoraJjanAyai prAtareva nAnAvidhAn varNAn liptvA kaNThe maNisarAn kRtakahArAn, haste kRtrimapuSpapatAkAH gadAM khaDgaM dhanuH - iti dhArayitvA samAveze samupaviSTA rAdhAnATaka-bRhatkrIDAstokakrIDA-kalAvida udyAnaM parito mArgeSu bhItabhItA adhAvan / paNavAnAM bhallUkanartanavAdyAnAM carma chinnamabhavat / vAdyAni riktapAtrANIva vartanAmArabhanta / chinnAni vAdyAni cA''rakSakaprahArabhayena grahItumazaktAH kalAvidaH kAndizIkA abhavan / tasmin samaye vidhAnasaudhasya pArzvamArgeSu svIyAn kAryAlayAn svIyAM saMsthAM vA gacchantaH, karNe caladUravANI karAGgalISu dhUmavati ca dhArayantaH, vAmena kareNa bhramaNacakraM gRhItvA kAr2yAnAni cAlayanto nAgarikAH mArgasya pArzvayordhAvantaH ke ityajAnantaH "he paramAtman ! kati bhikSukA atra nAnAveSA samupasthitAH, bhayaGkaro'yaM sannivezaH" iti garhamANAH purastAdvRtte raktasUcanAmapi agaNayitvA, ArakSakANAM zvasitadhvAnenA'pyaviramanto labdhamAtre mArge yAnAni prAvezayan / kSaNArdhe vidhAnasaudhaM paritaH sarve mArgAH pramattA iva bhAnti sma / 'kabbanpArka'udyAne virodhipakSaiH saGghaTite samAveze prakSobhasya taraGgaH, sarpAd bhItiH, unmattajanastome yaSTiprahAraH, samAvezaH sampUrNatayA viphalaH ityAdizIrSikAvatyo vArtAH prAtaHpatrikAsu deze sarvatra prasAritAH / vArtAyAH samIpa eva citramekamapi prakaTitamAsIt / tat pAdapasyA'dhastAdanAthavat patitasya siddhajjasya / "samAvezasyA''rambhe sahasrazo militAnAM janAnAM samUhasya kolAhalaM madhureNa rAgeNa zamayitvA sarvAn mantramugdhAn kRtavato janapada-gAyakasya karuNAjanikA sthitiH" iti vAkyaM ca citrasyopari prkttitm| etAM vArtA dRSTvA uttarakSaNa eva saMskRtimantrI gRhamantriNe mukhyamantriNe cA''pyAyanamayIM sUcanAm adAt / "svAmin ! adhunaiva chAyAcitragrAhakAn patrakArAMzcA''hvayatu bhavAn / anye mantriNazcA''gacchantu / nyAyAlayasya puraH patitasya vRddhasya samIpaM gamiSyAmaH / prathamaM mukhyamantrI tasmai parihAradhanaM grAme nivezanaM gRhaM ca dAsyAmIti ghoSayatu / ahaM saMskRtivibhAgAt tasya mAsAzanaM ghoSayiSyAmi" ityavadacca / prAtarnavavAdanavelAyAmeva mukhyamantrI sahodyogibhiradhikAribhiH surakSArakSakaizca sAkaM, mukhyatayA gRhamantriNA saMskRtimantriNA ca saha vidhAnasaudhaM vihAya nyAyAlayasya purastAd vRkSasyA'dhastAt patitasya nIlakArasiddhajjasya sakAze AgataH pAdayAtrayA / AgamanavelAyAM patrakArebhyaH svaprazAsanasya pragati vivRNoti sma / virodhipakSasya samAvezo dhUlIbhUta iti sa prasannazcA''sIt / patrakArebhyo mukhyamantriNA vitIrNAni vAkyamuktAphalAnImAni / "grAmINebhyo bhojana-calacitrAdiviSayAmAzAmutpAdya teSAmAnayanena samAvezo na sampadyate / ayaM saMzAsanadurbalIkaraNAya kRto bhedopAyaH / sarvakAraH subhadro'sti / ayaM svAvadhi pUrayiSyati / asmadIyaM vaimanasyaM gRhasyA'ntaH sodarANAM kalahaH / virodhipakSeNA''yojitasya samAvezasya phalazrutiM pazyata...." evaM vadati mukhyamantriNi te sarve nyAyAlayasya purastAd vRkSasya samIpamAgatAH / mukhyamantrI patrakArebhyo janapadagAyakasya sthitimaGgalyA prAdarzayat / chAyAcitragrAhakA yAvat siddhajjasya dayanIyAM sthiti citre grahItuM prAyatanta, tAvadeva saMskRtimantrI dhAvitvA''gatya vRddhAyA'valambanaM dattvA tamutthApayati sm| anye mantriNo'dhikAriNazca sAhyaM kurvANA iva hastaprasAraNaparA abhavan / saMskRtimantriNaH
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ prItibhAjanIbhUtaH kazcana patrakAraH svapustikAyAM "kuTIkalAvitsamIpe AgataH saMskRtivibhAgaH'' iti zIrSikAmalikhat / ___mukhyamantrI sahodyogino'dhikAriNaH patrakArAMzca vIkSamANaH "kuto'pyAgatAya atrA'nAthavatpatitAyA'smai nirdhanakalAkArAyA'smAkaM sarvakAraH parihAradhanaM vitarati / asya svagrAme nivezanaM gRhaM cA'smai pradAtumidAnImeva sthalIyAnadhikAriNa AdizAni / kintu samAvezavyAjenaitAdRzAn nirdhanakalAkArAn virodhipakSA nopayuJjIran / tadvArA svArthasAdhanasya mUrkhatAM te parityajeyuH / iyaM duradRSTasaGgatiH / etAdRzaM kukRtyamasmadIyaM prazAsanaM na sahate / karnATakarAjyajanatA ca na kSAmyati / api tu khaNDayati'' ityabravIt / gRhamantrI yuvajanasaMskRtimantrI anye ca sammati sUcayituM zirAMsyAndolayanti sma / nirdhanakalAkArAya siddhajjAya dIyamAnaM parihAradhanaM cA''zvAsanaM sacitraM grahItumutsukAzchAyAgrAhakAH sannaddhA atiSThan / katipayakSaNAnantaraM mukhyamantrI avadhAnaM dattvA siddhajjamapRcchat "ajja ! tava ko grAmaH ?" iti / "ko grAma iti kathaM vacmi tAta ! ? pUrvasImAyAH zailamAdezvarasya sthalaM mama / hyo'tra janabharite'smin kAnane Agatya nipatito'smi / Atmaja ivA''gatya tvaM mama kaSTaM vicArayasi tAta ! / kastvaM bhoH !" iti siddhajjo'pRcchat / apUrvAmimAM vacanadhoraNImAkarNya tatra sthitAH sarve svIyAni vacanAni viramayya mUkA abhavan / mukhyamantriNo mukhAtsvalpakAlaM na kA'pi vAk niHsRtA / siddhajjaH punastamapRcchat "api bhoH ! tava kati putrAH ? te putrAzca tava bhAryA ca kuzalinaH khalu ?" / satAM padAnAM gAnaM, grAmAd grAma prati gamanaM, puro dRSTAnAM yogakSemavicAraNaM ca vinA, nA'nyat kimapi jAnAti sma siddhajjaH / sa tadeva mukhyamantriNamapi apRcchat / hRdayAntarAlAdutthite tadvacasi kA'pi zlathatA vA kRtrimatA vA, ko'pi saGkoco vA nA''sIt / tathA'pi jAtasyA'paghaTanasya vedanayA siddhajjasya dhvaniH kiJcit kampate sma / kenA'pi kadA'pyakRtaH kuzalapraznastena vRddhena kRta iti mukhyamantriNo'ntaHkaraNamA bhavati sma / etAdRzAya jyeSThAya janapadakalAkArAya pUrNahastena dhanasAhAyyaM dAtavyaM, tadeva samyagiti mukhyamantrI "ajja, kiM vAJchasi ? yadicchasi tad dApayiSyAmi'' iti sAzvAsanAni vacanAnyabravIt / siddhajjo mukhyamantriNaM kevalena kutUhalenaikSata / paritaH sthitA adhikAriNaH, mArganirmANavyavasAyinaH, girizailakhanisvAminaH, mukhyamantrisurakSAyai samAgatA ArakSakAdhikAriNa iti sarve nAnAprakArANi vasanAni dhRtvA zobhante sma / hastayoH kaTakau, kaNThe lambamAnAH svarNamAlAH, hastAGgulISu vajrAGgalIyakAni, netrarakSakaM kAlakAcamupanetramiti teSAM veSaH / api ca samayAnusAreNopayogAya puSpagucchaM kusumahAraM, dhanabhastrikAM churikAM zastraM ca svavastrAntareva nigRhitavanta iva sthitAH siddhajjameva nirvacanaM pazyanti sma / parastAnmantrimaNDalasya punAracanAyAM yadi svasmai sUktaM sthAnaM na kalpayiSyate, tarhi mukhyamantriNameva 82
