Book Title: Karm Ki Gati Nyari Part 07
Author(s): Arunvijay
Publisher: Jain Shwetambar Tapagaccha Sangh Atmanand Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002481/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAdhAnA kandra koTA karma kI gati nyArI tiyaya ajJAna manuSya nArakI VP T manca bhAratapara 4ca jaisA TAX parava lAlabAra bila para 30koDAko sAdhArApamA 33sAgarI jJAnAvaraNIya AyuSya 4 COMAX PO dazanAvara zapama 30kADAko sAgarApa IMEENA sAkoDI 2 vadanIya akSaya jJAna sAgarApama 30kAr3Ako 9ARTHA AtmA ) kabhAra Este sAgarApamA 0koTAkA anAmIvIrya nAmakarmatarAdha SAX103yKo kADAkADI 30kATAva 157ma kAlakA sAgarAma 20kADAka sAgaropama 946900jADa sAgaropama ale pAta,jAti,zarIrAdi citrakAra:malAbAzarmAjamapura pravacanakAratva lekhaka-pa.munirAjazrIaruNavijayajImahArAja cAtAsika ravivAsarIyasacitravyAkhyAnamAlA zrIjainazvetAmbara tapAgacchasaMgha AtmAnaMdasabhAbhavanajayapura pravacana-7 prAvatI 1000 mUlya : sadupayogArtha 1) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAna tapasvInI vin zrImatI ratanabahana caudharI dharmapatnI sva0 zrI maMgalacaMdajI caudharI (1) varapItapa do, (2) upadhyAna tInoM, (3) zrI zetrujya, hastInApura, AbujI, talAjA, ke nava navANu yAtrAe~ (4) mAsakhamaNa, (5) sola upavAsa, (6) catArI aTha dasa doSa doya tapa, (7) eva varSa meM cha aThAI, (8) indriyavijayatapa, (9) cAra caubIsI, (10) kaSAyajayatapa, (11) aikasobIsakalyANakatapa agIyAra aMgatapa, navakAra tapa, caudapUrvatapa, caturdazItapa paMca merutapa, vardhamAnatapa, akSayanIdhItapa, rohiNItapa vIza sthAnaka tapa, mauna akAdazItapa, kSIrasamudratapa pIstAlIza, Agama, candanabAlA, tera koDhIyAnotapa nava pada, olajI, paMcamahAvRta, poSadazamItapa, zejaya chaTha, atuma yAtrA tapa, siddhItapa, bAvanajInAlayatapa, cha mAsI, cAra mAsI, traNamAsI, do mAsI DoDha mAsI evam zreNIka tapa Adi mahAna tapazcaryA karIne jIvana dhanya bnaayaa| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM pravacana-7 mithyAtva aura samyakttva parama pUjanIya paramanAtha paramArhan paramaguru paramakRpAlu paramaprabhu paramavibhu paramezvara parameSThi paramAtmA zrI mahAvIra svAmI ke caraNAravindu meM anantAnanta namaskAra pUrvaka............ aTTha kampAiM vocchAmi. aNupuThiva jahakkama / jehiM baddha ayaM jIve, saMsAre, parikttae // 1 // mANassAvaraNijja, saNAvaraNaM tahA / veyaNijjaM tahA mohaM, AukakammaM taheva ya // 2 // nANakammaM ca gopaM ca, antarAyaM taheva ya / evameyAi kammAI, advaiva ya samAsao // 3, [uttarA. a. 33 zloka, 1-3] jaina Agama sAhitya meM pavitratama mAne gaye evaM zrI mahAvIra prabhu kI antima dezanA rUpa zrI uttarAdhyayana sUtra ke 33 veM karmaprakRti nAmaka adhyayana meM 8 karmoM kI mImAMsA kI gaI hai| Upara diye gae zlokoM meM prathama hI ATha karmoM kA nAmollekha pUrvaka nirdeza kiyA gayA hai| "aTTha kammAiM vocchAmi ANapuci jahakkama" isa prathama paMkti meM hI kahA hai ki 8 karmoM ko kahatA hai, jaisA ANupUvi-krama hai aisA kahakara AThoM karmoM ke nAma Age ke do zlokoM meM ginAe hai| jinameM krama isa prakAra hai-1. jJAnAvaraNIya karma, 2. darzanAvaraNIya karma, 3. vedanIya karma, 4. mohanIya karma, 5. AyuSya karma, 6. nAma karma, 7. gotra karma, 8. aMtarAya karma / isa prakAra kramazaH AThoM karma batAe gae hai, tathA unakA krama isa taraha se rakhA gayA hai / prAyaH anya bhI choTe-bar3e sabhI zAstroM evaM granthoM meM yahI krama rakhA gayA hai / udAharaNArtha zrI prazamarati prakaraNa grantha, karmagraMtha, navatattva prakaraNa evaM tattvarthAdhigama sUtra meM umAsvAti mahArAta ne sUtra racanA meM yahI krama rakhA hai, tathA karma kI gati nyArI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI krama ke AdhAra para zrI vIravijayajI mahArAja ne causaTha prakArI pUjA bhI banAI hai| prazamarati prakaraNa meM sajjJAna-darzanAvaraNa-vedya-mohAyuSAM tathA nAmnaH / gontrAntarAyayozveti karmabandho'STadhA. maulaH // iha nANa-dasaNAvaraNa-vea-mohAu-nAma-goANi / vigdhaM ca paNa-nava-du-aTThavIsa-cau'tisaya-du-paNa-vihaM / karmagrantha meM, navatasva prakaraNa meM ThIka aisA hI zloka pAyA jAtA hai / tasvArthAdhigama sUtra meM Adyo jnyaan-drshnaavrnn-vedniiy-mohniiyaa-ss'y-naar-govaa-tiraayaaH||8-5|| isa taraha ApAtataH dekhane para vibidha granthoM meM isI krama se 8 karmoM kA ullekha kiyA gayA hai| krama kA vizeSa rahasya to jJAnI hI jAne / phira bhI upanyAsakrama isa prakAra darzAyA hai-"cetanA lakSaNo jIva:" arthAt jJAnadarzana rUpa cetanAvAn jIva kahalAtA hai| ajIba se jIva ko sarvathA bhinna karane vAlA mukhya bhedaka guNa jJAna-darzana hai| ye hI jIva ke pradhAna-prathama guNa haiM / sAkAropayogavizeSopayoga rUpa jJAna tathA nirAkAropayoga-sAmAnyopayoga rUpa darzana hai| aise jJAna kA Avaraka jJAnAvaraNIya karma hai| jJAna se jAne hue padArtha ko dekhane kI 'darzana' zakti kA jo AcchAdaka hai vaha darzanAvaraNIya karma hai / jJAna mukhya hone se prathama krama para jJAnAvaraNIya karma aura dUsare krama para darzanAvaraNIya karma kahA hai / jJAna aura darzana ke ye donoM AvaraNarUpa jJAnAvaraNIya evaM darzanAvaraNIya arthAt ajJAna aura adarzana apanA vipAka sukha-dukha rUpa dikhAte haiM / jJAnI sukha aura ajJAnI duHkha prApta karatA hai / aise sukha-duHkha kA vedana-saMvedana karane ke lie unake bAda tIsare krama para vedanIya karma ko vipAka ke hetu rUpa batAyA hai| aisI zAtA aura azAtA rUpa sukhaduHkha ke vedanA meM jIva ko priya-apriya arthAt rAga-dveSa utpanna hotA hai| rAga ke kAraNa mohadazA utpanna hotI hai / na milane para dveSa meM kaSAya kI vRttiyAM banatI hai| ataH cauthe nambara para rAga-dveSa karane karAne vAlA mohanIya karma batAyA hai / aise moha meM mohita hue jIva rAga-dveSAdi ke kAraNa rAgAdimAna padArthoM ko prApta karane ke lie Arambha-samArambha Adi aneka pApa karake usa pApa kI sajA ko bhogane ke lie naraka-tiryacAdi gati kA AyuSya bAMdhatA hai| AyuSya karma bAMdhe binA anya gati meM karma kI gati nyArI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. jIva jA nahIM sakatA / ataH mohanIya karma ke bAda pAMcaveM krama para AyuSya karma kA nambara rakhA hai| eka janma se anya janma meM jAne ke lie sabase pahale AyuSya kI AvazyakatA par3atI hai| aise AyuSya rUpa nIyata kAla kI avadhi ko lekara jIva naraka-tiyaMcAdi cAroM gati meM jAtA hai| vahAM una gatiyoM meM rahane ke lie use gati-jAti-indriyAM, zarIra aMgopAMga, sUkSmapanA yA sthUlapanA, yaza-kIrti Adi prathama AvazyakatA rUpa meM avazya hI cAhiye / ata: Ayu ke bAda gati-jAti kA kartA nAmakarma ko chaTeM kama para rakhA gayA hai| yaha citrakAra kI taraha sArA zarIra sajAkara detA hai| aba nAmakarma ke kAraNa jIva jisa gati-jAti meM gayA hai, vahAM rahane ke gharAnA-gotra-kula-vaMzAdi bhI to cAhiye / "binA usake jIva kahAM janma legaa| taH gotra-vaMza-khAnadAna gharAnA, kula-jAti Adi vyavasthA karane vAlA gotrakarma sAtaveM krama para kAma karatA hai / anta meM aise ucca-nIca-gotra-gharAne meM gae hue jIva ko vahAM para dhana-sampatti, vastra, pAtra, bhojana-pAnI, strI-puruSa putra-pautrAdi parivAra yA dAna-lAbhAdi zaktiyAM aura bhogya-upabhogya sAdhana sAmagriyAM tathA zArIrika zakti-bala Adi caahie| vaha karmAnusAra kama jyAdA mileMge yA nahIM mileMge yaha vyavasthA antarAya karma ke AdhAra para hotI hai| ataH antima AThaveM krama para antarAya karma AtA hai| yaha antarAya karma dAna-lAbhAdi kI vyavasthA kA niyAmaka hai / ata: yaha isa prakAra kAma karatA hai| isa taraha AThoM karmoM kA krama vicArA gayA hai| ye AThoM hI milakara jIva ke lie sArA saMsAra khar3A kara dete haiN| saMsAra kI vyavasthA meM aura kucha zeSa nahIM rahatA hai| ataH ATha karma ke bAda kisI naveM karma kI AvazyakatA nahI par3atI hai| ataH karma ATha hI haiM tathA AtmA ke pradhAna mukhya guNa bhI ATha hone se unake Avaraka karma kI saMkhyA bhI ATha hI hai / ina ATha karmoM meM ghAtI aura aghAtI nAma ke do vibhAga kiye jAte haiN| karma bAtI-4 aghAtI-4 zAnAvaraNIya darzanAvaraNIya karma antarAya mohanIya karma karma karma . nAmakarma gotrakarma vedanIyakarma AyuSyakarma karma kI gati nyArI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ghAtI ke vibhAga meM 4 karma aura aghAtI ke vibhAga meM anya cAra karma Ate haiM jinakA nAmollekha uparokta tAlikA meM kiyA gayA hai / ghAtI-aghAtI ke bheda samajhAte hue uparokta krama badalakara cAra karmoM ko eka tarapha ghAtI karma ke vibhAga meM aura zeSa cAra karmoM ko dUsarI tarapha aghAtI karma ke vibhAga meM rakhA gayA hai| ataH sAmAnyarUpa se 8 karmoM kA nAmanirdeza uttarAdhyayana sUtra Adi granthoM meM batAe gae kramAnusAra kiyA gayA hai, tathA ghAtI-aghAtI ke dRSTikoNa se 8 karmoM kA krama isa prakAra rakhA hai-1. jJAnAvaraNIya karma, 2. darzanAvaraNIya karma, 3. mohanIya karma, 4. antarAya karma, 5. nAmakarma, 6. gotrakarma, 7. vedanIya karma, 8. AyuSya kama / "nANAM ca saNaM ceva carittaM ca tavo tahA" . Adi zlokoM se batAye gaye AtmA ke bhinna-bhinna guNoM ke krama kucha bhinna prakAra se hI mileMge / AtmA ke guNa ATha haiN| ataH una ATha guNoM ke AcchAdakabhAvaraka karma bhI ATha haiN| AtmA ke 8 guNa Avaraka 8 karma 1. anantajJAnaguNa 2. anantadarzanaguNa 3. anantacAritra-yathAkhyAtacAritraguNa - 4. anantavIrya (zakti) guNa 5. anAmI-arUpIpanA guNa 6. agurU-laghupanA guNa 7. ananta-avyAbAdhasukha guNa 8. akSayasthiti guNa zAnAvaraNIya karma darzanAvaraNIya karma mohanIya karma antarAya karma nAma karma gotra karma bedanIya karma AyuSya karma karma kI gati nyArI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnA ATha guNa ane tenA Avaraka -mAjamA: zAnAvaraNIya AyuSkarma ainanta SAnANA Ja - 2 anace UemocAra mananta zAna anantayAra & agaraladhu. mAdhanAyaH role %3DnAmamA -atarAyaDaA isa taraha 8 karmoM kI krama vicAraNA donoM tarIkoM se kI gaI hai / prastuta "karma kI gati nyArI' nAmaka pustikA meM ghAtI-aghAtI ke dRSTikoNa ko apanAyA hai / ataH pramukha rUpa se karma granthAdi se prApta kramAnusAra tIsare krama para vedanIya karma kA krama prApta thA, tathApi hamane yahAM para mohanIya karma kA viSaya liyA hai / ananta cAritra-yathAkhyAta svarUpa pUrva pustikA meM AtmA ke jJAna-darzana guNoM kA vivecana kiyA gayA hai / ananta jJAna-darzana guNa ke bAda AtmA kA atyanta mahatvapUrNa tIsarA guNa haiManantacAritra : anantacAritra guNa ko hI svabhAva ramaNatA, svaguNa ramaNatA, yathAkhyAta cAritra, Adi bhinna-bhinna nAmoM se kahA jAtA haiM / vastu kA sva-svarUpa meM hI rahanA atyanta mahatvapUrNa hotA hai| yadi svarUpa hI badala jAya to vastu vikRta ho jAtI hai / anAdi ananta kAla taka Atma dravya kA astittva sarvathA naSTa na hone dene kA kAma yaha guNa karatA hai / ataH isa guNa ne AtmA kA svasvarUpa banAe rakhA hai| AtmA sva-svarUpa se sarvathA rAga-dveSAdibhAva rahita hai| sarvathA viSayakaSAya vRtti rahita hai / arthAt vItarAga-vItadveSa tathA niSkaSAya evaM niviSaya svarUpa karma kI gati nyArI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA mUlabhUta zuddha svarUpa hai| AtmA ke sva-svarUpa ko pahacAna isa ananta cAritra guNa se hotI hai / yathAkhyAta kA artha hai ki-yathA = arthAt jaisA, khyAta = arthAt kahA gayA haiN| jaisA sarvajJa-kevalajJAnI bhagavAna ne AtmA kA zuddha svarUpa kahA hai, usI zuddha svarUpa meM rahanA yathAkhyAta cAritraguNa kahalAtA hai / jaisA mokSa meM AtmA kA sarva karmarahita zuddha svarUpa hotA hai, vaisA sabhI AtmAoM kA mUlabhUta svarUpa hai, parantu saMsArI jIva rAga-dveSAdi kI pravRtti meM phaMsakara apanI svabhAva ramaNatA evaM svaguNa ramaNatA ko bhUla jAtA hai, aura apane zuddha svarUpa ko vikRta kara detA hai / ina rAga, dveSa viSaya-kaSAyAdi bhAvoM se AtmA karma ke bhAra se bhArI hotI jAtI hai AtmA ke isa anantacAritraguNa ko Dhakane vAle mohanIya karma ke kAraNa AtmA sva-svabhAva bhUla jAtI hai, aura vibhAvadazA meM gira jAtI hai| apane jJAnAdika guNoM ko bhUlakara AtmA ajJAnAdi meM pravRtti karane lagatI hai| nijAnanda-saccidAnandra svarUpa ko bhUlakara AtmA pudgalAnandI banatI hai| kSamA, samatA, namratA Adi guNoM ko bhUlakara AtmA krodhAdi kaSAya vAlI bana jAtI hai / isa taraha yathAkhyAta cAritra svarUpa yA svaguNa ramaNatA svasvarUpa ramaNatA sva-svasvabhAva ramaNatA Adi jo AtmA ke mUlabhUta guNa the, ve mohanIya karma se grasta hokara-dabakara vikRta ho jAte haiN| mohanIya karma saMsArI jIva kI rAga-dveSa, viSaya-kaSAya, adi kI pravRtti se utpanna yaha mohanIya karma AtmA ko svettara-Atmettara arthAt AtmA se bhinna atirikta jo para padArtha haiM, unameM mohita kare vaha mohanIya karma kahalAtA hai| saMskRta ke "muha" dhAtu se moha zabda banA hai / "muhyati jantavaH anena iti mohaH / " jisase jIva mohita hotA hai use mohanIya karma kahate haiM / jabaki AtmA kA mUlabhUta svabhAva para padArtha meM mohita hone kA nahIM hai| svabhAva ramaNatA aura svaguNa ramaNatA ke mUlabhUta guNa se AtmA svasvarUpa meM, svaguNoM meM hI masta-lIna rahanI caahie| nija meM hI Ananda mAnanA nijAnanda svarUpa hai, parantu yaha saba mohanIya karma ke prabala AghAta se chUTa jAtA hai aura AtmA para pudagala padArthoM meM Ananda mAnane laga jAtI hai| isa taraha nijAnaMdI AtmA mohanIya karma ke kAraNa pudgatvAnandI bana jAtI hai / kadama-kadama para moha grasta AtmA apane Apako bhUlakara anya padArthoM meM hI mohita hotI jAtI karma kI gati nyArI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HANUA hai / anya padArthoM kA hI use AkarSaNa (rAga) lagA rahatA hai| unake saMyoga viyoga meM sukhI-duHkhI rahatI hai, unhIM ke nimitta rAga-dveSa karatI hai, aura viSaya-kaSAya khar3e karatI hai / isa prakAra mohanIya karma meM dabI huI AtmA apane zuddha svarUpa ko vikRta kara detI hai| mohanIya karma kI upamA"majja va mohaNIya"-karmagranthakAra pUjya devendrasUri mahArAja ne karmagrantha meM "majja va mohaNIyaM" zabda kA prayoga karake mohanIya karma ko madirA tulya batAyA hai, madirA kI upamA dI hai| vikRti evaM viparItatA kI sabhyatA ke AdhAra para mohanIya karma aura madirA meM sAdRzyatA dikhAte hue tulanA kI hai| jaise madirA-zarAba saba kAma viparIta karAtI hai, vaise hI mohanIya karma bhI AtmA ko saba kucha viparIta hI karAte hue vibhAva dazA meM rakhatA haiN| kisI ne zarAba pI hoto, vaha vyakti apane / parivAra meM sabase viparIta vyavahAra karatA hai, zarAba ke kAraNa usakA jJAna kuNThita hokara ajJAna dazA meM pariNata hotA hai aura vaha mohita hokara patnI ko mAM aura mAM ko patnI samajhane lagatA hai, aura unake sAtha vaisA vyavahAra karane lagatA hai / yaha kitanA viparIta-galata vyavahAra hai / mAM ke sAtha patnI jaisA vyavahAra kareM aura patnI ke sAtha mAM ke jaisA vyavahAra kareM, yaha kitanA ulTA vyavahAra hogA ? ThIka vaise hI mohanIya karmagrasta AtmA, jo pudgala padArtha apane nahIM hai, unheM apanA mAnane lagatI hai, aura jo apane jJAna-darzanAdi guNa haiM unheM bhUlakara anya padArthoM meM apanI mamattva buddhi rakhatI hai| apanA hai use apanA na mAnakara, parAye meM mamatva buddhi rakhakara use apanA mAnane kI vRtti mohanIya karma kI haiN| isa taraha jo patnI nahIM usa "mAM" ko patnI mAnane kI viparIta pravRtti vAle zarAbI ke jaisA hI mohanIya karma hai / ataH mahApuruSoM ne yaha upamA ucita hI dI hai| mohadazA kI pravRttimohanIya karma vAlI saMsArI AtmA saMsAra meM hamezA hI moha-mamatva pradhAna vyavahAra karatI hai| usake sAre vyavahAra meM 'mamatva' kI 'mere pane kI' gaMdha AtI karma kI gati nyArI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| yahAM taka ki vaha hara ghar3I "maiM aura merA"-"maiM aura merA" karatA rahatA hai| mAnoM "maiM aura merA" usakA japa mantra hI bana gayA ho| isa bAta ko 'jJAnasAra aSTaka' meM upAdhyAyajI mahArAja isa taraha kahate haiM ki "ahaM mameti" mantro'yaM mohasya jagadAndha kRt / "maiM aura merA" yaha mohanIya karma kA mUla mantra jagata ke sabhI jIvoM ko moha meM andhA batA detA hai| saMsAra meM jIva jitanA bhagavAna ke mantra kA japa nahIM karatA, zAyada usase hajAra gunA japa vaha mohanIya karma ke isa mantra kA karatA hogA / saMsAra meM yaha spaSTa dikhAI detA hai ki pratyeka vyakti kadama-kadama para "maiM aura merA" kI bAta karatA hai, vyavahAra karatA hai| itanA jyAdA karatA hai ki mAno vaha mohanIya karma kA mantra hI japa rahA ho| cAhe vaha jisa kisI bhASA ko bolane vAlA ho, kisI bhI deza yA dharma vizeSa kA kyoM na ho, para vaha apanI-apanI bhASA meM "maiM aura merepane" kA vyavahAra karatA rahatA hai - hindI meM gujarAtI meM marAThI meM saMskRta meM aMgrejI meM maiM aura merA / haiM ane mArU / __mI ANI mAjhA / aham maam| I AND MY. bhinna-bhinna dezoM kI bhASA bhale hI bhinna ho, zabda racanA bhale hI bhinna ho, parantu mohanIya kA mamatva sarvatra eka sA hI hai| sabhI ke zabdoM meM moha-mamatva kI gaMdha eka sI hI rahatI hai / vyakti apane dainika vyavahAra meM "maiM aura merA" zabda kA prayoga saikaDoM bAra karatA hai / jaise maiM khAUMgA, maiM pIUMgA, maiM bolUMgA, maiM AUMgA, maiM jAUgA, maiM soUMgA, maiM bailUMgA, maiM karUMgA, Adi, tathA maiMne aisA kiyA hai, maiMne vaisA kiyA kiyA hai, yaha maiMne banAyA hai, yaha maiMne jItA hai, ise maiMne jItAyA hai, ise maiMne banAyA hai, ise maiMne lagAyA hai, Adi vyavahAra meM bolate hue maiM maiM kA vyavahAra itanA jyAdA karatA hai ki-mAnoM bakarI kI taraha maiM..."maiM... maiM... maiM karatA rahatA hai| usI taraha bAra-bAra merA ghara-merA makAna, merA putra -- merA pautra, merI patnI-merI gAr3I, merA paisA-merA kapar3A, merI dukAna, merI sampatti, merI sattA, merI gaddI, merA zarIra, merA pitA, isa taraha pratyeka vastu meM vaha bAra-bAra merepana kA mamatva dikhAtA huA saikar3oM bAra bolatA rahatA hai| ataH sArA saMsAra manuSya ne mohanIya karma kA karma kI gati nyArI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI banA diyA hai / jisameM satata moha-mamatva kI gaMdha AtI rahatI hai "maiM aura merA' yahI spaSTa moha dazA hai| hamArA yaha vyavahAra sahI hai yA galata hai ? AtmA ke ananta cAritra svaguNa, svabhAva svarUpa ramaNatA guNa ke dRS:i koNa se dekhA jAya to yaha "maiM aura merepane" kI pravRtti bilkula galata hai / yaha mohanIya karma kI pravRtti hai / jIva sarvathA vibhAva-viparIta pravRtti meM mohita huA hai / mohanIya karma se grasta hokara jIva jo merA hai use merA nahIM mAna rahA hai, aura jo merA nahIM hai use merA mAna rahA haiM / yaha kitanA galata hai ? mahApuruSoM ne hameM sAvadhAna karate hue yaha kahA hai.--. a.pa svabhAva mAM re, avadhu sadA magana meM rahanA / jagata jIva hai karamAdhinA, acarija kachua na lInA / / tu nahi kerA, koI nahIM terA, kyA kare merA-merA / terA hai so terI pAsa avara saba anera....Apa // 2 / / he jIva ! apane mUlabhUta sva-svabhAva meM tUM lIna rahanA / arthAt cAritra guNa kI svabhAva ramaNatA meM masta rahanA / kSamA, samatA Adi apane guNoM meM masta rhnaa| saMsAra ko dekhakara nirarthaka karma mata bAMdhanA, kyoMki saMsAra meM sabhI jIva karmAdhIna haiN| karmAdhIna jIvoM kI rAga-dveSa kI pravRttiyAM dekhakara koI Azcarya karane kI AvazyakatA nahIM hai / ataH apane Apa ko saMsAra se alipta rakhakara svaguNa meM lIna rahanA / saMsAra meM jyAdA mohadazA bhI mata rakhanA kyoMki isa saMsAra meM koI kisI kA nahIM hai, na tU kisI kA hai aura na hI terA koI hai| nirarthaka merA-merA karake duHkhI mata honaa| saMsAra mAtra svArtha kA sagA hai| isalie he jIva ! samajha le ki jo kucha terA hai vaha tere pAsa hI hai, aura jo tere pAsa nahIM hai arthAta bAharI hai vaha terA nahIM hai / ananta jJAna-darzana, cAritrAdi jo tere mUlabhUta guNa haiM ve tere pAsa hI haiM, arthAt tere meM hI haiN| unheM bAhara DhUDhane jAne kI jarUrata nahIM hai / kastUrI nAbhi meM hote hue bhI hirana bAharI duniyAM meM daur3atA rahatA hai / yaha usakI ajJAnatA hai| aMta meM vaha bahuta duHkhI hotA hai / vaise hI jJAna-darzana-caritra Adi guNoM kA khajAnA AtmA meM hI hote hue bhI jIva mohanIya karma ke adhIna hokara ajJAnatAvaza bAhya vibhAvadazA meM jAtA hai / bAhya pudgala padArthoM meM Asakta hokara pudgalAnandI banatA hai / parantu nAzavanta una pudgala padArthoM kA jaba nAza ho jAtA hai, taba unake kAraNa karma kI gati nyArI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva duHkhI hotA hai| ataH isase yaha siddha hotA hai ki jIva kA duHkha bhI usakI mohadazA ke kAraNa hotA hai| isalie jIva ko svaguNa smaNatA ke ananta cAritra guNa meM rahanA cAhiye / parantu saMsAra kI rAga-dveSa kI pravRttiyoM ke kAraNa jIva usameM aisA phaMsa jAtA hai jaise rezama kA kIr3A apane jAla meM pha~satA hai, jaise rezama kA kIr3A apane hI muha se yUMka kI lAra nikAlakara usake reze banAtA hai aura anta meM svayaM usI meM ulajha jAtA hai| makar3I bhI aisA hI karatI hai| isI taraha jIva isa saMsAra meM moha-mamatva kI rAgadveSa vAlI pravRtti karatA hai tathA usase mohanIya karma upArjana karatA hai, aura anta meM svayaM apane bichAe hue moha. jAla meM phaMsa jAtA hai, jaise khAne gaI machalI jAla meM phaMsatI ho| jIva svayaM rAga-dveSAsakta hokara tathAprakAra kI moha mamatva kI pravRtti karatA huA mohanIya karma bAMdhatA hai aura punaH usa mohanIya karma ke udaya meM Ane para phira vaisI moha kI pravRtti karatA hai / isI taraha rAga-dveSa se moha, aura moha se punaH rAga-dveSa, phira moha aura rAga-dveSa kI pravRti karatA huA saMsAra meM kAla bitAtA rahatA hai / maraNa-duHkha-sukha-karma-rAga-dveSa-rAga . karma janma jIva _| rAga kaSAya -mamatva -moha -dveSa - .. rAgo ya doso vi ya kammabIyaM, kammaM ca mohappamavaM vNyti| kammaM ca jAImaraNassa . mUlaM, bukkhaM ca jAImaraNaM vayaMti // - [uttarA. a. 32/7] -rAga-dveSa hI karma ke bIja haiM, aura karmo ko hI moha se utpanna huA kahate haiM / karma hI janma-maraNa kA mUlabhUta kAraNa hai, aura janma maraNa ko hI duHkha kahA gayA hai / isa taraha mohanIya karma ke mUla bIja jo rAga-dveSa hai, usakI pravRtti karane se jIva mohanIya karma upArjana karatA hai / karmazAstra evaM tattvAthAdhigama sUtra meM mohanIya karma bAMdhane ke Azrava mArga evaM baMdha hetu nimna prakAra se batAe gae haiM / . 10 karma kI gati nyArI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohanIya karmabaMdha ke prAzrava kAraNa samasta saMsAra meM kArya-kAraNabhAva kA eka vizeSa sambandha hotA hai / pratyeka kArya ke pIche koI na koI kAraNa avazya hI hotA hai / "kArya niyatapUrvavRttitvaM kAraNaM" kAraNa ke isa lakSaNa ke AdhAra para hamezA kAraNa kArya ke ThIka pUrva meM rahatA hai| jaise ghar3e ke pUrva se miTTI kAraNa hai, aura dhae ke pahale agni kAraNa hotI hai| jisa taraha binA kAraNa ke koI kArya nahI hotA, usI taraha saMsAra meM rAgI-dveSI Astika-nAstika, dharmI-adharmo, samyaktvI-mithyAtvI, viSayI-kaSAyI Adi guNa-doSavAn jIvoM ke pIche koI na koI kAraNa avazya hI honA cAhie / karma yukta jIva sakarmI kahalAtA hai| ataH karma ke pIche kAraNa honA anivArya hai / karma kA kAraNa mahApuruSoM ne pApa batAyA hai / miTTI aura agni kI taraha pApa kA vyavahAra arthAt azubha kriyA pahale hotI hai, aura usase karma baMdhatA hai| pApa pravRtti kAraNa hai aura karmabaMdha kArya hai| bhinna-bhinna karmoM ke pIche jIvoM kI bhinna-bhinna pApa pravRtiyAM kAraNa banatI haiN| prastuta viSaya meM mohanIya karmabaMdha ke vizeSa pApa-kAraNa dekhane haiM / mohanIya karma ke mukhya do bheda-vibhAga haiM - 1. darzanamohanIya karma aura 2. cAritra mohanIya / yahAM prathama darzana mohanIya karma kA adhikAra liyA gayA hai| ataH sarvaprathama darzanamohanIya karmabaMdha ke kAraNa para vicAra kiyA jA rahA hai / kamagranthakAra evaM tattvAthAdhigama sUtra ke kartA Adi ne bhinna-bhinna pApa-pravRttiyoM kA nirdeza karate hue kahA hai ki umagga-desaNA-maga-nAsaNA-deva-vandha haraNehi / saNa-mohaM jiNa-muNi-gheia-saMdyA-i-paDiNIo // [karmagrantha prathama 56] kevali-zruta-saMgha-dharma-devA'varNAvAdo darzanamAhanasya // 6-14 / / -unmArga-galatamArga kA upadeza karanA, sacce mArga kA lopa karanA, yA galata mArga ko sahI kahanA, aura sahI mArga ko galata batAnA, deva dravya kA apaharaNa karanA, jinezvara paramAtmA, sAdhu munirAja, jina-mandira-mUrti, tathA sAdhu-sAdhvI zrAvaka-zrAvikA rUpa sakala caturvidha saMgha kA pratyanika arthAt viruddhagAmI yA virodhI karma kI gati nyArI 11 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ honA Adi pravRtti se darzanamohanIya karma upArjana kiyA jAtA hai / kevalajJAnI - sarvejJa bhagavAna sUtra - zAstra, zrI saMgha, dharma, devoM kA avarNavAda kahanA arthAt unake viSaya meM viparIta kahane me yA unakI niMdA TIkA karane se darzanamohanIya karma kA baMdha hotA hai / aisA tattvArthAdhigama sUtra ke kartA umAsvAtI mahArAja kahate haiM unmArga prarUpaNa karanA yaha eka mahApApa hai / AnandaghanajI mahArAja ne 14veM anaMtanAthasvAmI ke stavana meM kahA hai ki pApa nahi koi utsUtra bhASaNa jisyo, dharma nahIM koi jagasUtra sarIkho / sUtra anusAra je bhavika kirIyA kare, tehanuM zuddha caritra parIkho || arthAt utsUtra prarUpaNa jaisA koI pApa nahIM hai aura sUtra - zAstra - siddhAnta kI prarUpaNA karane jaisA jagata meM koI dharma nahIM hai / usI taraha zAstra - siddhAnta ke anurUpa jo kriyA karatA hai usIkA zuddha cAritra kahA gayA hai / isase yaha spaSTa hotA hai ki unmArga yA utsUtra ko prarUpaNA karane ke kAraNa jIva bar3A bhArI pApa upArjana karatA hai / svayaM siddhAnta ke rahasya ko samajha nahIM pAtA hai aura dUsaroM ko bhI galata samajhAtA haiM / bhrama kA jAla khar3A karake dharma ke oThe ke nIce adharma kA pracAra karatA hai / adharma yA pApAcAra ko hI dharma ke nAma para phailAtA hai / apane buddhi-cAturya se adharma ko dharma rUpa meM samajhAkara yA tattvo kA manamAnA artha karake yA siddhAntoM kA apane DhaMga se svArthapUrNa artha karake logoM ko galata rAste le jAnA ulTI dizA batAnA, yaha unmArga kI prarUpaNA karane kA mahApApa hai / isase jIva deva - gurU-dharma ke viparIta bolanA, yA vRtti dhAraNa karate hue viparIta vyavahAra darzanamohanIya karma bAMdhatA hai / usI taraha unakA virodhI (pratyanika) banakara vaimanasya karanA, yaha darzanamohanIya karma upArjana karane kA kAraNa hai / sarvajJa - kevalajJAnI bhagavAna jo anantajJAnI haiM, unake viSaya meM bhI galata bolanA, unakI haMsI uDAnA, tathA sarvajJa tIrthakara praNIta tathA gaNadhara racita Agama zruta-zAstroM kI AzAtanA karanA, unake viSaya meM "hambaka" hai aisA kahanA, yaha bhI darzanamohanIya karma bAMdhane kA pApa vyavahAra hai, sAdhu-sAdhvI - zrAvaka-zrAvikA rUpa catuvidha zrI saMgha ke viSaya meM avarNavAda arthAt niMdA-TIkA karanA, unakA apamAna karma kI gati nyArI 12 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA, khillayAM ur3AnA, Adi pravRtti darzanamohanIya karma baMdhAtI hai / ahiMsA-saMyamatapa pradhAna dharma