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnAdavatArayituM kutantraM kurvANAH, virodhipakSIyebhyo'pi nitAntaM virodhinaH zAsakA mukhyamantriNo vAmapArve AptA iva tiSThanti sma / tadAnI nabhasyalpIyAMso meghA ghanIbhUtAH / dvitrA jalabindavo nabhasaH patitAH / kazcittAvatA chatraM vistArya dhRtavAn mukhyamantriNa upari / tathA chatraM dhRtavAn kila prabhUtavyavahAravAn koTyadhipatirmArganirmANavyavasAyIti khyAtaH / mandaM vAn vAyuH siddhajjazirasa upari sthitaM vRkSaM kampayati sma / punarmukhyamantrI "kaH parihArastvayA'pekSita iti brUhi" iti vadan patrakArANAM dizi avadhAnaM preSayat / siddhajjaH svajihvAgrasthitAni vacanAni udacArayat "tAta ! tvatto'haM kimapekSe? tvaM na dAtA / sarvaM dadAti pUrvasImAyA zailamAdezvaraH / dharAvariSTho maNTesvAmI vA / yaH paramAtmA sarveSAmupari, tena dAtavyam / tadA'smAkaM khalu udaraM pUritaM bhavati / yadudaraM muSTibhareNA'nnena pUryate, tena kimapekSyate ? yadi tvaM dAtumicchasi tahi sadA madurasi lagnAni tambUra-gaggara-mukhavINAvAdyAni gaveSayitvA dehi tAta !" iti / AkAzasya meghaH, tataH patan vAribinduH, vAn vAyuH, puraHsthito vRkSaH, tatpAbeM sthitAnAM vRkSakANAM pallavAH, puSpaM, zalATuH, prakRte Aga iva sthitaH siddhajjaH, tatkaNThasya rAgaH, rAgAvalambanIbhUtaM tambUragaggarAdikaM tatsarvamapi svena rUpayitumazakyamiti mukhyamantriNo manasi zanairbhAtam / tasyA'ntaraGgaM pUryate sma / pratidinaM tasya AptA iti kathyamAnAnAm, adhikArisamUhasya, mantrivaryANAM ca prayAcanA, guNottambhanaM, labdhasya dhanarAzenigUhanasya klezaH, tata utpannA samasyA, tannivAraNAyai prayokSyamANaM pratitantraM, madhye samutpadyamAnaM vaimanasyamityetena mukhyamantriNo nayanAbhyAM raktameva sravati smeti satyam / siddhajjavadahamapi ekAkI grAmAd grAmaM calituM yadi zaknuyAM, yadi ca candrikAyAM kAnanAnAM madhye saMcarituM zaknuyAM, kuTyAH puraHzAlAyAM nidrAM kurvate mahyaM yadi kepi ke'pi annaM dadIran, siddhajjavad gAnena janAnAM manAMsi spRSTvA teSAM prIteH pAtraM bhaveyaM ced itIcchA mukhyamantriNo manasi tIvratayodapadyata / tasyAH smRtireva ghaTikAparyantamAhlAdamajanayat / siddhajjasya viSaye tasya manasi jAtA''rdratA tasya nayanayorapi dRSTA / siddhajjena kRtAM vijJapti saphalayituM na zakyamityapi mukhyamantriNo bhAti sma / pUrvedyuH prAtarlakSajanAnAM kolAhalaM niyantritaM kRtvA pravAdameva (athavA mAyAmeva) sRSTavAn siddhajjaH samprati ca tAdRzameva divyamaunaM mUrtaM kRtvA sarveSAM purastAt manuSyavat, riktapAdaH sanniva, dhyAnamagna ivA'tiSThat / 90, 9th Cross Naviluraste, Kuvempunagar, MYSORE 570023
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinodakathA citram munikalyANakIrtivijayaH nanvidAnIM tu sa yuga eva vyatItaH / adhunAM tu gAliba-mahodayasya zabdAneva smarAmaH kevalaM - "dila DhUMDhatA hai phira vahI phursata ke rAta-dina !!" kadAcit kasyacijjanyayAtrAyAM kutracid grAme gatAH syAma / tatra ca rAtrau kasyacid vizAlasya nimbataroradhastAt khaTvopari masRNamasRNA tUlazayyA kSIradhavalAstaraNenA''stIrNA syAt / tadupari ca janyayAtrAyAM samAgatA viziSTaprAghUrNakA yathA - cikitsako, nyAyavAdI, prAdhyApako, nivRttasainika - ityAdayo vividhAn vArtAlApAn kurvANAH syuH / yathA yathA ca rAtrirvyatItA syAt tathA tathA vArtAraso'pi vRddhiGgata eva bhavet / tadAtve ca zrutA vArtAH prasaGgAzca na kadA'pi vismRtA bhaveyuH / tasyAM rAtrAvapi vividhairjanairvividhAH prasaGgA anubhavAzca varNitAH / vArtAnAM mukhyaviSaya AsIt - ApattitaH svarakSaNam / kazcana samudrataTe saJjAtAyA ApattervyatikaraM kathitavAn, aparazcA'bhayAraNye vihartu gataH san vyAghrAkramaNAt kathaM rakSita iti vaNitavAn / kenacit svagRhe lagnAdagneH kathaM rakSitAH sarve iti nirUpitaM, kenacicca dvitIyavizvayuddhakAle prazAntamahAsAgare pravasatAM teSAM naukA jarmanadezIyasabamarInAkramaNAt kathaM rakSitA ityasya romodgamakaM varNanaM kRtam / 'etat sarvaM tu syAnnAma, kintvekadA'haM mumbaImahAnagare tAjamahAlaupAhAragRhe yAmApattiM sammukhIkRtavAn tadagrato bhavatAmApattInAM na kA'pi gaNanA' - iti kazcana surUpaH sajjanaH smayannuktavAn / vilakSaNaM tatsvaramAdhuryaM gAmbhIryaM ca zrutvA'nye ivA'hamapi tadvRttaM zrotumutkarNo'bhavam / 'tAjamahAlaH !?' kazcanA''zcaryodgAraM prakaTitavAn / 'Am / mumbaInagare epolo-naukAzayasya purato vidyamAnamasti tat / mamaikaH suhRd AGgladezAt samAgataH san tatrasthe pathikagRhe nyuSitavAn / tasya citrasaGgrahaNe'tyadhikA'bhirucirAsIt / mayA'pi ca citrazAlAyAM paThitvA zreSThatA prAptA''sIt / tatastasya pitAmahasya pUrNacitramAlekhya mayA laNDananagarasthe tasya gRhe preSitamAsIt / etena so'tIva prasannatAM prApya mAM patreNa kathitavAnAsId yad - 'yadA'haM bhArataM pratyAgaccheyaM tadA bhavate tAjamahAla-upahAragRhe *sandhi dAsyAmi' / ' * Party. 84
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tatazca yadA sa pratyAgatastadA sa tatraiva nyuSitvA svavacanapAlanArthaM mAmapyAhUtavAn / ato'hamapi me pitRvyasya sUTa-paridhAnaM paridhAya niryAsena (Scent) ca suvAsito bhUtvA tatra prAptavAn' / 'atha ca tAjamahAle ekatra krisTalAkhye prakoSThe yUropIyacitrakArANAM zreSThacitrANi saghoSaNaM (auction) vikrIyante sma / asmAdRzAstu tatkrayaNasya vicAramapi kartuM na zaknuyuryata ekaikaM citraM sahasrazo rUpyakaivikrIyate sma / rAjJo ravivarmaNa ekaM citraM paJcasahasreNa vikrItaM, kevalamekameva citraM nanu ! anyAnyapi kAnicana citrANi trisahasreNa catuHsahasreNa vA vikrItAni / sahasradvayAnnyUnaM tvekamapi citraM nA''sIt / citrANAM viSayA api vaividhyapUrNA Asan / kutracit sAyaGkAladRzyaM, kutracit sUryodayadRzyaM, kvacittu vanagahanAni citritAni, kvacicca citre hariNayUthamAsIt' / 'atha cA'hamapi laghucitrakArastvAsamevA'ta etAdRzAni saundaryopetAni citrANi nirIkSyottejito bhUtvA ca ghoSaNenA'hamapi krayikANAM madhye sammilito bhUtvA vikrayaghoSaNAyAM dhanaghoSaNena bhAgaM gRhItavAn / (kevalaM ghoSaNamevA''sInme dhyeyaM yato