ke viSaya meM bhrAMtiyA~ karanA, dharma na mAnanA, kisI kI dharma zraddhA ko DigAnA, dharma ke phala ke viSaya meM sandeha karanA, evaM devatAoM ke viSaya meM bhI azraddhA janya pralApa karane se darzanamohanIya karma upAjita karanA, yaha mahA pApa haikarma hai| jalapUjA jugate karIe, mohanI baMdhaThANa harIe; vinataDI prabhu na karie re, cetana catura thadra cukyo / nija guNa mohavaze mUkyo // 1 // jIva hacyA basa mala bheTI, dei phAMsoM mogara kuTI; mukha dAbI vAdhara veMTI re // 2 // kleza zamyA udiraNIyo, arihA avaguNa mukha bhagIA; bahu pratipAlaka ne haNIyA // 3 // . dharmo dharma thI cUkabIA, sUri pAThaka avaguNa lavIA; zrutadAyaka gurU helavIA // 4 // nimitta vazIkaraNe bharIo, tapasI nAma vRthA dharIo: paMDitavinaya navi karIo / / 5 / / pUjya vIravijayajI mahArAja uparokta pUjA kI DhAla meM batAte haiM ki sarovaroM meM jAla DAlakara kaI trasa jIvoM ko phaMsAnA, unheM mAranA, vikalendriya tathA prasAdi jIvoM ko phAMsI lagAkara mAranA, muMha dabAkara mAranA, kor3e, hanTara Adi se mAranA, isa taraha mArane kI pravRtti se jIva mohanIya karma bAMdhatA hai| arihaMtAdi paMcaparameSThiyoM ke viruddha bolanA, unakA anAdara karanA, unameM azraddhA rakhanA, tathA dharmIjanoM ko dharma se cyuta karanA, dharmazraddhA para kuThArAghAta karanA, jJAna-zAnI kI avahelanA karanA, guru kA apamAna-anAdara karanA, aneka prakAra ke sacce-jhUThe karma, asatya sevana karanA, nimitta vazIkaraNa karanA, na hote hue bhI dikhAvA karanA, bhavinaya-anAdara karanA Adi aneka pApa pravRttiyAM darzanamohanIya karma baMdhAtI haiM / isa taraha jIva saMsAra meM aneka prakAra kI pApa pravRttiyoM karake darzanamohanIya karma se bhArI hotA hai / aise aneka baMdha-hetu zrAzrava mArga batAe gae haiM / karma kI gati nyArI 13 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohanIya kama karmazAstra kA niyama hai ki jIva "jaisA karatA hai vaisA bharatA hai / " arthAt jaise pApa karatA hai vaise hI karma samaya Ane para udaya meM Ate haiM / bAMdhe hue karma udaya meM Ane para jIva kI vaisI sthiti nirmANa hotI hai| uparokta pApa pravRttiyoM kA karane vAlA jIva jo darzanamohanIya karma upArjana karatA hai, vaha mohanIya karma kA mAtra eka bheda haiN| parantu mohanIya karma darzanamohanIya aura caritramohanIya ke bheda se mukhyataH do prakAra kA batAkara usake avAntara 28 bheda batAe gae haiM / mohaNijja pi duvihaM, saNe baraNe thaa| saNe tivihaM vRttaM, caraNe duvihaM bhave // 8 // sammale ceva micchattaM, sammamicchattameva ya / eyAo tinni payaDIo, mohaNijjassa saNe // 9 // caritamohaNaM kamma, duvihaM taM viyAhiyaM / kasAyamohaNijjaM tu, nokasAyaM taheva ca // 10 // solasavihabheeNaM, kamma tu phasAyajaM / . sattavihaM navavihaM vA, kammaM nokasAyanaM // 11 // . [uttarA a. 33 zlo. 8/11] zrI uttarAdhyana sUtra Agama meM batAe gae mohanIya karma ke bheda uparokta zloka meM batAe gae haiN| mohanIya karma-28 bheda darzanamohanIya-3 cAritramohanIya-25 samyaktva mohanIya mizramohanIya mithyAtva mohanIya kaSAyamohanIya 16 nokaSAyamohanIya vedamohanIya karma kI gati nyArI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3+-16+6+3 = 28 isa taraha saMkSepa meM uparokta tAlikA meM mohanIya karma kI 28 prakRtiyAM batAI gaI haiM / mohanIya karma ke avAntara bheda 28 hote haiN| darzanamohanIya evaM cAritramohanIya karma--- mohanIya karma darzanamohanIya caritramohanIya manjaM va mohaNIyaM, du.vaha baMsaNa caraNe mohA / karmagranthakAra maharSi ne madirA jaise isa mohanIya karma ko 1. darzanamohanIya mora 2. cAritramohanIya do prakAra kA batAyA hai| ina donoM kA apanA-apanA svatantra kArya kSetra hai| ataH mohanIya karma ke ye do svatantra stambha mAne jAte hai / mUlataH mohanIya karma kA kAma AtmA ko mohita karane kA hai| usameM bhI darzanamohanIya AtmA ko ajJAna meM evaM azraddhA meM mohita karatA hai, jabaki dUsarA bAritramohanIya karma AtmA ko viSaya-kaSAya kI pravRtti meM Asakta karatA hai| ye darzanamohanIya aura cAritramohanIya donoM hI karma AtmA ke Upara bar3A bhArI AkramaNa karate hue AtmA kI AcAra-vicAra donoM kI pravRttiyoM ko paMgu banA dete haiM / darzanamohanIya karma AtmA kI vicAra zakti para AkramaNa karake use viparItadhArA vAlI azraddhA janaka mithyAdRSTivAlI vicAradhArA banA detA hai / pariNAma svarUpa AtmA mazraddhAlu banatI hai| cAritramohanIya karma AtmA kI AcArasaMhitA ko tor3akara use zuddha cAritraguNa meM ramaNa nahIM karane detA haiN| arthAt apane mUlabhUta niSkazAya-niviSaya bhAvoM meM evaM samatAdi guNa meM pravRtti na karane dete huye use viSaya-kaSAya kI pravRtti meM bAdhya karatA hai| isa taraha donoM hI karma aura AtmA kI AcAra-vicAra kI zakti ko vikRta evaM viparIta karate haiN| inameM jisa karma kA kSayopazama yA baMdha kA pramANa jitanA kama-jyAdA rahegA utane hI AtmA ke guNa-doSa bhI kama-jyAdA raheMge / . udAharaNArtha-eka tarAjU kA dRSTAMta liyA jAya / tarAja ke palar3e meM yadi eka tarapha vajana kama rahatA hai, to dUsarI tarapha vastu kA pramANa bar3hatA hai, gaura yadi vastu kA pramANa kama rahatA hai to vajana kA pramANa bar3hatA hai, aura jaba donoM hI samakakSa hote haiM, taba vastu aura vajana samAna mAna lie jAte haiN| vaisI hI darzanamohanIya aura cAritramohanIya donoM karma eka tarAjU ke do palar3oM kI taraha kAma karma kI gati nyArI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiM, arthAt jaba darzanamohanIya karma kA palar3A jhukA huA rahegA taba caritramohanIya karma kA palar3A car3hA huA rahatA hai, aura yadi cAritramohanIya kA palar3A jhukA huA rahegA taba darzanamohanIya kA palar3A car3hA huA rahatA hai| jisa jIva meM darzanamohanIya karma ke udaya kA pramANa jyAdA rahegA usameM zraddhA kA pramANa kama rahegA, yA nahIM' bhI rahegA, yA mithyAtva kA pramANa jyAdA rhegaa| usI taraha cAritramohanIya karma ke udaya kA pramANa jisa jIva meM jyAdA rahegA usameM viSaya-kaSAya-vikAra kI mAtrA bhI jyAdA rahegI / isa taraha samyaktva aura mithyAtva tathA viSaya-kaSAya Adi ke pramANa kA AdhAra darzanamohanIya evaM cAritramohanIya karma para AdhArita rahatA hai / jisa jIva kA jitanA kSayopazama kama-jyAdA rahegA usa jIva meM utane guNa-doSa bhI kama jyAdA rahate haiM / ataH yaha nizcita hotA hai ki yadi hameM mithyAtva ko haTAkara samyaktva prApta karanA ho to darzanamohanIya karma kA kSayopazama yA kSayaM karanA pdd'egaa| taba AtmA zuddha samyagdarzana prApta kara skegii| uso taraha yadi hameM viSaya-kaSAya naSTa karake niviya evaM niSkaSAya bhAva-samatAdi AtmaguNa prApta karane hoM to cAritra-mohanIya karma kA kSayopazama yA kSaya karanA cAhie / isa taraha darza namohanIya karma AtmA kA nAstikaazraddhAlu evaM mithyAtvI banAtA hai / AtmA ke Astika bhAva samyaga zraddhA Adi guNoM kA nAza hotA hai| hamArI AtmA kA yaha bahuta jyAdA nukasAna kAraka hai, kyoMki samyag zraddhA evaM AstikatA Adi AtmA ke mUlabhUta guNa haiM, aura karma ke udaya se yadi guNa daba jAyeMge to doSa ubhara aaeNge| ThIka vaise hI kAmakrodhAdi viSaya-kaSAyAdi AtmA ke guNa nahI haiM parantu karmajanya vikRti mAtra haiM / ananta cAritravAn AtmA mUlataH rAga-dveSAdi kaSAya rahita kSamA-samatA vAlI hai, aura viSaya-vikAra rahita zuddha brahmacArI hai, parantu cAtrimohanIya karma ke kAraNa AtmA vaisI viSaya-kaSAyI arthAt kAma-krodha-mAna-mAyA-lobha rAga-dveSa vAlI banatI hai ! isa taraha AnmA ke mUlabhUta guNoM kI prakRti aura karmajanya vikRti kI yaha mImAMsA kI hai| darzanAvaraNIya aura darzanamohanIya karma meM antaragata pravacana meM darzanAvaraNIya karma ke viSaya meM vicAra kiyA thA / aba yahAM prastuta adhikAra meM darzanamohanIya karma kA vicAra kiyA jA rahA hai| yadyapi donoM nAmoM meM 'darzana' zabda kI sAdazyatA jarUra hai, phira bhI donoM meM prayukta 'darzana' zabda karma kI gati nyArI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA artha sarvathA bhinna-bhinna hai / darzanAvaraNIya karma meM 'darzana' zabda kA artha sAmAnya rUpa 'dekhanA' hote hue bhI padArtha kA niviSeza-nirvikalpa-nirAkAra sAmAnya bodha prApta karAne kA thA / vizeSa jJAna ke pahale hone vAlA sAmAnya ba bodha rUpa darzana hotA thA / yaha darzana AtmA kA dUsarA anantadarzana nAmaka guNa thaa| ananta darzana guNa AtmA kA eka svatantra guNa haiM / usa para Aye hue AvaraNa ko darzanAvaraNIya karma kahA hai| yaha darzanAvaraNIya karma AtmA ke mAtra darzana guNa ko AcchAdita karatA hai| darzanamohanIya karma eka svatantra karma hai / AtmA ke tIsare ananta cAritraguNayathAkhyAtacAritraguNa para Aye hue AvaraNa kA nAma hai, mohanIya karma / isake bheda haiM-1. darzanamohanIya, aura 2. cAritramohanIya karma / darzanamohanIya meM prayukta 'darzana' zabda kA artha samyagdarzana arthAt yathArtha 'darzana' evaM saccI zraddhA ke artha meM hai / usake sAtha mohanIya jur3ane se darzanamohanIya zabda banA / darzana meM bhI arthAt samyagdarzanayathArthadarzana evaM tattvAdi ke vAstavika svarUpa meM AtmA ko mohita karane kA kAma darzanamohanIya karma karatA hai| yahAM mohita karanA arthAt bhrama paidA karanA, duvidhA utpanna karanA, yA zaMkAzIla banAnA, artha hai / ataH darzanamohanIya karma AtmA ko tattva kA yathArthadarzana (zraddhA) na karane dete hue mithyAtva dazA meM rakhane kA kAma karatA hai| isa taraha darzanamohanIya karma aura darzanAvaraNIya karma apane-apane artha meM svatantra hone ke kAraNa sarvathA bhinna hai / darzanamohanIya karmayathAvasthitadarzana arthAt vastu tattva kA sahI satya svarUpa jaisA samyag hai, vaisA darzana karAnA arthAt usameM zraddhA karAnA yaha darzana hai| inameM mohita karane vAlA arthAt zaMkA, sandeha evaM bhrama kI sthiti utpanna karane vAlA darzanamohanIya karma hai / yaha zuddha-ardhazuddha evaM azuddha kI taratamatA se tIna prakAra kA hai / sammataM gheva micchattaM, sammAmicchattameva ya / eyAo tinni payaDIo, mohaNijjassa basaNe // [uttarA. a. 33 zlo. 9] saNa-mohaM ti-vihaM sammaM mIsaM taheva micchtt| suddha aDa-visuddha a-visuddhataM havai kamaso / [karmagrantha karma kI gati nyArI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanamohanIya karma samyaktva mohanIya mizra mohanIya mithyAtva mohanIya karmagranthakAra maharSi ne darzanamohanIya karma kI tIna prakRtiyAM ginAI haiM / 1. samyaktva mohanIya 2. mizramohanIya aura 3. mithyAtvamohanIya nAma se darzanamohanIya ke tIna bheda batAe haiN| ye kramaza: zuddha, ardhazuddha evaM azuddha hote haiM / samyaktvamohanIya ko zuddha kahA hai, mizra mohanIya ko arghazuddha kahA hai evaM mithyAtva mohanIya ko azuddha kahA hai / udAharaNa ke lie jaise kisI dhAnya ko zuddha, ardhazuddha evaM azuddha tIna prakAra kI avasthA meM rakhA jA sakatA hai / dhAnya (anAja) ko sApha karake pUrNataH zuddha kara diyA jAya vaha zuddha khlaaegaa| 2. jise kucha sApha kiyA jAya aura kucha malina rakhA jAe vaha ardhazuddha kahalAtA hai, aura tIsarA jo sApha kiyA hI nahIM gayA hai, vaha sarvathA azuddha hI hai / AtmA para lage hue darzanamohanIya karma ke pudgala paramANu sarvathA azuddha hI hai, inheM mithyAtvamohanIya karma kahate hai, aura 2. jisane Adhe karma paramANu azuddha kiye hoM aura Adhe azuddha rahe hoM aisI ardhazuddha avasthA ko mizramohanIya kahate haiN| 3. jise sarvathA zuddha kara die gae hoM use zuddha samyaktvamohanIya kahate haiM / ise hI pAnI, kapar3e Adi ke dRSTAnta se bhI samajhA jA sakatA hai / 1. sarvathA gaMde pAnI ke jaisA mithyAtvamohanIya karma / 2. kucha zuddha aura kucha azuddha aise ardhazuddha pAnI ke jaisA mizra mohanIya karma hai| 3. sampUrNa zuddha pAnI ke jaisA samyaktvamohanIya karma hai| darzanamohanIya karma mAdhA zuddha aura AdhA azuddhaM aisA ardhazuddha jaisA mizramohanIya karma sApha-svaccha-zuddha kapar3e, pAnI Adi ke jaisA samyaktvamohanIya karma hai sarvathA azuddha maile gaMde pAnI, kapar3e Adi ke jaisA mithyAtvamohanIya karma karma kI gati nyArI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI taraha AtmA para lage hue kArmaNavargaNA ke pudgala paramANu jo mohanIya karma ke dalita haiM, unheM AtmA zuddha, ardhazuddha aura azuddha tIna prakAra se rakhatI hai / Adi mohanIya kArmaNavargaNA ke azuddha pudgaloM ko zuddha kiyA hI na ho, ve sarvathA pazuddha hI par3e hoM, to unheM mithyAtvamohanIya karma ke batAe jAte haiN| ___maile kapar3e ko hama jisa taraha dhote huye zuddha-zuddhatara aura zuddhatama karate Ate haiM vaise hI AtmA ke karma paramANu bhI azuddha se ardhazuddha aura Age zuddhaguddhatara-zuddhatama hote jAte haiM / ardhazuddha avasthA meM unhe mizramohanIya kahA jAtA hai thA sampUrNa zuddha avasthA meM unheM samyaktvamohanIya kahA jAtA hai / 1. samyaktvamohanIya karma yaha darzanamohanIya karma kI prakRtti hai| prApta hue samyaktva arthAt zraddhA meM yo doSa lagAe, usameM zaMkAzIla-saMzayI banAe tathA bhrama paidA kare, vaha samyaktvamohanIya karma hai| AtmA para se mithyAtva ke malina azuddha pudgala paramANu nikala gae hoM, yA AtmA ne mithyAtva ke pudgala paramANuoM ko zuddha kara lie hoM, use samyaktvamohanIya kahate haiN| zuddha kie hue mithyAtva ke pudgala paramANu kI sthiti ko samyaktva mohanIya kahate haiM / 2. mizra mohanIya karma mithyAtva ke pudgala paramANuoM ko AtmA pUrNa rUpa se dhokara zuddha na kara sake tathA ardhazuddha avasthA raha jAya jisameM kucha aMza zuddha kA aura kucha azuddha kA rahe use mizramohanIya karma kahate haiN| arthAt jisameM kucha aMza samyaktva kA bhI rahe aura kucha aMza mithyAtva kA bhI rahe / aise zuddha-azuddha arthAt samyaktva aura mithyAtva kI mizrita avasthA ko mizramohanIya karma kahate haiM / samyaktva + mithyAtva - mizramohanIya karma / mizramohanIya karma meM zraddhA aura . azraddhA tathA satya aura asatya donoM ke prati mizrabhAva rahatA hai / isake udaya se sudeva, suguru, sudharma tathA jIvAdi tatvoM ke viSaya meM aisI zraddhA mahIM ho pAtI hai ki yahI satya hai aura yahI asatya hai| aisI azraddhA bhI nahIM hotI hai / aise miNabhAva ko mizramohanIya karma kahate haiN| isake kAraNa jIva ko sacce aura jhaMThe karma kI gati nyArI Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM hI prasaMga meM milA huA mizrita bhAva rahatA hai| ataH ise ardha vizuddha kakSA kahate haiN| mIsA na rAga-doso jiNa-dhamme aMta-muhU jahA anne / nAliyara-dIva-maNuNo, micchaM jiNa-dhamma-vivarIaM / / [pra0 karmagrantha-16] .. karmagranthakAra mizramohanIya ko samajhAne ke lie uparokta zloka meM dRzTAMta dete hai / nAlIkera-dvIpa nAmaka dvIpa meM, jahAM anna utpanna nahIM hotA hai, sirpha nAriyala hI hote haiM, aise nAlokeradvIpa ke manuSya jinhoMne kabhI anna dekhA hI na ho, aura khAyA bhI na ho, parantu kabhI sthAna vizeSa yA kSetra vizeSa meM koI anna kA padArtha khAne ke lie diyA jAya, taba unheM usa anna ke prati na koI vizeSa rAga hai aura na koI vizeSa dveSa hai, parantu ubhaya rUpa se mizrabhAva hai| vaise hI mizramohanIya karma ke udaya ke kAraNa vItarAga ke samyag dharma ke prati jise na koI rAga aura na hI koI vizeSa dveSa ho use mizramohanIya karma kahate haiN| yaha antaramuhUrta kAla taka rahatA hai| 3. mithyAtva mohanIya karma micchaM jiNa dhamma vivarIaM-vItarAga jinezvara ke samyag-satya dharma se viparIta mAnyatA ko mithyAtva kahate haiN| sarvajJa-jina praNIta dharma se sarvathA viparIta mati-buddhi ho tathA zuddha dharma sarvathA rUcikara na ho use mithyAtva mohanIya kahate haiN| jisa karma ke kAraNa AtmA-paramAtmA-mokSa Adi tattvoM para yathArtha zraddhA hI na ho tathA deva-guru, dharma ko mAne hI nahIM yA ThIka viparIta buddhi rakhane vAlA ho use mithyAtva mohanIya karma kahate haiN| isake karma pudgala paramANu sarvathA azuddha hI hote haiN| dRSTAMta dvArA samajhadarzanamohanIya kI ina tInoM prakRtiyoM ko samajhAne ke lie bhinna-bhinna dRSTAMta die gae haiN| 1. madanakodrava anna kA dRSTAMta, 2. pAnI kA dRSTAMta, 3. vastra kA dRSTAMta / ina dRSTAMtoM meM mukhya hetu zuddha, ardhazuddha evaM azuddha kA hai / ataH 20 karma kI gati nyArI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI eka ko samajhane se sabhI samajha meM A sakate haiN| jaise vastra ke viSaya meM soceMtIna avasthA ke vastra kA dRSTAMta leN| (1) rasoI ghara ke maile kapar3e kI taraha mithyAtva mohanIya karma ke sarvathA azuddha pudgala paramANu hote haiM / (2) kucha dhoe hue aura kucha maile aise ardhazuddha vastra kI taraha mizramohanIya karma kI sthiti rahatI hai, jisameM samyaktva aura mithyAtva donoM ke mizra pudgala paramANu rahate haiM / (3) sarvathA zuddha dhoe hue vastra kI taraha samyaktva mohanIya karma ke pudgala paramANa rahate haiN| mithyAtva kA svarUpa"yathA dRSTi tathA sRSTi" jisakI jaisI dRSTi hotI hai usakI vaisI sRSTi hotI hai| udAharaNa ke lie nirdoSa dRSTi se saba kucha doSa rahita dikhAI detA hai, parantu yadi dRSTi doSa yukta hai to padArtha sadoSa dikhAI degaa| yadi kisI ko kamalA (pIliyA) roga huA ho to, use sapheda dUdha bhI pIlA dikhAI detA hai| kAle cazme pahane hue vyakti ko sapheda kapar3A Adi vastu kAlI dikhAI detI hai / jaisI dRSTi kI bAta hai vaisI hI mati kI bhI bAta hai| dRSTi se dekhanA hotA hai aura mati se jAnanAmAnanA hotA hai| jaise dRSTi rogAdi kAraNoM se viparIta banatI hai, vaise hI mati mithyAtva mohanIya karma ke kAraNa viparIta banatI hai| ataH viparIta mati vAlA jIva mithyAtvI kahalAtA hai / aisA mithyAtvI jIva sabhI tattvAdi kI bAtoM ko -viparIta hI jAnatA hai aura viparIta hI mAnatA hai| jaise AtmA-paramAtmA, puNya-pApa, dharma-adharma, jIva-ajIva, loka-aloka, svarga-naraka, pUrvajanma-pUnarjanma, aura baMdhamokSa, tathA devaguru-dharmAdi tattvoM kA svarUpa vaha sarvathA viparIta hI jAnatA hai, aura viparIta hI mAnatA hai / ataH use mithyAmatijIva, mithyAdRSTi, yA mithyAtvIjIva kahate haiM / arthAt jo jaisA hai use vaisA hI na mAnanA, jisakA jaisA svarUpa hai usakA vaisA yathArtha svarUpa na mAnanA yaha mithyAtva kahalAtA hai / isa taraha pratyeka viSaya meM vaha ulTA-viparIta hI calatA hai| aise mithyAtva kI bhinna-bhinna dasa prakAra kI dRSTiyA~ yA saMjJAeM batAI gaI haiM mithyAtva kI 10 saMjJAeMdhamme adhamma, adhamma-dhammaha, sannA magga DamaggAjI / unmArge maraga kI sannA, sAdhu asAdhu saMlaggA jI / asAdhu mAM sAdhu nI sannA, jIva-ajIva jIva vedo jI, mutte amutta, amutta muttaha, sannA 'dasa bhedo jI // " A dharma kI gati nyArI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. dharma meM adharma saMjJA kSamA, mArjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, akicanatva aura brahmacarya Adi dasa prakAra ke dharma ko dharma rUpa na mAnanA, tathA jJAna, darzana, cAritra, tapAdi kA dharma bhI na mAnanA, tathA darzana-pUjA, sAmAyika-pratikramaNa, AyaMbila-upavAsa, tathA pauSadha Adi ko dharmarUpa na mAnate hue usameM adharma buddhi rakhanA, yaha pahalI mithyAtva kI saMjJA hai| 2. adharma meM dharma kI saMjJA hiMsA, jhUTha. corI, durAcAra-vyabhicAra, evaM saMbhoga meM samAdhi, anAcAra Adi pApa pravRtti rUpa adharma meM dharma kI buddhi rakhanA yA use dharma mAnanA / . 3. sanmArga ko unmArga mAnanAjisase AtmA kA kalyANa ho, puNya kA baMdha ho, yA mokSamArga rUpa jo satya mArga hai, use ulTA pApa mArga mAnanA, tathA sAdhu evaM zrAvaka ke yama-niyama Adi vrata-mahAvatAdi ke mArga ko galata mArga mAnanA / isa taraha hitAvaha sumArga ko unmArga smjhnaa| 4. unmArga ko sanmArga mAnanAjisase svarga kI prApti ho, use hI mokSa kA mArga mAna lenA, yA pazuyAga, narabali, azvamedha yajJa, Adi hiMsA janya-yogAdi se svarga-mokSa kI prApti mAnanA, bhogalIlA meM hI dharma mAnanA, anyAya anIti, kUTanIti, kurIti Adi meM bhI puNya mAnane kI buddhi, Adi unmArga bhI mithyAtva kahalAtA hai| 5. prasAdhu ko sAdhu mAnanAdhana-sampatti-aizvarya evaM bhogavilAsa vAle mahAArambhI-parigrahI evaM strI-lundha, mohAsakta, parabhAvarata, evaM kaMcana-kAminI ke bhogI, aise vezadhArioM ko sAdhu mAnanA, yA unheM gururUpa mAnanA yaha mithyAtva hai / 6. sAdhu ko prasAdhu mAnanAjo sacce sAdhu haiM, guNa sampanna haiM, kaMcana-kAminI ke sarvathA tyAgI, tapasvI, paMcamahAvratadhArI, Arambha-parigraha ke tyAgI, paMcadiya sUtra meM vatAe gae chattIsa guNa 22 karma kI gati nyArI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampanna, sacce sAdhu mahAtmA ko sAdhurUpa yA gururUpa na mAnanA yaha bhI mithyAtva kI vRtti hai| 7. jIva ko ajIva mAnanA saMsAra kI cAragati meM 563 prakAra ke jo jIvoM ke bheda batAe gae haiM, aise kRmi-kITa-pataMga-cUhA-billI, totA-mainA, kauA-koyala, sAMpa-mora, gAya-baila, bher3abakarI, hAthI, ghor3A strI-puruSa evaM vanaspatikAya Adi sthAvaroM meM jIva hote hue bhI unameM jIva na mAnanA, evaM ve jIva rahita haiM, ataH unheM mArane meM, khAne meM koI pApa nahIM hai, isa taraha cetanA lakSaNa vAle jIva ke astitva ko na mAnate hue ulTe ajIva nirjIva haiM aisI buddhi rakhanA, yaha mithyAtva kI saMjJA hai / 8. ajIva meM jIva buddhi yaha Upara ke pakSa se ThIka ulTA hai| zarIra, indriyA~ aura mana jo ki jIva rUpa nahIM hai, jo jar3a hai unheM jIva mAnanA, yA paudgalika padArtha ke saMyojana se yA rAsAyanika saMyojana Adi se jIva utpanna hotA hai, yA jIva banAyA jA sakatA hai| isa taraha ajIva meM bhI jIva mAnane kI buddhi yaha bhI mithyAtva kI saMjJA hai / ____E. mUrta ko amUrta mAnanAjo mUrtimAna-sAkAra rUpI padArtha hai use arUpI-amUrta mAnanA jaise pudgala skaMdha ko amUrta-arUpI mAnanA, yA zarIra, indriya, aura mana ko arUpI-amUrta mAnanA, karma mUrta hote hue bhI use amUrta mAnanA, yaha viparIta buddhi bhI mithyA saMjJA hai| 10. amUrta ko mUrta mAnanA uparokta bAta kA yaha ThIka viparIta bheda hai| isameM arUpI amUrta AtmA ko rUpI evaM mUrta-sAkAra mAnate kI buddhi hotI hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya Adi arUpI-amUrta padArthoM ko rUpI-mUrta mAnanA, yaha ulTI mAnyatA mithyAtva kI saMjJA hai| isa taraha mithyAtva ke kAraNa jisakI mati viparIta ho cukI haiM, vaha aisI aneka viparIta mAnyatAeM rakhakara calatA hai, evaM viparIta vyavahAra bhI karatA hai / 'karma kI gati nyArI 23 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise aura bhI kaI viSayoM meM aneka saMjJAeM ho sakatI hai / jaise, vItarAgI-sarvajJa bhagavAna ko rAgI-dveSI evaM alpajJa mAnanA yA sarvakarmamukta siddhAtmA meM bhI rAgadveSa kI saMsArI buddhi rakhanA / sarva karma rahita paramAtmA bhI daitya-dAnavoM kA damana karate haiM, icchA pUrNa karane vAle bhagavAna kahalAte haiM, yA rAga-dveSa vAle bhogalIlA karane vAle bhI bhagavAna hote haiM aisI mAnyatA rakhanA, yaha mithyAtva kI mati hai| ... isa taraha mithyAtva ke kAraNa jIva kaI prakAra kI viparIta mAnyatAeM rakhatA hai / mithyAtvI kA sArA jJAna viparIta buddhi vAlA hotA hai| aise mithyAtva ko do vibhAga meM vibhakta kiye gaye haiM-1. tatva padArtha ke viSaya meM yathArtha zraddhA kA abhAva rUpa mithyAtva, evaM 2. ayathArtha tattva-padArtha para zraddhA rUpa mithyAtva / vaise ApAtataH dekhane para donoM bhedoM meM koI vizeSa antara nahIM lagatA hai kyoMki donoM hI eka dUsare ke ThIka ulTe haiN| pharka itanA hI hai ki pahalA prakAra mUr3ha yA ajJAna dazA meM yA samajhadAra jJAna vAle ko bhI hotA hai / isa dUsare prakAra ke mithyAtva meM vicArazakti kA yA jJAnadazA kA vikAsa hote hue bhI abhiniveza ke kAraNa kisI eka dRSTi ko kadAgrahavaza pakar3akara rakhane ke kAraNa vicAra zakti yA jJAnadazA atattva ke pakSapAta ke kAraNa mithyA-dRSTi ho jAtI hai| yaha upadezajanya hone ke kAraNa abhigrahIta kahalAtA hai, jabaki pahale prakAra meM zraddhA kA abhAva rUpa jo mithyAtva hai usameM vicAra dazA vikasita huI hI na ho, aise anAdikAlIna karmAvaraNa ke dabAba se jo mUr3ha dazA hotI hai, aise samaya meM tattva kI azraddhA yA atattva kI zraddhA bhI nahIM hotI hai| usa samaya mAtra mUr3hatA ke kAraNa azraddhA azraddhA kaha sakate haiN| yaha upadeza nirapekSa, naisargika hone ke kAraNa anabhigRhIta kahalAtI hai| kisI dRSTi paMtha yA pakSa yA vipakSa kA aikAntika kadAgraha abhigRhIka mithyAtva kahalAtA hai / yaha abhigRhIka mithyAtva vikasita vicAra zakti vAle manuSya meM hotA hai / jabaki mUDhadazA kA anabhigRhIka mithyAtva kRmi-kITa-pataMga pazu-pakSI Adi mUcchita caitanya vAle jIvoM meM rahatA hai| zAstrakAra maharSiyoM ne mithyAtva ke viSaya meM bhinna-bhinna pAMca prakAra batAeM haiN| mithyAtva ke pAMca prakAraAbhiggahiamANabhiggaha, ca taha abhinivasiaMceva / saMsaiamaNAbhogaM, micchataM paMcahA eaM // karma kI gati nyArI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva ke 5 prakAra abhigRhIka anabhigRhika abhinivazika sAMzayika anAbhogika 1. abhigahika mithyAtvaabhigRha arthAt eka prakAra kI pakar3a / kaI loga aise bhI hote haiM jo apaneapane mata kA Agraha rakhate haiN| hamane jo grahaNa kiyA hai vahI dharma saccA hai, bhale hI vaha galata bhI ho, jhUThA bhI ho, parantu hama to ise hI mAneme, nahIM chor3eMge aisA abhigRha abhigRhika mithyAtva kahalAtA hai / viparIta buddhi ke kAraNa atAttvika kisI bhI darzana ko satya mAnanA evaM yukta tattvoM ke prati azraddhA, rUpa mati abhigRhika mithyAtva kahalAtI hai / pravAha rUpa se AI huI ,mAnyatA ko binA samajhe vicAre pakar3a rakhanA, apane mata kA kadAgraha (kI haTha) rakhanA, usameM satyAsatya ko parIkSA na karanA, yaha abhigRhika mithyAtva kahalAtA hai| udAharaNArtha "tAtasya kupoyamiti vANAH kApuruSAH kSAraM jalaM pivanti" "yaha mere bApa kA kuA hai" aise bolane vAle kAyara puruSa khArA pAnI pIte rahate haiN| anyatra mIThA peyajala milane para bhI apane haThAgraha ke kAraNa khArA pAnI pIte rahanA, aura mIThA pAnI pIne na jAnA, yaha abhigrahika mati hai| ThIka aise hI hiMsAcArAdi meM dharma buddhi mAnakara use karate rahanA, parantu ahiMsA ke dharma ko na apanAnA, jaise gAya ko gaumAtA mAnakara, usameM 33 karor3a devatAoM kA vAsa mAnakara, usakI pUjA bhI karanA, aura yajJa-yAga-homa-havana meM usakA vadha karane kI hiMsA ko bhI dharma mAnane kI buddhi yaha samyaga kaise ho sakatI hai ? azvamegha yajJa yA pazu puroDAza vAle hiMsAparaka yajJa se svarga prApti hotI hai, aisI mAnyatA kaise samyag ho sakatI hai ? phira bhI hamArI mAnyatA hama nahIM chor3eMge, aisA mithyA Agraha abhigrahika mithyAtva kahalAtA hai / sAraMbhI-parigrahI, kuzIlavAna ko bhI dharma vuddhi se pakar3akara rakhanA, unheM hI Adarza mAnanA, evaM durAgraha-kadAgraha vRtti se jisakA viveka rUpa dIpaka bujha gayA hai, aise avivekI pAkhaMDI evaM pApAcAra kI bhogalIlA calAne vAle tathA use hI dharma mAnakara usameM hI par3e hue evaM usameM se bAhara na nikalane vAle abhigrahika mithyAtva se grasta haiM / isameM sacce tattvoM ke prati azraddhA hotI hai| viparIta samajha evaM abhigraha pakar3a kI prAdhAnyatA rahatI hai| karma kI gati nyArI 25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. anabhigrahika