mama koSe kevalaM paJcaSaSTirdhanAgAre (Bank) ca paJcatriMzaM zataM rUpyakANAmAsIt / yadi vaMza-paramparAgataM gRhamapi vikrINIyAMstadA paJcasahasrANi prApyeran / kintu tatra ca dhane mamevA'nyeSAmapi dAyAdAnAmadhikAra AsIt / )' mama mitreNa me karNe japitamapi - 'yadevaM ghoSaNaM kartuM lagno'si tanmanye lakSAdhipo jAto'si vA? sAvadhAno bhavA'nyathA''jIvanaM kaiGkaryeNA'pi tava mokSo na bhavitA !' mayoktaM - 'naiva re ! ahaM tu kevalaM manovinodArthameva bhAgaM gRhNAmi / mama maryAdAM ca naivA'tikramiSye' / 'evameva ca bahUni citrANi vikrItAni / tAvataikaM nUtanaM citraM vikrayaNArthaM phalake sthApitam / tasmin kazcana raktavarNamukho manuSyazcitrita AsIt / pradarzitamAtra eva tatra kenacit svarNAbhopanetradhArakena sajjanenoccaghuSTam - 'ekasahasraM rUpyakANi' / ' _ 'etannizamyaiva sarve stabdhA jAtAH / yata itaH pUrvaM tu yAni citrANi pradarzitAni teSAM prArambhaH zatena zatadvayena vA jAta AsIt / tataH zanaiH zanaistAni sahasrANAM dvikaM trikaM paJcakaM vA prAptAnyAsan / (tAvanmUlyavRddhau tu mamA'pi siMhabhAga AsIt, madhye madhye kiJcidghoSaNena ! / ) kintu citre'smistu pradazitamAtra eva yattena sajjanena sahasramuqhuSTaM tena samagre'pi prakoSThe niHzabdatA prasRtA / paJcaSAn kSaNAn yAvanna kenA'pi kimapyuktam / tAvatA yadyapi mamA'ntaricchA nA''sIt tathA'pi mama mukhAnniHsRtaM sahasA - 'sArdhaM dvisahasram !!' iti / idAnIM tu smazAne'pi yAdRzI na syAt tAdRzI zUnyatA vAtAvaraNe prasRteva' / 'atha mamA'pi bhAnaM jAtaM yanmayA kIdRzI mUrkhatA''caritA'stIti / mama hRdayaM vegena spandituM prArabhata / mama dRSTistasmin sopanetre tatazcodghoSake bhrAmyati sma / tadodghoSakeNA'pi prathamaM mayi tatazca sopanetre 'sa kiJcid vardhayet' ityAzayA dRSTirnipAtitA / kintu sopanetrasya tu manye jidvaiva kIlitA jAteva ** tadAtve tu paJcasahasramapi hi durAsadamAsIt / 85
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa sarvathA tUSNImabhavat / tatazcodghoSako ghaTIM dRSTvA sahasaivoktavAn - 'sArdhaM dvisahasramekavAraM dvivAraM ! trivAram !!' sahaiva hastasthaM kASThamayaM drughaNaM phalake AsphAlitavAn' / 'zrutvaitat mamA'pi vadanaM tu syUtamiva jAtameva, hRdayamapi manye spandanAt skhalitamiva / dhamanISu raktapravAho'pi sthagita iva / samIpa eva sthitena mama suhRdoccaiH kathitamapi - 'kiM ko'pyagre vardhitumicchati vA ?' kintu sarve'pi tUSNImeva sthitAH, nanu mUkA iva saJjAtAH / na kasyA'pyoSThapuTau spandalezamapi prAptau / 'pAzanigaDito'haM khalu, !' mayA cintitam / 'koSe paJcaSaSTirdhanAgAre paJcatriMzaM zataM gRhasya ca paJca sahasrANi, tAnyapi paJcAnAM dAyAdAnAm ! evamapi yataH kuto'pi dhanamRNenA'pi yAcitvA saJcinuyAM tathA'pi sArdhaM dvisahasraM tu na syAdeva / tathainad raktavarNIyamukhasya citraM krItvA'pi kiM vA karavANyaham ?' - 'tadA mayA smRtaM yanme mitramapyatraivA''sIt / taM draSTuM mayA parito'valokitaM kintu sa na kutrA'pi dRSTa: / aho ! so'pi gatavAn vA ! / naiva naiva, sa tu mattaH kiJcid dUraM sthitvA mukhaM ca karavastreNa pidhAya hasannAsIt / etad dRSTvA tu mama manaH sarvathA vicalitam / ito me mastakopari vajrAghAto jAto'sti tatazcA'yaM hasati ? kintu kiM vA kriyetA'dhunA ? nirvANadIpe kimu tailadAnam ? athavA sahasA hi kRtaM kAryaM kathaM mA bhUd vipattaye ? iti vicArayannahaM sthitaH / ' 'matkrItAt taccitrAdanantaraM tu bahUni citrANi pradarzitAni saghoSaNaM ca vikrItAni, kintu sazapathaM vadAmi yanmayA teSAmekatamadapi na vilokitam / vastuto'haM zUnyamanasko jAto yena sArdhaM dvisahasramRte'nyat kimapi na vicArayAmi sma / 'ko vA me RNaM dAsyati ? vacanapatraM (Promissory note) yadi dadyAM tarhi ko vA me vacanaM maMsyate ? athavA tamudghoSakaM gatvA kathayeyaM - kRpayA kSamyatAm, ahaM dhanaM dAtuM na samartha - iti, kintu kathaM kathayeyaM ? yataH pUrvamapi vividhacitrANAM ghoSaNeSu sahasraM yAvat tvahamapi ghoSitavAnAsam !' 'udghoSako hi me'dhunA zaiksapiyara - racita* nATye varNita: zAyalok iva pratibhAti sma yaH zarIrAdekakilomitaM mAMsaM kartayet / nanu sarvA api dizo matkRte'varuddhA jAtAH / sarvato ghorAndhakAro dRzyate iva / tathA pAdayoradhastAdapi dRDhaM kuTTimamAsIdato bhUmirapi mArgaM dAtuM siddhA nA''sIt khalu !' 'evaM cintayato me hi sarveSAmapi citrANAM ghoSaNaM vikrayaNaM ca samAptaM jAtam / idAnIM tu yairapi citraM krItamAsIt te sarve'pi dhanapradAne citrapreSaNasUcanArthaM ca vyastA abhavan / teSAM sarveSAM paGktAvahamantima Asam / tatra mAM dRSTvA me suhRd mukhaM karavastreNa pidhAya punarapyAgataH / kintu sahAyArthamAgata iti mA cintayantu ! sa tu me pItairaNDatailamiva mukhaM dRSTvA balAd hAsyaM nigRhNan dhAvitavAMstataH / iyamApattistu mayaivaikalena sammukhIkartavyA''sIt / ahaM manasyeva svaM krozan gAliM dadAmi sma / yadi kazcana luNTAka: * The Merchant of Vennice. * * tadAtve tu paJcasahasraM hi durAsadamAsIt / 86
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAgatya svIyabhuSuNDeH sarvA api gulikA mamorasi prakSipet tadA tasmai dhanyavAdAn samarpya mriyeya - ityapi kalpanAM kRtavAnaham / kintu na ko'pi camatkAro jAtaH pratyuta paGktau sthitA janAH kramazo viralIbhUtAH / adhunA tu mamA'grataH kevalaM dvitrA eva janA avaziSTA Asan' / / 'udghoSakAya kiM vA kathayiSyAmyaham ?' ityeva cintayannahaM sthita AsIt tadaiva kiJcidavicintitaM jAtam / nItizAstraM tu kimapi vadet khalu, tathA'pi mUrkhatAmAcarato'pi janasya sahAyamIzvarapreritaH kazcana karotyeva / matpRSThataH kasyacit zabdAH zrutA mayA - 'kRpayA kSamyatAm ! ki bhavAneva sa sajjano yena DobIgrI-ityasya citraM krItaM khalu ?' mayoktaM - 'kasya citramasti taditi nu naiva jAnAmyahaM, kintu mayaiva tat krItamiti tu sarvathA satyam', ityuktvA mayA pRSThato vilokitaM tadaiko vitArako dRSTaH / ' 'bhagavataH sAkSAtkAro na mayA kadA'pi kRta AsIt kintu tadAtve mayA'nubhUtaM yadayaM na vitArako'pi tu bhagavadavatAra eva ! yato mayA pRSThato vilokitamAtra eva tena pRSTaM - 'yadi bhavate trisahasraM rUpyakANi dIyeran tadA kiM bhavAn taccitraM vikrINIyAd vA ?' zrutamAtre tasya prazne prathamaM tvahaM me