mithyAtva na abhigraha iti anabhigraha ! abhigraha arthAt pakkaDa / na abhigraha arthAt jisameM kadAgraha-durAgraha nahIM hai, parantu sacce-jhUThe sabake prati samAna buddhi hai, use anabhigrahika kahate haiN| jaise maNi aura kAMca donoM hI samAna haiN| hIrA, ratna aura patthara saba eka sarIkhe hI haiN| aisI hI mAnyatA tattva-dharma-bhagavAnAdi ke viSaya meM rahatI ho, use anabhigrahika mithyAtva kahate haiN| isameM kisI eka hI bhagavAna yA dharma kA kadAgraha na rahate hue, sabhI bhagavAna yA dharma ke prati samAna buddhi rahatI hai / pIlepana ke kAraNa sonA aura pItala sabhI eka sarIkhe haiM aisA mAnanA / ThIka vaise hI koI vizeSa tulanA yA parIkSA Adi na karate hue dharma-bhagavAna-evaM tattva ke viSaya meM bhI samAna buddhi yA ekasI dhAraNA rakhanA, aura kahanA ki "saba bhagavAna bhagavAna hI to hai / " isalie sabhI bhagavAna eka hI haiM, "jagat pitA eka hI hai", "mAtra nAma bhinna-bhinna haiN|" "cAhe jo bhI koI nAma bhajo bhagavAna-bhagavAna ke bIca meM koI pharka nahIM hai|" usI taraha sabhI dharma eka hI haiN| dharma koI alaga-alaga nahIM hai / jaise eka zahara taka pahu~cane ke aneka rAste haiM, cAhe jisa kisI rAste se jAo, sabhI rAste eka jaise hI haiM / vaise hI mokSa taka pahu~cane ke lie sabhI dharma mArga eka jaise haiM / isalie sabhI dharma eka sarIkheM hI haiN| aisI mAnyatA anabhigRhika mithyAtvI kI hotI hai| aisA mithyAtvI bhela-sela-milAvaTa-mizraNa karane vAle vyApArI ke jaisA hotA hai| vaha acche-kharAba sabakA mizraNa karake calatA hai / rAgI aura vitarAgI, dveSI aura kSamAzIla, krodhI aura samatA ke sAgara, sarvajJa aura alpajJa, bhogalIlA vAle aura tyAgI tapasvI, saMsArI aura mukta, karmarahita aura karmasahita, anabhigrahika mithyAtvI sabhI ko eka jaise bhagavAna ke rUpa meM hI mAnatA hai kyoMki usakI buddhi hI vaisI hai| vaha na to prarIkSA karatA hai aura na hI tulanA karatA hai / jaise maNikAMca, sonA-pItala, hIrA-patthara, dUdha-chAcha Adi sabhI ko eka mAnane kI bAta karatA hai| mukhya kAraNa to yaha hai ki aise mithyAtvI meM daraasala yA to jJAna hI nahIM hai yA tulanA karane kI buddhi hI nahIM hai / isameM yathArtha samajha kA abhAva evaM saralatA mukhya rUpa se kAraNa banatI hai| matimaMdatA evaM jar3atA ke mukhya kAraNa se vaha mithyAtvI rahatA hai| jaise eka pherIbAlA apane mAla kI bikrI ke lie rAste para cillAtA rahatA hai-"saba eka-eka rupayA, saba eka-eka rupayA" "koI bhI vastu kharIdo, saba eka-eka rupayA' / aisA pherIvAlA jo dasa paise, cAra Ane, ATha Ane kI vastu kI kImata bhI eka rupayA, aura do-cAra-ATha rupaye kI vastu kI kImata karma kI gati nyArI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI eka rupayA, isa taraha sabako eka jaisI batAtA hai| vaise hI anabhigRhika mithyAtvI jIva bhI sacce-jhaThe, tyAgI-bhogI sabhI bhagavAna, guru aura dharma ko eka jaisA hI mAnatA hai / yaha unakI anabhigRhika mithyAvRtti hai| kaI bAra isa prakAra ke mithyAtvI jIva aisA kahakara apanI bAta kisI ke dimAga meM ThasAte haiM ki-are bhAI ! maiM to udAra vRtti vAlA hU~, vizAla bhAvanA vAlA hU~, maiM saMkucitavRtti vAlA nahIM hUM / isalie sabhI bhagavAna ko aura sabhI dharma ko eka hI mAnatA hU~ / isalie aisI udAra yA vizAla bhAvanA ke kAraNa maiM bar3A evaM mahAn bananA cAhatA hU~ / isa taraha vaha apanI vRtti dUsaroM ko bhI samajhAtA hai| svAbhAvika hai ki zabdoM kI aisI mIThI jAla se dUsare usakI mithyAvRtti kI bhI prazaMsA karane laga jAte haiM, aura use eka acchA udAra dila, vizAla bhAvanA vAlA mAnane lagate haiM / anabhigRhika mithyAtvI kI aisI vicAradhArA evaM vizAlatA aura udAratA ke bAre meM yadi hama tarka-yukti evaM buddhi pUrvaka soceM to kucha aura hI lagegA / tarkayukti aisI duvidhA khar3I karate haiM ki-1. jitanA pIlA hai utanA sonA hai, yA jitanA sonA hai utanA pIlA hai / 2. jo camakatI hai vaha cAMdI hai yA jo cAMdI hai vaha camakatI hai| jo strI hai vaha mAtA hai yA jo mAtA hai vaha strI hai| 4. jahAM dhuA hotA hai vahAM agni rahatI hai yA jahAM agni hotI hai vahAM dhuA rahatA hai ? 5. jo manuSya hai vaha khAtA hai yA jo khAtA hai vaha manuSya kahalAtA hai 6. jo arihaMta hote haiM ve bhagavAna kahalAte haiM ? yA jo bhagavAna hote haiM ve arihaMta kahalAte haiM / 7. jo hIrA hotA hai use raMgIna patthara kahanA yA jo raMgIna patthara hotA hai use hIrA kahanA / aise saMdehAspada arthAt thor3I dera ke lie duvidhA meM Ane vAle aise taka-yukti vAle kaI prazna khar3e hote haiM / parantu inameM sahI-satya chipA huA hai / tarka evaM yukti pUrvaka tIkSNa buddhi calAne vAlA inameM se sahI satya kA sAra khoja nikaalegaa| parantu aisA anabhigRhika mithyAtvI jo ki maMdamati hai vaha buddhi kA upayoga karane kI jhaMjhaTa meM nahIM par3atA hai / tulanA aura parIkSA karane kI bhI usakI vRtti nahIM hotI hai| ataH vaha "saba eka hai" aisA AsAnI se kahatA aura mAnatA hai / yadi parIkSaka buddhi se tulanA aura parIkSA karake satya khojane ke lie chAnabIna kI jAya to isameM se halkA-patalAsA antara rakhane vAlA satya antara jarUra milegaa| chAcha meM ghI nahIM dikhAI dete hue bhI maMthana karane para jo navanIta nikalatA hai usameM se ghI prApta hotA hai / satya kI khoja karanA yaha samyaktvI kA kArya haiN| karma kI gati nyArI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparokta tarka- pUrNa vAkyoM meM satya khojane kI buddhi se yadi dekhA jAe to spaSTa dikhAI detA hai ki - 1. jo sonA hotA hai vaha pIlA jarUra hotA hai parantu jo pIlA hotA hai vaha sonA nahIM bhI hotA hai kyoMki pItala bhI pIlA hotA hai, parantu use sonA nahIM kaha sakate haiM / lekina sone ko jarUra pIlA kahate haiM / 2. jo cAMdI hotI hai vaha jarUra camakatI hai, parantu jo kucha camakatI huI ho use cAMdI nahIM bhI kaha sakate haiM, kyoMki jiMka dhAtu bhI cAMdI kI taraha camakIlI hotI hai / ataH na to jiMka ko cAMdI kahate haiM aura na hI cAMdI ko jiMka kaha sakate haiM / camakIlepana ke sAdRzya se ghAtu jaisI dikhAI detI hai, parantu eka nahIM hotI hai / 3. jo mAtA hotI hai vaha strI avazya hI hai, parantu jo strI hotI hai vaha mAtA nahIM bhI hotI hai kyoMki vaMdhyA bhI strI jarUra hai parantu vaha mAtA nahIM hotI hai / isa taraha strIpane kA sAdRzya hote hue bhI mAtRtva bhAva alaga hI hai / 4. jahAM dhuAM rahatA hai vahAM agni avazya hI rahatI hai, parantu jahAM agni rahatI hai vahAM dhuAM nahIM bhI rahatA hai / "taptaayaH piMDaAyogolaka' bhaTTI meM tapAyA huA lohe kA golA bAhara rakhA huA ho vahAM agni jarUra rahatI hai, parantu dhuMAM nahIM hotI hai / 5. jo jarUra khAtA hai, parantu khAne vAle sabhI manuSya nahIM bhI hote haiM, khAte haiM / 6. jo arihaMta hote haiM ve avazya hI bhagavAna kahalAte haiM, parantu jo bhagavAna kahalAte haiM ve arihaMta nahIM bhI hote haiM, kyoMki aise kaI rAgI - dveSI evaM bhogIlIlA vAle bhI apane Apako bhagavAna kahate haiM / tathA vartamAna kaliyuga meM kaI bana baiThe hue bhagavAna bhI haiM jo bhogalIlA evaM pApalIlA calA rahe haiM / ve apane Apako bhagavAna kahate aura kahalAte haiM, ve arihaMta vItarAga nahIM kahalA sakate haiM / koSa ke AdhAra para " bhaga" zabda ke 14 artha batAe gae haiM ataH 14 prakAra ke "bhagavAna" ho sakate haiM, parantu arihaMta to mAtra vItarAgI - sarvajJa hI hote haiM / 7. jo hIrA hotA hai, vaha jarUra raMgIna patthara kahalAegA, kyoMki vaha patthara kI jAti kA haiM aura raMgabiraMgA hai, parantu hara raMgIna patthara hIre kI jAti kA nahIM hotA hai / ataH vaha hIrA nahIM kahalAtA hai| raMgInatA kA sAdRzya hote hue bhI jAti rUpa se hIre aura patthara kA bheda rahatA hai / manuSya hai vaha kyoMki pazu bhI isa prakAra ke tarka -yukti pUrvaka vicAra karanA anabhigrahika mithyAtvI ke lie vyAyAma nahIM karanA cAhatA hai / isalie "saba ityAdi mAnanA usake lie bar3A AsAna aura se vicAra kareM to aisA lagegA ki - hama Thage karma kI gati nyArI bar3A muzkila hai / ataH vaha bauddhika bhagavAna eka haiM" "saba dharma eka hai" sarala lagatA hai, parantu acchI taraha 28 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jA rahe haiM / pIlA dekhakara yadi sonA kharIda liyA to nukasAna hamArA hI hogaa| isalie sone kI bhI parIkSA karake hI kharIdanA caahie| sone kI parIkSA bhI AsAna nahIM hai| kaSa-cheda-bheda aura tApa ina cAra prakAra se parIkSA kI jAtI hai / usI taraha saMsAra ke vyavahAra meM hara vastu kI parIkSA kI jAtI hai| ataH acchA yaha hogA ki hama deva-guru-dharma Adi tattvoM kI parIkSA karake hI unheM svIkAra kreN| tArkikaziromaNi pUjya haribhadrasUrI mahArAja kahate haiM ki-"dharmo dharmAthImiH sadAjJayA prikssiitH|" dharmAthI-dharma kI icchA vAlI AtmA ko sadA dharma kI parIkSA karake hI use svIkAranA caahie| zAyada Apa soceMge ki hameM dharma kI parIkSA karane kA kyA adhikAra hai ? hama kisa buddhi se bhagavAna kI parIkSA kareM ? hamAre pAsa kahAM itanA jJAna hai ki hama tattvoM kI parIkSA kara sakeM ? bAta sahI hai / socie ! hamane sone kI parIkSA kaise kI ? kasauTI, para kasake hI parIkSA kI ki yaha sonA hai| vaise hI dharmazAstroM ne hameM aise kasauTI rUpa siddhAnta batAe hai jisase hama bhagavAna aura dharma kI bhI parIkSA kara sakate haiN| udAharaNa ke lie "namo arihantANaM" pada diyA hai| arihaMta paramAtmA ko namaskAra kiyA hai / bhagavAna ko 'arihaMta' zabda se saMbodhita kiyA hai| "ari" = AMtara zatru / kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, Adi AtmA ke Abhyantara zatru haiN| 'haMta' arthAt hananA = nAza krnaa| arihaMta arthAt rAga-dvaSAdi AMtara zatruoM ke vijetA, aise arihaMta bhagavAna ko namaskAra kiyA gayA hai| namutthuNaM ke pATha meM "namutthuNaM arihaMtANaM bhagavantANaM" ye zabda pahalI saMpadA meM diye gaye haiM / artha hai-"namaskAra ho arihanta bhagavantoM ko" yahAM prazna uThatA hai ki-jo-jo arihaMta hote hai ve bhagavAna hote haiM ? yA jo bhagavAna hote haiM ve arihanta hote haiM ? isa tarka kA uttara yadi hama aisA deM ki-jo-jo bhagavAna hote haiM ve arihanta hote haiN| to socie ! yaha kahAM taka sahI lagegA ? kyoMki saMsAra meM bhagavAna kaI prakAra ke hote haiM, tathA bhagavAna zabda ke bhI kaI artha hote hai| bhogalIlA karane vAle ko bhI loga bhagavAna kahate haiM / koI apane Apa hI bhagavAna bana baiThate haiN| koI "saMbhoga se samAdhi" aise pApAcAra, durAcAra evaM daMbha calAne vAle bhI bhagavAna kahalAte haiM / koI camatkAroM ko dikhAkara bhI bhagavAna banane kA svAMga karate haiN| isa taraha aise karmayukta rAgI-dveSI kaI bhagavAna bana baiThate haiN| ve arihaMta vItarAga kaise ho sakate haiM ? kyoMki arihanta to rAga-dveSAdi sarva Abhyantara-karmazatru rahita hote haiN| isalie jo-jo bhagavAna hote haiM ve arihaMta haiM, aisA mAnanA, yA kahanA sahI nahIM bhI hai, tarka-yukti zUnya hai / isalie karma kI gati nyArI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "namutthuNaM arihaMtANaM bhagavantANaM" isa pATha kI racanA meM zabdoM kA jo krama diyA haiM, vaha isa tarka-yukti kA pramANa siddha karatA hai / ataH jo-jo arihaMta hote haiM ve bhagavAna avazya kahalAte haiN| yahI isa parIkSA (yA kasoTI) para kharA utaratA hai / isa dRSTikoNa se socane para bhI "saba bhagavAna eka hai" yaha bAta rattIbhara bhI sahI nahIM lagatI hai| eka sajjana ne prazna kiyA ki-bhaktAmarastotra Adi kaI stutiyoM meM kaI bhagavAnoM ke nAma eka sAtha lekara namaskAra kiyA gayA hai to usameM kyA samajhanA cAhie ? udAharaNa ke lie (1) navabIjAMkura janatA rAgAiyo kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNuvA haro jino vA namastasmai // . buddhastvameva vibudhAcita-buddhi-bodhAt, tvaM zaMkaro'si avanatraya-zaMkaratvAt / dhAtAsi dhIra ! zivamArgavidhai-vidhAnAt, vyakta svameva bhagavan ! puruSottamo'si // . ina stutiyoM meM brahmA, viSNu, hara-mahAdeva, tathA jina bhagavAna Adi sabhI ko eka sAtha namaskAra kiyA gayA hai| vaise hI bhaktAmarastotra kI isa stuti meM bhI buddha, zaMkara, dhAtA-vidhAtA, puruSottama Adi bhagavAna ke nAmoM kA eka sAtha ullekha karake namaskAra kiyA gayA hai| _ "saba bhagavAna eka hai" aisA ve mAnate yA svIkArate hoNge| tabhI to unhoMne aisI stutiyAM kI hogI ? .. ___ mahAzayajI ! ApakA kahanA ThIka hai| parantu isakA rahasya samajhane para sambhava hai ki ApakI bhrAMti dUra ho jaay| Apane uparokta stuti meM sirpha bhagavAna ke pracalita nAmoM para hI dhyAna diyA hai, parantu samUce artha para dhyAna nahIM diyA, aisA lagatA hai / dekhie-sabhI ko namaskAra jarUra kiyA gayA hai, parantu vaha namaskAra sazarta kiyA gayA hai / "bhavabIjAMkura jananA rAgadayo kSayamupAgatAyasya / " arthAt bhava-saMsAra ke bIja rUpa rAga-dveSa Adi kA jisane sarvathA kSaya kara diyA hai aise nAmadhArI cAhe jo bhI koI ho, bhale hI ve brahmA ho, viSNu ho, hara hara mahAdeva ho, yA jinezvara karma kI gati nyArI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna hoM, una saba ko merA namaskAra ho / isameM saba bhagavAna ko eka mAnakara namaskAra nahIM kiyA gayA hai, parantu yadi ve sabhI rAga-dveSAdi AbhyaMtara karma-zatru rahita hoM to unheM merA namaskAra ho, nAma se bhale cAhe jo bhI koI hoN| jaina dharma meM nAma kI mahimA nahIM hai, parantu guNoM kI mahimA hai / ata: jaina dharma vyaktivAcI yA vyakti paraka nahIM hai / yaha guNavAcI yA guNaparaka hai / namaskAra mahAmantra meM kisI bhagavAna kA nAma nahIM liyA gayA hai, aura na hI nAmavAcI mantra banAe gae haiM / isalie " namo mahAvIrANAM" " namo AdizvarANaM" Adi mantra nahIM diye gaye haiM / vaise hI "namo bhagavantANaM" Adi aisI vAkya racanA bhI nahIM banAI gaI haiM parantu " namo arihaMtANaM" " namo siddhANaM" Adi mahAna artha vAle mantrapada diye gaye haiM / isalie AdIzvara, mahAvIrasvAmI Adi caubIsa tathA bhUta Adi ananta bhagavAnoM kA samAveza isa arihaMta - siddha pada meM ho jAtA hai / ataH " namI mahAvIrANaM" Adi padoM kI apekSA " namo arihaMtANaM" " namo siddhANaM" Adi pada aneka gune adhika mahAnArthaka evaM sArthaka haiM / AdIzvara evaM mahAvIrasvAmI Adi bhI bhagavAna kaba kahalAe ? jaba ve arihaMta bane taba, arthAt kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSAdi sarva AtmazatruoM kA kSaya karake karmarahita vItarAga bane taba ve arihanta bhagavAna kahalAeM / isaliye stuti meM ise zarta pUrvaka namaskAra kiyA gayA hai kiyadi brahmA, viSNu, zaMkara mahAdeva Adi koI bhI hoM, parantu yadi ve bhavabIja rUpa rAga-dveSAdi karma se rahita hoM to hI unheM namaskAra ho, anyathA nahIM / bhaktAmarastotra kI stuti meM mAnaturaMgasUri mahArAja ne buddha, zaMkara, dhAtA vidhAtA aura purUSottama Adi zabdoM kA prayoga vyAkaraNAnusAra vyuttpatijanya artha lekara jinezvara bhagavAna ko hI buddha, zaMkara, vidhAtA evaM purUSottama Adi nAmoM se sArthaka sambodhita kiyA hai / , isa taraha tarka yukti buddhipUrvaka vicAra kiyA jAya to "saba bhagavAna eka hai" aisI anabhigrahika mithyAtvI kI dRSTi evaM mAnyatA lekara uparokta stutiyAM nahIM kI gaI haiM / tulanAtmaka evaM parIkSAtmaka buddhi sahI satya samajhate huye aisI stutiyAM mahApuruSoM kI hai. ve mahAna samyagdarzanI the / ataH samyaktvI tulanA evaM parIkSA karake saba bhagavAna meM se vAstavika sahI bhagavAna DhUMDha nikAlane meM parizrama karatA hai, jabaki mithyAtvI ke lie "saba bhagavAna eka hai" yaha kahanA binA buddhi ke upayoga ke bar3A AsAna hai / karma kI gati nyArI 31 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anabhignahika mithyAtvI eka aura rasaprada bAta aisI kahatA hai ki-"maiM to bar3I udAravRtti vAlA hU~" evaM "vizAla bhAvanA vAlA hU~" isa taraha "maiM binA pakSapAta yA bhedabhAva ke saba bhagavAna ko eka mAnatA hU~" isaliye merI vizAla bhAvanA bahuta U~cI hai| ApAtataH UparI dRSTi se dekhane para yaha bAta acche-acche ke gale utara jAtI hai| kaI loga ise svIkArane bhI laga jAte haiM / parantu yaha bhI kahAM taka sahI hai, yaha dekhane ke lie punaH hama gaharAI meM jAkara parIkSA karanI paDegI / eka sIdhe-sAde udAharaNa se samajhA jAya to kaisA lagegA, yaha Apa socnaa| eka pativratA strI yadi yaha kahe ki-"maiM saMkucita vRttivAlI nahIM rahanA cAhatI hU~, maiM bhI udAra bhAvanA evaM vizAla manovRtti vAlI hokara sabhI puruSoM ko pati mAnanA cAhatI huuN| sabhI puruSa mere pati haiM / ataH maiM kisI eka ko hI kyoM merA pati mAnUM ? udAratA se sabhI ko pati mAnatI haiN| Akhira dAmpatya jIvana kA sAMsArika sukha to sabhI se eka jaisA hI milatA hai| sabhI puruSa eka sarIkhe hI hai / mAtra nAma bheda se hI bhinna-bhinna haiM, parantu deha sAdRzyatA se eka jaise hI haiN| isalie saMkucita baMdhana chor3akara sabhI ko mere pati hI mAnUM, yaha kitanI bar3I udAratA hai / sajjanoM ! socie kyA ApakI hI patnI yadi aisA kahe to calegA ? kyA Apa isa bAta ko svIkAra kareMge ? sabhA meM se uttara-"nahIM, nahIM" "yaha kabhI bhI bardAsta nahIM hogaa| vaha pativratA strI kaise kahalAyegI ? yadi vaha sabhI ko pati mAnatI hai to vezyA khlaayegii| phira vezyA aura pativratA meM antara kyA rahA ? yadi hama hajAroM varSoM kA itihAsa dekheM to aneka satiyAM evaM mahAsatiyAM zuddha, eka pativratA dharma pAlakara mahAna huI haiN| sabhI mere pati haiM, aisA vicAra unhoMne svapna meM bhI nahIM kiyaa| vyavahAra meM bhI koI aisa nahIM bolatI hai / yadi eka strI pati ke viSaya meM aisA nahIM bola sakatI hai, to eka bhakta bhagavAna ke viSaya meM "saba bhagavAna eka hai' aisA bole, kahAM taka ucita hai ? eka pati ke prati pAtivratA dharma pAlakara yadi satI-mahAsatI bana jAtI hai to eka bhagavAna ke prati zuddha zraddhA kA dharma pAlakara bhakta mahAn samyaktvI bana sakatA hai| isalie AnaMdaghana jaise avadhUta yogI mahAtmA bhI apane bhagavAna ko prItama-priyatama mAnakara svayaM unakI patnI-priyatamA bhAva se rahakara eka pativratA dharma kI taraha akhaMDa evaM sacora zraddhA yukta dharma se bhagavAna ko kahate haiM ki RSabha jinezvara prItama mAharo, aura na cAhuM re kaMta / rojhyo sAhiba saMga na parihare, mAMge sAdi anaMta // 32 karma kI gati nyArI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -he RSabha jinezvara ! tU hI merA prItama (bhagavAna) hai, tere binA kisI anya ko maiM pati (bhagavAna) nahIM mAnatA huuN| isa taraha vItarAga ko bhagavAna mAnakara anya kisI ko bhagavAna rUpa nahIM mAnane kA zuddha satya vicAra unhoMne prItama kI upamA kI kalpanA se darzAyA hai / isa taraha "saba bhagavAna eka haiM" "saba dharma eka hai" "sabhI AtmA eka hai" ityAdi mAnyatAeM anabhigRhika mithyAtvI kI hai / yaha kisI bhI rUpa meM samyag nahIM hai| ataH prayatna vizeSa se aisI mithyAdhArA dUra karake zuddha samyaktva kI mAnyatA prApta karanA hI lAbhadAyaka hai| 3. prAbhinivezika mithyAtva Abhiniveza arthAt kadAgraha yA haThAgraha / isa prakAra ke kadAgraha meM yaha satya aura asatya, tattva aura atattva, dharma aura adharma, Izvara aura anIzvara, Adi kA svarUpa yadyapi manuSya jAnatA hai phira bhI vaha kadAgrahapUrvaka apane haThAgraha ko chor3ane ke lie taiyAra nahIM hotA hai / kadAgraha kI buddhi ke kAraNa ahaMkAra Adi ke vaza hokara, jAna bUjhakara satya kA lopa karake, asatya kA hI Agraha rakhatA hai| use Abhinivezika mithyAtva kahate haiM / asatya kI pakar3a meM ahaMkAra mukhya kAma karatA hai / Abhigrahika mithyAtvI aura Abhinivezika mithyAtvI meM antara itanA hI hai ki pahalA satya ko na jAnate hue asatya kI pakar3a rakhatA hai, jabaki Abhinivezika mithyAtvI siddhAMta kA satya svarUpa ko jAnate hue bhI, satya kA lopa karake, abhimAna Adi ke kAraNa, kadAgrahavaza asatya kI pakar3a rakhatA hai| zAstroM meM jaise goSThAmAhila kI bAta AtI hai, vartamAnakAla meM bhI kaI loga aise hai, jo siddhAMta kA sahI svarUpa jAnate hue bhI, sAmpradAyika vattiyoM ke vaza hokara, apane pakSa aura gaccha Adi ke vaza hokara, asatya kI prArUpaNa karate haiN| udAharaNArtha jinadarzana-pUjA Adi kA Agama zAstroM meM ullekha hote hue bhI vyavahAra meM asatya kI prarUpaNA karanA ki "yaha saba jhUTha hai, galata hai isameM pApa hai|" zAstroM meM AlU, pyAja Adi kaI prakAra ke anantakAya batAe gae haiM, zAstra par3hakara vaisA mAnate bhI haiM, phira bhI AcAra vyavahAra meM abhakSyaanantakAya Adi kA bhakSaNa karate haiN| svAbhimAna-moha-mamatvavaza hokara, apanI bAta ko vApisa le lene meM apamAna hone yA mAnakhaMDita hone kA bhaya lagatA hai / isalie bhI asatya pakar3a majabUta rakhatA hai| merA hI kahA huA satya hai aisA kadAgraha rakhatA haiN| jo merA kahA huA hai vahI satya hai, parantu jo satya hai vaha merA nahIM hai| MIGHT IS RIGHT BUT RIGHT IS NOT MIGHT, aisI unakI karma kI gati nyArI 3 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovRtti rahatI hai / yaha Abhinivezika mithyAtvI kI vicAradhArA hai, jabaki yaha sahI nahIM hai / vAstava meM dekhA jAya to yaha satya hai ki-RIGHT IS MIGHT BUT MIGHT MAY NOT BE RIGHT- jo satya hai vaha merA jarUra hai,parantu jo merA hai vaha zAyada satya na bhI ho, yaha samyaktva kI sahI mAnyatA hai / parantu Abhinivezika mithyAtvI ThIka isase viparIta mAnyatA, haThAgrahavaza, rakhatA hai / asatva kI pakar3a rakhakara vaha jora-zora se usakI viparIta prarUpaNA karatA hai / nayA mata nikAlane meM vaha agrasara hotA hai tathA apane naye mata ko nizcaya kI tarapha, yA eka tarapha DhAlane meM, aura usakI majabUta pakar3a rakhane meM, gaurava mAnatA hai / marane ke antima kSaNa taka bhI asatya ko chor3akara kSamA yAcanA karake satya svIkAra karane kI usakI taiyArI nahIM hotI hai| jamAli Adi jaise, nima ekadezIya nayavAda koM mukhyatA dene vAle, jinhoMne bhagavAna ke anekAntika evaM sApekSavAda ko ThukarAkara, apanI ekadezIya ekAntika mAnyatA ko jabaradastI logoM ke dimAga meM ThasAne kA prayatna kiyA, ve bhI Abhinivezika mithyAtvI kahalAe haiM / AbhigRhika mithyAtva, sarvajJa bItarAga ke darzana ko na pAye hue anyamatI ko, apane ekamata ke Agraha vAle ko, hotA hai, jabaki Abhinivezika mithyAtva to sarvajJa-vItarAga ke darzana ko pAne vAle jIvana meM bhI ho sakatA hai, jaise ki jamAli Adi ko thA / jAvaiyA vayaNapahA, tAvaiyA ceva hu~ti nayavAyA / jAvaiyA nayavAyA, tAvaiyaM ceva micchattaM // -jitane hI vacana abhiprAya vizeSa hai, utane hI nayavAda hote haiM aura jitane hI nayavAda hote haiM, utane hI mithyAtva ke prakAra hote haiM / vakturabhiprAyaH vizeSo nayaH / naya kA lakSaNa isa prakAra batAyA hai ki vaktA arthAt bolane vAle kA abhiprAya, vizeSa vicAra, naya kahalAtA hai / naya sabhI nirapekSa-ekAntika hote haiM / eka naya dUsare naya kI apekSA na karatA huA, svatantra calatA hai / ataH eka naya mithyAtva kahalAtA hai| aise jamaita meM aneka loga haiM, anekoM ke apane-apane vicAra-abhiprAya bhinna-bhinna hai| kahA gayA hai ki -"muNDe muNDe matibhinnAH" / hara manuSya kI mati bhinna-bhinna hotI hai| jitane dimAga utane vicAra hote haiN| jitane vicAra utane naya hote haiM / ataH jitane naya utane sabhI mithyAtva hote haiM / ataH ekAntika eka naya kI pakar3a rakhanA yaha mithyAtva kahalAtA hai| anya sabhI nayoM kA svarUpa jAnatA huA karma kI gati nyArI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI, yadi unakA sApekSa rUpa se vicAra na karate hue ekAnta eka naya ko pakar3akara hI calatA hai, to vaha bhI Abhinivezika mithyAtvI kahalAtA hai| yaha bhI acchA nahIM hai| ataH sabhI nayoM kA samudita sApekSajJAna karake, unheM pramANarUpa se svIkArane meM samyaktva hai| 4. sAMzayika mithyAtva isa nAma se hI artha spaSTa hai ki vaha saMzaya pradhAna vRttivAlA hai / zaMkAzIla jIvoM ko aisA sAMzayika mithyAtva hotA hai| hara bAta meM zaMkA mukhya rUpa se rahatI hai| sarvajJa-kevalajJAnI bhagavAna ke vatAe hue jIva-ajIva, loka-paraloka, svarga-naraka, puNya-pApa, mokSAdi tattva vAstava meM hoMge bhI sahI yA nahIM ? kyA mAluma nahIM bhI hoMge ? phira bhI sarvajJa bhagavAna ne logoM ko narakAdika kA bhaya dikhAkara sudhArane ke lie batA diye hoNge| zaMkA kI Adata par3ane ke kAraNa vaha yahAM taka kutarka karane laga jAtA hai ki mahAvIrasvAmI bhI hue the yA nahIM ? isa bAta meM kyA pramANa hai ? saMbhava hai zAyada muni mahArAjoM ne logoM ko nIti-rIti samajhAne ke lie kapola kalpita rUpa se mahAvIra svAmI kA managhaDaMta eka rUpaka caritra khar3A kara diyA hogA ? eka yuvaka ne Akara aisA prazna mujhe pUchA / maiMne socA yaha sAMzayika mithyAtvI jIva hai / hara bAtoM meM zaMkA-saMzaya rakhatA hai / zaMkA ke kutarka khar3e karatA rahatA hai / maiMne ITa kA javAba patthara dene kI yukti se kutarka ke sAmane dUsarA kutarka phaikakara hI diyaa| are ! suna, ye tere pitA haiM isakA tere pAsa kyA pramANa hai ? kisa pramANa yA prUpha se tU yaha kahatA hai ki yaha mere pitA hai ? yuvaka-mahArAja ! merI mammI ne mujhe batAyA hai ki ye tere pitA haiM / ___ maiMne kahA--ise kaise satya mAneM ? terI mammI jhUTha nahIM bolatI hai isakA kyA pramANa hai ? tere pAsa pakkA Thosa pratyakSa pramANa kyA hai ? dUsaroM ke kahane para tU yaha mAnatA hai / isameM hama kaise vizvAsa rakheM ? aura yadi mammI yA pApA ke kahane para tU yaha mAnane yA svIkAra karane ko taiyAra hai, to paramparA se calI AtI haI guru-ziSyoM kI vaMzaparamparA se mahArAja ye kaheM ki---"mahAvIra svAmI aise the, usa samaya hue the, unhoMne yaha kahA thA" ityAdi mAnane yA svIkAra karane meM tujhe kyA Apatti hai ? isa taraha yuvaka kAna pakar3akara bAta svIkAra karake gayA / karma kI gati nyArI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise sAMzayika mithyAtvI jIva, satya jAnate aura mAnate hue. yA dharma karate huye, bhI apane zaMkAzIla svabhAva ke kAraNa bhagavAna meM, guru meM, dharma meM, dharma ke phala meM, tathA tattvoM meM saMzaya karate rahate haiN| ve sAMzayika mithyAtvI kahalAte haiM / isa taraha zaMkA-kuzaMkA karake apanI zraddhA ko vaha dUSita karatA rahatA hai aura mithyAtva kA kalaMka lagatA rahatA hai| samyaktva meM bhI phadAgraha-durAgraha yA pUrvAgrahavaza hokara zaMkA kuzaMkAeM khar3I karanA, yaha sAMzayika mithyAtvI kA kAma hai / sarvajJa vItarAgI bhagavAna para pUrNa sacoTa zraddhA na hone ke kAraNa unameM, unake vacana meM, tattva meM, dharma meM, dharmaphala meM, aisI zaMkAeM usake dimAga meM utpanna hotI rahatI haiN| mana meM bAra-bAra thicAra taraMgeM utpanna hotI hI rahatI haiM ki yaha satya hogA yA nahIM ? yaha aisA hogA yA nahIM ? puNya-pApa jaisI koI vastu hogI yA nahIM ? bhagavAna hue the yA nahIM ? svarga-naraka, loka-paraloka hoMge yA nahIM ? punarjanma yA pUrvajanma hote bhI haiM yA nahIM ? dharma karane se koI phala milatA hogA yA nahIM ? isa taraha saikar3oM prakAra kI zaMkAeM bhUta ke rUpa meM usake sira para savAra hotI rahatI haiM / nItikAra ThIka hI kahate haiM-"saMzayAtmA vinazyati-zraddhAvAn labhate phalam / " saMzayI-zaMkAzIla AtmA vinAza lAtI hai, naSTa hotI hai, nAza kI dizA meM jAtI hai, jabaki zraddhAvAn jIva phala prApta karatA hai| yahAM eka bAta kA spaSTIkaraNa karanA hai ki jijJAsA-jAnane kI buddhi se yadi zaMkA prakaTa kI jAya, abhyAsa hetu, vAdacarcA yA zaMkA-samAdhAna ke rUpa meM yadi jijJAsA vRti se, sahajabhAva se zaMkA yA prazna kiyA jAya, yaha galata nahIM haiM, yaha mithyAtva nahIM haiM / yaha bheda to pUchane vAle kI vRtti se hI spaSTa ho jAtA hai| ataH sAMzayika mithyAtba bhI ghAtaka hotA hai, AtmA kA zraddhA se adha: patana karAtA hai| . 5. anAbhogika mithyAtva ekendriyAdi jIvoM ko, ajJAna kI pradhAnatA ke kAraNa, isa prakAra kA anAbhogika mithyAtva hotA hai / anAbhoga = ajJAnatA / ajJAnatA ke kAraNa tattvoM ke prati azraddhA yA zraddhA ke abhAva meM viparIta zraddhA hI anAbhogika mithyAtva kahalAtA hai| yahAM samajha zakti kA abhAva hI, mukhya kAraNa hai / yaha ekendriyAdi jIvoM meM to hotA hI hai, aura kisI vizeSa viSaya ke ajJAna ke kAraNa, viparIta jJAna yA zraddhA vAle manuSyoM meM bhI hotA hai / parantu aisA anAbhogika mithyAtvI manuSya Abhigrahika aura anAbhigrahita mithyAtvI kI taraha, kadAgrahI kI taraha pakar3a nahIM rakhatA hai, parantu 36 karma kI gati nyArI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarala hotA hai / yadi use koI sahI jJAna samajhA de to vaha bhUla sudhAra kara samajhane ke lie taiyAra hotA hai, kyoMki Agraha-kadAgraha rahita hotA hai, aura yadi koI use viparIta hI samajhA deM, to vaha viparIta hI pakar3akara rakhegA, parantu sahI milane para bhUla sudhAra bhI legaa| nigodAdi ekendriya jIva tathA paMcendriya jIvoM taka avyakta avasthA meM yaha mithyAtva par3A rahatA hai| yaha samajhapUrvaka nahIM, parantu samajha zakti kA vikAsa hI nahIM huA hai usake kAraNa hai| vastuviSayaka sahI jJAna ke abhAva meM ajJAnatA ke kAraNa yaha mithyAtva par3A rahatA hai / / azraddhA ke do artha hai| 1. viparIta zraddhA aura 2. zraddhA kA abhAva / pahale ke tIna mithyAtva, viparIta zraddhA rUpa azraddhA vAle haiM / cauthe sAMzayika mithyAtva meM zraddhA-azraddhA donoM kA mizra bhAva rahatA hai kyoMki zraddhA kA abhAva hai| pAMcaveM anAbhogika mithyAtva meM jIva, jo kisI prakAra kA dharma yA darzana pAye hI nahIM hai, aise ekendriya se paMcendriya Adi taka ke jIvoM meM, zraddhA ke abhAva rUpa mithyAtva hai / isa taraha mithyAtva ke uparokta pramukha pAMca bheda batAe gae haiN| zAstrakAra maharSiyoM ne isa mithyAtva ko AtmA kA mahA zatru batAyA hai| aneka karma baMdha kI yaha mUla jar3a hai| ataH mithyAtva dazA meM jIva bar3e bhArI karmoM ko bAMdhatA hai / ata: mithyAtva se bacane ke lie mithyAtva kA svarUpa, bhinna-bhinna prakAroM se, aneka rIti se, batAyA hai, jisameM dasa prakAra kI saMjJAeM, abhigRhika Adi mukhya pAMca bheda, laukikalokottara bheda se 6 prakAra kA aura batAyA hai, jisakA vivecana Age karate haiN| lauMkika-lokottara bheda se 6 prakAra kA mithyAtva loka lokottara bhede Saividha, deva-gurU valI parvajI, zakte tihAM laukika vraNa Adara, karatAM prathama nigrvjii| lokottara deva mAne niyANe, gurU ne lakSaNahInA jI, parvaniSTha ihalokane kAje, mAne gurUpada lInA jI / mithyAtva ke 6 bheda laukika lokottara laukika devargata gurugata parvagata lokottara - lokottara devagata gurugata gurugata parvagata kI gati nyArI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva ke kSetra meM deva-guru-evaM dharma kI tattvatrayI batAI gaI hai| isa tattvatrayI meM dharma saMbaMdhI sArA tattva-jJAna samAyA huA hai / ataH ina tIna ke bAhara dharma kI koI bAta nahIM hai / dharma kI samasta bAteM ina tIna meM samAM jAtI haiM / yahAM spaSTIkaraNa yaha karanA hai ki-deva tattva se vItarAga bhagavAna ko samajhAnA hai, na ki koI svargIya devagati ke deva ko| yahAM 'deva' zabda devAdhideva zabda kA saMkSipta rUpa hai / zAstra meM likhA hai ki jo devANavi devo, jaM devA paMjali namasaMti / . taM devadevamahiyaM, sirasA vaMde mahAvIraM / -jo devatAoM ke bhI deva haiM, jinheM devaloka ke devatA bhI aMjalIbaddha namaskAra karate haiM, tathA devaloka ke devatAoM ke svAmI indrAdi devoM se pUje gaye haiM, aise devAdhideva zrI mahAvIra svAmI bhagavAna ko sira jhukAkara vaMdanA karatA hU~ / uparokta gAthA meM devAdhideva kise kahate haiM, yaha vyAkhyA spaSTa kI hai / ataH 'deva' zabda devAdhideva kA antima ardhAMza ke rUpa meM liyA gayA hai / isase mahAvIra svAmI Adi arihaMta bhagavAna deva samajhanA hai| isa taraha deva-sarvajJa vItarAgI, bhagavAna, guru-sarvajJa bhagavAna ke batAye hue mArga para calane vAle tathA prabhu ke dharma kA upadeza evaM AcaraNa karane vAle guru kahalAte haiM tathA sarvajJa bhagavAna ne jo tattva rUpa dharma batAyA hai usa dharma kI upAsanA tattvatrayI kI zuddha samyag sAdhano kahalAtI hai / yahAM para laukika-lokottara Adi dRSTi se deva-guru-dharma kI ratnatrayI kA vicAra kiyA jAnA hai| jAnanA-mAnanA aura AcaraNa karanA ina tInoM kI dRSTi se jIvoM kI samyag evaM mithyAdhArI dRSTi rahatI hai / deva-guru-dharma kI tattvatrayI kA svarUpa apane rUpa meM to yathArtha-sahI hI hai, parantu unakA svarUpa jAnane vAle hamAre jaise jIva, jAnane ke viSaya meM sahI yA galata bhI jAna sakate hai / usI taraha mAnanA arthAt zraddhA rakhane ke viSaya meM sahI yA galata zraddhA bhI rakha sakate hai, usI taraha AcaraNa karane ke viSaya meM sahI yA galata AcaraNa bhI kara sakate haiN| jo sahI AcaraNa hai vaha samyaktva hai aura jo galata AcaraNa hai vaha mithyAtva hai| isa taraha laukika evaM lokottara dRSTi se deva-guru-dharma kI tattvatrayI kI zraddhA evaM AcaraNa karane ke kSetra meM jo mithyA (galata) paddhati hai, usa mithyAtva ke jo 6 bheda hote haiM unakA vivecana isa prakAra hai| karma kI gati nyArI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. laukika devagata mithyAtvadeva tattva arthAt bhagavAna ke viSaya meM laukika aura lokottara do bheda hote haiM / sarvajJa-vItarAgI lokottara kakSA ke deva (bhagavAna) kahalAte haiM jabaki rAgI dveSI alpajJa-bhogI-vaibhavI tathA mohAdi doSagrasta saMsArI aise laukika kakSA ke deva ko bhagavAna rUpa mAnanA yaha laukika devagata mithyAtva kahalAtA hai / . 2. laukika gurugata mithyAtva isameM guru ke viSaya kI bAta hai| kaMcana-kAmini ke bhogI, saMsAra ke saMgI, 'bhogAsakta evaM bhogalIlA yA pApalIlA meM race-pace tathA anAcArasevI, kaMdamUlAdi abhakSa ke bhakSaka, tathA unmArgadarzaka aise bAbA, phakIra, jogI-jogaTA, sanyAsI-tApasa, Adi ko jo gurupada upayogI 36 guNa ke dhAraka nahIM hai, unheM bhI guru ke rUpa meM mAnanA yaha isa prakAra kA mithyAtva hai| 3. laukika parvagata mithyAtvadharmAcaraNa ke kSetra meM parva Adi pavitra dinoM meM jo karmakSayakAraka upAsanA karanI cAhie, vaha na karate hue usakA lakSya chor3akara kucha aura hI kareM, yA viparIta hI kareM, . isase mithyAtva doSa lagatA hai-"AtmAnaM punAti iti parva"-jo AtmA ko pavitra kare vaha parva kahalAtA hai| AtmA pavitra kaba hogI ? jaba azubha karma kA kSaya hogA taba / azubha pApa karma kA kSaya kaba hogA ? jaba vizeSa rUpa se parva dinoM kI upAsanA karegI taba / parantu jo loka meM prasiddha hai aise laukika tyauhAra hai, jisameM tapa-tyAgAdi kI karmakSayakAraka sAdhanA kA nAma mAtra bhI nahIM hai tathA jisameM 'sirpha khAnA-pInA, tathA manoraMjana kA hI eka mAtra uddezya hai aise holI Adi parva mAnanA yA manAnA yaha laukika parvagata mithyAtva kahalAtA hai / 4. lokottara devagata mithyAtva lokottara kakSA ke sarvottama devAdhideba vItarAga bhagavAna jo sarva doSa rahita haiM, rAga-dveSAdi rahita haiM, stro-zastrAdi saMbaMdha rahita haiM aise sarvajJa arihaMta bhagavAna ko 'mAnakara bhI ihaloka ke sukha kI AkAMkSA, paudgalika sukhoM kI icchA, mujhe acchI strI mile, saMtAna kI prApti ho, dhana-dhAnya-sampatti mile, sattA-pada-pratiSThA karma kI gati nyArI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazakIrti kI prApti ho, Adi saba prakAra ke sAMsArika sukha mile isake lie prArthanA, yA stuti karanA, yA bhagavAna hI yaha saba kucha dene vAle haiM, isa dRSTi se mAnanA, yA pUjanA, yA jApanA, yA mAnyatA (mAnatA) Akhar3I, bAdhA rkhnaa| yaha lokottara devagata mithyAtva kahalAtA hai / lokottara kakSA ke deva-guru-dharma tInoM meM zraddhA yA mAnyatA jarUra sahI hai, svarUpa sahI jAnatA hai, parantu ArAdhanA yA upAsanA jisa hetu se karatA hai vaha galata maiM hai, ataH yaha viparIta bhAvAcaraNa rUpa mithyAtva hai / udAharaNa ke rUpa meM jame halabA pur3I Adi banAnI hai, Apako halavA, puDI ke svarUpa kA jJAna bhI sahI ho, parantu yadi banAne kI rIti yA vidhi suvyavasthita nahIM AtI hai, aura jisa kisI taraha yadi eka bhagone meM ATA, ghI, zakkara pAnI Adi milAne para halavA nahIM banegA, ulTI bAjI bigar3a jAegI, usI taraha lokotara kakSA ke deva-guru-dharma kI prApti Apako jarUra huI hai, parantu yadi upAsanA-ArAdhanA kI rIti yA vidhi-paddhati yA hetu sahI nahIM hai to viparIta rIti-hetu se kI gaI sAdhanA vaha bhI mithyAtva poSaka bana jaaegii| isa taraha lokottara kakSA ke deva-guru-dharma Adi sahI hote hue bhI, sAdhanA viparIta hone ke kAraNa, mithyAtva doSa laga jAegA / 5. lokottara gurugata mithyAtvauparokta hetu hI isa bheda meM bhI hai| sirpha bheda itanA hI hai ki yahAM deva ke sthAna para guru hai / paMcamamahAvratadhArI, saMsAra ke tyAgI, virakta vairAgI, tyAgI tapasvI, kaMcana-kAmini ke tyAgI evaM chattIsa guNa ke dhAraka sAdhu-munirAjoM kI mAnyatA zraddhA evaM jJAna to sahI hai, parantu upAsanA kI rIti-hetu viparIta hai| jaise saMsAra ke tyAgI, vairAgI se saMsAra ke raMga-rAga poSaka AzIrvAda lenA, zAdI-sagAI ho jAya, strI-putra-saMtAna Adi prApta ho, sattA-sampatti-pada-pratiSThA, yaza-kIrti Adi mile, evaM maiM jela se chUTa jAU~, sajA se mukta ho jAU~, isa kesa meM jIta jAU~, ghur3adaur3a meM ; jIta jAU~, saMkaTa se baca jAU~, phaikTrI-dukAna acchI cale Adi ke viSaya meM aisI icchA yA hetu rakhakara guru suzrutA sevA, bhakti Adi karanA, sAMsArika sukha bhogoM kI apekSA se sAdhu santoM ko mAtanA-pUjanA yA vaMdana karanA yA AzIrvAda lenA yaha saba isa prakAra kI mithyavRtti hai / ataH isakA tyAga bhI hitAvaha hai| karma kI gati nyArI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. lokottara pavagata mithyAtvasarva zreSTha karmanirjarAkAraka, mokSa prApti ke sahAyaka, jJAnapaMcamI, mauna ekAdazI, poSa-dazamI, AyaMbila olI, paryuSaNa mahAnaparva evaM saMvatsarI mahAparva Adi parvo kI ArAdhanA karmakSaya ke lie karanI caahie| pavoM meM vizeSa rUpa se tapa-tyAga, vrata-paccakkhANa jJAna-darzana-cAritra tapAdi se ArAdhanA karanI cAhie aura karmakSaya evaM Atmazuddhi kA hI lakSya rakhanA cAhie / yahI samyag sAdhanA hai / parantu ThIka isase viparIta hetu se parva ko tyohAra ke rUpa meM manAnA, tapa-tyAga ke bajAya khA-pIkara manAnA, vratapaccakkhANa ke bajAya lokaraMjana yA manoraMjana pUrvaka manAnA, yA santAna prApti, zAdI, deha sauMdarya, rUpa-svarUpa Adi acchA milane kI icchA se manAnA, svarga yA sukha bhogoM kI prApti ke lie manAnA yA mAnanA yA mAnaabhimAna kI puSTi, pada pratiSThA, yazakIti kI prApti Adi sAMsArika icchAoM evaM AzAoM kI pUrti ke hetu se mahAparvo kA mAnanA yA manAnA yaha lokottara parvagata mithyAtva hai| yaha bhI sarvathA tyAjya hai / uparokta tInoM lokottara deva-guru evaM dharma parvagata mithyAtva dharmI AtmAoM ko bhI laga sakate haiM, yadi ve aisI apekSA, AkAMkSA evaM hetu se karate hoM / ataH sI deva-guru-dharma kI U~cI zreSTha lokottara kakSA hai unakI utanI hI zreSTha U~cI kakSA kI rIta-vidhi evaM karmakSaya-Atmazuddhi kI zuddha bhAvanA evaM acche hetu-lakSya ArAdhanA-upAsanA karanI cAhie / yahI samyag mArga haiN| __"mithyAtvI jIva "viparItaH bhAvaH mithkhAbhAvaH-- mithyAtva / " mithyA arthAt viparItavRtti yA buddhi / mithyAtva arthAt viparItavRtti kA bhAva / mithyA zabda se bhAvavAcaka artha meM mithyAtva zabda banAyA hai / tattva evaM satya siddhAnta kI kisI bhI bAta ko viparIta hI mAnanA yaha mithyAtva kahalAtA hai| hamezA hI mithyAvRtti evaM mithyAbuddhi ke kAraNa mithyAtvI jIva kI dRSTi bhI mithyA-viparIta bana jAtI hai / ata: use mithyAdRSTi jIva kahate haiN| isakI gaMgA hamezA ulTI hI calatI hai, arthAt dekhane, jAnane, mAnane, samajhane, AcaraNa karane Adi kSetra meM mithyAtvI jIva hamezajavitatA hI rakhatA hai| tattva evaM matya siddhAMta Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaka usakA jJAna hI ajJAna rUpa meM pariNata hai, evaM usakI buddhi sadA viparIta hI calatI hai| yahAM ajJAna zabdake do artha haiM / eka to jJAna kA abhAva aura dUsarA alpa yA nAma mAtra kA jJAna aura baha bhI ulTA / jJAna kA abhAva likhane kA artha yaha hai kipadArtha ke sahI-samyag yathArtha jJAna kA abhAva mithyAtvI meM hotA hai / parantu aisA artha yahAM nahIM hai ki sarvathA jJAna hI nahIM hai, kyoMki sarvathA jJAna ke abhAva vAlA to ajIva hI hotA hai, jabaki jJAna eka mAtra jIva dravya kA guNa hai| mithyAtvI bhI mUlataH jIva hI hai / ataH vaha bhI jJAnaguNavAn to hai parantu usakA jJAna yathArtha samyagajJAna se sarvathA viparIta hI hotA hai / ata: vaha jJAnavAn nahIM apitu ajJAnavAn kahalAtA hai / aisI ajJAnavRtti vAlA mithyAtvI jIva mukhyataH nAstika hI hotA hai| AtmA-paramAtmA, loka-paraloka, puNya-pApa, karma-dharma, svarga-naraka, pUrvajanma-pUnarjanma, Azrava-saMvara, tathA vaMdha-mokSAdi aise tAtvika viSayoM meM mithyAtvI kI vRtti hamezA hI niSedhAtmaka viparIta hI rahatI hai| ina tattvoM ke viSaya meM vaha na to sahI jJAna, jAnakArI rakhatA hai, na hI unameM zraddhA-mAnyatA rakhatA hai tathA sahI dRSTi se kabhI sahI AcaraNa bhI nahIM karatA hai| aise mukhya 6 pada hai, jinameM vaha * nakArAtmaka dRSTi apanAtA hai| nAsti nityo, na kartA ca, na bhoktAtmA, na nirvataH / . tadupAyazca netyAhumithyAtvasya padAni SaT // [adhyAtma-sAra] 1. AtmA nahIM hai, 2. ekAnta nitya hI hai, 3. AtmA kucha bhI kartA-hartA nahIM hai, 4. AtmA bhoktA bhI nahIM hai, 5. mukti-mokSa jaisA kucha bhI nahIM hai, 6. mokSa prApti kA upAya-mArga-dharmAdi kucha bhI nahIM hai| isa taraha ina mukhya 6 viSayoM meM mithyAtvI kI vRtti nakArAtmaka hI rahatI hai| vaha paMca mahAbhUtoM ke alAvA janma-janmAMtara meM jAne-Ane vAle AtmA nAmaka koI padArtha ko nahIM mAnatA hai / usI taraha AtmA ko karma-dharma kA kartA-bhoktA bhI nahIM mAnatA hai / isa taraha sarvathA nAstika vicAradhArA vAlA vaha ajJAnI hotA hai / ataH saMsAra ke vaiSayika, bhautika evaM paudgalika sukhoM meM hI svarga kA sukha mAnakara jItA hai / aisA mithyAtvI jIva vizeSa pApa ruci vAlA hotA hai| tattvoM meM na to unakI zraddhA hotI hai, aura na hI dharma ke AcaraNa kI koI bhAvanA rahatI hai| vaha mAtra apane daihika-bhautika sukhoM karma kI gati nyArI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI icchA karatA hai / basa, isake zivAya bhagavAna, guru, dharma Adi usake lie kucha bhI nahIM haiM / deva-guru-dharma svarUpa viSayaka mithyAtva -- mithyAtvI jIva apanI ajJAnaparaka midhyAvRtti ke kAraNa deva-guru-dharma Adi tattvoM ko nahIM mAnatA hai tathA jaisA svarUpa deva - guru-dharma kA hai, ThIka usase viparIta hI mithyAtva mAnatA hai / yaha batAte hue likhA haiM ki : adeve deva buddhiryA, gurudhIragurau ca yA / adharme dharma buddhizca mithyAtvaM tadviparyayAt // jo deva (bhagavAna) nahIM hai, unameM bhagavAnapane kI buddhi, jo tyAgI tapasvI guru nahIM hai, unameM gurupane kI buddhi, jo dharma nahIM hai aise hiMsAdi pApAcAra meM dharmabuddhi rakhanA yaha ajJAnaparaka viparIta hone ke kAraNa mithyAtva kahalAtA hai / jo parama arthAt sarvottama, sarvazreSTha, sarvocca kakSA kI sarva karmarahita, sarvajJa, vItarAgI AtmA hai use paramAtmA kahate haiM / unheM bhI mikhyAtvI jIva bhagavAna ke rUpa meM mAnane yA svIkArane ke lie taiyAra nahIM hai / jisa taraha suara miSTAnna Adi zuddha bhojana ko chor3akara mala-mUtra hI pasanda karatA hai, usI taraha mithyAtvI jIva bhI vItarAgI sarvajJa arihaMta ko chor3akara rAgI -dveSI, saMsArI- bhogalIlA evaM pApalIlA meM Asakta ko bhagavAna ke rUpa meM mAnane kI viparIta buddhi rakhatA hai / vaise hI kaMcana - kAmini ke tyAgI virakta vairAgI, paMcamahAvratadhArI, samasta pApa ke tyAgI, mokSa mArga ke upadezaka aise 36 guNa sampanna pavitra sAdhu-santamunimahAtmAoM ko guru ke rUpa meM na mAnatA huA mithyAtvI jIva apanI viparIta vRtti evaM ajJAna dazA ke kAraNa unase jogI-jogaTA; bAbA-phakIra Adi ko guru ke rUpa meM mAnane lagatA hai, jabaki ve lobhI dhUrta, viSaya- kaSAya ke kAmI, kaMcanakAmini ke saMgI, bhoga evaM pApalIlA ke rAgI, vrata- mahAvrata rahita aise bahalAkarmI mithyAtvI guru ke rUpa meM mAnane kI vRtti rakhatA hai / mithyAtva jIva dharma ke viSaya meM bhI zraddhA nahIM rakhatA hai, parantu ThIka isase viparIta vaha adharma meM ruci rakhatA haiM / dharma se viparIta adharma to pApa hI kahalAtA hai / phira bhI mithyAdRSTi jIva adharma pApa meM ruci rakhatA hai / vaha adharma yA pApA karma kI gati nyArI 4 3 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - cAra ko hI dharma mAnakara calatA hai / jaise ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha tathA dayA-dAna-zIthala-bhAva, tapa-tapazcaryA, yamaniyama, saMyama-vrata, mahAvrata, paccaka khANa viratI, bhakti Adi dharma ke kisI bhI prakAra meM zradvA yA ruci nahIM rakhatA hai| kyoMki dharma se AtmA kA kalyANa hotA hai, yA mokSa hotA hai aisI bAta vaha nahIM mAnatA hai, kyoMki mUlataH AtmA yA mokSAdi ko hI nahIM mAnatA hai, phira AtmA ke kalyANa yA mokSa kI bAta hI kahAM rahI ? ataH vaha vrata-mahAvrata se viparIta mauja-zauka meM evaM tapa-tapazcaryA se viparIta khAna-pAna meM, yama niyama saMyama se viparIta-hisA jhUThacorI Adi meM, brahmacarya se viparIta, raMga-rAga meM evaM bhogAdi meM masta rahanA, aisA viparIta rUpa mAnatA hai| na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithane / . pravRttireNA bhUtAnAM, nivRttistu mahAphalA // vaha mAnatA hai ki madirApAna-zarAba pIne meM koI doSa nahIM hai, na mAMsa khAne meM doSa hai, najUAM khelane meM doSa hai aura nahI maithuna sevana karane meM pApa hai, isalie jaba taka jInA hai, sukha pUrvaka jInA hai, cAhe sira para karja karake ghI pIkara bhI jInA par3e / isa taraha mithyAtvI jIva kisI meM pApa mAnane ko taiyAra nahIM hai / vaha RNa-karja bar3hAkara bhI ghI pIne ke lie taiyAra hai| usI taraha pApoM kA sevana karake bhI sukha se jIne ke lie taiyAra hai| mithyAtvI kI aisI viparIta ajJAnavRtti evaM pApabuddhi usake AcAra-vicAra aura vyavahAra meM hamezA hI spaSTa dikhAI detI hai| isa taraha mithyAtvI jIva jJAna evaM zraddhA ke viSaya meM tathA caritra (AcAra kriyA) ke viSaya meM, viparIta mithyAvRtti vAlA hI rahatA hai| mithyAtva aura prajJAna mithyAdarzana kA lakSaNa --"atattve tattvabuddhirUpatvaM mithyAvarzanasya lakSaNam" atattva arthAt jo padArtha tattva rUpa nahIM hai, unameM tattvapane kI buddhi rakhanA yaha mithyAdarzana kahalAtA hai| yahAM darzana zabda dRSTi arthAt dekhane ke artha meM prayukta hai, isalie mithyAtvI ko dekhane kI vRtti yA dRSTi hamezA hI viparIta rahatI hai / ataH vaha atattva meM tattva dekhane kI koziza karatA hai, kyoMki usakI aisI mithyAbuddhi ajJAnatA ke kAraNa rahatI hai| ajJAna kA lakSaNa karate hue batAyA hai kimithyAtvamohodaye sati atattvajJAnarUpatvamajJAnasya lakSaNam / mithyAtvamohanIya karma karma kI gati nyArI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke udaya ke kAraNa utpanna hue aMtattvajJAna ko ajJAna kahA jAtA hai arthAt jo vastu svarUpa padArtha kA vAstavika jJAna nahIM hai, use ajJAna kahate hai / isa taraha vicAra kiyA jAya to ajJAna aura mithyAtva meM koI vizeSa antara nahIM hai, karIbakarIba donoM hI eka dUsare ke artha meM samAnArthaka haiM / ataH mithyAtva ajJAnI kahalAtA hai / ajJAnI do prakAra ke hote haiM eka to vaha jo vastu tattva ke yathArtha jJAna se sarvathA viparIta buddhi vAlA hai, aura dUsarA bastu tattva ke yathArtha svarUpa ko na jAnane vAlA hai / jo tattva kA svarUpa jAnatA hI nahIM hai aimA ajJAnI / isa taraha eka viparIta jJAna vAlA aura dUsarA jJAna ke abhAva vAlA, ajJAnI hotA hai / eka tarka isa bAta ko aura spaSTa karane ke lie pUchA jAtA hai ki jo-jo mithyAtvI hotA hai vaha ajJAnI hotA hai ? yA jo jo ajJAnI hotA hai vaha mithyAttvI hotA haiM ? jaise dhueM aura agni kA tarka hotA hai vaise hI yaha bhI eka tarka hai| jahAM jahAM dhuAM hotA hai, vahAM vahAM agni hotI hai yA jahAM agni rahatI hai, vahAM dhuAM hotA hai ? yahAM dhueM kA agni ke sAtha avinAbhAva saMbaMdha hai / ataH kArya-kAraNa bhAva kI dRSTi se satya yaha hai ki jahAM bhI dhuMA rahegA bahAM agni avazya hI hogI / parantu jahAM agni hogI vahAM dhuMA rahegA yA na bhI rahegA, jaise tape hue lohe ke gole meM agni jarUra rahatI hai, parantu vahAM dhuMA nahI hotA hai / ThIka isa AdhAra para samajho ki jahAM jahAM mithyAtva hotA hai vahAM ajJAna avazya hI hotA hai / parantu jahAM ajJAna hogA vahAM mithyAtva ho yA na bhI ho, kyoMki mithyAtva kA ajJAna ke sAtha avinAbhAba sambandha | jJAna ke viparIta bhAva rUpa ajJAna ke sAtha mithyAtva avazya hI rahegA, parantu eka viSayaka jJAna ke abhAva rUpa ajJAna yA alpa jJAna rUpa ajJAna ke sAtha mithyAtva nahIM rahegA / ataH mithyAtvI avazya ajJAnI kahalAegA, parantu ajJAno mithyAtvI nahIM bhI khlaaegaa| alpajJAnI yA jJAna ke abhAva rUpa ajJAnI ke ajJAna kI nivRtti zIghra hI ho jAegI, parantu viparIta jJAna vAle ajJAnI ( mithyAtvI) ke ajJAna kI nivRtti zIghra honA sambhava nahIM haiM / ataH mithyAtvI acchA yA ajJAnI acchA ? yaha prazna koI pUche to hama mithyAtvI ko bhUla se bhI kabhI acchA nahIM kaha sakate haiM, parantu eka dRSTi vizeSa se, alpajJAnI yA viSaya ke abhAva rUpa ajJAnI ko, thor3I dera ke lie, acchA jarUra kaha sakate haiM / aisA ajJAnI jaldI samajha jAegA / jJAna ko svIkAra kara legA, parantu mithyAtvI - viparItajJAnI - ajJAnI lAkha prayatna ke bAvajUda bhI samajhegA yA nahIM yaha zaMkAspada hai / isa taraha mithyAtvI aura ajJAnI meM kucha tAttvika bheda hai / karma kI gati nyArI 45 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva kA lakSaNa-mithyAtvamohanIyakarmapudgalasAcityavizeSAdAtmapariNAmavizeSarUpatvaM mithyAtvasya lakSaNam / mithyAtvamohanIya karma ke pudgala kI pradhAnatA ke kAraNa AtmA kA jo pariNAma vizeSa utpanna hotA hai, use mithyAtva kahate haiM / arthAt darzanamohanIya karma kI mithyAtvamohanIya karma prakRti ke udaya se AtmA ke viparItajJAna-ajJAnarUpa jo mithyA pariNAma utpanna hote haiM use mithyAtva kahate haiN| ise hI, saMkSipta rUpa se, sarala zabdoM meM, isa taraha kaha sakate haiM ki sarvajJa prarUpita tattva ke viSaya meM zraddhA ke abhAvarUpa jo viparItajJAna-ajJAnavRtti hotI haiM use mithyAtva kahate haiM arthAt tattva ke yathArtha svarUpa ke viparIta jJAnarUpa ajJAna ko mithyAtva kahate haiM / 21 rUpa se mithyAtva zAstroM meM mithyAtva ko samajhAne ke lie bhinna-bhinna dRSTikoNa se vistRta vicAra kiyA gayA hai| yadyapi mithyAtva apane artha meM viparIta mithyA bhAva vAlA hI hai, tathApi bhinna-bhinna dRSTikoNa se bheda kiye gaye haiM; jisameM pramukha rUpa se, mithyAtva ke 10 saMjJAeM, svarUpagata pAMca bheda, evaM lokika-lokottara dRSTi se devaguru-dharmagata 6 prakAra kA mithyAtva hai / ye kula milAkara 21 prakAra banate haiM / 21 rUpa se mithyAtva mithyAtva kI 10 sNjnyaaeN| abhigrahika Adi 5 bheda laukika-lokottara deva-guru-dharmagata 6 bheda uparokta 21 prakAra ke mithyAtva kA vistRta svarUpa jAnakara yA samajhakara unameM bacane kA vizeSa prayatna karanA cAhie, kyoMki mithyAtva pAparUpa hai evaM karmabaMdha kA kAraNa hai, ananta saMsAra meM paribhramaNa kA mukhya kAraNa hai, AtmaguNa ghAtaka hai evaM viparItajJAna tathA ajJAna kI jar3a hai| ataH isase sarvathA bacanA hI lAbhadAyaka hai| mithyAtva ko pApasthAnaka kyoM kahA? zAstroM meM mukhyataH 18 pApasthAnaka batAe gaye haiN| inameM aThArahavA mithyAtvazalya hai / yahAM yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki mithyAtva ko pApasthAnaka karma kI gati nyArI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoM kahA ? prazna bhale hI AzcaryakArI ho lekina vAstavikatA meM utanI saccAI hai| pahale to hama yaha soceM ki pApa kyA hai ? pApa kyoM aura kaise banate haiM ? pApa se karma kaise baMdhatA hai ? tathA pApa kA vipAka kaisA hotA hai ? yadyapi isa viSaya meM tIsarI pustaka meM vicAra kiyA hai, phira bhI prastuta adhikAra meM saMkSepa meM kucha aura soca lete haiN| jIva mana-vacana-kAyA ke dvArA pravRttiyA~ karatA rahatA hai / 1. mana se socanA vicAranA 2. vacana se bolanA Adi vAgvyavahAra tathA 3. kAyA (zarIra) se zArIrika pravRtti khAnA-pInA-sonA-uThanA-baiThanA, calanA-phiranA, AnA-jAnA, dekhanAsunanA Adi pravRttiyA~ karatA rahatA haiM / uparokta mana-vacana-kAyA ke tInoM tarIkoM se jo bhI pravRttiyA~ hotI hai vaha mAtra do hI prakAra kI hotI haiM acchI yA burI / acchI ko dUsarI bhASA meM zubha tathA burI ko azubha kahate haiM / inhIM ko zAstra kI bhASA meM puNya aura pApa ke nAma diye jAte haiN| tattvArthAdhigama sUtra meM pUjya umAsvAmI ma. ne "zubhaH puNyastha" "azubhaH pApasya'' isa sUtra meM spaSTa kiyA hai / jIva mana se jo bhI kucha socatA-vicAratA hai tathA vacana yoga se jo bhASA kA vyavahAra karatA hai evaM kAyA aura indriya se khAne-pIne, dekhane-sunane Adi kI jo kriyA karatA hai unameM zubha-azubha, acchI-varI, yA puNya-pApa kI hI mukhya do prakAra kI pravRttiyAM hotI hai| zubha-acchI pravRtti se puNyopArjana hotA hai; aura azubhakharAba pravRtti se pApa kA upArjana hotA hai| 42 prakAra ke kAraNa jina kArmaNa-vargaNA ke pudgala paramANuoM kA AtmA meM Azrava (Agamana) hotA hai. tathA AtmasAt hokara jo karma piNDa banatA hai, use karma kahate haiN| isa taraha pApa-karma (kyA hai aura kaise banate haiM) kI prakriyA hai / mithyAtva ko pApasthAnaka isalie kahate haiM ki isameM mana ke dvArA tattvAdi ke viSaya meM jo kucha socA vicArA jAtA hai vaha vAstavika satya se viparIta hI hotA hai, evaM azraddhA tathA ajAnarUpa hotA hai| usI taraha jaMsA vicAratA hai vaisA vyavahAra meM bolatA-cAlatA hai / ataH isa prakAra kI mana-vacana-kAyA kI viparItamithyA pravRtti pApa-karma baMdhAne meM kAraNa banatI hai / mithyAtva ko abbala namvara kA karmabaMdha kA mukhya hetu ginA hai / umAsvAti ma. ne tattvArtha meM batAyA hai ki mithyAdarzanAvirati-pramAda-kaSAya-yogA bandhahetavaH ---mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pAMca mukhya rUpa se karmabaMdha ke hetu hai / inameM sabase pahalA baMdha hetu mithyAtva ko batAyA gayA hai| mithyAtva AtmA ke samyagdarzana guNa kA karma kI gati nyArI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avarodhaka hai| ataH ise acchA kaise kaha sakate haiM ? jo AtmA ko viparItajJAnaajJAna-azraddhA meM rakhe use azubha-pApa na kaheM to puNyarUpa zubha kaise kaha sakate haiM ? jaba zubha nahIM hai taba azubharUpa yaha mithyAtva pApa hI