zarIre'GgalyagreNa saMdazya nirdhAritavAn yannA'haM svapnaM pazyAmi / tadanu devadUtamiva bhAsamAnaM vitArakaM harSAtirekeNA''zizlikSurapi tasmai ca koSasthaM sarvamapi dhanaM ditsurapyahaM na jAne kayA'pyantaHpreraNayA vANijyavRttimAzritya gabhIratayA'kathayam - 'ahaM citraM tu vikreSyAmi, kintu na trisahasreNA'pi tu sArdhatrisahasreNa !' / ' _ 'so'pi yathAgataM pratigataH kSaNArdhena ca pratyAgataH sArdhatrisahasreNa saha ! tato mayA sahasraM koSe nikSiptaM, sArdhadvisahasreNa ca citraM krItvA tasmai pradattam / tAvatA dUrata idaM sarvaM nirIkSamANo me suhRnmatsamIpamAgataH / idAnIM hAsyaM mamA''sye vilasamAnamAsIt tanmukhaM ca kiJcidiva viSaNNaM pratibhAti sma / tataH sahasaiva kiJciddhasituM prayatamAnaH sa mAmuktavAn - 'bhoH ! sAhasika ! adhunA sagdhistu bhavatA pradAtavyA, yato matkAraNAdeva tvaM 'tAjamahAla'mAgatavAn sahasraM copArjitavAn' / tadA mayoktaM sandhi tu gRhe dAsyAmIha tu sapItimeva dAsye / calatu kaoNphIpAnArtham' / ' 'vadantu mahodayAH ! kathamasmAn bhagavAn parIkSate rakSati ca khalu !' ityuktvA tena sajjanena yadA svavRttaM samarthitaM tadaivA'smAbhirjAtaM yat stokavelAyAmeva prabhAtaM bhaviSyatIti / tataH sarve 'bADhaM bADha'mityuccArayantaH svasvAvAsaM pratigatAH / ahamapi pratyAgataH / kintu vicArayAmi kevalaM yadidAnIM tu tAdRzo yugo vyatIta eva khalu !! [E.V.LUCAS ityasya TIGHT CORNER iti kathAyA jyoti-vaidyena viracitAd bUre phaMse- iti gUrjararUpAntarAt anUditamidam / ]
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinodakathA kASThacchidaH kathA munikalyANakIrtivijayaH asmAbhiH sarvairapi bAlye tasya nItimataH kASThacchidaH kathA zrutaivA'sti, yathA - kadAcidaraNye kASThabhAramAnetuM gatasya mArge ca tRSAditatvAt kUpAjjalaM pAtukAmasya tasya hastAdakasmAt kuThAraH kUpe patitaH / kuThAreNa vinA ca tasya jIvikaiva na syAditi kRtvA sa rodituM lagnaH / tasya saralasvabhAvaM dRSTvA duHkhitaM ca taM jJAtvA vanadevasya hRdi tadupari karuNotpannA / tena tatraiva prakaTIbhUya, svazaktyA kUpAdeko rajatamayaH kuThAro niSkAsya tasmai pradattaH, kintu tena nirlobhatayA sa na svIkRtaH / tato devena svarNamayaH kuThAro niSkAsya tasmai pradattaH, kintu so'pi tena 'naiSa madIya' iti nirAkurvatA na gRhItaH / tato devena tasmai tadIya eva lauhaH kuThAro kUpAnniSkAsya tasmai pradattaH / tadA 'eSa eva madIyaH' iti kathayatA tena sa gRhItaH / tadA tasya nItimattayA'tIva prasannena devena tatprazaMsAM kRtvA dvAvapi rajatasuvarNamayau kuThArau tasmai upAyanatvena pradattau / etAvatparyantaM tu vayaM sarve'pi kathAmenAM jAnIma eva / kintvasmin nUtane yuge sA kathA tato'pyagre pravartate, yathA - atha ca suvarNamayasya rajatamayasya ca kuThArasya prAptyA kASThacchida ArthikI paristhitiH sadya eva parAvartitA jAtA / tena nagaramadhye nUtanaM gRhaM kalpitaM, kASThacchedanavRttiM ca parityajya vANijyamapyArabdham / idAnIM tasya gaNanA'pi mAnyeSu zreSThiSu jAtA / tasya vyavahAro'pyatIva sarala uttamazcA''sIdatastena prabhAvitena kenacidagragaNyena zreSThinA tasmai svakanyA'pi pariNAyitAH / evaM ca tasya jIvanaM sarasatayA pravartamAnamAsIt / athA'nyadA tasya manaH pUrvatanasmRtibhiH samAkIrNaM jAtaM yathA - kilA'haM kASThika Asam / araNye ca kASThArthaM pratidinaM gacchAmi sma / AnItena ca kASThabhAreNa vRttiM nirvahAmi smetyAdi / tena cintitaM yadadyA'raNyaM gatvA tAni sthAnAni yadi pazyeyaM tadA varamiti / ataH sa vanaM gantumudyato jAtastadaiva ca tatrA''gatavatyA tatpatnyA pRSTaM - 'ayi bhoH ! kutra jigamiSurasti bhavAn ? yadi vipaNau gantA tadA'hamapyAgaccheyaM, kiJcid vastujAtaM kretavyamasti (Shopping) / anenoktaM - 'nA'haM vipaNau gacchannasmi / kintu yadi bhavatyai gantavyaM tarhi sukhena gacchatu, gRhNAtu caitad dhanam' / tadA sAzaGkayA tayA pRSTaM - 'tarhi bhavAn kutra prasthito'sti ? satyaM vadatu' / etenoktaM - 'kathayAmi kathayAmi' ityuktvA 88
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasmRtiviSaye'raNyagamanaviSaye coktaM tena / tadA'nayA kathitaM - 'evaM vA? tahamapi AgacchAmi / atraiva bhrAmaM bhrAmaM niviNNA'smi nanu !' / 'tahi jhaTiti sajjIbhUyA''gacchatu, eSo'haM pracalitaH' ityanena nirdiSTam / sadya eva dvAvapi prasthitau vanadizi / ayaM ca tasyai tAni sarvANyapi sthalAni darzitavAn yatra sa purA kASThAnayanAyA''gacchannAsIt / krameNa ca sa kUpo'pi tayordRSTipathamAgataH / tadA'nena devadarzanasya kuThAratrayasya ca prApteviSaye'pi tasyai kathitam / tacchrutvA vismitA sA kUpaM draSTuM nikaSAgatA / yAvacca sA'tra kiyajjalamastItyAdi nirIkSitumavanatA tAvat santulanAd bhraSTA satI kUpe'patat / etad dRSTvA bhItabhItastatpatirdhAvitvA kUpakaNThe sthitvA tAM vilokayituM lagno yAvat tAvat sA naiva dRSTigocarA'bhavat / ataH svaM svabhAgyaM ca nindan sa kranditumArabdhaH / itazca tasya krandanaM zrutvA vanadevasya mana ArTIbhUtam / tena samAgatya karuNayA pRSTaM - 'kiM jAtaM bhoH ! ?' anenoktaM - 'prabho ! me prANavallabhA patnI kUpAntaH patitA'sti / tasyA rakSaNArthaM na kamapyupAyaM jAnAmi, na jAne kiM bhavitA? tayA vinA ca jIvanamapi duSkaraM mama' / etena vanadevasya hRdi dayA samudbhUtA, tena tatkSaNameva kUpAt vizvasundarIkalpA kAcana sundarI samuddhRtyA'sya purata upasthApitA / tadA'nenA'pi satvarameva tasyA hastaM gRhNatA kathitaM - 'prabho ! iyameva me prANavallabhA patnI, bhavatkaruNayA prAptA, anugRhIto'smi bhavatA' ityaadi| etad vilokya sAzcaryaM pRSTaM vanadevena - 'bho ! mayA tu, bhavAn pUrvavadevA'tyantaM nItimAn sajjanazcA'stIti - cintayataivaiSA sundarI bhavatpurata upasthApitA''sIt, kintu manye bhavAn parAvRtto jAto'sti, anyathaivaM naiva sambhavet !' / tadA'nenoktaM - 'prabho ! nA'haM parAvRtto'sti, na cA'pyanItimAn saJjAto'smi, kintu bhaviSyaccintayaiva mayaivaM kRtm'| 'kA'sau bhaviSyaccintA nanu ?' 'prabho ! yadA bhavatA matpurata iyaM sundarI samupasthApitA tadA mayA cintitaM yad - yadyahamenAM niSetsyAmi tadA prabhurme'nyAM sundarI darzayiSyati, yadA ca tAmapi niSetsyAmi tadA prabhurme patnImupasthApayiSyati / yadA'haM tAM svapatnItvena svIkariSye tadA prabhurmayi prasanno bhUtvA'nye dve api sunda? mahyameva dAsyati' / 'tat tu satyameva khalu !' / 'eSa eva me cintAyA viSayo'sti prabho ! / ahamenAmekAmapi matpatnI pAlayituM tasyA yogakSemAdikaM ca nirvoDhuM kAThinyamanubhavAmi, tarhi yadi patnItrayaM labhyeta tadA kathamahaM tAsAM pAlana-poSaNaM kariSyAmIti bhItyA cintayaiva ca kiJcid vicAraNaM kRtvemAM prathamasundarImeva patnItvena svIkRtavAn / evaM ca kurvANo'haM kimanItimAn asajjano vA ? nA'haM parAvRttaH kiJcidapi kintu paristhitivazenaiva mayaitat kRtam !!' 89