kahalAyegA / jo AtmA ko aneka prakAra ke bhArI karma baMdhAtA hai, jisa mithyAtva meM karma baMdha kI sthitiyAM utkRSTa kakSA kI par3atI haiM, jo AtmA kA vikAsa hone hI na de, tathA jo AtmA ko saMcAracakra meM dIrghakAla taka paribhramaNa karAtA rahe, aise mithyAtva ko kisI bhI rUpa meM acchA kahanA yaha bar3I bhArI mUrkhatA hogI / ata: ise AtmA kA pahale nambara kA khataranAka zatru rUpa pApa-karma kahA gayA hai / jahara (viSa) ko kaise acchA kaheM ? viSaile sA~pa ko kaise acchA mAneM ? vezyA ko kaise acchI mAna sakate haiN| viSa prANaghAtaka hai / isake sevana se mRtyu ho jAtI hai / mRtyu var3I duHkhadAyI hotI hai / jaharIlA sA~pa bhI bar3A khataranAka hotA hai / usake kATane se bhI mauta kI sambhAvanA rahatI hai| ataH jaharIle sA~pa ko yamarAja samajhakara loga Darate haiN| vaizyA bhI eka prakAra kA sAmAjika dUSaNa hai / sanniSTha sadAcArI sajjana ise caritraghAtaka evaM jIvana kalaMkI mAnakara ise aspRzya samajhatA huA bacakara rahatA hai| isa dRSTikoNa se socane para yaha spaSTa lagatA hai kijahara, sAMpa aura vaizyA Adi kisI ko bhI acchA nahIM kaha sakate / ve anarthakArI haiM / jaise hama inase bacakara rahate haiM, vaise hI mithyAtva bhI AtmaguNaghAtaka haiN| jahara, sAMpa aura vaizyA se jitanA nukasAna nahIM hogA, zAyada usase bhI aneka gunA nukasAna mithyAtva se hotA hai / sA~pa ke kATane se, yA jahara se sambhava haiM ki eka hI bAra mauta hogI, parantu mithyAtva ke kAraNa aneka bAra marakara jIva ko naraka Adi gati meM jAnA par3atA hai| mithyAtva AtmA ke samyagdargara guNa kA ghAta karatA hai, tathA AtmA kI jJAna-svabhAvI dazA ko kuNThita karatA hai / jJAna AtmA kA mUlabhUta guNa hai / jisa jJAna se AtmA samasta vyavahAra karatI thI, usa jJAnadazA ko mithyAtva sarvathA viparIta hI kara detA hai| pariNAma svarUpa AtmA ajJAna ke ghere meM phaMsakara samasta pravRtti evaM vyavahAra bhramamUlaka viparIta karatI hai / jaise andhere meM par3I huI TeDhI-meDhI rassI ko bhramavaza sA~pa mAnakara ronA, cillAnA, daur3anA bhAganA Adi kriyA karatA hai, yA kabhI ThIka ulTA sA~pa ko bhramavaza rassI mAnakara pakar3ane jAtA hai aura mauta ke muMha meM giratA hai, ThIka isI prakAra mithyAtvI jIva kI bhramamUlaka saMdehAspada viparyaya-viparIta jJAnajanaka jAnakArI, mAnyatA, pravRtti hotI 48 karma kI gati nyArI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / ataH mithyAtvI yathArtha satya ko viparIta asatya mAnatA hai, aura asatya ko bhramavaza satya mAnatA hai| aise mithyAtva ko zubha yA acchA kaise kaheM ? eka zarAbI zarAba ke naze meM cakacUra hokara mAtA, patni, putrI, bahana, beTI, bhAbhI Adi parivArajanoM ke sAtha aMTa-saMTa bolatA huA asabhya, azlIla Adi viparIta vyavahAra karatA hai| aisI zarAba evaM zarAbI ko kauna bhalA-acchA mAnegA ? mithyAtva bhI ThIka zarAba ke jaisA hI vikRtikAraka hai| zarAba kA nazA to zAyada eka-do dina rahatA hogA, parantu mithyAtva kA nazA ajJAna evaM azraddhA ke rUpa meM janmoM janma taka rahatA hai| ThIka zarAbI kI taraha mithyAtvI jIva ko ajIke, ajIva ko jIva, AtmA ko anAtmA, mana, indriyoM Adi ko AtmA mAnatA hai, puNya ko pAparUpa aura pApa ko puNyarUpa mAnatA hai, dharma ko adharma rUpa aura adharma ko dharma rUpa mAnatA hai, jo svarga naraka hai use na mAnakara yahAM para hI sukha-duHkha kI caramAvasthA meM hI svarga naraka mAnatA hai, loka-paraloka kucha bhI na mAnatA huA jo kucha hai vaha yahI hai aisA mAnatA hai, pUrva janma aura punarjanma kucha bhI nahIM hai, isa mAnyatA ke AdhAra para calatA huA khA-pI kara mauja meM masta rahanA, baMdha-mokSAdi tathA AtmA-paramAtmA Adi kisI bhI tattva meM zraddhA na rakhatA huA viSaya-vAsanA ke vaiSayika bhautika evaM podgalika sukhoM meM lIna rahanA cAhatA hai, karma-dharma ko kucha na mAnatA huA, Atma kalyANa kI bAta ko sarvathA na socatA huA mAtra zarIra kI hI cintA meM lagA rahatA hai, pudgalAnaMdI aura dehAnaMdI banakara vaha jIvanabhara pApa karatA rahatA hai, parantu jaise jahara jAnakara yA anajAna sabhI ke Upara samAna asara karatA hai, vaise hI pApa-karma sabhI ke jIvana meM samAnarUpa se udaya meM Ate haiN| mithyAtvI jIva duHkhoM ke sAmane trAhImAma pukAra uThatA haiM / ataH mahApuruSoM ne mithyAtva ko pApa hI nahIM parantu sabhI pApoM meM sabase bar3A mahApApa kahA hai| aisA mahApApa sarvathA heya-tyAjya evaM anAcaraNIya hotA haiM / ataH hameM isase bacanA hI cAhie / bhavya (bhavI) prabhavya (abhavI) jIvajisa mithyAtva ke viSaya meM isa prakAra kI carcA kI jA rahI hai, usa mithyAtva kA adhikArI kauna hai ? yaha mithyAtva kisameM hotA hai ? isa dRSTi se vicAra karane para yaha spaSTa hI dikhAI detA hai ki mithyAtva mAnasika vaicArika evaM azraddhArUpa karmajanya sthiti hai| ata: isase yaha siddha hotA hai ki mithyAtva ajIva ko nahIM parantu jIva ko hI hotA hai / ajIva jJAna-darzanAdi cetanAdi rahita karma kI gati nyArI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjIva padArtha hai / ataH vaha mithyAtva kA adhikArI nahIM hai / yadyapi mithyAtva ajJAnamUlaka haiM tathApi jJAna ke abhAvarUpa nahIM hai parantu viparIta jJAnarUpa ajJAna hai ajIva pudgalAdi padArtha mUlataH jJAnAdimAna hI nahIM hai / ataH ajIva kA samyaktvI mithyAtvI hone kA prazna hI khar3A nahIM hotA hai| jJAna darzanAdi cetanAvAna jIva dravya hI mithyAtva yA samyaktva kA adhikArI hotA hai / ataH mithyAtvAdi jIva vipArka karma prakRti hai / mithyAtva kA adhikArI jIva hotA hai / saMsAra meM jIva bhinna-bhinna prakAra ke hote haiM / tattvArthAdhigama sUtra meM batAe sUtrAnusAra - jIva-bhavyA bhavyatvAdIni ca // 2- 7 // jIva mukhyataH do prakAra ke hote haiM / 1. bhavya aura 2. abhavya / bhavya aura abhavyapanA yaha jIva kA parimANika bhAva hai / bhavya (bhavI) 50 jIva T - bhavI kA lakSaNa siddhigamanayogyatvaM bhavyasya lakSaNam / mokSa meM jAne kI yogyatA jisameM par3I hai vaisA jIva bhavI yA bhavya kahalAtA hai / bhavya arthAt mokSa prApta karane kI yogyatA vAlA jIva / mokSa prApti yogya upayogI sAdhana sAmagrI milane para jo jIva mokSa prApta kara sake use bhavI bhavya jIva kahate haiM | abhavI kA lakSaNa siddhigamanAyogyatvaM abhavyasya lakSaNam / jisa jIva meM mokSa meM jAne kI yogyatA hI nahIM hai vaha abhavya - abhavI jIva kahalAtA hai / mokSa ke lie ayogya jIva abhavI jIva hai / arthAt mokSa prApti kI sabhI sAdhana-sAmagriyAM prApta hone ke bAvajUda bhI jo kabhI bhI mokSa na pA sake aura na hI mokSa prApti kI icchA ho vaha abhavya jIva kahalAtA hai / jIvattva kI dRSTi se donoM prakAra ke jIva samAna hote hue bhI mokSagamana kI yogyatA aura ayogyatA ke kAraNa jIva meM bhavya aura abhavya do bheda hote haiM / samajhane ke lie udAharaNa hai ki - gAya-bhaiMsa kA dUdha aura Akar3e ke vRkSa kA dUdha donoM hI dUdha kI dRSTi se to samAna hI dikhAI dete haiM, lekina donoM meM bheda bahuta bar3A hai / gAya-bhaiMsa kA dUdha jamA sakate haiM, usameM se dahI, makkhana, ghI Adi banA sakate haiM. parantu AkaDe ke vRkSa dUdha meM se dahI, makkhana, ghI Adi karma kI gati nyArI - abhavya (abhavI) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nine sambhava hI nahIM haiM / ThIka vaise hI jIvatva kI dRSTi se sabhI jIva samAna hote hue mI mokSa prApti kI ayogyatA aura yogyatA ke kAraNa jIvoM ke do bheda hote haiM / gAya-bhaiMsa ke dUdha kI taraha bhavya jIva meM mokSaprApti kI yogyatA par3I hai, jabaki zAkar3e ke vRkSa kI taraha abhavI jIva meM mokSa prApti rUpa yogyatA kI sambhAvanA hI nahIM hai| - bhavya jIva meM bhI jAti bhavya yA durbhavya prakAra ke jIva bhI hote haiN| isa taraha bhavya, abhavya aura durbhavya bheda se mUlata: jIva tIna prakAra ke hote haiM / jAti bhavya jIva yadyapi bhavya kI jAti kA hI hai, usameM mokSa prApti kI yogyatA par3I hai, parantu use mokSa prApti kI sAdhana-sAmagrI kabhI upalabdha hI nahIM hotI hai / ataH pokSa prApti kI yogyatA hote hue bhI vaha kabhI bhI mokSa,meM na jA sake use dubhaMvya pA jAti bhavya kahate haiM / ina bhedoM ko samajhAne ke lie strI kA udAharaNa upayogI siddha hogA / jaise tIna prakAra kI striyAM hotI hai / 1. jisameM putra ko nma dene kI yogyatA hotI hai / 2. jimameM putra ko janma dene kI yogyatA hI nahIM haiM / arthAt se vaMdhyA hai / 3. jisameM putra ko janma dene kI yogyatA hote hue bhI jo sanyAsa-dIkSA mekara sAdhvI bana cukI hai| 1. pahalI strI ke samAna bhavI jIva kahalAtA hai| jaise prathama prakAra kI strI meM avaMdhyatva arthAt putra ko janma dene kI yogyatA hotI hai| zAdI hone para pati saMyoga Adi kI sAmagrI milane para vaha bhaviSya meM putra ko nma de sakatI hai / ThIka vaise hai bhavya jIva meM mokSa prApta karane ko yogyatA hai| mokSa prApta yonya sarva sAdhana-sAmagriyAM upalabdha hone para jo mokSa prApti kara sakatA hai use bhavya jIva kahate haiN| . 2. vaMdhyA strI jisameM putra ko janma dene kI yogyatA mUlataH hI nahIM hai, use bhale hI zAdI, pati saMyoga Adi sAmagrI upalabdha hone para bhI vaha kadApi putra ko janma nahIM de sakatI hai| ThIka vaisA hI abhavI jIva hotA hai, jisameM mokSa prApti kI yogyatA mUlataH hI nahIM hai| ataH bhale hI mokSa prApti yogya sAdhana sAmagrI jitanI bhI prApta ho, parantu vaha kadApi mokSa prApta nahIM kara sakatA hai / arthAt abhavI ke lie mokSa prApti asaMbhava ho hai| zAma ko gati nyArI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. tIsare prakAra kI strI jo zAdI ke pUrva kanyAvasthA meM hI saMsAra se virakta-vairAgI hokara dIkSA lekara sAdhvI bana jAtI hai, usameM putra ko janma dene kI yogyatA yadyapi hai, parantu dIkSita sAdhvI hone ke kAraNa zAdI-pati saMyoga Adi sAmagriyAM kabhI bhI prApta ho hI nahIM sakatI hai / ataH putra ko janma dene kI yogyatA hote hue bhI putra ko janma de hI nahIM sakatI hai / ThIka aisA hI jAti bhavya yA durbhavya jova hotA hai| bhavya kI jAti kA hone ke kAraNa ise jAti bhavtra kahate haiM / isameM yadyapi mokSa prApti ko yogyatA jarUra par3I hai, parantu mokSa prApti yogya sAdhanasAmagriyAM kabhI bhI nahIM prApta hotI haiM, ataH yogyatA hote hue bhI kabhI bhI mokSa prApta nahIM kara sakatA hai| ' jaise maMga meM do prakAra hote haiN| eka mUMga jaldI paka jAtA hai aura dUsarA korar3e jAti kA mUMga jise kitane hI ghaMToM taka cUlhe para pAnI meM car3hAyA jAe phira bhI nahIM pakatA hai / agni, tApa, pAnI Adi sAdhana-sAmagriyAM prApta hone para bhI jo kabhI bhI nahIM paripakva hotA hai, usI taraha bhavya aura abhavya jIva hote haiM / bhavya jIva pakane vAle mUga ke jaisA hotA hai, aura abhavya jIva koraDeM mUMga ke jaisA hotA hai| bhavya-abhavya jIva kI parIkSA___ zAstra meM abhavI ke viSaya meM kahA hai ki vaha siddhakSetra-siddhAcala zatrajara ke darzana bhI nahIM kara pAtA hai| "pApa abhavi na najare dekhe, hiMsaka paNa uddhariye / " -arthAt abhavI jIva siddhakSetra-zatrujaya ko dekhane, mAnane evaM zraddhA ka viSaya banAne ke lie taiyAra nahIM hotA hai, yadyapi yaha bhUmi siddha-mukta hone ke bhUmi hai / yahAM se aneka AtmAeM mukta hokara mokSa meM gaI hai, aura bhaviSya meM bhI jAtI rheNgii| abhavI jova mokSa evaM mokSa prApti ke upAya tathA mokSamArga Adi kucha bhI mAnane evaM svIkAra karane ke lie taiyAra hI nahIM hai / ataH mokSa prApti kI bhUmi siddhakSetra-siddhAcala ko vaha dRSTigocara bhI nahIM kara pAtA hai| isakA adhikArI zAstrakAroM ne bhavya jIva ko hI batayA hai| ataH siddhakSetra-siddhAcala kI yAtrA evaM darzanAdi se bhavyapane yA bhavI kI muhara lagatI hai| ataH bhavI jIva hI siddhakSetrasiddhAcala kI yAtrA evaM darzanAdi kara pAtA hai| 52 karma kI gati nyArI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba yahAM prazna uThatA hai ki hama svayaM bhavI hai yA abhavI jIva hai ? isakI parIkSA kaise kareM ? hameM svAnubhuti kaise ho ki hama bhavI haiM yA abhavI ? isakA uttara spaSTa hI hai ki jisa kAraNa se bhavya-abhavya ke bheda par3e haiM, usI kAraNa yA lakSaNa ko hama apane meM dekhane kI koziza kareM / arthAt AtmanirIkSaNa karate hue hama sva AtmA ko pUche ki tujhe mokSa ke viSaya meM zraddhA hai yA nahIM ? he jIva ! tU mokSatattva ko mAnane yA svIkAra karane ke lie taiyAra hai yA nahIM ? yadi inake uttara meM AtmA mokSatattva ke viSaya meM svIkRti pradAna kareM to nizcita hI samajhanA cAhie ki maiM bhavya jIva haiM / mAnoM bhale hI eka kSaNa ke lie bhavI jIva mokSa-zraddhA ke lie taiyAra na bhI ho, parantu mokSa ke astitva ko svIkArane meM nahIM hickicaaegaa| yadi bhavI hote hue bhI samyaktvI hogA to (samyagdarzana prApta kiyA huA) vaha mokSa, mokSamArga, mokSaprApti ke upAya evaM AtmA yA mokSAdi sabhI, tattva avazya svIkAra karegA, anyathA nahIM, kyoMki bhavIjIva meM bhI mithyAtvI-samyaktvI Adi ke bheda par3ate haiN| jIva abhavya jAtibhavya 'samyaktvI mithyAtva nizcitamithyAtvI nizcitamithyAtvI bhavya-abhavya jIva meM mithyAtva evaM samyaktva uparokta tAlikA ke anusAra tarka-yukti pUrvaka isa taraha vicAra kara sakate i-jo abhavya hotA hai vaha mithyAtvI hotA hai yA jo mithyAtvI hotA hai vaha abhavya hotA hai / isa prakAra ke tarka yukti pUrNa vAkya satya kI sUkSmatA ko spaSTa karate haiM / dhaeM aura agni ke tarka kI taraha yahA~ bhI tarka kA svarUpa aisA hI hai / ataH uttara spaSTa hI hai ki jo abhavI hotA hai vaha nizcita mithyAtvI hI hotA hai, kyoMki abhavI jIva anantakAla meM bhI kadApi, kabhI bhI samyaktva (samyagdarzana) yA mokSAdi tattva viSayaka-zraddhA ko prApta nahIM karatA hai| ataH abhavya jIva ananta kAla taka evaM tInoM kAla meM sadA nizcita mithyAtvI hI rahatA hai, lekina sabhI mithyAtvI jIva abhavya nahIM hote haiM, kyoMki bhavyajIva bhI mithyAtvI hotA hai / ThIka karma kI gati nyArI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usI taraha jAti bhavya jIva bhI tInoM kAla meM nizcita hI mithyAtvI rahatA hai| yadyapi vaha bhavya kI jAti kA hai phira bhI use mokSaprApti yogya sAmagrI kA milanA asambhava hI hai, ataH kadApi samyaktva prApta nahIM kara pAtA hai / kyA jo bhavya hotA hai vaha mithyAtva hotA hai yA jo mithyAtvI hotA hai| vaha bhavya jIva hotA hai / pahale kI bhAMti isakA uttara nahIM milatA hai / isameM donoM hI pakSa eka-dUsare ke anuraka haiM, arthAt jo bhavya hotA hai vaha mithyAtvI bhI hotA hai aura jo mithyAtvI hotA hai vaha bhavya bhI hotA hai, kyoMki mithyAtva kA bhavya ke sAtha nizcita honA anivArya nahIM hai hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai / mokSa prAptiyogya sAdhana-sAmagriyA~ / upalabdha hone para bhavya jIva samyaktva prApta karatA hai / samyaktva kI upasthiti meM mithyAtva samyaktva prApta nahIM karatA taba taka abhavya nahIM / mithyAtva ke naSTa hone ke taraha bhavya jIva do prakAra ke hote haiN| nahIM rahatA hai / isa taraha jaba taka bhavya jIva mithyAtvI kahalAtA hai / parantu kAraNa jIva samyaktvI kahalAtA hai / isa 1. samyaktvI bhavya, aura 2. mithyAtvI bhavya / abhavya jIva anAdi ananta traikAlika mithyAtva vAlA hI hotA hai jabaki bhavya jIva anAdi sAMta mithyAtva vAlA hotA hai / bhavya jIva ke mithyAtva kA kAla bhUtakAla meM anAdi hote hue bhI ananta nahIM hai / sAMta hai / eka dina usa mithyAtva kA nAza hotA hai aura bhavya jIva samyaktva prApta karatA hai, jabaki abhavya ke lie samyaktva kA prazna ananta meM bhI khar3A nahIM hotA hai / mokSa kA adhikArI kauna ? bhavya yA samyaktvI ? mokSa viSayaka nimita ko lekara hI bhavya aura abhavya jIva kA bheda lakSaNa banatA haiM / ataH bhavya aura abhavya jIva meM yaha spaSTa ho hI gayA hai ki - bhavya ha mokSa kA adhikArI hai / abhavya ananta kAla meM bhI kadApi nahIM / aba prazna yaha uThatA hai ki bhavI aura samyaktvI jIva meM mokSa kA adhikArI kauna hai ? uttara zAstrAkara maharSi ne donoM ko mokSa prApti ke yogya batAe haiM / pArimANika bhAva se mUlataH jIva ke bhavI aura abhavI do bheda hote haiM / 'samyaktvI' yaha koI svataH bheda nahIM hai / ataH bhavya jIva hI mithyAtva nAza ke bAda samyaktvI banatA hai / yaha satya ke spaSTIkaraNArthaM yuktipUrNa tarka kA AkAra isa taraha hogA ki jo bhavI hota karma kI gati nyArI 4 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai vaha mokSa meM jAegA ? yA jo mokSa meM jAegA vaha bhavI hogA ? isa tarka ke uttara se spaSTa hai ki jo mokSa meM jAegA vaha nizcita hI bhavI kahalAegA / isameM aMza mAtra bhI saMdeha nahIM hai, parantu jo bhavI hai vaha mokSa meM nizcita jAegA hI aisA nizcayapUrvaka nahIM kaha sakate haiM, yadyapi mokSa viSayaka yogyatA bhavya-jIva meM hI hai / bhavyAtirikta abhavyajIva ke mokSagamana kA prazna hI nahIM uThatA hai, parantu jAtibhavya yA durbhavya jIva ke liye, bhavya kI jAti ke hote hue bhI, mokSa prApti yogya sAdhana sAmagrI kI upalabdhi ke abhAva meM kadApi mokSa gamana sambhava hI nahIM hai / dUsarI tarapha anantAnta bhavya jIvoM kI sakhyA itanI hai ki ananta ananta kAla taka mokSa meM jAte raheM to bhI samApta nahIM hogI / na to kAla kI samApti hogI aura na hI bhavya jIvoM kI saMkhyA kI samApti hoNgii| yadi saMsAra meM bhavya jIvoM kI saMkhyA samApta ho jAye to eka dina mokSa prApti kA anta A jAegA / mokSa prApti ruka jAyegI, lekina ananta bhUtakAla isa bAta kA pramANa hai ki bhUtakAla anAdi ananta bItana ke bAvajUda bhI na to bhavya joboM kI saMkhyA samApta huI hai aura na hI kAla kI samApti huI hai / ThIka aise hI bhaviSya meM anantAnanta kAla bItane ke bAda bhI eka dina bhI aisA nahIM AegA jisa dina saMsAra meM mokSa jAne vAlA koI bhavya jIva zeSa hI na bacA ho, aura na hI koI aisA dina AyegA jaba mokSa meM jAne vAle kaI bhavya jIva katAra meM khar3e rahe hoMge aura kAla hI samApta ho gayA ho, zeSa na rahA ho / aisA "na bhUto na bhaviSyati" na huA hai, aura na hogaa| ataH niSkarSa yaha nikalatA hai ki saMsAra anAdi-ananta hai, kAla bhI anAdi-ananta hai, mokSagamana kI prakriyA bhI anAdi-ananta kAla taka hai, aura mokSa meM jAne vAle bhavyajIvoM kI saMkhyA bhI anantAnta hai| ataH bhavya jIvoM kA mokSagamana anantAnanta kAla taka hotA hI rahegA / aneka bhavya jIva aise haiM jo ananta kAla bItane ke bAda bhI mokSa meM na jAte hue sasAra meM hI rahe hoMge / ataH nizcita rUpa se kahanA ho to aisA kaha sakate haiM ki jo mokSa meM jAegA vaha bhavya avazya hI hogA, parantu jo bhaya hoga. vaha mokSa meM jAega. bhI, yA nahIM bhI jaaegaa| isI bAta ko samyaktvI ke dRSTikoNa se dekhane para tarka kA AkAra isa taraha hogA ki jo samyaktvI hotA hai vaha mokSa jAtA hai yA jo mokSa meM jAtA hai vaha samyaktvI hotA hai ? isake uttara meM spaSTa hai ki donoM eka dUsare ke avinAbhAvipUraka hai / arthAt jo samyaktvI hogA vaha avazya hI mokSa meM jAegA aura jo mokSa meM karma kI gati nyArI 5 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAegA vaha avazya hI samyaktvI hogaa| samyagdarzana kI prApti hI mokSa prApti kI sacaka nizAnI hai| ataH samyagdarzana prApta samyaktvI jIva avazya hI mokSa meM jaaegaa| isameM rattIbhara bhI sandeha nahIM hai| samyaktva ko bhavya hI prApta karatA hai| isalie bhavya jIva avazya hI mokSa meM jAegA, aisA na kahakara "bhavya-samyaktvI jIva avazya hI mokSa meM jaaegaa|" yaha kahanA spaSTa satya hogaa| bhavya jIva kaba aura kaise mokSa prApta karatA hai ? yaha prakriyA atyanta mahatvapUrNa hai| ise aba Age dekheNge| ananta saMsAra meM jIva kA paribhramaNa AtmasattArUpa se jIva svadravya se nitya rahatA hai| svadravya svarUpa se jIva kA astitva anAdi-ananta nityarUpa hotA hai / jIva dravya anutpanna avinAzI dravya hai / jo utpanna hotA hai vaha vinAzI hotA hai aura jo anutpanna hotA hai vaha avinAzI hotA hai / utpanna dravya anitya evaM nAzavanta hotA hai, jabaki anutpanna dravya jo kabhI utpanna hI nahIM hotA hai, vaha nitya-avinAzI-zAzvata hotA hai| pudgala-jar3a padArtha utpanna dravya hai, ataH vaha kSaNika evaM nAzavaMta hai / jIvadravya (AtmA) anutpanna hone se kAlika zAzvata hai / saMsAra, yaha jIva aura ajIva kI saMyogI-viyogI avasthAvizeSa hai| ataH saMsAra apane rUpa meM koI svatantra astitvavAn dravya nahIM hai / jIva kI ajIva pudgala padArtha ke sAtha saMyogI-viyogI avasthA ko saMsAra kahate haiM / ataH na to saMsAra ko kisI ne banAyA hai aura na hI AtmA ko kisI ne nirmANa banAI) kI hai, aura na to banatI hai, na hI banAI jAtI hai, na hI isakA koI kartA-nirmAtA hai| jIva svayaM apane sasAra kA nirmAtA hai| vaha apane rahane ke liye pudgala paramANu padArthoM kA deharUpa piNDa banAkara usameM rahatA haiM / ataH jIva hI apanA zarIra banAtA hai| isa taraha nitya-anitya, utpanna-anutpanna, vinAzIavinAzI, aise jaDa-cetana do dravyo ke saMyoga-vizeSa kA banA huA yaha saMsAra calatA rahatA haiM / sayogI dravya kA hI viyoga hotA hai / jIva kA deha ke sAtha saMyoga, byAvahArika bhASA meM janma kahalAtA hai, aura mAtra alpakAla ke liye deha viyoga ko vyAvahArika bhASA meM mRtyu kahate haiN| ataH janma-maraNa yaha AtmA aura pudgala kI mAtra saMyogI-viyogI avasthAvizeSa hai| niyama yaha hai ki-"jAtasya pra vo mRtyuH" jo janma letA hai usakI mRtyu nizcita hI hotI haiM, tathA jo utpanna hotA hai, usakA karma kI gati nyArI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinAza avazya hI hotA hai| mRtyu kA artha AtmA kA nAza nahIM hai, parantu mAtra AtmA kA deha ke sAtha kucha kAla kA viyoga vizeSa hai| AtmA ajara-amara evaM zAzvata dravya hai| dravya ko upAd-vyaya-dhrauvya yukta (utpAda-vyaya-ghrauvyayukta sat) dravya kahate haiM / paryAya svarUpa se dravya utpAda-vyaya yukta hotA hai / aura svadravya ke astitva se nitya hotA hai / AtmA svadravyarUpa astittva se nitya hai, parantu janma-maraNa kI paryAya ke kAraNa vaha utpAda-vyaya yukta hai| amuka prakAra kI gati meM janma lekara nAma-dehadhArI AtmA manuSya pazu-pakSI, deva-nArakI, Adi paryAyavAn kahalAtI hai| yaha paryAya janma se utpanna hotI hai, aura mRtyu se naSTa hotI hai, jaise sone ke gahane-AbhUSaNa kI AkRtiyA~ (paryAya) saikar3oM bAra badalane ke bAvajUda bhI sonA, paryAya rUpa se utpanna-naSTa hotA huA bhI, apanI mUlabhUta dhAturUpa se sadA hI nitya (dhrauvya) rahatA hai| vaise hI AtmA bhI manuSya-pazu-pakSI-devanArakI Adi janma meM nAma-dehadhArI paryAya (AkRti) vizeSa se utpAda-vyaya (utpanna naSTa) rUpa hotI huI bhI svadravya rUpa astitva se dhrauvya arvAt ajara-amara zAzvata nitya evaM avinAzI rahatI hai / ata: janma-maraNa kI prakriyA meM AtmA kI mRtyu nahIM hotI hai, lekina nAma-gati jAti-zarIra Adi kA hI parivartana mAtra hotA hai / arthAta paryAya badalatI hai, aura AtmA nitya rahatI hai / isa taraha isa AtmA ne ananta bAra janmamaraNa dhAraNa kiye haiN| AtmA utpanna dravya na hone ke kAraNa usakI Adi na hone se anAdi avasthA hai / anAdikAla se AtmA saMsAra meM janma-maraNa dhAraNa karatI hI rahatI hai / ananta janma-maraNa bIta cuke haiM / isa taraha kAla bhI ananta bIta gayA hai / ataH anAdi-ananta kAla se saMsAra kI cAra gatiyoM meM paribhramaNa karatI huI evaM 84 lakSa jIvayoniyoM meM janma-maraNa dhAraNa karatI huI, isa AtmA ne ananta-ananta bhava bitA diye haiM / (isakA vistRta vivecana pahalI pustikA meM kiyA gayA hai) jaba janma-maraNa ananta-ananta bIte haiM, taba svAbhAvika hai ki kAla bhI nizcita rUpa se ananta hI bItA hai / yadyapi ananta kI saMkhyA hote huye bhI kAla kA anantapanA jyAdA haiM yA jIvoM ke janma-maraNa kI saMkhyA kA anantapanA jyAdA hai ? uttara spaSTa hI hai ki eka janma kA jIvana amuka ghaMToMmahInoM-varSoM kA hotA hai| ataH bhava saMkhyA kI apekSA kAlakI ananta saMkhyA bahuta bar3I hai / hama sarvajJa prabhu ko yAzriImAkalanasAparaisAro janmamaraNa karate Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue kitane varSa bIte hai to isake uttara meM sarvajJa-prabhu aisA pharamAeMge ki-"varSa" yaha saMjJA uttara dene meM bahuta choTI par3atI hai| varSa, yuga, Are palyopama, sAgaropama, utsarpiNI, avasarpiNI, kAlacakra Adi saMjJAeM itanI choTI par3atI hai ki-ve bhI "kitane varSa bIte' isakI ginatI kA sahI uttara nahIM de pAtI hai| ataH sarvajJa prabhu isake uttara meM anantapudgalaparAvartakAla nAmaka saMjJA kA prayoga karate haiN| aba yaha anantapudgalaparAvartakAla kyA hai ? isakA vicAra kreN| "anantapudgalaparAvartakAla" yaha jaina paribhASika zabda hai| yaha kAlavAcI saMjJA hai| isase samajhane ke lie jainadarzana kI TIME THEORY kAla tattva kI prakriyA ko samajhanA jarUrI hai jisase anantapudgalaparAvartakAla samajha meM aaegaa| TIME-THEORY kAla paddhatti kAla dravya ajIvatattva hai| ajIva tattva ke 14 bheda meM kAla kI gaNanA kI gaI hai / yaha pradeza samUha rUpa astikAya na hone se paMcAstikAya meM nahIM ginA jAtA hai / "vartanAlakSaNo kAlaH" isa sUtra ke AdhAra para vastu nae-purAne Adi parivartana sUcaka lakSaNa vAlA kAla dravya hai / kAla kI gaNanA ke AdhAra para hI hama naye-purAne, ubhra meM choTI-bar3I tathA bhUta-vartamAna-bhaviSya Adi kA vyavahAra karate haiN| sUkSma se sthUla kI tarapha jAte hue kAla kI gaNanA choTI se bar3I saMkhyA hotI jAtI hai / isa tulanA kA spaSTIkaraNa nimna koSThaka se spaSTa kiyA jA rahA hai| sUkSmatama avibhAjya kAla = 1 samaya (nizciya kAla) asakhya samaya = 1 AvalikA 256 AvalikA kA = 1 kSullaka bhaMva nigoda meM / sAdhika 17 / / kSullakabhava = 1 zvAsozvAsa 7 zvAsozvAsa (prANa) = 1 stoka 67 stoka = 1 lava 38 lava = 1 ghar3I / 1 ghar3I = 24 minaTa 2 ghar3I = 48 minaTa 48 minaTa (do ghar3I) = 1 aMtarmuhUrta karma kI gati nyArI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egA koDI satasaTThI, lakkhA sattahattarI sahassA ya / doya sayA solahimA, AvAliyA iga muhUttammi / / 3773 zvAsozvAsa = 65536 nigoda ke kSullaka bhava / 65536 kSullakabhava = 16777216 AvalikA 16777216 AvalikA = 1 atarmuhUrta (2 ghar3I) 30 muhUrta = 1 dina (ahorAtra) 15 dina (dina + rAta) = 1 pakSa (pakhavAr3A) 2 pakSa (kRSNa-zukla) = 1 mahinA (mAsa) 2 mAsa = 1 Rtu 3 Rtu = 6 mAsa 6 mAsa (3 Rtu) = 1 ayana (uttarAyana, dakSiNAyana) 2 ayana (12 mAsa) = 1 varSa '5 varSa = 1 yuga _ 10 varSa = 1 dazaka 100 varSa = 1 zataka (zatAbdi) 1000 varSa = 1 sahastrAbdi 10 sahastrAbdi = 10000 varSa 10.000.(zatasahastrAbdi) = 1 lAkha varSa 84 lAkha varSa = 1 pUrvAMga pUrvAMga+ pUrvAMga = 1 pUrva / 1 pUrva = 70560000000000 varSa (70,560 araba varSa) aise 84 lAkha pUrva kA RSabhadeva bhagavAna kA eka AyuSya thaa| ___ asaMkhya varSa = 1 palyApana 10 koDAkoDI palyoma = 1 sAgaropama 1 karoDa (koDi) ko 1 karor3a se guNAkAra karane para jo saMkhyA AtI haiM use eka koTA-koTi kahate haiM 100000000000000 / eka ke aMka Upara 14 zUnya kI saMkhyA jise "zaMku" kahate haiM, vaha koTA-koTi kahalAtI haiN| karma kI gati nyArI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise 10 koTA-koTi palyoma - 1 sAgaropama 10 koTA-koTi sAgaropama = 1 utsarpiNI 10 koTA-koTi sAgaropama = 1 avasarpiNI 1 utsarpiNI+1 avasarpiNI = 1 kAlacakra 1 kAlacakra = 20 koTA-koTi sAgaropama ananta kAlacakra = 1 pudgalaparAvartakAla ananta pudgalaparAvartakAla = jIva kA saMsAra paribhramaNa ka kAlacakra kAlacakra pahalA suSamasuSamA ArA 4ko.ko. sAgaropama. yugalika jIvana AP RX 92244 dUsarA suSama ArA 3ko. ko.sAgaropama. yugalika jIvana i. - - .patIsarA suSamadUSamaArA saM 2ko.ko. sAgaropamA pi yugalika jIvana NI pahale tIrthakarakAjanma kacauthA duSamasuSam ArA ko. kI. sAguropamaH [42000 brsskm]| dhakara kA janma daSamaArA.21000 varSa duSamaArA.21000 barSe kA abhAva 6 prAre kA svarUpa (1) sukham-sukham nAmaka phl| ArA = 4 koTAkoTi sAgaropama / (2) sukham nAmaka dUsarA ArA = 3 koTAkoTi sAgaropama / (3) sukham-duHkham nAmaka tIsarA ArA = 2 koTAkoTi sAgaropama (4) duHkham-sukham nAmaka cauthA ArA = 42000 varSa nyUna aisA 1 koTAkoTi sAgaropama varSa (5) duHkham nAmaka pAMcavAM ArA = 21000 varSa (6) duHkham duHkham nAmaka chaThA ArA = 21000 barSa 6 Are = 1 utsarpiNI yA / .... - 10 koTAkoTi sAMgaropama avasarpiNI / karma kI gati nyArI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ palyopama kA svarUpa kitane varSoM kA eka palyopama hotA hai ? isake uttara meM zAstrakAra mahApuruSoM ne asaMkhya varSoM kA eka palyopama hotA hai aisA batAyA hai, parantu asaMkhya varSoM kI gaNanA kaise kI jAya ? yA asaMkhya varSa barAbara kitane varSa hote haiM ? ise samajhane ke lie zAstroM meM eka kue kA dRSTAMta hai jo 1 yojana lambA, 1 yojana caur3A evaM 1 yojana gaharA ho / usameM turanta ke janme hue navajAta yugalika zizu ke sira ke bAloM ko ikaTThA karake, unake bArIka Tukar3e kareM ki jisake punaH Tukar3e ho hI na skeN| itane Tukar3oM ko isa kueM meM itane dabAdabA kara bhareM ki jisameM khUba dabAne ke bAda eka bAla bhI jA na sake / isa para se cakravartI kI caturaMgI senA calI jAya to bhI unheM kue~ kA khyAla hI na Ae / itanA kueM kA jamIna ke samakakSa levala bana jAya / isa kueM meM se sau-sau (100-100) varSa ke antara se eka-eka bAla kA Tukar3A nikAlane para vaha kuA jitane varSoM meM khAlI ho, usa kAla ko 1 palyopama kahate haiM / isakA bAdara palyopama nAma hai / una bAla ke Tukar3oM ke phira asaMkhya choTe-choTe Tukar3e karake vahI kuA bharA nAya aura una sUkSmatama bAla ke Tukar3oM ko punaH (100-100) sau-sau varSa ke antara se nikAlate hue jitane varSoM meM pUrA kuA bAlI ho, utane asaMkhya varSoM kA eka palyopama hotA hai / ise sUkSma addhA-palyopama kAla kahate haiM / isa prakAra jaina darzana kI kAla gaNanA meM bhinna-bhinna 6 prakAra ke palyopama batAe gae haiN| palyopama bAdara addhA pasyopama / sUkSmaadA 'bAdara uddhAra : sUkSma uddhAra bAdarakSetra sUkSmakSetra palyopama palyopama palyopama palyopama palyopama karma kI gati nyArI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdara addhA sAgaropama 1 sUkSmaaddhA sAgaropama sAgaropama I 62 bAdara uddhAra sAgaropama sUkSma uddhAra sAgaropama bAdarakSetra sAgaropama isa taraha bAdara aura sUkSma ke bheda se 6 prakAra ke palyopama aura 6 prakAra ke sAgaropama hote haiM / pratyeka prakAra ke palyopama ko daza koDAkoDI se guNAkAra karane para jo saMkhyA AtI hai, use amuka prakAra kA sAMgaropama kahate haiM, arthAta 10 koDAkoDI bAdara uddhAra patyopama kA eka bAdara uddhAra sAgaropama hotA hai / isa taraha sabhI samajhane cAhie / sUkSma addhA sAgaropama kAla kA pramANa - nArakI - deva-tiyaMca manuSya gati ke jIvoM kI utkRSTa karmabaMdha sthiti kAyasthiti aura bhavasthiti Adi ko darzAne meM lagatA hai / isase deva- nArakI jIvoM ke AyuSya ko ginA jAtA hai / mohanIya karma kI utkRSTa baM sthiti 70 koDAkoDI sAgaropama kI hai. vaise hI AThoM hI karma kI utkRSTa baMdha sthitiyoM ko nApane evaM samajhane ke lie isa sAgaropama saMjJA kA AdhAra lenA par3atA hai / 10 koDAkoDI sAgaropama kA eka utsarpiNI kAla aura 10 koDAkoDI sAgaropama kA eka avasarpiNI kAla hotA hai / isa taraha utsarpiNI + avasarpiNI milakara (10 + 10 = 20) 20 koDI sAgaropama kA eka kAlacakra banatA hai / sUkSmakSetra sAgaropama ussappiNI anaMtara, puggala - pariaTTao muNeavvo / asitA-tIaddhA, aNAgayaddhA anaMtaguNA 11 ananta utsarpiNI- aura avasarpiNI kA eka pudgalaparAvarta kAla hotA hai aisI kAlacakra kI ananta utsarpiNiyAM aura avasaNiNiyAM bItane para 1 pudgala parAvartakAla hotA hai, aisA kaha sakate haiM / aise pudgalaparAvartakAla bhI bhUtakAla meM ananta bIta cuke haiM, tathA bhaviSyakAla meM aura anantagune hone vAle haiN| isa taraha bhUtakAla (atIta ) bhI ananta hai, aura anAgata- bhaviSyakAla bhI ananta hai / kAla kA kahIM anta hI nahIM hai / kAla anAdi-ananta hai | aise ananta kAlacakra yA ananta utsarpiNiyA~ avasarpiNiyA~ milakara "eka pudgala parAvartakAla" banatA hai / " pudgala parAvataM" yaha jaina pAribhASika zabda hai / karma kI gati nyArI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta-ananta varSoM ke kAla kI saMjJA kA dyotaka hai| yogAbindu grantha meM haribhadrasUrijI ne isakI vyAkhyA karate hue likhA hai ki carame paryantatini pudgalAvarte dravyataH sAmAnyena sarvapudgalagrahaNojzanarUpe pravRte sati / dravya se sAmAnya rUpa se sarva pudgaloM kA grahaNa aura tyAga (ujjhana) kiyA jAya, usameM jitanA kAla bIte, use pudgala parAvartakAla kahate haiM / caudaha rAjaloka parimita samasta saMsAra meM ananta pudgala paramANu haiM, jinakI mukhya rUpa se sAta mahAvargaNAe haiN| aSTa mahAvargaNA tels are relas dse seen adlsusa caran cla AtmA 1. audArika vargaNA, 2. vaikriya vargaNA, 3 tejasa vargaNA, 4. kArmaNa vargaNA, 6. zvAsozvAsa vargaNA aura 7. manovargaNA / isameM (8) ahAraka vargaNA sAtha meM ginane para aSTa mahAvargaNA khlaaegii| ina saba vargaNAoM ke anantapudgala paramANu jo loka meM bhare hue haiM, unheM jIva grahaNa karake pariNamana karatA huA punaH chor3a deM, karma kI gati nyArI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM jitanA kAla bIte use 1 dravya bAdara pudgala parAvartakAla kahate haiM / isameM yadi vargaNAoM ke karmAnusAra yadi bhoge arthAt sabhI vargaNAoM ke sabhI pudgala paramANuoM ko vargaNA rUpa meM grahaNapariNamana, ujjhana Adi karatA huA, jIva jitanA kAla bitAtA hai, use dravya se sUkSma pudgala parAvarta kAla kahate haiM / isa taraha dravya-kSetrakAla-bhAvAdi cAra prakAra se sUkSma-bAdara ke sAtha kula ATha prakAra ke pudkala parAvarta kAla hote haiN| pudgala parAvarta kAla 2 3 4 5 6 / / bAdara dravya sUkSmadravya bAdarakSetra sUkSmakSetra bAdarakAla sUtmakAla bAdarabhAva sUkSmabhAva pudgala pudgala pudgala pudgala pudgala pudgala pudagala pudgala parAvarta parAvarta parAvarta parAvarta parAvarta parAvarta parAvarta parAvarta kAla kAla kAla kAla kAla kAla kAla kAla aise pudgala parAvarta kAla jIva ne bhUtakAla meM ananta bitAye haiN| zAstrakAra maharSi yahAM taka kahate haiM ki-jIva ne bhUtakAla meM jo ananta pudgalaparAvarta bitAye haiM, ve dravya-kSetra-kAla-bhAva ke sUkSma pudgala parAvarta kAla bitAye haiM / bAdara to mAtra sUkSma ko samajhane kI pUrva bhUmikA hai / saMsAra meM jIva ne itane ananta pudgala parAvartakAla bitAe haiM ki jisakI gaNanA bhI sambhava nahIM hai / jaise jIvavicAra meM kahA hai ki evaM aNorapa're, saMsAre sa yaraMmi bhIyaMmi / patto aNaMtakhutto, jovehi apatta-dhammehiM / / -"aNorapAre" arthAt jisakA kabhI pAra na pAyA jAya, aise bhayaMkara saMsAra rUpa mahAsAgara meM binA dharma kI prApti ke jIva anantabAra girA hai / bar3I gaharAI taka phaMsA huA rahA hai| isa taraha anantabAra isa ananta saMsAra meM giratA-pheMsata jIva paribhramaNa karatA huA samaya bitAtA rhaa| jahAM taka samyag satya dharma prApta nahIM huA, vahAM taka jIva kI yahI sthiti rhii| jaisA ki hama pahalI pustaka vivecana kara cuke haiM, utanA atanta kAla jIva ne sUkSma nigoda (sUkSma sAdhAraNa vanaspatikAya) meM bitAyA hai, usI taraha nigoda se bAhara nikalakara bAhya saMsAra meM bhI anantakAla bitAyA hai| cAra gati meM evaM ekendriya se pacendriya taka kI pAMcaM karma kI gati nyAra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtiyoM meM evaM 84 lakSa jIvayoniyoM meM paribhramaNa karate hue jova ne ananta bhava evaM ananta pudgalaparAvartakAla bitAyA hai / yaha sArA kAla mithyAtva kI ajJAna dazA meM bItA hai / ataH aise mithyAtva ko anAdi mithyAtva bhI kaha sakate haiM / janma jarA maraNa rUpa jala taraMgoM se vyApta bhISaNa bhayaMkara bhavarUpa sasAra samudra meM mithyA mohanIya Adi prabala gAr3ha karmaprakRtiyoM ke kAraNa jIva ananta pudgalaparAvartakAla taka paribhramaNa karatA rahA / sUkSma avyavahAra rAzi nigoda meM jIva ne ananta janma bitAe / akAmanirjarA Adi upayogI evaM sahayogI kAraNoM se tathA bhavyatva paripakva hone para vaha kisI AtmA ke saMsAra se mukta hone para avyavahAra rAzi nigoda kA jIva sUkSma nigoda meM se bAhara nikalakara vAdara paryAya meM AyA, aura kramazaH bhava paramparA meM Age bar3hatA huA 84 lakSa jIvayoniyoM meM bhaTakatA huA sukha, duHkha kI thaper3e khAtA huA ananta bhava evaM anantapudgalaparAvartakAla bitAtA huA Age bar3hatA hai / caramAvata meM praveza isa taraha mahAbhayaMkara duHkhadAyI saMsAra samudra meM anantapudgalaparAvartakAla meM ananta duHkhoM ko sahana karatA huA jIva caramAvarta meM praveza karatA hai / carama = antima, Avarta = kAlacakra ke golAkAra valaya / caramAvarta arthAt kAlacakra ke antima valaya - AkAra avasthA meM jIva kA praveza karanA / jaise mAno ki telI kA baila dina-rAta ghUmatA- ghUmanA antima bAra ke cakkara meM Akara khar3A rahatA hai, ThIka vaise hI bhavyajIva apanA " tathA bhavyatva" paripakva hone ke kAraNa antima bAra ke pudgalaparAvartakAlacakra ke gole meM arthAt caramAvarta meM Akara praveza karatA hai / jaise jaise agni ke tIvra tApAdi kAraNa me cUlhe para cAvala, dAla yA khicar3I paka jAne para "paripakva " hone para aba use antimabAra dekhakara punaH rakhakara phira utArane kI taiyArI kI jAtI hai, vaise hI ananta saMsAra ke ananta duHkhoM meM duHkhI hotA huA. evaM = lakSa jIvayoniyoM meM ananta pudgalaparAvartakAla tathA anantakAla bitAtA huA jIva tathA bhavyatva paripakva hone para bhavabhramaNa ke antima pudgalaparAvartacakra ke carama kAla meM pahu~catA / jaise prakAza, pAnI, havA Adi sahayogI kAraNa milane se, eka bIja me aMkurotpatti hotI hai aura bIja jaise vRkSa banane kI dizA meM Age bar3hatA hai, ThIka vaise hI kAla, svabhAva, niyati pUrvakRtakarma, puruSArtha Adi pAMca samavAyI kAraNoM ke yoga ko prApta karake, tIvra akAmanirjarA ke bala para apanA tathA bhavyatva paripakva karatA hai / sabhI jIvoM meM bhavyatva samAna hote hue bhI tathAbhavyatva usa avasthA meM eka vizeSa prakAra kA hotA hai / udAharaNArtha jaise eka hI prakAra kA dUdha, jo bhinna-bhinna pAtroM meM par3A hai usameM se kisI eka pAtra ke dUdha meM bAdAma, pistA, zakkara, ilAyacI, karma kI gati nyArI 65 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezara Adi padArtha ke sahayogIkaraNa se usa dUdha meM viziSTatA AtI hai, vaise hI sarva jIvoM meM bhavyatva samAnarUpa hote hue bhI kAla, svabhAva, niyati, pUrvakRtakarma aura puruSArtha Adi samavAyI nimittoM kA kisI vizeSa bhavya jIva ko sahayoga milane para usa jIva kA tathAbhavyatva paripakva hotA hai| aisA tathagbhavyatva paripakva bhavyajIva kA bhavyatva sAmAnya bhavya ke bhavyatva se (kezarI dUdha kI taraha) bhinna kakSA kA hotA hai / aisA tathAbhavyatva vAlA bhavya jIva hI saMsAra kSaya evaM mokSa prApti ke lakSya kI tarapha Age bar3hane kI yogyatA vAlA hotA hai| dharmasanmukhIkaraNakAlaaisA tathAbhabyatva paripakvavAlA jIva caramAvarta meM praveza karake zuddha adhya vasAyoM kI tarapha agrasara hotA hai| yahAM para jIva apanI anAdi kAla kI "odya' dRSTi ko chor3akara "yoga" dRSTi meM praveza karatA hai| mitra evaM tArA dRSTi meM jITa svalpa mAtra bodha prApta karatA hai / dharma zravaNa karane kI usakI jijJAsA jAgRta hota hai| mana meM udbhUta dharma zravaNa evaM duHkha nivRttirUpa zubha bhAva rUpa dharma zrabaNa karane kI jijJAsArUpa abhilASA ke kAla ko "zravaNa-sanmukhIkAla" kahA hai dharmasanmukhIkaraNakAla kA yaha prathama sopAna hai / prathama zravaNasanmukha hone ke bAda hI dhIre-dhIre jIva dharmasanmukha hotA hai / isa taraha anAdi ananta saMsAra meM paribhramaNa karate hue jIva ko mukti ke lie yA AtmA kI sarvotkRSTa zakti ke AvirbhAva ke lie pahale kI apekSA pariNAmoM kI vizuddhi nirmANa hota hai, aura vaha caramAvartakAla meM hI "mArgAnusArI" banakara kucha guNoM ko lAne kI koziza karatA hai / yaha icchA jIva ko mArgasanmukhI banAtI hai| yahAM "mArga" zabda se dharma artha liyA hai| vAstava meM yaha jIva pUrNa dharmI nahIM banatA hai, parantu dharmI banane kI pAtratArUpa evaM "dharmamArga" ko anusarane kI yogyatA prApta karatA hai| yaha dharmasanmukhIkaraNa kA yogya kAla hai| ina kAloM ko bhinna-bhinna nAmakaraNa dvArA kaha gyaa| acaramo pariaTTa su kAlo bhavabAlakAlamo bhnnio| caramo adhammajubvaNa, kAlo taha cittabheotti // tA bIapuSvakAlo, o bhavabAlakAla eveha / iyaro udhammajuvvaNa-kAlo vihiliMgagammutti // karma kI gati nyArI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acarama pudgalaparAvartakAla arthAt caramapudgalaparAvarta kAla meM Ane ke pahale ke jo ananta pudgalaparAvarta kA kAla thA, vaha saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hone se use "saMsArabAlakAla" kahA hai, jabaki antima carama pudgalaparAvartakAla dharmasanmukhIkaraNa yA dharmapraveza kA kAla hone se ise "dharmayauvanakAla" kahA hai / isa dharmayauvanakAla meM satya-samyag dharma ko prApta karake isa duHkharUpa saMsAra se mukta hone ke zubha pariNAma se jIva tathAbhavyatvadazA kA paripAka hone ke kAraNa yathApravRttikaraNa karane meM agrasara hotA hai| yathApravRttikaraNa "yathApravRtti" zabda kA sAmAnya artha yaha hai ki-yathA+pravRtti = yathApravRtti / jaisI karmakSaya kI pravRtti jIva pUrvakAla meM karatA thA arthAt akAmarnijarAvaza jo karma khapAtA thA, vaisI hI pravRtti vizeSa rUpa se karatA huA karma kSaya ke lie Age bar3hanA, ise yathApravRttikaraNa kahate haiN| anAdikAla kI karma bAMdhane aura khapAne kI pravRtti ko yathApravRtti kahate haiN| vizeSa Adi sahayoga se isa yathApravRttikaraNa meM jIva karmakSaya kI tarapha aura prabala zakti se Age bar3hatA hai| aikendriya, vikalendriya Adi jIva anicchA hote hue bhI bhUkha, pyAsa, dhUpa Adi duHkhoM ko paravazarUpa se jo sahana karatA hai, usameM jo karma kI nirjarA hotI hai use akAma nirjarA kahate haiM / aise prANI manuSya, pazu-pakSI Adi paMcendriya paryAya ke bhI hoM, unameM bhI yadi icchA ke binA evaM samajhazakti Adi ke binA, jo par3hanA, caDhanA, giranA, bhUkha, pyAsa, dhUpa, jAr3A, garamI evaM majabUrI vaza kiye jAte kAmoM meM, jo duHkha parAdhInapane sahana karatA hai, usa samaya jo karma kI nirjarA hotI hai, use akAmanirjarA kahate haiM / aisI akAmanirjarA karatA huA jIva kaI karmoM kI sthitiyAM kama karatA hai| yadyapi yaha svecchA evaM samajhapUrvaka nahIM hotA hai, tathApi kama sthitiyAM jarUra ghaTatI hai| udAharaNa ke lie samajhiye ki -jaise "ghUNa" nAmaka kIr3A jo lakar3e meM rahatA hai, aura lakar3A kATatA huA eka kinAre se dUsare kinAre taka AtA-jAtA hai, usa samaya na jAnate, na samajhate hue bhI jo akSara usa kASTha para par3ate haiM, use ghRNAkSara kahate haiM, "ghUNa" kIr3e ko yaha khabara nahIM hai ki maiM kyA kara rahA huuN| phira bhI a, i, u, Na, na, ka, Da Adi akSara bana jAte haiN| ThIka vaise hI mujhe kajirA (karma kI gati nyArI 67 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanI hai, aisA na janate, na samajhate hue bhI jIba ina karmoM kI akAmanirjara karatA jAtA hai, use yathApravRttikaraNa kahate haiN| ___ isa viSaya meM "nadIgolapASANa nyAya" kA eka dUsarA dRSTAnta bhI hai| udAharaNa ke lie samajhie ki-eka pahAr3a kI ghATI ke bIca meM se eka nadI baha rahI hai / pAnI ke pravAha ke sAtha kaI choTe-bar3e patthara bhI ghasITe jA rahe haiM / yadyapi patthara apanI tarapha se kucha bhI prayatna nahIM kara rahA hai, phira bhI pAnI ke pravAha ke sAtha ghasITA jAtA huA vaha patthara ghisate-ghisate eka dina bar3A hI sundara manohara gola AkRti vAlA bana jAtA hai, jaise mAnoM vaha kisI maNi yA ratna kI taraha laganA ho / ise "nadI+pASANa + nyAya" arthAt nadI ke pravAha meM jaise patthara (pASANa)| gola ho jAtA hai ThIka isI taraha patthara ke sthAna para mithyAtva dazA meM paTA huA jIva pASANa kI taraha svayaM koI prayatna vizeSa, svecchA se na karatA huA, sukhaduHkha kI thaper3eM khAtA huA bhI caturgatirUpa saMsAra meM ananta pudgalaparAvartakAla se paribhramaNa karatA huA, yathApravRttikaraNa ke lie udyata hotA hai / isa taraha "nadIgolapASANa nyAya" yA "ghaNAkSara nyAya kI taraha jIva anAbhogabhAvarUpa arthAt buddhi-samajha yA svecchA ke biga bhI jIva jo karmoM ke sthiti bala ko ghaTAtA hai tathA mithyAtva ko manda karatA hai. ise yathApravRttikaraNa kahate haiM / mathApravRttikaraNa sAmAnya vizeSa (viziSTa) yA pUrvapravRtta yathApravRttikaraNa do prakAra kA hotA hai / (1) sAmAnya yathApravRttikaraNa jise abhavya jIva bhI kara sakate haiM / (2) dUsarA viziSTa yathApravRttikaraNa jise zAstroM meM pUrvapravRtayathApravRttikaraNa kahA haiM-jisa karaNa ke bAda nizcita rUpa se apUrvakaraNa tathA anivRttikaraNa kI prApti hotI hI hai / aise yathApravRttikaraNa ko pUrvapravRtta-viziSTa yathApravRttikaraNa kahate haiM / arthAta ise karane vAlA nizcita hI granthibheda karake anya kAraNoM ko karatA huA Age bar3hakara samyaktva pA letA haiN| sahI artha meM dekhA jAya to aisA yathApravRttikaraNa Atmonnati yA AtmavikAsa kI dizA meM prayAsa karane vAle jIva ke lie yaha pahala karma kI gati nyArI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tezana hai| isa pahale sTezana para Ae binA jIva Atma vikAsa kA kArya prArambha hI nahIM kara sakatA hai / ataH prathama yathApravRttikaraNa karanA Avazyaka hai| yadyapi abhavya jIva jo ki mokSa prApti ke lie yogya pAtraM bhI nahIM haiM, gokSa prApti kI jisakI icchA bhI nahIM hai, aisA ayogya jIva bhI yathApravRttikaraNa kara letA haiM, parantu Age bar3ha nahIM pAtA hai| bhavyAtmA jo yogyatA vAlA jIva hai, ha yadi Age ke apUrvakaraNa Adi karaNa na kare, to pUrva meM kiyA huA yathApravRttikaraNa bhI niSphala jAtA hai| jIva ne anantakAla meM aise yathApravRttikaraNa to nanta bAra kara lie, parantu granthi bheda na kara sakane ke kAraNa vApisa calA gayA, gaura punaH karmabaMdha kI utkRSTa sthitiyAM bAMdhane laga jAtA hai| mithyAtva punaH tIvra-gADha ho jAtA hai| yathApravRttikaraNa meM prayukta 'karaNa' zabda Atmabala, Atma-adhyavasAya partha meM prayukta hai / oghadRSTi meM se yogadRSTi meM AyA huA zuklapAkSika tathAbhavyattva ripakva huA hai jisakA aisA bhavya jIva jo pUrvapravRtta viziSTa prakAra kA yathAvRttikaraNa karatA huA apanI bAMdhI huI karmoM kI utkRSTa baMdhasthitiyoM ko kAmanirjarA ke bala se ghaTAtA huA kama karatA hai / mithyAtva yahAM maMda par3atA hai aura AtmA ke adhyavasAya vizuddha banate haiN| ataH vaha jIva sthitighAta karane meM vizeSa paddata banatA hai / jaise kacce Ama ko ghAsa meM rakhakara garamI se paripakva kiyA jAtA hai, vaise hI yathApravRttikaraNa meM jIva sAtoM karmoM kI utkRSTa baMdhasthitiyAM kATakara, hama karatA huA, antataH koDAkoDI pramANa karatA hai| AThoM karmoM kI apanI-apanI utkRSTa baMdha sthitiyAM nizcita hai / ve isa prakAra batAI gaI hai karma kI baMdha sthitiyAM- AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropama koTIkoTyaH parA sthitiH / / (8-15) - saptatirmohanIyasya / / (8-16) - nAmagotrayoviMzataH // (8-17) ] astrizatsAgaropamANyAyuSkakasya / / 8-18) / tattvArthAdhigama sUtra ke uparokta sUtroM meM pU. umAsvAti mahArAja ne ATha karmoM kI utkRSTa baMdha sthitiyAM isa prakAra batAI hai karma kI gati nyArI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) jJAnAvaraNIya karma kI 30 koDAkoDI sAgaropama, (2) darzanAbaraNIya karma kI -30 koDAkoDI sAgaropama utkRSTa sthiti (3) vedanIya karma kI -30 koDAkoDI sAgaropama utkRSTa sthiti (4) antarAya karma kI -30 koDAkoDI sAgaropama utkRSTa sthiti (5) mohanIya karma kI -70 koDAkoDI 'sAgaropama utkRSTa sthiti (6) nAma karma kI -20 koDAkoDI sAgaropama utkRSTa sthiti (7) gotra karma kI -20 koDAkoDI sAgaropama utkRSTa sthiti (8) AyuSya karma kI --33 sAgaropama varSa utkRSTa sthiti / isa taraha AThoM karmoM kI jo utkRSTa sthitiyAM hai unameM se AyuSya karma ko bandha sthiti ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI utkRSTa baMdha sthitiyoM kA sthitighAta karatA huA arthAt ghaTAkara kama karatA huA jIva Age bar3hatA hai; aura antataH koDAkoDI sAgaropama ke andara kI kara letA hai, arthAt aba sirpha 1 koDAkoDI sAgaropama ke andara kI sthiti kara letA hai| aba Age itanI hI khapAnI zeSa rahatI hai| yaha bar3A bhAgIratha kArya jIva yahAM para karatA hai| AyuSya karma eka bhavAzrayi hone ke kAraNa isakA prazna bIca meM nahIM aataa| isakA sthitighAta karane kI AvazyakatA nahIM rahatI jabaki zeSa sAta karma janma-janmAntarAzrayi rahate haiM / ataH unakI lambI sthiti ko kATakara jIva kama kara letA hai / basa yahI yathApravRttikaraNa karane kA mukhya prayojana thaa| isase karmoM kI utkRSTa baMdha sthiti kA ghAta (sthiti ghAta) karane kA kArya siddha hotA hai / isake bAda jIva granthipradeza ke samIpa Akara Age ke apUrvakaraNa Adi karaNa karatA hai / prAthamika kakSA kI isa Atma-vikAsa kI prakriyA ko nimna citra se saralatA se samajhA jA sakatA hai| " 4. apUrvakaraNa 5.saMpUrNa apivRttikaraNa 1. mithyAtvI kA yathA pravRttikaraNa kAla 10. samakita pUja P HYTV1 ......... . ... :: ... ... : .. .. . 11. mithyAtva puMja EE ....2 8. upazama samyaktva kA aMtarmuhartakAla B nitra sthiti 7. aMtakaraNa nihAkAla rAmanivRtti pUrvakAla miyAkha uparakI 70 karma kI gati nyArI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra kI vizeSa samajha (1) jIva kA anAdi mithyAtva dazA kA kAla "mithyAtva' guNasthAnaka kahalAtA haiN| isa prathama mithyAtva guNasthAnaka para jIva "nadIgolapASANanyAya" kI taraha yathApravRttikaraNa kI pravRtti karake karmoM kI utkRSTa sthitiyoM ko ghaTAkara antataH koDAkoDI sAgaropama meM bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna jitanI sthiti ghaTAne kA kAma yahAM karatA hai| (2) rAga-dveSa ke tIvra udayarUpa granthi pradeza ke samIpa jIva aneka bAra AtA hai, parantu granthi (gAMTha) se Darakara vApisa calA jAtA hai yA vahIM ruka jAtA hai| (3) granthI (gAMTha) athavA mityAtva ke udayavAlA tIvra rAga-dveSa kA kAla / (4) eka hI antamahUrta kAla meM koI jIva apUrvakaraNa" rUpa AtmA ke nirmala vizuddha adhyavasAya se rAga-dveSa ke AdhIna na hote hue granthi (gAMTha) kA chedana- . bhedana karatA hai vaha "apUrvakaraNa" kAla kahalAtA hai| . (5-6) abhivRttikaraNa ke antarmahUrta kA pUrva antamahUrta kAla / (kriyAkAla) isa kAla ko pasAra karatA huA bhaviSya ke antarmahUrtakAla meM udaya meM Ane vAle mithyAtva ke dalikoM meM se kucha vartamAna kAlIna antarmahUrta meM khIMca lAtA hai aura kucha bhaviSyad antamahUrta meM DAla detA hai / isa prakAra bIca kA aMtarmuhUrta mithyAtva dalikoM se rahita banA detA hai / yahAM para mithyAtva kI satata lambI sthiti ke 2 bhAga karane se bIca meM jo antara par3atA hai use "antakaraNa" kahate haiN| anivRttikaraNa kAla ke kriyAkAla ke antarmahUrta ko anivRttikaraNa tathA niSThAkAla ke aMtamahUrta ko antarakaraNa mAnate haiN| donoM kA saMyuktakAla bhI aMtamahUrta hI hotA haiM use sampUrNa anivRttikaraNa kahate haiM / (7) aMtarakaraNa -anivRttikaraNa ke hI isa antarakaraNa rUpa niSThAkAla meM mithyAtva dalika nahIM rahane se yahAM para prathama samaya meM hI upazama samakita prApta karatA hai| ise caturtha guNasthAna kahate haiN| koI-koI jIva cauthe se bhI jyAdA guNasthAna bhI antarakaraNa meM hI prApta kara letA hai / ___ (8) aMtarakaraNa ke aMtarmuhUrta kI antima 6 AvalikArUpa sAsvAdana kA kAla / koI manda pariNAmI jIva upazama-samakita meM hI yahAM para anantAnubandhI kA karma kI gati nyArI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udaya hone para malina pariNAma vAlA ho jAya, aura 6 AvalikA pUrNa hone para avazya hI mithyAtva kA udaya ho jAtA hai| (9) antarakaraNa ke samaya meM hI bhAvI mithyAtva ke tIna puja karatA hai usameM se (ardhazuddha kiyA huA) mizra puMja / (10) sampUrNa zuddha kiyA huA samakita puja / (11) azuddha rahA huA mithyAtba puja / isa taraha citra meM die hue nambara ke sAtha yahAM vizeSa vistRta paricaya dete hae spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / prayatna karane para spaSTa samajha meM A sakatA hai / rAga-dveSa kI nivir3a pranthi"granthi" yaha eka saMskRta zabda hai / isakA artha "gA~Tha" hotA hai / dhAge satalI yA rassI kI gA~Tha, usake do bhAgoM ko majabUtI se pakar3e rahatI hai| ganne va bAMsa meM jo thor3I-thor3I dUrI para, arthAt sandhi sthala para, jo gA~Tha hotI hai vaha anya sthAna kI apekSA jyAdA kaThora hotI hai| gannA khAne vAlA vyakti gAMTha vAle bhAra ko AsAnI se nahIM cabA pAtA hai| bA~sa vRkSa ke mUla meM dIrghakAla se rahI huI gA~ta atyanta kaThora va durbhadya hotI hai / kahA jAtA hai ki rezama kI gA~Tha sabase jyAdA kaThina hotI hai| rezama meM dhAge kI gA~Tha kholanA koI sarala kArya nahIM hai| ise kholane meM bar3e se bar3e zakti zAlI vyakti ko bhI chaTTI kA dUdha yAda A jAtA hai| ThIka isI taraha samajha lIjire ki AtmA para lage hue mohanIya Adi karmoM kI tIvratA ke kAraNa "rAga-dveSa" ke gA~Tha baMdha jAtI hai / vizeSAvazyaka bhASya meM kahA hai ki gaMThi ti sukumbheo kakkhaDaghaNarUDhagUDhagAMThi vva / jIvassa kammajaNio ghaNarAga-ddosapariNAmo // -AtmA ke karma janita aise rAga-dveSa ke pariNAmasvarUpa jo gA~Tha baMdhataM haiM, vaha atyanta kaThora, nibir3a, durbhedya bAMsa vRkSa kI (sandhi) gAMTha kI taraha hotI hai AtmA kA rAga-dveSa rUpa, karma janita, atizaya malina pariNAma rUpa yaha gA~Tha hotaM 72 . karma kI gati nyArI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / vaise yaha granthi aura kucha nahIM lekina anantAnubandhI kaSAyoM kI caukar3I hai| yaha dIrghakAla se AtmA meM par3I huI hai| ____ jaise vastra para bailagAr3I ke pahiye kA kITa rUpa mala (kAlA dAga) laga jAve aura baha bhI itanA adhika gaharA ki vastra phaTa jAve tI bhI na chUTe (isa para vaha kAlA dAga yadi dhUla Adi se dabA huA rahe to patA bhI na cale) ThIka isI taraha AtmA-pradeza rUpI vastra para tIvra gAr3ha rAga-dveSa kI atyanta malina karma pariNati rUpa kITa ke dAga kI taraha gAMTha bAMdhakara, AtmA ke sAtha cipaka rahA hai; aura Upara se usa para karma baMdha kI utkRSTa sthiti rUpI dhUla jama jAne se anAdi kAla taka jIva ko patA hI nahIM calatA, aura vaha jIva anantAnubandhI kaSAyAdi rAga-dveSa kI vRtti evaM pravRtti meM kAla nirgamana karatA rahatA hai| , yathA pravRtikaraNa