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ marma narma kIrtitrayI grAhakaH (ApaNika) bhavatA yadidaM reDiyo-yantraM me vikrItaM tasya dhvaniguNavattA'tIva zreSThA'sti, kintu ahaM tat parAvartayitumicchAmi yatastatra uttamAH kAryakramA na prasAryante !! ApaNikaH ...!!... apUrvaH bhavato yAvatIM prazaMsAM karomi tAvatyalpaiva ! advitIyaH adya bhavatA me mahattvaM jJAtaM khalu ? apUrvaH naiva bhoH ! adya mayaitajjJAtaM yanmUrkhasamakSamalIkoccAraNe'pi na kA'pi bAdheti !! dagdhaH bhavAn bhavataH sahabhAgI (Partner) ca kathaM vANijyaM kurutaH ? durvidagdhaH sahabhAginA dhanaM viniyojitamasti, mayA tvanubhavo viniyojito'sti, vANijyaM ca varSatrayAvadhikaM bhaviSyati / dagdhaH varSatrayAnantaraM kiM bhaviSyati khalu ? durvidagdhaH matpArve dhanaM bhaviSyati sahabhAginazca pArve'nubhavaH !! jJaH sujJaH bhavAn paryaTanasamaye kimiti kadA'pi bhavatpatnIM na nayati ? kAraNadvayamatrA'sti / prathamaM tAvat - vyayo'| bhavati, dvitIyaM tu - Anando dviguNo bhavati !! 90
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtA yadA'haM bAlA''saM tadA na kadA'pyanRtaM vadAmi sma / tarhi bhavatyA tat kadA prArabdham ?! putraH (cikitsakaM) mahodaya ! pUrvamahaM yat sarvamapi gRhakArya sAnandaM karomi sma tadidAnI na kartuM zaknomi / kRpayA mAM parIkSatAm / (parIkSaNAnantaraM) kRpayA spaSTabhASayA vadatu - kiM jAtaM mameti / cikitsakaH bhavAn alasaH saJjAto'sti / idAnIM cikitsAparibhASayA tadeva kathayatu, yenA'haM mama patnyai tad bodhayituM zaknuyAm ! rugNaH mAdhavaH mAtA mAtaH ! itaH paramahaM na kadA'pi zAlAyAM gamiSye / kimiti bhoH !? pazyatu mAtaH ! ahaM paThituM lekhituM vA naiva jAnAmi, zikSakazca mAM vadituM naivA'numanyate !! mAdhavaH zikSakaH (vidyArthina) kAni tAni trINi padAni yAni prAyazo bahavo vidyArthinaH prayuJjate ? vidyArthI ahaM naiva jAnAmi ! zikSakaH satyamuktaM bhavatA / ramaNaH pitA pitaH ! hyo bhavatA yad gaNitasaGkalanaM kartuM me sAhAyyaM kRtaM tat sarvathA mithyA'bhavat / evaM vA ? tadarthaM kSamA yAce bhoH ! na kAmapi cintAM karotu, yato na ko'pyanyaH pitA tatra saphalo'bhavat !! ramaNaH
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtavibhAgaH pAiyavinANakahA A. zrIvijayakastUrasUriH (1) dhammovaesasavaNe puttaligAtigassa kahA saddhammassavaNe joggA, soyarA kahiyA tihA / puttalI-titayasseha, diTuMto paNNavijjai / / bhoyanariMdasahAe egayA ko vi vaiesio samAgao / tayA tIe sahAe kAlIdAsAiNo aNege viusA saMti / so veesio nariMdaM paNamia kahei - "he bhoyanariMda ! aNegaviusavarAlaMkiyaM tuva sahaM naccA puttaligAtiga-mullaMkaNa tumha samIve haM Agao mhi" evaM kahiUNa so samuccatta-vaNNa-rUvaM puttaligAtayaM raNNo kare appiUNa kahei - "jai sirimaMtANaM viusavarA eAsiM uiaM mullaM karissaMti, tayA ajja jAva annanaravarasahAsu jaeNa mae laddhA je vijayaMkaMkiA lakkhacaMdagA te dAyavvA, annaha ahaM vijayaMkacinhiaM suvaNNacaMdagamegaM tumhAo gihissaM" / raNNA tAo puttalIo mullakaraNatthaM viusANamappiAo / ko vi viuso kahei - "puttaligAgayasuvaNNassa parikkhaM NihaseNa he maNigArA ! tumhe kuNeha, tulAe vi AroviUNa mullaM aMkeha" / tayA so vaiesio IsiM hasiUNa kahei - "erisappayAreNa mullanirUvagA jayaMmi bahavo saMti, assa saccaM mullaM jaM siyA, taM NAuM bhoyanariMdasabhAe samAgao mhi" / evaM soccA paMDiA puttaligAo kare gahiUNaM sammaM nirUviti, paraMtu puttaligAtigassa rahassaM NAuM na tIraMti / tayA kuddho nariMdo vaei - "eyAi mahaIe parisAe kimu ko vi eyAsi mullaM kAuM na samattho ?, dhiddhi tumhaannN"| tayA kAlIdAso kahei - "diNattaeNA'vassaM mullaM kAhAmi' tti kahiUNa so puttaligAo gahiUNa gharaMmi gao / vAraMvAraM tAo daTTaNa bahuM viArei / suhumadiTThIe tAo nirikkhei / tayA tANaM puttalINaM kaNNesu chiddAiM pAsei, pAsittA tesu chiddesu taNugaM salAgaM pakkhivei, evaM savvAo salAgApakkheveNa nirUvia tAsiM mullaM pi aMkei / tidiNaMte nariMdasahAe gaccA nivassa purao kameNa tAo ThaviUNa teNa vuttaM - "paDhamAe puttaligAe mullamegakavaDDiAttaM, bIAe egaM rUvagaM, taiAe mullamegalakkharUvagamatthi" / taM mullaM soccA savvA sahA accheramaggA jAyA / vaiesieNa kahiaM - "eeNa saccaM mullamuttaM, mamAvi taM cia aNumayaM" / rAiNA kAlIdAso puTTho - "tumae samapamANavaNNa-rUvANaM eAsiM kahaM visamaM mullaM kahiaM?" ti / kAlIdAso kahei - "he nariMda ! mae paDhamaputtaligAe mullaM 92
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavaDDiAmettaM kahiaM, jao imIe kaNNacchidde salAgA pakkhiviA, sA bIakannacchiddAo niggayA / tao sA evaM uvadisei - "jayaMmi dhammasoyArA tivihA uttA, paDhamo soyAro eriso hoi, jo appahiyagaraM vayaNaM suNei, suNittA avarakaNNAo nissArei, na ya tayaNusAreNa payaTTei / so soyAro paDhamaputtaligAsariso o, tassa kiMpi mullaM na" / ao mae paDhamasoyArasamapaDhamaputtaligAe mullaM kavaDDiyAmettaM kahiaM 1 / bIaputtaligAe kaNNe pakkhittA salAgA muheNa niggayA, sA evaM kahei - "jayaMmi kevi soyArA eArisA huMti, je u appahiyagaraM vayaNaM suNaMti, annaM ca uvadisaMti, kiMtu sayaM dhammakiccesu na pavaTTaMti, erisA soyArA bIaputtaligAsarisA nAyavvA" tao bIaputtaligAe mullaM mae rUvagamegaM kahiaM 2 / taiaputtaligAe kaNNe pakkhittA salAgA bAhiraM na niggayA, paraMtu hiyae oiNNA, sA evaM uvadisai - "kevi bhavvajIvA mama saricchA havaMti, je u paralogahiyagaravayaNaM uvauttA sammaM suNeire, dhammakajjesu jasattiM pavaTTaMte, erisA soyArA taiaputtaligAe samANA nAyavvA" tao mae taiaputtaligAe mullaM lakkharUvagaM ti jANAviaM 3 / evaM kAlIdAsassa vayaNaM soccA