karane kA yaha lAbha hai ki jIva AyuSya karma ko chor3a, zeSa sAtoM karmoM kI utkRSTa ke baMdha sthitiyoM kA hrAsa karake, isa granthi pradeza ke samIpa meM AtA hai / ThIka hI kahA hai ki antimakoDAkoDIe savvakammANa pAuvajjANaM / paliyAsaMkhijjaime, bhAge khINe havai gaMThI // AyuSya karma ke sivAya anya sAtoM karmoM kI antima koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti meM se palyopama ke asakhyAtaveM bhAga pramANa sthiti kA kSaya hone para jIva granthi veza ko prApta karatA hai| aise bhayaMkara rAga-dveSa kI nibir3a gAr3ha gA~Tha ko bhedane ke lie jIva ko abhUtapUrva zakti kA prayoga karanA par3atA hai / jo jIva zakti kA prayoga karake, vijaya pAkara, Age bar3ha jAya, vaha samyaktva ko prApta kara letA hai| lekina sabhI jIva samAna zakti vAle nahIM hote haiN| kaI jIva hAra mAnakara granthi bheda kA durbhedya kArya chor3akara punaH lauTa bhI jAte haiN| isa bAta ko vizeSAvazyaka bhASya meM coMTI evaM puruSoM ke dRSTAnta se samajhAI haiN| khitisAbhAviyaga maNaM thANUsaraNaM tao samRppayaNaM / thANaM thANusire vA orahaNaM vA muiMgANaM / khiigamaNaM piva paDamaM thANUsaraNaM va karaNamapuvvaM / uppayaNaM pirva tatto jIvANaM karaNamaniyaTTi // karma kI gati nyArI 73 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thANu vva gaMThidese gaThiyasattassa tatthavatthANaM / oyaraNaM piva taso puNo'vi kammaTThaivivuiDhI // svAbhAvika gati se cIMTiyA~ pRthvI tala para idhara-udhara calatI rahatI haiM / te indriya kakSA kA yaha jIva A~kha, kAna rahita sirpha tIna indriyoM vAlA hI hai / dikhAI na dete hue bhI cIMTI idhara-udhara AtI jAtI rahatI haiM / kaI cIMTiyA~ vRkSa ke tane (stambha) para car3hatI haiM / kaI dIvAra ke sahAre kile para car3hakara ur3a bhI jAtI haiM / kaI kile para na car3ha kara vahIM Asa-pAsa ghUmatI rahatI haiM, aura kile para caDhautara karatI rahatI hai / coTiyoM kI svAbhAvika gati kI taraha, jIva kA sahaja svabhAva yathA pravRttikaraNa rUpa hotA hai, kile para car3hane ke jaisA apUrvakaraNa hotA hai, kile para se ur3a jAne kI taraha anivRttikaraNa hotA hai / isa taraha kaI jIba sahaja svAbhAvika yathApravRttikaraNa karate hue kile ke samIpa Ate haiM, dUsare kaI jIva kile para car3hI huI cIMTiyoM kI taraha apUrvakaraNa se granthi bheda karate hue Age bar3hate haiM / tathA kile para na car3hakara vahIM ghUmatI huI cIMTI kI taraha kaI jIva granthi deza meM par3e rahate haiM / isI bAta ko tIna prakAra ke puruSoM ke dRSTAMta se vizeSa spaSTa samajhA jAtA hai / 74 tIna mitroM ko cora milejaha vA tinni maNUsa janaDa vipahaM sahAvagamaNeNa / velAikkamabhIyA turaMta patA yado corA // ba maggataDanthe te ego maggao paDiniyatto / bitiyo gahio taio samakkaMto puraM patto // aDavI bhavo maNUsA jIvo kammaTThaI paho doho / gaMThI ya bhayatthANaM rAga-dosA ya do corA // bhaggo oisparivaDDhI gahio puNa gaMThio gao taio / sammattapuraM evaM joejjA tiSNi karaNAi // - tIna mitra vyApAra karane ke lie videza jA rahe the / calate-calate ve eka ghane jaMgala meM pahu~ce / kramazaH Age bar3hate hue, eka, eka mitra ko mArga meM do-do cora mile / pahalA mitra donoM coroM ko dekhakara, vahAM se no-do gyAraha ho gayA / dUsarA karma kI gati nyArI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitra kAyaratA se coroM kI zaraNa svIkAra kara, vahIM baiTha gayA / tIsarA mitra jo sAhasI thA, usane coroM se saMgharSa kiyaa| usane lar3akara coroM para vijaya prApta karake, Age prayANa kiyA aura icchita sthAna para pahu~ca gayA / isa dRSTAnta ke upanaya meM kahate haiM ki ghane jaMgala ke samAna yaha saMsAra hai / do cora rAga aura dvepa haiM / coroM kA ghane jaMgaloM meM chipane jaisA granthi (gA~Tha ) pradeza hai tathA mitroM kI taraha tIna prakAra ke jIva hote haiM- pahale mitra kI taraha kucha jIva aise hote haiM jo rAga-dveSa kI granthi kI durbhedya sthiti ko dekhakara vApisa lauTa Ate haiM / dUsare prakAra ke mitra ke samAna kaI jIva aise hote haiM jo ghabarAkara rAgadveSa kI gAMTha ke zaraNa hokara, himmata hArakara granthi pradeza ke samIpa baiThe rahate haiM / jabaki kucha bhavya jIva zaktizAlI, sAhasika, tIsare mitra jaise hote haiM, jo dubhadya rAga-dveSa kI gA~Tha ko apUrvakaraNa bala se bheda kara, pAra utarate hue samyakatva ko prApta karate haiM / lekina aise jIva virale hI hote haiM / tIna mitroM ke svAbhAvika gamana ke jaisA, granthi pradeza ke samIpa lAne vAlA yathApravRttikaraNa, himmata se saMgharSa karake coroM ko parAsta karane jaisA apUrvakaraNa hai, tathA icchita sthAna taka pahu~cAne vAlA arthAt samyaktva prApta karAne jaisA anivRttikaraNa hai / tIna karaNoM kI prAvazyakatA karaNaM ahApavattaM aputramaniya TTimeva bhavtrANaM / iyaresi paDhamaM citha bhannar3a karaNaMti pariNAmo || mokSa prApti carama phala hai, jabaki tIna prakAra ke karaNa karanA, mokSa prApti hetu sarva prathama kartavya hai / anAdikAlIna gAr3ha mithyAtva meM se, mithyAtva kI mAtrA kama karatI huI AtmA maMda, maMdatara mithyAtva meM Akara tathAbhavyatvaparipakva se mokSa prApti kI dizA meM agrasara hotI huI, prathamAvasthA meM 1 yathApravRttikaraNa, 2. apUrvakaraNa, 3. anivRttikaraNa karatI hai / yahAM para "karaNamiti pariNAmo" karaNa arthAt AtmA kA pariNAma vizeSa / pariNAma = AtmA ke adhyavasAya, bhAva yA vicAra Adi / karma kI gati nyArI 75 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdikAlIna karma kSayArtha pravartamAna AtmA ke adhyavasAya, pariNAma vizeSa ko pahalA yathApravRttikaraNa kahate haiM, jisameM karma baMdha kI utkRSTa sthitiyoM kA ghAta karate, ataH kor3Akor3I sAgaropama kI karake AtmA ko granthi pradeza ke samIpa lAne kA kAma hotA hai| isake bAda kabhI bhI jisa zakti kA prayoga nahIM kiyA ho aisI apUrvaabhUtapUrva Atmika zakti kA prayoga karake sthiti ghAta, rasaghAta Adi karane ke adhyavasAyapariNAma vizeSa ko apUrvakaraNa kahate hai / samyagdarzana kI prApti hone taka pariNAma punaH na gira jAve arthAt nivRtti na ho jAve, aise AtmA ke adhyavasAya vizeSa ko anivRttikaraNa kahate haiN| uparokta tInoM hI Atmika adhyavasAya (pariNAma) rUpa karaNa kramaza: adhikaadhika vizuddha-vizuddhatara hote haiM / ina tIna karoM meM se abhavya jIva ko mAtra pahalA karaNa hI hotA hai / vaha kadApi usase Age nahIM bar3ha pAtA hai, jabaki bhavya jIvoM ke lie tInoM karaNa Age bar3hane meM anivArya hote haiN| tInoM karaNa kaba aura kahA~ kiye jAte haiM, isa viSaya meM likhate haiM ki jA gaMThI tA paDhamaM gaThi samaicchAo apuvvaM tu / aniyaTTIkaraNaM puNa sammattapurakkhaDe jove / / 1. granthi sthAna paryanta Agamana pUrva pahalA yathApravRtikaraNa kiyA jAtA hai / 2. granthi bheda karate samaya apUrvakaraNa nAma kA dUsarA karaNa hotA hai| . isameM granthi bheda karake arthAt rAga-dveSa kI gAMTha kA chedana karake jIva samyaktvAbhimukha hotA hai / 3. isake Age atyanta vizuddha adhyavasAyarUpa tIsarA anivRttikaraNa, karake jIva turanta samyaktva prApta kara letA hai / 2. apUrvakaraNaapUrva "na pUrvamityapUrvam" pUrva arthAt pahale kabhI bhI nahIM kiyA hai, aisA Atmika adhyavasAya rUpa zakti kA prayoga karanA, ise apUrvakaraNa kahate haiM arthAt anAdikAla ke ananta pudgala parAvartakAla taka ke saMsAra paribhramaNa meM jisakA prayoga jIva ne pUrva meM kabhI bhI nahIM kiyA thA, aise zubha prazasta Atmika avasAya rUpa karma kI gati nyArI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti kA abhUtapUrva prayoga karake rAga-dveSa kI nibir3a granthi kA chedana-bhedana karanA yaha apUrvakaraNa kahalAtA hai| yaha apUrvakaraNa pahale yathA pravRttikaraNa kI apekSA jyAdA zuddhattara-vizuddha kakSA kA hai| pUrva pravRtti viziSTa yathApravRttikaraNa karane vAlA bhavya jIva hI isa apUrvakaraNa ko kara sakatA hai| yaha apUrvakaraNa yathA pravRttikaraNa kA kArya huA, jabaki yaha Age ke tIsare anivRttikaraNa kA kAraNa hotA hai| ekedriya se ca urendriya taka ke cIMTI, makor3e, makkhI, macchara Adi vikalendriya jIvoM taka ke ladhu jIva isake adhikArI hI nahIM hai| paMcendriya jIva usameM bhI paryApta saMjJI paMcendriya jIva, hI ise karane vAle adhikArI banate haiN| usameM bhI sabhI paMcendriya nahIM. lekina mAtra ve hI, jisakA mokSa prApti kA samaya arddha pudgala parAvartakAla hI zeSa rahA ho, aimA tathAbhavyatva jisakA paripakva huA hai, aisA bhavya jIva hI apUrvakaraNa karane kA saccA adhikArI hotA hai| rAga-dveSa ko nibir3a granthi kA bhedana karane meM aisA bhavya jIva. isa apUrvakaraNa kA upayoga zastra ke rUpa meM karatA haiN| ata: granthibheda yaha apUrvakaraNa kI kriyA kA phala hai / anAdikAlIna ananta pudgala parAvartakAla meM vIte ananta bhavoM meM, jIva ne aisA jo kabhI nahIM kiyA thA, vaha granthi bheda kA kArya "apUrvakaraNa kriyA se Aja prathama bAra hI kiyA hai / isa apUrvakaraNa meM pA~ca vastue~ apUrva prakAra kI hotI hai --- (1) apUrva sthiti dhaat| . (2) apUrva rasa ghAta / (3) apUrva guNa shrennii| (4) apUrva guNa saMkramaNa / (5) apUrva sthiti baMdha / (1) jaisA ki jIva ne pUrva meM kabhI bhI nahIM kiyA hai, aisA karma bandha kI sthitiyoM kA ghAta isameM karatA hai / yathA pravRttikaraNa karake jIva karma baMdha kI utkRSTa sthitiyoM kA ghAta karake unakI aMtataH kor3Akor3I sa'garopama kI sthiti karma kI gati nyArI 77 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA thaa| usameM apUrvakaraNa se, aura kama karake, zurU adhyavasAya se saMkhyAta bhAga jitanI hI kAla-sthiti raha jAtI hai / ise apUrva sthiti ghAta kahate haiN| (2) azubha karmoM meM rahe hue ugra rasa ko maMda banAne rUpa rasa ghAta kA kArya apUrva rasa ghAta kahalAtA hai| (3) guNa arthAt asaMkhya guNAkAra aura zreNI, arthAt karma dala kI racanA karane, rUpa krama yA paMkti / sthiti ghAta meM batAe hue. sthiti meM se prati samaya jina karma dalikoM ko nIce utAratA hai, unheM udaya samaya se lekara aMtamahUrta taka ke sthiti sthAnoM asaMkhya guNa ke krama se suvyavasthita karatA hai| aisI karma dalika racanA ko apUrva guNa zreNI kahate haiM / asaMkhyAta guNa asaMkhyAta guNa 'car3hate krama se azubha karma dalikoM kA naye baMdhAte hue zubha karmoM meM saMkramaNa karanA, arthAt azubha ko zubha meM parivartita krnaa| prati samaya asaMkhya guNa banatA jAya, use apUrva guNa saMkramaNa kahate haiM / yahAM AyuSya ke atirikta sAta karmoM kA guNa saMkramaNa hotA hai| (5) apUrva sthiti baMdha meM antamahUrta meM nae karma baMdha kI kAla sthiti palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga jitanI nyUnatama hotI hai / adhyavasAya kI vizuddhi para kama baMdha sthiti alpa hotI hai| sArAMza yaha hai ki apUrvakaraNa ke samaya zubha adhyavasAya prati samaya car3hate krama ke hote haiN| ata: samaya-samaya para uparokta pAMcoM hI apUrvakaraNa car3hate krama meM hote haiN| __isa taraha ke uparokta pAMcoM hI apUrva sthiti ghAtAdi jo anAdi bhUtakAla meM kabhI bhI nahIM hue the, aura Aja apUrva arthAt abhUtapUrva rUpa se hote haiM / ata: yaha apUrvakaraNa kahalAtA hai / yaha vIryollAsa rUpa apUrvakaraNa atamahUrta hI rahatA hai| __ pahale kiyA gayA yathApravRttikaraNa nAmaka prathama karaNa aMka rahita zUnya jaisA hai, jabaki apUrvakaraNa hote hI zUnya ke pUrva meM 1 se 9 taka aMka laga jAte haiM / isase sabhI zUnyoM kI kImata hajAra lAkha Adi bar3I se bar3I saMkhyA bana jAtI hai / vaise hI yadi apUrvakaraNa na ho to mAtra yathApravRttikaraNa kI kImata zUnya jaisI hotI hai / 78 karma kI gati nyArI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekina apUrvakaraNa hote hI donoM kI kImata aneka guNA bar3ha jAtI hai / yadyapi yathA pravRttikaraNa meM AtmA kI nirmalatA ke vikAsa kA prArambha avazya hotA hai lekina vizeSa prakAra kI nirmalatA, vimalatA to apUrvakaraNa meM hI hotA hai| anivRttikaraNaappuSveNaM tipuMja micchatta kuNai koddavovamayA / aniyaTTIkaraNeNa u so sammaiMsarNa lahai // jIva apUrvakaraNa ke dvArA kodarA Adi dhAnya ke samAna mithyAtva ke tIna puMja karatA hai parantu samyaktva kI prApti to anivRttikaraNa ke bAda hotI hai / a + nivRtti = anivRtti / arthAt jo nivRtta na ho, vaha anivRtta / anivRtti + karaNa = anivRttikaraNa / . AtmA kA aisA vizuddha adhyavasAya vizeSa rUpa karaNa jisase samyaktva kI prApti kie binA jIva nivRtta nahIM hotA hai, use anivRttikaraNa kahate haiM / apUrvakaraNa se jIva granthi bheda karake Age bar3hatA hai, aura anivRttikaraNa se samyaktva prApta karake sthira hotA hai / ataH samyaktva prApta kie binA, puna: pIche na haTane kI pratijJArUpa AtmA ke vizuddha adhyavasAya rUpa saMkalpa anivRttikaraNa hai| yaha apUrvakaraNa kA kArya hai / isakA samaya aMtamahata pramANakAla hai| yaha carama arthAt antima karaNa hai / isameM jIva kArya karatA hai| mithyAtva ke do bhAga karake antaHkaraNa karatA hai| isameM se choTe puMja rUpa mithyAtva mohanIya karma dalikoM kA antarmaharta meM kSaya karatA hai, usI kSaNa use upazama nAmaka samyaktva kI prApti hotI hai| isakA nAma antaHkaraNa hai / isa taraha anivRttikaraNa ke bala para antaHkaraNa karate hue jaba niSThAkAla kA antarmahUrta zeSa rahatA hai, taba sarvaprathama mithyAtva aTakatA hai, kyoMki pahale hI mithyAtva ke dalikoM ko vahA~ se naSTa kara diyA haiM / ataH yahAM mithyAtva ke upazama se upazama bhAva dvArA utpanna hotA huA, samyaktva aupazamika samyaktva kahalAtA hai| mithyAtva mohanIya aura anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA va lobha kA anudaya arthAt upazama hotA hai, aura upazama bhAva dvArA utpanna hotA huA samyaktva aupazamika samyaktva kahalAtA hai / jaba jIva anivRttikaraNa karatA hai, taba anAdi ke ajJAna kA anta AtA hai| karma kI gati nyArI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdikAla ke ajJAna dUra hote hI samyag pariNati rUpa samyaktva prApta hotA hai| isase saMsAra pariNati kA anta AtA hai / jisa taraha dAvAnAla jalatA-jalatA, Upara bhUmi pradeza meM Ate hI, zAnta ho jAtA hai, vaise hI anAdi saMsAra kA ajJAna evaM mithyAtva anivRttikaraNa ke antaH karaNa ke phalarUpa zuddha-samyaktva prApti ke pAsa Ate hI dUra ho jAtA hai| uparokta yathA pravRttikaraNa, apUrvA raNa evaM anivRttikaraNa-tInoM karaNa ke mAdhyama se jIva apanI vikAsa yAtrA kA zubhArambha karatA huA, prathama sopAna car3hatA hai, yadyapi yaha sArA kArya mithyAtva nAmaka prathama guNa sthAnaka meM hotA hai| isake bAda jIva sIdhA samyaktva ke cauthe guNa sthAnaka para jAtA hai / anAdi mithyAtva ko tor3akara, va nibir3a rAga-dveSa kI granthi ko bheda kara jIva jaba prathama bAra samyaktva ko prApta karatA hU~, taba use kitanA Ananda hotA hai, yaha avarNanIya hai| samyaktva " mizra sAsvAdana / / sAsvAdana jIvAtmA- mithyAtva yaha guNa sthAna ArohaNa kA krama haiM / jIvAtmA samyaktva prApta karane ke lie isa krama se Age bar3hatI hai| sarvaprathama pahale mithyAtva nAmaka guNasthAnaka para jIva yathApravRttikaraNa Adi karaNa karatA hai aura azuddha pujoM ko zuddha karake Age bar3hatA 80 karma kI gati nyArI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / samyaktva prApti kI sahI dizA meM Age bar3hane ke lie rAga-dveSa kI granthi kA bhedana, apUrvakaraNa kI prakriyA dvArA, karake prathama mithyAtva nAmaka guNasthAna kI jela se mukta hokara, sIdhA hI cauthe avirata samyakadRSTi nAmaka guNasthAna para pahu~catA hai / samyaktva prApta hote hI jIva cauthe guNasthAna para ArUr3ha ho jAtA hai / yadyapi yaha guNasthAna avirata hai, phira bhI yahAM samyak zraddhA kI kakSA pUrNa hai / jIva kI saccI zraddhA meM koI kamI nahIM hai| ananta kAla ke paribhramaNa meM jIva ne aisI siddhi, jo pahale kabhI bhI prApta nahIM kI thI, usa siddhi ko prApta karatA hai / sarva prathama bAra samyaktva prApta karane kA jIva ko anahada, avarNanIya Ananda hotA hai / samyaktva prApti kA adbhuta prAnandatayA ca bhinne durbhede krmprnthimhaable| tIkSNena bhAvavajraNa bahusaGa klezakAriNI // . yoga bindu meM kahate haiM ki apUrvakaraNa rUpa tIkSNa bhAva vajra dvArA durbhedya mahAkaSTa se vidAraNIya aisI rAga-dveSa kI nibir3a granthi ko bhedakara, jIva jaba Age bar3hatA hai taba use atyanta Ananda hotA hai| vaha Ananda vAstava meM anupama, adbhuta evaM abhUtapUrva hotA hai / vaha Ananda avarNanIya hotA hai / svAbhAvika hai ki anAdikAla ke mahAmithyAtva evaM anantAnubaMdhI kaSAya Adi meM jIva ne jo vAstavika Ananda kabhI bhI prApta nahIM kiyA, aisA Ananda Aja samyaktva prApta hone para vaha anubhava kara rahA hai| teja garamI kI Rtu meM jaba mUrya ke prakhara tApa se bhayaMkara garamI par3a rahI ho, aura aise meM nirjana vana meM calatA huA koI musAphira garmI va pasIne se AkrAnta ho cukA ho, aura use ekAeka nibir3a vRkSa kI chAyA mila jAve, sAtha hI pAnI bhI mila jAve, to use kitanA Ananda hogA ? yadi usakI sevA meM aura vRddhi hotI jAve to usake Ananda meM bhI vRddhi hotI jAvegI / ThIka isI taraha anAdikAlIna saMsArarUpa jo vana aTavI hai, usameM Rtu parivartana kI taraha janma-maraNa ke duHkha hote hI rahe, aura usameM mithyAtva aura kaSAya ke tApa se tapta hue tRSNA rUpI tRSA se pIr3ita aise bhavya jIva rUpI musAphira ko, anivRttikaraNa rUpI zItala vRkSa kI chAyA milate hI, vaha samyaktva rUpI zItalatA kI prApti se anahada Ananda prApta karatA hai| yaha prathama bAra hI use karma kI gati nyArI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta hone ke kAraNa avarNanIya hotA hai / isI bAta ko yogabindu meM eka ala dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai / Anando jAyate'tyantaM tAttviko'sya mahAtmanaH / sadvyAdhyabhibhave yadvad vyAdhitasya mahoSadhAt / / - granthibheda kie hue ko, samyaktva prApta hote hI, prazasta bhAvavaMta mahAtmA ko, tAtvika Ananda-pramoda prApta hotA hai / udAharaNa ke lie samajha lIjie ki mahAkuSTa roga kI vyAdhi se tapta vyAkula hue, rogI ko zItopacAra Adi, kisI auSadhi vizeSa se acAnaka camatkA kI taraha roga zAnta hote hI, rogI ko jaisA Ananda hotA hai, vaisA hI anAri saMsAra ke mithyAtva roga ke tInoM karaNa rUpa mahauSadhi se mithyAtva kI nivRtti pUrvaSa samyaktva prApta hote hI jIva ko pAramArthika parama Ananda hotA hai / AtmA ke apUrva vIryollAsa ke pratApa se granthi bheda hokara, mithyAtva timi dUra hote hI, samyaktva rUpa sUryodaya se prakAza phaila jAtA hai / vaha Ananda anupama haM hotA hai / uparokta dRSTAnta bhI upamA dene meM sthUla-kakSA ke hone se choTe par3ate haiM ataH haribhadrasUrI hameM eka bahuta acchA dRSTAnta dete haiM / 82 jAtyandhasya yathA puMsa-zcakSulabha zubhodaye / sadarzanaM tathaivA'sya granthibhede'pade jaguH // janma se hI andha, "aise janmAndha puruSa ko jisane jIvana meM kabhI rUpa, raMga, prakAza Adi kI duniyAM dekhI hI na ho, aura yogAnuyoga, acAnaka kira daivI camatkAra vaza A~kheM khula jAne para saba kucha dikhAI dete samaya jo Ananda anubhUti hotI hai, vaha apUrva, anupama hotI hai / ThIka isI taraha ananta pudga parAvartakAla meM, ananta janma taka, anAdi mithyAtva ke kAraNa, jisake samyag darza rUpa nayanayugala naSTa ho cuke the, jo varSoM se satya tatva ko dekha hI nahIM sakA tha aise bhavAbhinandI jIva ko yogAnuyoga tathA bhavyatva paripakva hone para, apUrvakaraNA tInoM karaNa kI sahAyatA se, granthi bheda hone para, samyag dRSTi rUpI jo netronmila karma kI gati nyA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai, usase mithyAtva timira nAza rUpI, jo yathArtha satya tattva kA jo zraddhAn hotA hai, usakA Ananda janmAndha kI apekSA bhI aneka gunA hotA hai / aise aneka dRSTAnta zAstroM se batAe gae haiM / eka anya dRSTAnta aisA bhI hai ki sazakta zaktimAna yoddhA bhI bhayaMkara saMgrAma meM yuddha karate-karate anta meM hArane kI sthiti meM, ghora nirAzA ke sAgara meM DUba jAtA hai| aise meM yogAnuyoga antima kSaNa meM tIra ke sahI nizAne para lagane se, zatru rAjA kI mRtyu hote hI, use yuddha meM vijaya rUpI jo Ananda kA anubhava hotA hai, usase bhI aneka gaNA Ananda, bhavya jIva ko saMsAra saMgrAma meM mohanIya karma kI prakRti rUpI senA ke sAtha yuddha karate karate hArane ke antima kSaNa meM apUrvakaraNa Adi yogoM se rAga-dveSa kI granthi kA bheda karake, mAno duzmana ke durbhedya kile ko bhedakara vijaya prApta karatA hai / usI taraha granthi bheda karane rUpI darzana mohanIya evaM anantAnubaMdhI kaSAya Adi mohanIya karma kI prakRtiyoM kA bheda karake, samyaktva prApti ke vijaya se jo Ananda hotA hai, vaha jIvana kA prathama Ananda hotA hai / isa prakAra ke kaI dRSTAnta zAstroM meM diye gaye haiN| yadyapi ye dRSTAnta sarva AMzika tulanA bhI nahIM kara sakate haiM, phira bhI usa Ananda ko samajhane ke lie anumAna janya sthiti kA paricaya karA sakate haiN| svAbhAvika hai ki anAdikAla se jisa jIva ne jisa samyaktva ko kabhI prApta nahIM kiyA thA, use usa prakAra ke samyaktva ko prApta karake, sadA ke lie saMsAra se mukta hokara, maiM mokSa meM eka dina nizcita hI jAU~gA, isa prakAra ke dRr3ha saMkalpa se use abhUtapUrva Ananda hotA hai / sarva prathama jIva konasA samyaktva prApta karatA hai ? isake bAre meM zAstrakAra maharSi kahate haiM ki anAdi mithyAdRSTi jIva yathApravRtti Adi tIna karaNoM ke dvArA sarvaprathama aupazamika prakAra kA samyaktva prApta karatA hai| koI jIva kSAyopazamika samyaktva bhI prApta karatA hai / siddhAntakAroM kA mata hai ki mithyAtva guNa sthAnaka se jIva sIdhe cauthe, avirata samyak dRSTi guNa sthAnaka para AtA hai / yadyapi cauthe guNa sthAnaka para vrata, virati, pacakkhANa na hote hue bhI usakI zraddhA samyag hotI hai / karma kI gati nyArI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva prApti ke do prakAra"tannisargAdadhigamAd vA" nisargAdvA'dhigamato, jAyate tacca paMcadhA / mithyAtvaparihANyava, paMcalakSaNalakSitam // [dharmasaMgraha-22] samyaktva prApti nisarga se adhigama se nisarga = arthAt binA kisI nimitta ke, svAbhAvika, sahaja rUpa se / nisarga se-tIrthakara bhagavAna, guru upadeza Adi kisI bhI prakAra kA nimitta na prApta hote hue bhI jo jIva svayaM sahaja, svAbhAvika bhAva se tathA bhavyatvAdi prApta karake yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa Adi karaNa karatA huA, aMtaraMga vizuddhi evaM adhyavasAya zuddhi ke AdhAra para jo jIva naisargika arthAt svAbhAvika prakriyA se samyaktva prApta karate haiM, use nisarga samyaktva kahate haiM / samyagdarzana kI utpatti aMtaraMga aura bAhya do nimittoM se hotI hai / ataH nisarga yaha aMtaraMga nimitta hai, aura adhigama yaha bAhya nimitta nanya hai| nisarga aura adhigama ye donoM samyaktva ke prakAra nahIM hai, lekina samyaktva prApti kI prakriyA ke mAtra do mArga haiN| jIva vizeSa kI yogyatA vizeSa, paripakatva hone para, kisI deva-guru Adi ke upadeza ke abhAva meM bhI, vaha naisargika rUpa se aMtaraMga vizuddhi ke AdhAra para, tonoM karaNa karake jo samyaktva prApta karatA hai, use nisagaM samyaktva kahate haiN| (2) adhigama samyaktva-adhigama arthAt tIrthakara, guru Adi ke upadeza rUra bAhya nimitta / isameM deva-guru ke upadeza, dharmopadeza, jina pratimA darzana-pUjana, jinAgama pravacana zravaNa, Adi bAhya nimittoM kI pradhAnatA rahatI hai| ina preraka nimittoM se jise samyaktva prApta hotA ho, use adhigama samyaktva kahate haiM / aisA samyaktva cAI 84 karma kI gati nyAra Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhya nimitta se ho yA binA bAhya nimitta ke ho, donoM hI prakAra meM pradhAna (mukhya) aMtaraMga nimitta hai / aMtaraMga nimitta kI zuddhatA ke binA, bAhya nimittAdi milane para bhI, samyaktva nahIM hotA hai / isalie aMtaraMga nimitta kI zuddhatA parama Avazyaka hai / bAhya nimitta rUpa deva-guru dharmopadeza Adi kI prApti bhI aMtaraMga nimitta ko zuddha yA jAgRta karane meM sahAyaka banatI hai / isa taraha anAdi mithyA dRSTi jIva bAhya nimitta ke sadbhAva yA abhAva meM, nisarga yA adhigama donoM hI mArga se samyaktva prApta karatA hai / donoM hI taraha se mithyAtva mohanIya karma kA kSayopazama hotA hai / bAhya nimitta dvArA jo aMtaraMga nimitta prakaTa hotA hai, use adhigama samyaktva kahate haiM / lekina donoM meM hI jIva kA bhavyatva paripakva honA mukhya AdhAra hai / mithyAtva mohanIya karma ke kSayopazama Adi kA kArya hI uparokta -- 1. nisarga, 2. adhigama dvArA hotA hai / ataH samyaktva kI prApti nisarga aura adhigama do prakAra se hotI hai / jaba jaMgala meM lagA huA dAvAnala bar3hate-bar3hate, Usara bhUmi taka pahu~cate hI, apane Apa (svameva ) zAnta ho jAtA hai, taba dAvAnala kI zAnti meM koI bAhya nimitta nahIM hai / ThIka isI taraha anAdi mithyAdRSTi jIva meM jo mithyAtva anAdikAla se calA A rahA hai, vaha mithyAtva tathA bhavyatva paripakva hone para, yathA pravRtti Adi tInoM karaNa karate hue, graMthi bheda karake jo sahaja svAbhAvika samyaktva prApta hotA hai, use bAhya nimitta bhAva rUpa naisargika - nisarga samyaktva kahate haiM / lekina jaMgala kA vahI dAvAnala yadi kisI ke dvArA pAnI, reta, dhUla Adi DAlakara bujhA diyA jAve, ThIka isI taraha kisI anAdi mithyAdRSTi jIva ke mithyAtva ko deva-guru dharmopadeza kI vANI rUpI pAnI se zAnta kara diyA jAya aura mithyAtva mohanIya karma ke upazama yA kSayopazama se jo aupazamika yA kSAyopazamika samyaktva prApta hotA hai, use bAhyanimitta sadbhAvarUpa adhigama samyaktva kahate haiM / samyaktva prApti kA mahAphala ananta pudgala parAvartakAla ke paribhramaNa meM anAdikAla ke isa saMsAra meM mithyAdRSTi jIva ne jaba taka samyaktva prApta nahIM kiyA thA, taba taka usakA saMsAra karma kI gati nyArI 85 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asImita evaM ananta thA, lekina jaba jIva ne yathApravRttikaraNa Adi tIna karaNoM ke mahApuruSArtha se sarvaprathama samyaktva prApta kiyA, tabhI se mAno usake bhava saMsAra meM sUryodaya huA ho / samyaktva rUpI sUryodaya se usake jIvana meM mAno jJAna kA prakAza phailA ho| aba usake sAmane deva-guru-dharma tathA jIvAdi tatva sahI artha meM dikhAI dene lge| jaise choTe bAlaka ko pAThazAlA meM praveza karAte aura nAma likhAte samaya, mAtA-pitA Adi bAlaka ke bhaviSya ke prati AzAnvita hote haiM ki hamArA bAlaka eka dina par3ha likhakara DaoNkTara, injIniyara, vakIla, prophesara Adi banegA / ve aise bhAvI sapane bAlaka ke vidyAlaya meM praveza ke prathama divasa se hI dekhane lagate haiM / kheta meM bIja bote samaya hI kisAna uttama phasala aura usase prApta hone vAle bhAvI phala kI prApti kA vicAra karake, mana meM abhUtapUrva Ananda kA anubhava karatA hai / ThIka isI taraha samyaktva kI prApti, mokSa prApti kA bIja rUpa hai / jisa taraha bIja ke binA vRkSa kI kalpanA karanA asaMbhava hai, vaise hI samyaktva ke binA mokSa prApti kadApi sambhava nahIM haiN| samyaktva kI prApti honA, yAne bhavya jIva ke saMsAra rUpI kheta meM mokSa rUpI bIja kA vapana (boyA jAnA) hai / ise hama isa rUpa meM bhI kaha sakate haiM ki samyaktva prApti, mokSa