bhoyanariMdo anne vi ya paMDiA saMtuTThA | so vaiesao parAio samANo taM caMdagalakkhaM nariMdaggao Thavei / rAyA taM savvaM kAlIdAsassa appei / eso puttalItigaditaM naccA sannANadAyagaM / 'dhammassavaNakammaMmi, hiyaeNa pavaTTaha' // dhammovaesasavaNe puttaligAtigassa kahA samattA // " (2) samAvarAhacorANaM sikkhAe kumAramaMtiNo kahA "jAriso mANavo hoi, sikkhaNaM tassa tArisaM / " samAvarAhacoresuM, kumArasse - ha nAyagaM // pADaliuttanayare jiyasattunariMdassa kumArA nAma caubuddhinihANo pahANo Asi / so jArisA avarAhiNo AgacchaMti tANaM parikkhia, tArisaM daMDaM dei / egayA koTTavAleNa cauro corA kumAramaMtiNo purao ThaviA / kumAramaMtI tesiM buddhIe parikkhaM kariUNa daMDaM dAhIa, jahA paDhamacorassa uttaM "tuM bhaddao vi hoUNa, erisaM akajjaM kAuM tuva kiM juttaM' ?, kiM tava eyaM sohei ? gacchasu tuM, mA kayAvi evaM kuNejjA" ia vottUNa maMtiNA so visajjio / bIaM coraM AhUya maMtiNA sAvamANaM parusakkharapurassaraM vuttaM - "he murukkhasehara ! sukuluppanneNA'vi tumae erisaM kajjaM kayaM, kiM te lajjA vinA''gayA ? gacchasu, muhaM masIe liMpasu, mA muhaM puNo daMsesu tti ?" so vi visajjio / 93 gujjarakahAe - -
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ taiaM coraM bollAviUNa, lattAe paharia 'tumhAo pAhANo vi sohaNo' ia satirakkAraM addhacaMdeNa nikkAsio / cauttho tu pacchAmuhaM kiccA gaddahamArohiUNa savvanayaraMmi bhamADiumAiTTho / avarAhassa egatte bhinnabhinnadaMDo eesiM kahaM dinno kumAramaMtiNa tti acchariasaMjuA savve sahAjaNA jAyA / tersi hiyayagayabhAvaM nAuM 'cauNhaM corANaM ki jAyaM' ti nirUvaNatthaM raNNA carapuriso pesio / egapaharaMmi gae so carapuriso samAgao samANo nariMdaM kahei - "he mahArAya ! paDhamo komaleNa vayaNeNa uvalaMbhio saMto gehe gaMtUNa, appaM pi uvalaMbhaM asahaMto jIhaM daMtehiM pIsiUNa maccu patto / bIo parusakkharehiM tirakkario so 'ahaM kayA'vi muhaM na daMsissa' ti kahiUNa viesaM gao / taio jo sahAmajhe tADio, so gihAo bAhiraM gaMtuM na icchejjA / cauttho u jo gaddahamArohiUNa nayarabhamaNamAiTTho so u gaddahovariM paraMmuhamuvavesia nayare bhamADijjamANo, vivihAvamANavayaNehiM ca paurehiM hIlijjamANo nillajjo niyagharasamIvaM samAgao saMto takkouhalladaMsaNatthAgayaniabhajjaM kahei - 'ahuNA'haM avasiTThAsu dosu racchAsu bhamia sigdhaM AgamissaM, tao tumaM jalaM sigdhaM uNhaM kuNesu' ia carapurisakahiavuttaMtaM suNiUNa savve kumAramaMtissa buddhi pasaMsanti / . uvaeso - sabbhAvaM ca asabbhAvaM, caucorANa pekkhia / tumhe kumAramaMtivva, 'hoha taha parikkhagA' // samAvarAhacorANa sikkhAe kumAramaMtiNo kahA samattA // gujjarakahAe (3) taraNabbhAse seTThi-nAviANaM kahA suTTha nANaM suhA lacchI, ramaNI suMdarI tahA nipphalaM taM viNA dhammaM, ettha seTThissa nAyagaM // egayA kovi dhaNavaMto seTThI nAvamAruhiUNa samIvadIvaM vaccaMto atthi / tassa pAse mahAghaDiAlayaM vaTTai / nAvigo ghaDiAlayaM daTuM tatthA''gao / seTThi pucchai - 'he seTThi ! ahuNA kettilo samao saMjAo ? / seTThiNA vuttaM - 'kiM tumaM ghaDiAlayaM na pAsasi ?' / pAsAmi ahaM, kiMtu ghaDiyAlayanANakalA mama natthi / puNo vi seTThiNA puDhe - 'vavahAranANaM tumae sikkhiaM na vA ?' teNuttaM - 'dINassa mama ko sikkhaNaM dejjA?' / seTThiNA bhaNiaM - 'jai tumaM na bhaNitthA, teNa tava jIvaNassa cautthabhAgo muhA gao' / puNaravi seTThiNA puDhe - "kiM tuM pariNIo si na vA ?' / teNuttaM - 'kaTeNa jIvaNanivvAhaM karomi, erisAe dINAvatthAe majjha ko kannaM dei ?, kayA vi ko vi kannaM dejjA, taha vi dukkheNa uyaraM bharaMto haM tIe nivvAhaM kahaM karemi ?' / seTThiNA uttaM - 'itthi puttaM ca viNA saMsAre kiM suhaM hojjA?,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ao tumha addhajIvaNaM nipphalaM gayaM' / puNaravi seTTiNA puDhe - 'he mukkha ! tuM vAvAra-davvajjaNakalaM jANesi na vA ?' / teNuttaM 'ahaM nAvAcAlaNaM viNA kimavi nA'vagacchejjA' / seTThiNA uttaM -"tao tumha pAoNajIvaNaM niSphalaM gyN"| erisavattAe vijjamANIe samANIe aNNavamajjhami pacaMDo vAo pAubbhUo, "pavahaNaMpi sayasikkaramahuNA hossai"tti NAUNa nAvieNa uttaM - 'he seTThi ! tumha taraNanANaM atthi na vA ?' / seTThiNA kahiaM - 'haM savvaM annaM jANAmi, kiMtu taraNanANaM mama natthi' / tayA nAvigo Aha - 'he sirimaMta ! ahuNA imaM pavahaNaM mama AhINaM natthi, aIva pacaMDavAeNa paNoiaM samIvavaTTisilAe tuTTissai, sayasikkaraM ca havissai, majjha pAoNajIvaNaM niSphalaM gayaM, tumha u savvaM jIvaNaM muhA gayaM, mama hi taraNanANaM atthi, teNa samudassa pAraM pAvissaM, tuma ettha samudde buDDissasi ia kahito so nAvigo silapphAlianAvAe sayakhaMDiajAyAe samudde paDiUNa pAraM patto, seTThI u taraNanANAbhAve samuiMmi buddddio| evaM savvAo kalAo sikkhiUNa jo bhavasamuddataraNAya dhammakalaM na sikkhitthA so seTThI viva bhavasamudde majjai // uvaeso sarIramAhu nAva tti, jIvo vuccai nAvio / saMsArI aNNavo vutto, taM taraMti 'mahesiNo // dhammanANavihINassa, seTThiNo addhimajjaNaM / daTThaNaM 'taraNabbhAse bhAvao ujjameha bhe' // taraNabbhAse seTThinAviANaM kahA samattA // sUrIsaramuhAo (4) tivvapAvodae kAlasoariassa kahA ghorahiMsApasattANaM, samAhI na kayA vi khu / kAlasoario nAyaM, maccukAle maiccuo // rAyagihe nayaraMmi seNio nAma rAyA Asi / tammi nayare kAlasoario nAma sUNAvaI atthi / so abhavvo diNe diNe mahisapaMcasayaM haNei / tao teNa ghorahiMsAe sattamanaragapuhavIo vi abbhahiyaM pAvamuvajjiaM / caramakAle so solasamahArogehiM gahio / aitivvAsuhakammodaeNa so paMca vi iMdiyatthe vivarIe veei - suhavisae asuhe aNuhavai / tassa sulaso nAma putto abhayakumAramaMtissa saMgeNa dhammiTTho saMjAo asthi / savvAyareNa piussa vAhipaDiyAraM kArei / taha vi so kattha vi raiM na lahei, tAhe sulaso niyamittaM abhayakumAraM pucchei / abhayakumAro bhaNei - 'he bhadda ! tumha piuNA jIvahiMsAo ghorapAvaM samajjiaM, taM asuhakammaM iha bhave uiNNaM, tA iMdiyANaM jaM paDikUlaM hojjA taM kuNasu - "kaMTakasejjAe eaM Thavehi, na u suhasijjAe, asuimalamuttAiNA viliMpesu, mA caMdaNehiM, pibAvasu khAratikkhaduggaMdhanIrAiM, 1. maharSayaH /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ na u sAujalaM, jeNa so raiM pAvejja' / sulaseNA'vi tahAkae pattaparioso so kAlasoyario kaMci kAlaM jIviUNa mac, pAvia sattamanaragapuDhavIe samuppanno / sayaNehiM tassa pae so sulaso Thavio, bhaNio ya - 'aMgIkuNehi niyajaNagavavasAyaM' / so vi niyapiyarANubhUyaM duhaM saMbharaMto 'na tarAmi pAvaphalAI soDhuM' ti jaMpamANo necchei / sayaNA bhaNaMti - 'pAvaM amhe vibhAgeNa gihihimo' / tao tesiM bohaNAya sulaseNa tiNhakuhADeNa niapAo niddayaM taaddio| ArasaMteNa ya bhaNiyA baMdhavo - 'bho ! bho ! dukkhaM 'vibhaiUNa thevaM thevaM giNhaha, jeNa me suhaM hojjA' / sayaNehiM bhaNiaM- 'putta ! suTTha giNhAmo, jai amhAsu saMkamajja, kiM tu natthi uvAo, jeNa annasaMtiaM duhaM annaMmi na saMkamei' / tao sulaso kahei - 'to kiM bhaNeha - amhe tuha pAvaM vibhaissAmo'?tti / evaM teNa vuttA laddhaniNNayA tuNhikkA ThiA sayaNA / jIvahiMsAo virao so sulasakumAro abhayakumAreNa bhagavao mahAvIrassa samIve sAvagaghamma gAhio / vihiNA sammaM taM pAliUNa devalogaM patto / / uvaeso - accaMtAsuhakammassa, phalamettha parattha ya / jANittA 'hiyamicchaMto viramesu tumaM tao' // tivvapAvodae kAlasoariassa kahA samattA // sakkayakahAe (5) supattadANabhAvaNAe sAlibhaddapuvvabhavassa kahA // puvvajammammi dANecchA, aMte pattesu jAyae / tIe suhI naro hojjA, sAlibhaddo niyaMsaNaM / kammivi nayarammi nayaraseTTI Asi / tassa cattAri puttA, cauro ya NhusAo saMti / so seTivaro koDIsaro vi accaMto lohI vaTTai, kayAI dANaM na dei / egayA cattAri puttavahUo jiNamaMdiradasaNatthaM siMgAraM sajjia gihAo niggayAo / magge juvvaNamaeNa io tao avalogaNeNa gacchaMtINaM tAsi lahuputtavahUe egA vuDDA saMghaTTiA paDiA ya / tIe vuDDhAe uttaM - "re re saMmuhaM kiM na pAsesi ?, AhUsaNehiM vittehiM vesehiM ca mayaMdhA tumaM?, tumha piuNA sasureNa vA kiM dINaduhiyANaM dANaM diNNaM ?, nayaraMmi kiM jasakittikammaM kayaM ?, jeNa evaM uddhattaNeNa calesi, gavvaMdhA maM pi saMmuhatthaM na pekkhasi?" evaM uttA samANI jiNamaMdire ceiAI vaMdittA, gharaMmi Agacca kovaMdhA kovagharaMmi ThiA samANI parivAreNa saha nA''lavei / tayA tIe pieNaM jeTThaputtavahU kAraNaM puTThA, kAraNaM kahiaM / taM soccA tehiM caUhiM puttehiM viyAriaM - 'amhANaM piA lohaMdho 'dUre saddhammakajjaMmi davvavao' nAijemaNaM pi na karei, teNa amhANaM jaso kittI a kuo?, ao keNa vi uvAeNa nAibhoyaNaM kAyavvaM' / piuvacchaleNa lahubhAuNA vuttaM - 1. vibhajya
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'ahaM piyaraM kajjavAvAre taha ThavissAmi, jaha so nAibhoyaNaM na jANissai, tumhehiM ca AmaMtia savve nAijaNA gharaMgaNe bhoyAviavvA / ' tehiM aNumayaM / aNNaMmi diNe kaMmivi mahUsavapasaMge nAijaNA AmaMtiA / gharaMgaNe rasavaI pauNIkayA, savve ya nAijaNA bhoyaNatthaM samAgayA / taMmi samaye lahuputteNa piyA kayavikkayavAvArAikajje rudhio / samAgayalogahalabolasavaNeNa piyareNa puDhe - 'kiM ajja jaNakolAhalo suNijjai ?' lahuputteNa vuttaM - 'ki pi na, kAraNapasaMgeNa samAgayA hojjA' / saMdeheNa piuNA utthAya vAyAyaNAo bAhiramavaloiaM, tayA bhuMjamANA NAijaNA diTThA / ciMtiaM ca kila 'puttehiM haM vaMcio mhi !, hA ! hA ! dhiddhi maM, kiMpi mae sukayaM hattheNa na kayaM' / evaM adhiimAvanno so jimaMtalogapaMtIe bAhiM dUraTThiaM sAhujugalaM bhikkhatthaM bhamamANaM pAsei / taM daTThaNa tassa suhabhAvo jAo, viAriaM ca 'dhanno haM, jaM eaM muNijugalaM mama diTThipahami AgayaM, io gaMtUNa muNivarANaM pAe paNamia suddhamAhAraM demi' / evaM viArayaMto supattadANadiNNamaNo so nIsaraNIe oyaraMto khaliyapAo sahasA hiTThammi bhUmiyale paDio, niviDayarauvaghAeNa takkhaNe maccuM patto / AhAradANaviyAraNAe baddhamaNuAU so AhIragehe saMgamo nAma puttattaNeNa samuvanno / egayA mahUsave tassa gehe mAUe puttatthaM maggittA pAyasabhattaM rNdhiaN| mAyA puttassa thAlIe khIraM parivesia paoyaNatthaM annahiM ghare gayA / jayA so saMgamo bhoyaNatthaM uvaviThTho, tayA tassa puNNudaeNa ko vi paccakkhAyamAsiabhattakhamaNago pAraNadiNe bhikkhatthaM bhamaMto tattha aago| so saMgamo taM mahAtavassi pAsei, pAsittA puvvabhavadANapariNAmavasAo tassa AhAradANapariNAmo jAo / 'eyassa mahAmuNiNo haM dANaM demi' tti utthAya sAhuM bollAviUNa suddhabhAveNa savvaM pAyasaM appei / puNNAU so mariUNa supattadANappahAveNa rAyagihe nayare gobhaddaseTThigihe bhaddAseTThiNIe sAlibhaddo nAma putto saMjAo // uvaeso - sAlibhaddapurAjammaM, puNNANubaMdhipuNNayaM / soccA 'supattaddANammi, ujjameha diNe diNe' // supattadANabhAvaNAe sAlibhaddapuvvabhavassa kahA samattA // jaNaparaMparAo 97
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtavibhAgaH kathA sajjaNasaMgo munikalyANakIrtivijayaH taM ThANaM tahA malamaliNaM AsI jahA tassa vaNNaNamavi na kAuM sakkai / tattha bahave kIDAiyA vasIa / tesiM nivAsaThANaM parivArA pariyaNA vi ya tattheva ahesi / ettha maliNe ThANe vi vasiUNa te kIDayA suhiNo AsI / io vi suhayaraM jIvaNaM jIviuM sakkaM ti tesiM ciMtaNassa visao ceva na kayAi vi jaao| jahA vasaNesu vAsaNAsu ya kAma-kohAIsu mANa-mohAIsu ahaMkAra-lohAIsu ya paDie jIve daTThaNa saMtapurisANa dayA uppajjai taheva egayA koI bhamaro taM ThANamaikkamiuM gacchaMto te asuigaNesu paDie kIDae daTThaNa karuNApuNNahiyao jaao| teNa ciMtiyaM - 'jai ee me kahaNaM mannijjaMti to haM te uttimesu
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ujjANAiThANesu naemi tAva' / so jAva eyaM ciMtei tAvego asuiTThANassa kIDago taM purao milio| taM daTThaNa mahuyareNa kahiyaM - 'kahaM atthi bho kIDayA ! ?' teNuttaM - 'amhANaM naNu kiM dukkhaM ? sayaNapariyaNeNa saddhi sasuhaM vasAmo ettha ThANe' / aNeNa kahiyaM - 'taM tu juttaM ceva' / kIDaeNa vuttaM - 'bho ! mahuyarA ! kaiyA vi amha gihe pAhuNNagattaNeNa samAgacchejja, jeNa'mhe jahasattiM tumha sakkArAiyaM karemo' / bhamaro kahei - 'ahaM avassaM AgamissaM, kintu paDhamaM tumae mama gihe samAgaMtavvaM'ti / 'avassaM avassaM'ti kIDaeNa bhaNiyaM / evaM paidiNaM tesiM saMlAvo havai / ___ aha egayA bhamareNa aIva nibbaMdheNa bhaNiyaM jahA - 'ajja tumae maha gihe AgaMtavvaM ceva' / tao kIDao taM aNumaNNeuM teNa saha ujjANaM paI gao / ujjANe u savvattha hariyataruNo pupphagumme vivihavaNNe ya cittapataMge daTThaNa so kIDao aiva ANaMdio jAo, tahA tassa dukkhaM pi jAyaM jaM - 'kattha amhANa tArisaM malamaliNe ThANe kalusiyaM jIvaNaM kattha ya eesiM bhamarANaM suyaMdhipuNNe ThANe maNoharaM jIvaNaM ? nUNamahaM murukkho ceva jo tArise asuiThANe bhamaraM nimaMtiyavaMto' / io ya bhamaro socchAhaM savvaM pi ujjANasohaM kIDagassa darisei, jahA - 'ettha jUi-jAimAlai-caMpaga-pADala-macakuMdAINi vivihavaNNa-suyaMdhasohiyANi puSpANi saMti, tattha u nAga-punnAgacaMpagAsoga-baula-tilaya-aMba-niMbAiNo rukkhA vilasaMti, puNo tattha nA'idUre ThANe lahugamegaM talAyaM atthi jassa nimmalajalaMmi pauma-kumuya-kamala-rattuppalAINi paMkayapupphAI viyasiyAI, tesiM ca majjhe haMsajuvalayAI ramaMti / kamalAI daTThaNa kIDao aIva harisanibbharo jAo / teNa ciMtiyaM - 'kahaM viya suMdarANi eyANi kamalANi ! jai haM egavArameva tAiM pharisemi tesiM ca suyaMdhaM agghAemi tA sohaNaM, tao me jai jIviyaM pi Nassejja tahA vi na kA vi ciMtA / bhamaro u ANaMdAiregeNa taM savvaM pi dariseMto vaNNaNaM ca kuvvaMto agge patthio / kIDago puNa talAyasamIvaM gao / talAyatIraMmi ceva teNegaM pattayaM diTuM, tao so savvasattIe taMmi caDio / taM ca pattayaM saNiyaM saNiyaM jalaMmi vahamANaM kamalassa pAse samAgayaM, tao so kIDago kamalamuNAlamavalaMbiUNa uvariM caDio kamaladalANa majjhe ya gaMtRNuvaviTTho / tao kamaladalANa suumAlaM pharisaM mayaraMdassa surahigaMdhaM talAyajalanimittaM ca sIyalayaM aNuhavaMto so tattha ceva niddAvaso jAo / io ya bhamaro taM apecchaMto citAuro jAo, jahA - 'kattha so gao? ujjANAo sagihaM gaMtuM maggaM pi na jANaMto so jai kattha vi viTTho havejja tA haM kiM karissaM? mamovari vissaMbhaM kAUNa so ettha Agao, mae uNa tassa saMbhAlaNaM na kayaM !' tao bhamareNa savvamavi ujjANaM tassuddhikae nirikkhiyaM, paraM so kattha vi na diTTo / tAva ya saMjhAkAlo jAo, savvANi ya kamalANi muliumaarddhaaii| kIDago vi maulie egaMmi kamale niddAparavvaso sutto Asi / ao bhamareNa novaladdho / aha biie diNe gosaMmi devapUyaNatthaM bahUNi puSpANi ujjANAo uddhariuM deule nIyANi, tesu 99
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ya pupphesu kIDagajuyaM kamalaM pi ahesi / mauliyakamaladalANa majjhAo kIDaeNa devaTThANaM diTuM, ghaMTAnAo suo, dIvamAlA nirikkhiyA bhagavao ya darisaNaM kayaM / eeNa savveNa tassa hiyayaM ahobhAveNa bhariyaM / teNa ciMtiyaM - 'nUNaM eso pabhAvo mama mittassa bhamarassa ceva asthi jassa saMgeNa ahaM saggatulle ujjANe bhamiuM kamaladalapharisaNasuhaM ca aNuhaviuM devaulaM patto bhagavaddarisaNaM ca pAvio / bhamarA ! tae mama jIviyaM ceva parAvaTTiyaM' / tAva ya pUyAvihI samAraddho / pupphehiM bhagavaMtaM acceMteNa accageNa kamalapuSpaM bhagavao mauDe AroviyaM / taM daTThaNa kIDageNa ciMtiyaM jaM - 'jassa devaTThANassa sovANANa pharisaM pi kAuM na ariho haM so ajja devadaMsaNaM patto, tatto vi sohaggavaseNa devamatthae ThAvio / mahuyarA mittA ! tujjha saMgaNa peccha haM kaM avatthaM pAvio mhi ! dhaNNo khu taM jo maM naragAo uddhariUNa ettha ANIa' / aha niccakamANusAraM pahAe savvAI pi devapUyAe pupphAI gaMgANadIe pavAhe pariTThaviyAiM / tattha kamalaM pi Asi kamalamajjhe ya kIDago vi / teNa dhaNNattaM aNuhavaMteNa vicAriyaM jaM - 'aho ! me sohaggassa avahI ceva Natthi ! savvahA garahaNijjAo tArisAo asuiThANAo haM ajja paramapavittaM gaMgANaiM pAvio mhi mama mittassa bhamarassa pahAveNaM / maha jIviyaM savvahA sahalaM jAyaM / jai ajja vi tassa mittassa darisaNaM havejja to kayaNNuyaM darisiUNa aMtimamApucchaNaM karemi tAva' / io ya bhamaro vi savvattha taM gavesaMto talAyadisiM gao / tattha ya keNai kahiyaM jaM - 'kIDago kamalapupphamajjhe sutto Asi, taM ca kamalapuSpaM devapUyatthaM gahiyamatthi' / tatto so sigghaM ceva devAlayaM patto, tattha ya taM gavesaMto diTThavaMto jaM savvANi puSpANi gaMgApavAhe chaDDiyANi tti / tao so gaMgApavAhovari udduto io tao jAva nirikkhai tAva kIDageNa so sccvio| uccasareNa teNa kahiyaM - 'bho mahuyarA ! mitta ! maha tuhadasaNassa ceva ahilAso Asi, bhagavao kivAe so vi pUrio me maNoraho jAo' / bhamareNa kahiaM - 'khamasu me'varAhaM mitta !, maha kAraNAo te erisI dasA jAyA, kiMtu mA ciMtaM kuNasu, ahaM iNhi ceva tuha rakkhaNatthaM payattaM karemi' / tAhe kIDaeNa bhaNiyaM - 'mittA ! paDhamaM me kahaNaM suNasu tAva - tumhArisassa sajjaNamittassa saMgeNa'haM asuiThANAo niyatto ujjANasarise uttime ThANe samAgao, tao kamalapuppheNaM saMgao haM deulaM patto devamauDaMmi ya caDio, tatto ya paramapavittAe gaMgAnaIe puNNapavAhe pavahiuM sohaggaM patto / iyANiM mama na ko vi jIviyAhilAso, kevalaM tuha saMgeNa maha jIvaNaM pallaDheM teNa tuha uvagAraM maNNemi mittA !....' / bhamareNa aMsupuNNanayaNajutteNa kIDayaM rakkhiuM bahave payattA kayA kiMtu na te sahalA jaayaa| kIDao u ANaMdeNa kamalapuSpa'mi Thio gaMgAnaIe pavahio, bhamaro ya cirAya taM viloiavaMto / 100
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna: laghukathaiSA zrUyatAm..... janasyaikasya jIvanaM viSamayaM saJjAtam / / AzAyAH kiraNANurapi kutracinnaiva gocaro bhavati sm| atastena cintitaM - jIvananAza evA'dhunA gatiriti / etadarthaM ca, nagaramadhye relayAnanirgamanasthalaM gatvA, relayAnaprayANakAle madhye patitvA, prANanAzaH kartavya iti tena nirnniitm| ___ evaM sthite'pi, gRhAnnirgacchatA tenA'nyo'pi saGkalpaH kRto yat - mArge purata AgacchatAM janAnAM madhyAd yadyeko'pi janastaM dRSTvA ISadapi smitaM kuryAt, smitvA ca tanmAnase utsAhaM kiJcit prakaTayet, tadA maraNayojanAM tatraiva tyaktvA gRhaM prtinivrtitvym| ...... tiSThatveSA kathA'traiva, tasya ca janasya kA gatirjAtetyapi vismiyatAm / praznastveka evottiSThategRhAnnirgamanAnantaraM tasya janasya mArge yadi bhavAneva nAma purataH samAgamiSyat tadA ? vadatu, tasya kA gatirabhaviSyat kila ? kiM bhavAn tAvat tasya gRha pratinivartane nimittIbhUto'bhaviSyat khalu ? vicArayatu tAvat !! (gUrjaramUlaM - sumanta desAI) For Private & Personal use only