prApti kI pUrva bhUmikA hai| prAthamika kakSA meM samyaktva prApti rUpI nAmAMkana se jIva bhAvI meM mokSa prApti rUpa siddhAvasthA kI upAdhi prApta karatA hai; yA isa taraha kahie ki mokSa rUpI rassI kA prathama sirA (kinArA) samyaktva hai, to Age bar3hatI huI usI rassI kA antima sirA mokSa kA hai| ___ mokSa rUpI kisI sIr3hI kA prathama sopAna samyaktva hai to antima sopAna mokSa hai / ataH mokSa kI maMjila pAne vAloM ko samyaktva ke prathama sopAna para car3hane se hI apanI mokSa-yAtrA prArambha karanI par3atI hai / ataH jJAnI mahApuruSoM ne kahA hai kisamyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH / [1-1] isa sUtra meM samyagdarzana. samyagjJAna aura samyag cAritra ko mokSa mArga batAyA hai / isa mArga kA prArambha sarvaprathama samyagdarzana kI prApti se hotA hai aura anta mokSa prApti meM hai| ataH samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritra milakara mokSa kA mArga banatA hai| 86 karma kI gati nyArI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nANaM ca daMsaNaM caiva caritaM ca tavo tahA / eyamaggamaNupattA, jIvA gacchaMti suggaI || (uttarA - 3 ) jJAna-darzana- cAritra, tapa kA samyag mArga prApta karake jIva mokSa rUpI sadgati prApta karatA hai / sabase bar3A lAbha yaha hai ki usa aisA samyaktva prathama bAra prApta hote hI jIba kA mokSa usI samaya nizcita ho jAtA hai / aisA nizcita ho jAtA hai ki yaha jIva avazya hI mokSa prApta karegA / isameM koI sandeha nahIM; bhale hI kAla kA antara ho / isalie samyaktva aura mokSa mArga ke bIca avinAbhAva (paraspara- pUraka ) sambandha jor3akara yaha kaha sakate haiM ki jo-jo samyaktva pAegA, vaha mokSa meM avazya jAvegA, tathA jo mokSa meM jAvegA vaha avazyameva samyaktva prApta kiyA huA hogA / yaha sambandha ThIka vaisA hI hai, jaise dina hogA to sUrya hogA hI, va sUrya hai to vahAM dina avazyameva hogA / isa kathana ko hama isa rUpa meM kaha sakate haiM ki donoM eka dUsare ke sAtha hI hote haiM / ataH sUrya hone para dina aura dina hone para sUrya nizcita hI hogA / ThIka isI taraha samyaktvI ko mokSa avazya hogA / aura jise mokSa hogA vaha samyaktvI nizcita hogA / ataH samyaktva mokSa prApti kA lAiseMsa yA sarTIphikeTa (pramANa) hai / aba rahA prazna bIca meM sirpha kAla (samaya) kA / samyaktva pAne ke kitane samaya bAda jIva mokSa pAegA ? isa prazna ke uttara meM kahate haiM ki antomuhuttamittaM pi phAsiyaM hujja jehiM sammattaM / tesiM avaDDha puggala pariyaTTo ceva saMsAro // [navatattva - 53 ] aisA samyaktva antarmuhUrta (do ghar3I = 48 sparza yA prApta huA ho, vaha jIva avazya hI kAla meM mokSa prApta karatA hai; arthAta samyaktva prApti ke bAda ardhapudgala - miniTa) mAtra kAla bhI jise ardhapudgala parAvarta parimita karma kI gati nyArI 87 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAvartakAla hI saMsAra zeSa rahatA hai / jaba taka jIva ne samyaktva nahIM pAyA thA, taba taka jIva ne ananta pudgala parAvartakAla kA saMsAra bitAyA thaa| aise ananta ke sAmane aba mAtra ardhapudgala parAvartakAla hI zeSa bacA hai / yaha kitane Ananda kI bAta hai ? eka utsarpiNI aura eka avasarpiNI donoM milakara eka kAlacakra banatA hai, aura ananta kAla cakra kA eka pudgala parAvartakAla banatA hai / aise ananta pudgalaparAvartakAla kA saMsAra jIva ne samyaktva ke abhAva meM, mithyAdazA meM bitAyA hai| aba samyaktva prApti ke bAda vaha kAla ananta kA na rahakara sirpha ardhapudgalaparAvarta hI zeSa rahA hai| ise aise samajhiye ki mAno eka lAkha yojana UMce sumeru kA mAtra kucha kaMkar3a zeSa rahatA hai| yA agAdha mahAsamudra sUkhakara eka laghu khaDDA pAnI raha jAtA hai / yahA~ kucha kaMkar3a aura eka laghu khaDDA pAnI samyaktva prApti ke bAda zeSa rahA, alpakAla ko samajhAne ke lie rUpaka artha meM haiM, dRSTAnta rUpa hai| mAno koI musAphira mahAsamudra ko terakara yAtrA karatA ho, vaha varSoM taka tairate-tairate thakakara klAMta ho cukA ho, aura use kinArA sAmane dikhAI dete hI, zeSa rahe alpa antara ko dekhakara vaha jitanA prasanna hotA hai, usI taraha saMsAra yAtrA kA musAphira, mithyAdRSTi bhavya jIva, mithyAtva ke mahAsamudra meM ananta pudgala parAvartakAla taka paribhramaNa karake, thakakara klAMta hone para tathA bhavyatva ke paripakva se yathApravatikaraNa Adi tInoM karaNa karake granthi bheda se samyaktva prApta karake, jaba mokSamArga para Akara sAmane dekhatA hai, taba samudra yAtrI ko kinArA dikhAI dene ke samAna, samyaktvI jIva ko mokSa kA kSitija sAmane dikhAI detA hai / isa ananta duHkha rUpa saMsAra se mukta hokara avazya hI maiM mokSa meM jAU~gA / isa AbhAsa mAtra se use kitanA Ananda prApta hotA hogA ? yaha akalpanIya hokara avarNanIya hai / isa taraha ananta pudgalaparAvartakAla kI tulanA meM zeSa bacA huA mAtra ardhapudgala parAvartakAla kA antima saMsAra samyaktvI jIva ke lie bahuta alpakAla avadhi hai| ataH vaha anupama Ananda evaM sukhAnubhUti karatA hai| bhale hI adhaMpudgalaparAvarta kA kAla asaMkhya bhava bhI ho, phira bhI samyaktvI jIva ko anupama Ananda karma kI gati nyArI 88 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai kyoMki ananta ke sAmane aba kAla yA bhava kI yaha saMkhyA mAtra saMkhyAt yA asaMkhyAt rUpa meM hI avaziSTa rahI hai| yaha bar3I khuzI kI bAta hai kyoMki bhUtakAla meM bIte hue ananta kAla ke sAmane avazeSa yA avaziSTa kAla yA bhava kI saMkhyA bIte hue bhava yA kAla ke saMkhyA ke mAtra anantaveM bhAga hI zeSa haiM, yaha jAnakara jIva ko atyanta khuzI hai / ataH AgAmI ardhapudgalaparAvarta kAla meM saMkhyAt yA asaMkhyAta varSa yA bhava bhI bitAne par3e to bhI ve ananta nahIM hai, aura mokSa nizcita evaM sAmane hai, yaha jAnakara samyaktvI jIva kA Ananda adbhuta evaM anupama hai / zAstrakAra maharSi yahA~ taka kahate haiM ki sammaviTThi jIvo, gacchai niyamA vimANavAsisu / jai na vigayasammatto, ahava na baDhAuo pudhi / / jaM sakkai taM kIrai, jaM ca na sakkai tagraMni saddahaNA / saddahamANo jIvo, baccai ayarAmaraM ThANaM // dharmasaMgraha-2-3] -samyagdRSTi jIva ne yadi samyaktva prApti ke pahale, parabhava kA AyUSya na bAMdhA ho aura samyaktva kA vapana na huA ho to (arthAt samyaktvAvasthA meM yadi AyuSya karma bAMve to) nizcita rUpa se vaimAnika devagati meM hI jAtA hai / vaimAnika devagati yaha anya sabhI gati ko apekSA ucca sukha kI zreSTha gati hai| dUdha meM zakkara yA sone meM sugandha milAne ke samAna, yadi samyag darzana ke sAtha-sAtha dravya-kSetra-kAla va bhAva AzrayAdi, jaba jaba jitanA zubha dharmAnuSThAna karanA zakya (saMbhava) ho, utanA yadi sAtha karatA jAya, jisameM vizeSa jJAna, cAritra, tapAdi kI sAdhanA ho, use karatA rahe, aura azakya ke prati yathA zakti karane kI sadhaNA-zraddhA pUrI banAe rakhe, aura samyaktvapUrvaka Age kI sAdhanA evaM bhAvanA banAye rakhane vAlA aisA zraddhAvAn samyaktvI jIva avazya hI alpakAla yA bhavoM meM ajara-amara pada mokSa ko avazya hI prApta karatA hai / yaha samyaktva prApti kA mahAphala hai| samyaktva prApti se hI bhava saMkhyA kA nirNayazAstroM meM aisA niyama batAyA gayA hai ki jaba se jIva samyaktva prApta karatA hai tabhI se usake bhavoM kI gaNanA kI jAtI hai| jaba mokSa prApta karatA hai, taba taka karma kI gati nyArI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bhavoM kI ginatI kI jAtI hai / tAtparya yaha ki samyaktva prApti se mokSa gamana taka ke bhavoM kI gaNanA pradhAna rUpa se hotI hai| yahI gaNanA saMbhava hai / lekina samyaktva prApti ke pUrva kA kAla jo anAdi mithyAtva kA thA, usa kAla kI gaNanA evaM usa mithyAtva ke kAla meM hue bhavoM kI gaNanA karanA kadApi sambhava nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki anAdi mithyAdazA meM kAla bhI ananta bItA aura bhava bhI ananta bIte haiN| eka tarapha to donoM kI saMkhyA ananta kI hai aura dUsarI tarapha se anAdi hai / ataH aise anAdi, ananta saMsAra kAla evaM bhavagaNanA kI saMkhyA meM gaNanA karanA asaMbhava sA hai| sAtha hI nirarthaka bhI hai| isalie zAstra kA yaha niyama sahI hai ki bhavoM kI gaNanA samyaktva prApti se kI jAtI hai, aura mokSa gamana taka ke antima bhava taka ke bhavoM kI gaNanA kI jAtI hai| isI niyama ke AdhAra para carama tIrthaMkara prabhu mahAvIra svAmI ke 27 bhavoM kA honA Agama meM vaNita hai, yadyapi bhagavAna mahAvIra svAmI ke ananta bhava saMsAra hue haiM, na ki kevala 27 bhava / samyaktva prApti ke pUrva-kAla meM bhagavAna mahAvIra kI AtmA bhI ananta pudgala parAvartakAla ke anAdi ananta saMsAra meM cAra gati evaM pAMca jAti ke 84 lAkha jIva yoniyoM meM paribhramaNa karatI huI, ananta bhava kara cukI thii| ye ananta bhava (janma) anAdi mithyAtva kI kakSA meM hue the| ataH inakI gaNanA vyartha hone se nahIM kI gaI hai / lekina samyaktva prApti se mokSagamana taka ke bhavoM kI gaNanA kI gaI hai, vaha 27 bhavoM kI haiN| bhagavAna mahAvIra kI AtmA ne prathama bhava-nayasAra ke rUpa meM pUrva meM batAI haI prakriyA se samyaktva prApta kiyA thaa| unhoMne adhigama mArga se sAdhu-muni mahArAja ke upadeza se samyaktva pAyA thaa| nayasAra ke rUpa meM prathama bhava meM jo samyaktva ke bIja boe gae the, ve hI aMkurita evaM pallavita hote hue AgAmI bhavoM meM phaladAyI bane / ataH 27 veM bhava meM ve mokSa meM ge| isI taraha prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kI AtmA dhanasArthavAha ke prathama bhava meM adhigama vidhi se dharma ghoSa-sari AcArya bhagavAna ke die gae dharmopadeza zravaNa se sarva prathama samyaktva prApta karatI hai| samyaktva prApti ke kAraNa hI ise prathama bhava mAnA gayA hai| isake bAda kI saMsAra yAtrA meM 13 bhava karake ve RSabhadeva prabhu karma kI gati nyArI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banakara mokSa meM gae / isa prakAra samyaktva prApti me mokSa gamana taka kI unakI bhava saMkhyA 13 hai| marubhUti ke rUpa meM prathama janma meM adhigama bheda se guru-upadeza dvArA samyaktva prApta karake, bhava bhramaNa ko sIsita karate hue, 10 veM bhava meM bhagavAna pArzvanAtha banakara mokSa meM ge| isa taraha va isI niyama ke AdhAra para sabhI tIrthaMkaroM kI evaM mokSa meM gaI anya siddha AtmAoM kI bhava saMkhyA kI gaNanA kI jAtI hai / samyaktva kI anupasthiti meM arthAta mithyAtva ke udaya meM jitane bhava bItate haiM, unakI gaNanA nahIM kI jAtI hai| ataH isase yaha spaSTa hotA hai ki samyaktva kitanA mahatvapUrNa hai, evaM samyaktva kI prApti kitanI upayogI evaM anivArya hai| yaha samajhakara jaise bhI ho samyaktva prApta karanA hI cAhie / aba prazna yaha uThatA hai ki yaha samyaktva kaisA hotA hai ? isakA svarUpa kaisA hotA hai ? samyaktva kise kahate haiM ? samyaktva kI vyAkhyA kyA hai ? samyaktva prApti kI rIti evaM prakriyA ko hama pahale dekha cuke haiN| ataH yahAM para samyaktva kI vyAkhyA evaM svarUpa kA vivecana kiyA jAtA hai / samyaktva ko vyAkhyA evaM svarUpa tatvArtha. sUtra meM umAsvAtijI mahArAja ne samyaktva kI vyAkhyA karate hue likhA hai ki tatvArthazraddhAnaM samyag darzanam // 1-2 // tatva + artha = zraddhAnaM = samyagdarzana tatvarUpa jo padArtha haiM, unakI dRr3ha zraddhA ko samyagdarzana kahate haiM / tatva jo jIvAdi padArtha haiM unake yathArtha svarUpa kI jAnakArI evaM mAnane kI vAstavika zraddhA ko samyag darzana kahate haiM / arthAt tatvabhUta jIvAdi padArthoM kI pariNAma janya tAtvika zraddhA ko samyagdarzana kahate haiM / jIvAdi tatva kauna se haiM ? yaha batAne ke lie Age ke cauthe sUtra meM kahate haiM ki karma kI gati nyArI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAzrava baMdhasaMvara nirjarA mokSAstattva // 1-4 // jIva, ajIva, Azrava, baMdha. saMvara, nirjarA aura mokSa Adi tatva haiM / pUrvadhara mahApuruSa umAsvAtI mahArAja ne isa sUtra kI racanA meM puNya aura pApa ko Azrava tatva ke antargata ginakara tattvoM kI saMkhyA sAta rakhI hai, kyoMki zubhAzrava ko 'puNya kahate haiM va azubha Azraba ko hI pApa kahate haiM / ' isalie puNya aura pApa ko Azrava ke zubhAzubha bheda ginakara tatvoM kI saMkhyA sAta kahI jA sakatI hai, aura jaba puNya-pApa kI vyAkhyA svatantra tatva ke rUpa meM karate haiM taba tatvoM kI saMkhyA nau mAnI jAtI hai, jaisAki uttarAdhyayana sUtra Agama meM darzAyA hai jIvAjIvA ya baMdho ya, purNa pAvA'savo tahA / saMvaro nijjarA mokkho, saMtee tahiyA nava // [uttarA. -14] -jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, baMdha, nirjarA, mokSa ye nI tatva haiN| isI ke jaisI, parantu krama bheda darzAtI huI, gAthA navatatva prakaraNa meM isa prakAra hai jIvAjIvA puNNaM, pAvA''sava saMvaro ya nijjrnnaa| bandho mukkho ya tahA, nava tattA hu~ti nAyabvA / / __ [navatatva-1] 1. jIva, 2. ajIva, 3. puNya, 4. pApa, 5. Azrava, 6. saMvara, 7. baMdha, 8. nirjarA, 9. mokSa Adi nau tatva jAnane jaise haiN| samasta jagata meM ye hI mUlabhUta nau tatva haiM / inake atirikta saMsAra meM kisI tatva kA astitva nahIM hai / ataH tatvoM kI saMkhyA nyUnAdhika na rakhate hue nizcita hI rakhI gaI hai| inhIM tatvoM ke sAtha jur3ane vAle bhinna-bhinna nAmoM se hama tatvoM kA svarUpa kucha sadRzya nAmakaraNa se bhI jAna sakate haiM, jaise- jIva (cetana), ajIva (jar3a), AtmA-paramAtmA, karma, dharma,puNya, pApa, svarga-naraka, loka-aloka, ihaloka-paraloka, pUrvajanma, pUnarjanma, Azrava, saMvara baMdha, kSaya, mokSa Adi mUlabhUta mukhya tatva hai| loka vyavahAra ke dRzyamAna padArthoM ko hI padArtha mAtra mAnakara nahIM calanA hai, parantu aise tatvabhUta, tAtvika padArthoM ko mAnakara calane se evaM unakI yathArtha zraddhA rakhane ko samyagdarzana kahate haiM / jaisAki navatatvakAra kahate haiM ki karma kI gati nyArI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAi nava payatthe, jo jANai tassahoi sammattaM / bhAveNa saddahato, ayANamANevi sammattaM // . jIvAdi no padArthoM ko jo samyag rUpa se jAnatA hai, use samyaktbI kahate haiM / ina nau tatvoM kA jJAna tIrthakara prarUpita kathana (jinavANI) ke anusAra evaM anurUpa yathArtha hI honA caahie| usI ko zraddhArUpa samyaktva kahate haiM / zloka kI dUsarI paMkti meM jo bAta kahI gaI haiM, usakA spaSTa artha yaha hai ki jJAnAvaraNIya Adi karma ke kAraNa yadi tatvabhUta padArthoM kA jJAna koI vizeSa kakSA kA na bhI ho pAyA ho, parantu saguru yoga se zravaNAdi dvArA samajhakara una tatvoM para dRr3ha zraddhA rakhanA bhI samyaktva kahalAtA hai; arthAt bhAva se zraddhA rakhatA huA bhI samyaktvI kahalAtA hai / isa taraha yahAM para tatvabhUta nau padArthoM kA yathArtha samyag jJAna evaM unakI bhAvapUrvaka dRr3ha zraddhA ina donoM ko samyaktva ke janaka batAe haiN| isI bAta ko uttarAdhyayana sUtra Agama ke prastuta zloka se AdhAra milatA hai --- tahiyANaM tu mAvANaM, sanmAve uvaesaNaM / * bhAveNa saddahaMtassa, samnattaM taM viyAhiyaM // yathArtha satya svarUpa samyaktvasamyaktva kI vyAkhyA karate hue kahate haiM ki samyag arthAt sahI, satya, yathArtha evaM vAstavika Adi / tatvabhUta padArtha ke vAstavika satya ko svIkAranA hI samyaktva kahalAtA hai / arthAt jagat kA koI bhI padArtha, apane svarUpa meM jo jaisA hai. use usI svarUpa meM, ThIka vaisA hI mAnanA, ise samyaktva kahate haiN| yan yathA tattathaiva iti zraddhA evaM jJAnaM samyaktvaM ucyate / arthAt jo tatbabhUta padArtha apane svarUpa meM jaisA hai use usI svarUpa meM ThIka vasA hI mAnanA evaM jAnanA samyaktva kahalAtA hai / isI vyAkhyA ko cAhe samyaktva kI vyAkhyA kaho, cAhe satya kI vyAkhyA kaho-donoM bAta eka hI hai / kyoMki satya ko hI samyaktva kahate haiM / ThIka isake viparIta mAnanA yA jAnanA mithyAtva kahA jaavegaa| mithyAtva asatya evaM ajJAna rUpa hotA hai / jabaki samyaktva satya evaM samyag jJAna rUpa hotA hai| ataH samyaktva meM satya kA Agraha hotA hai aura yathArthatA evaM vAstavikatA kI dRSTi hotI hai jabaki mithyAtva karma kI gati nyArI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM ThIka isase viparIta asatya kA Agraha hotA hai / sAtha hI ajJAnatAvaza kadAgraha. durAgraha kI vRtti hotI hai| aba prazna yaha uThatA hai ki jJAna kA carama satya svarUpa kahAM se prApta kiyA jAya ? pratyeka vyakti apanI bAta ko saccI hI kahatA hai, ataH kisakI bAta sacchI mAneM ? _ "maNDe muNDe matibhinnAH" isa kathana ke anusAra-"jitane vyakti utanI mati" yA "jitane muMha utanI bAta" vAlA aisA saMsAra kA svarUpa hai / koI bhI vyakti, mata, paMtha, gaccha, samudAya yA dharma apanI bAta ko asatya kahane ko taiyAra nahIM hai / ata: kise satya mAneM ? aura kisakA mata satya mAneM ? yaha hamAre sAmane eka vikaTa prazna hai| eka ora zAstra-siddhAnta yaha kahatA hai ki carama satya kA svarUpa eka hI hotA hai| satya kabhI bhI do rUpoM meM nahIM hotA hai / satya kabhI bhI asthira yA vinAzI, nAzavaMta evaM kSaNika nahIM hotA hai / satya to sadA hI sthira, nitya, dhruva, avinAzI va zAzvata hotA hai / aise satya ko kahAM se prApta kareM ? hameM satya ke sacce svarUpa ke darzana kahAM se hoMge ? kisakI bAta para hama AMkha mUMdakara pUrNa vizvAsa rakheM ? kina kI bAta ko pUrNa satya mAneM aura yaha samajheM ki isameM aMzabhara bhI asatya kI saMbhAvanA hI nahIM hai / jisameM raMcamAtra bhI zaMkA na ho, aisI bAta kisakI ho sakatI hai| isake uttara meM kahate haiM ki -"saccaM khu bhayavaM" arthAt satya hI bhagavAna hai / bhagavAna hI pUrNa satya svarUpa hai aura bhagavAna kA kahA huA hI carama satya hai / isa satya aura bhagavAna meM avinAbhAva (ekAtma) sambandha hai / tarka buddhi se socane para tarka kA AkAra isa prakAra kA ho sakatA hai ki-jo-jo satya haiM vaha bhagavAna ne kahA hai ? yA jo-jo bhagavAna ne kahA vaha satya hai ? yA jitanA satya hai, utanA bhagavAna ne kahA hai ? satya bar3A hai yA bhagavAna ? bhagavAna se satya kI utpatti haI hai yA satya se bhagavAna kI utpatti huI hai ? aise kaI praznoM kA sArAMza yaha hai ki satya sarvaja kathita evaM sarvajJopadiSTa hai / sarva prathama bhagavAna ke viSaya meM hI sahI (satya) nirNaya karaleM tAki satya kA mUla AdhAra spaSTa ho jAve / ise bhI tarka kI kasauTI para kasa kara dekheM karma kI gati nyArI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo-jo sarvajJa haiM ve bhagavAna haiM yA jo-jo bhagavAna haiM ve sarvajJa haiM ? jo, jo vItarAgI marihaMta haiM ve bhagavAna haiM yA jo-jo bhagavAna haiM ve vItarAgI arihaMta haiM ? satya kI isa kasoTI para bAta spaSTa dikhAI de rahI hai ki jo-jo sarvajJa, pUrNa jJAnI, sampUrNa jJAnI, anantajJAnI yA kevala jJAnI haiM, ve hI bhagavAna haiM / unheM hI bhagavAna ke rUpa meM svIkAranA cAhiye / yahI satya hai / lekina apane mana se bana baiThe bhagavAna to isa saMsAra meM aneka haiM / sabhI sarvajJa nahIM haiN| Aja to alpajJa, ajJAnI, viparItajJAnI bhI bhagavAna bana baiThe haiN| ata: unheM bhagavAna kaise mAne ? isI taraha jo rAgadveSa vAle haiM, kAma-krodhAdi Atma zatru rUpa karma ariyoM se yukta haiM, grasta haiM unheM bhagavAna kase mAne / ataH jo arihaMta vItarAgI haiM ve avazya bhagavAna kahe jA sakate haiM parantu jo svayaM apane Apa bhagavAna bane baiThe hoM, jo rAgadveSa yukta hoM, jo kAmakrodhAdi doSagrasta hoM, jo bhoga lIlA pradhAna jIvana jIne vAle hoM, jo kaMcana-kAminI evaM vaibhava-vilAsa vAle hoM, unheM bhagavAna kaise kahA jA sakatA hai ? bhagavAna zanda vAcya 14 arthoM meM se kisI bhinna artha meM yA bhinnArtha meM ve bhale hI apane Apako bhagavAna mAne yA unheM koI bhagavAna kahe, lekina ve sacce artha meM bhagavAna kahalAne yogya nahIM haiM / ataH bhagavAna ko pahacAnane ke lie evaM unakI parIkSA ke lie sirpha do hI zabda paryApta haiM-eka unakA vItarAga honA (2) sarvajJa honA / jaise sone kI parIkSA kasauTI para kasa kara karate haiM ThIka isI taraha "vItarAga' va "sarvajJa" hone sambandhI ina do zabdoM kI kasauTI para kasake bhagavAna ke sacce svarUpa ko jAna sakate haiM / yahI bAta nimna zloka meM kahI gaI hai mokSamArgasya netAraM, jJAtAraM vizvatattvAnAM / bhetAraM karma bhUbhRtAM, vande'haM tadguNalabdhaye // jo mokSa mArga ke upadezaka hoM, jo samasta vizva ke tatvoM ke jJAtA-sarvajJa hoM, tathA sarvakarmabhUbhRta arthAt karma ke pahAr3oM ko bhedane vAle vijetA arthAt vItarAga ho aise bhagavAna ke una guNoM ko prApta karane ke lie, maiM unheM vandana karatA huuN| sociye ! isa stuti meM bhagavAna ke guNa batAkara, unheM vandana kiyA gayA hai / ataH ina guNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki aise guNa vAle hI bhagavAna hote haiN| bhagavAna aura ina sarvajJa vItarAgAdi guNoM meM paraspara avinAbhAva evaM anyonyAbhAva sambandha hai| ye donoM anyonyAzrita haiN| rAga-dveSa sahita evaM sarvajJatA rahita svarUpa ko karma kI gati nyArI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kabhI nahIM kaha sakate haiN| bhagavAna vItarAgatA evaM sarvajJatA rahita nahIM ho sakate haiN| bhagavAna banane ke liye ye guNa Avazyaka hote haiM / parantu ina guNoM ko prApta kiye binA yA isa avasthA para pahu~ce binA hI yadi koI rAgI-dveSI, alpajJa, viparItajJa hI apane Apako bhagavAna kahane lage yA rAga-dveSa, bhoga-vilAsa karane vAle bhI bhagavAna bana jAve athavA unheM bhagavAna mAnakara unake anuyAyI banakara yadi koI unake pIche pAgala hotA hai, to samajhiye ki-"svayaM naSTA parAnnAzayati" ve khuda bhI naSTa ho cuke haiM aura anyoM ko bhI nAza krege| "vinAza kAle viparIta buddhi" kI taraha nAza-vinAza kAla meM unakI mati viparIta huI ki unhoMne rAgIdveSI-bhoga vilAsa vAle alpajJa ko bhagavAna mAnA / ve svayaM to asatya mithyAtva evaM ajJAna ke khaDDa meM gire hI lekina apane kadAgraha-durAgraha ke khaDDe meM dUsaroM ko bhI girAyA, phNsaayaa| isa taraha "svayaM naSTA parAnnAsayati" jaisI paristhiti nirmANa kara dii| asaH samyaktva kA mukhya AdhAra jo bhagavAna para hai unheM sarvaprathama sarvana, bItarAgI avasthA vAle ko hI bhagavAna mAnanA anivArya hai aura aise sarvajJa vItarAgI ko hI bhagavAna mAnanA hI zuddha saccA samyaktva khlaavegaa| ___ "Aptastu yathArthavaktA" isa satra se pUjya tArkika ziromaNi vAdidevasUrI mahArAja ne "pramANanaya tatvAloka" grantha meM yathArtha vaktA ko hI Apta mahApuruSa kahA hai / laukika Apta puruSa jo saMsAra ke vyavahAra meM jabaki inase zreSTha sarvocca kakSA ke lokottara Apta mahApuruSa jo vItarAgI sarvajJa haiM, unake vacana meM sarvocca rakhanA hI samyak zraddhA hai| isa taraha spaSTa satya svarUpa aisA hai ki jo jo vItarAgI hote haiM ve hI bhagavAna hote haiM, parantu alpajJa rAgI-dveSI, bhoga-lIlA vAle bhagavAna nahIM kahalAte haiM / isaliye vItarAga sarvajJa paramAtmA (bhagavAna) ne jo-jo kahA hai vahI satya hai aura vAstava meM jo satya hai use paramAtmA ne hI kahA hai, kyoMki vItarAgatA ke guNa ke kAraNa, rAga-dveSa, kAma krodhAdi kAraNoM kA parihAra ho jAne ke kAraNa aba asatya bolane yA kahane kA unake pAsa koI kAraNa hI zeSa nahIM bacA hai| krodha-lobha-bhaya, hAsyAdi ye hI asatya bolane ke pramukha kAraNa haiM jabaki sarvajJa vItarAgI bhagavAna jo-"aSTAdaza doSa vajito jinaH" aThAraha doSa yA sarva doSa rahita jina bhagavAna karma kI gati nyArI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahalAte haiM unameM kAma, krodha, lobha, bhaya, hAsyAdi kisI bhI doSa kI jaba saMbhAvanA hI nahIM hai to phira ve asatya kyoM va kisa kAraNa boleMge ? hamAre sAmane to kAma, krodha, lAbha, bhaya, hAsyAdi aneka kAraNa upasthita rahate haiM, isaliye hama asatya bolate rahate haiM / parantu vItarAga paramAtmA jo sarva doSa rahita hai, jinameM uparokta doSabhUta krodha, lobha, bhaya va hAsyAdi kAraNa hI nahIM hai to ve asatya bola hI kaise sakate haiM / kAraNa ke binA kArya kI utpatti kaise ho sakatI hai ? aisA sarvathA asaMbhava hI hai| ataH yaha svIkAranA nirvivAda hai ki jo-jo bhagavAna ne kahA hai vaha pUrNa satya hai / sAtha hI jo-jo satya hai vaha bhagavAna ne hI kahA hai| sarvajJa vItarAgI bhagavAna ke sivAya satya kA caramasvarUpa batAne vAlA jagata meM aura koI hai hI nhiiN| jaise sUrya ke kAraNa dimeM aura dina ke kAraNa sUrya, anyonyAzrita kAraNa rUpa haiM, ThIka vaise hI bhagavAna ke kAraNa satya aura satya ke kAraNa bhagavAna ye bhI anyonyAzrita kAraNa rUpa hone se donoM hI janya-janaka kAraNa rUpa haiM / satya kA kAraNa bhagavAna aura bhagavAna kA kAraNa satya / isaliye jo sarvajJa vItarAgI bhagavAna haiM, ve hI carama satya kA svarUpa batA sakate haiN| isaliye Agama zAstra meM samyaktva kI vyAkhyA karate hue spaSTa kahA hai ki- "ja, jaM jiNehi bhAsiyAI tameva ni:saMkaM saccaM / '- "tameva saccaM ni: saMkaM jaM jiNehi paveiyaM / " jo-jo sarvajJa jinezvara bhagavAna ne kahA hai vahI zaMkA rahita satya hai, aisA mAnanA svIkAranA hI samyaktva hai| sarvajJa jo anantajJAnI, kevalajJAnI haiM, jinhoMne samasta loka-aloka rUpa sArA saMsAra jAnA hai, dekhA hai / ananta padArthoM ke ananta guNa-paryAyoM kA sampUrNa jJAna jinheM hai, ve jo tatva kA svarUpa pratipAdita kara gaye haiM, vahI carama satya hai va bhaviSya meM bhI hogaa| ataH aise carama satya rUpa tattvArtha tatvabhUta padArtha meM jo padArtha jaisA hai use usI rUpa meM, vaisA hI dekhanA, jAnanA evaM mAnanA, usameM aMza mAtra bhI zaMkA na rakhanA, yahI samyaktva kI uttama vyAkhyA hai / jinezvara pratipAdita tattva meM yathArtha buddhi rakhanI, vAstavika sacce jJAna ke prati zraddhA rakhanI, yahI samyaktva hai| isase bar3hakara zreSThatama vyAkhyA kyA ho sakatI hai ? isa prakAra samyaktvI satya kA pakSapAtI, satya kA AgrahI evaM satyAnveSI hotA hai| vaha pratyeka vastu evaM tattvabhUta padArtha ko yathArtha, vAstavika svarUpa meM dekhatA, jAnatA va mAnatA hai / aise samyaktvI kI dRSTi bhI samyak (saccI), jJAna jAnakArI samyak karma kI gati nyArI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (saccA), aura ubhaya rUpa se mAnanA zraddhA bhI samyag (saccI) hotI hai / ataH vaha saccA samyaktvI hotA hai| ataH dekhane, jAnane aura mAnane kI tIna rItiyoM se jisane apanI vRtti samyak banAI hai vaha saccA samyaktvI hai| aisA samyaktvI jo samyag jJAnI hai, jo prarUpaNA pratipAdana karegA, usameM bhI satya, pAnI para tela kI taraha tairatA huA, spaSTa dikhAI detA hai, samyaktvI kA samyagjJAna aura samyaka zraddhA kisI se chipI nahIM raha sakatI hai| vaha jIvAdi sabhI tatvoM ko tathA deva-guru-dharmAdi ke svarUpa ko usI artha evaM svarUpa meM dekhegA, jAnegA va mAnegA, jisa svarUpa meM jIvAdi tatva yA deva-guru-dharmAdi haiM / tatva padArtha ke yathArtha vAstavika svarUpa se samyaktvI ke dekhane, jAnane, mAnane evaM kahane meM visaMgatatA evaM viSamatA kabhI bhI nahIM AvegI / hamezA susaMgatatA evaM susaMvAditA hI rahegI, kyoMki tatva padArtha kA jaisA vAstava meM svarUpa hai, use samyaktvI tanika bhI parivartana kie binA vaisA yathArtha hI mAnatA hai. jAnatA hai aura dekhatA hai| ataH kathana bhI vaisA yathArtha vAstavika hI karegA / viparIta prarUpaNA mithyAtvI kara sakatA hai, samyaktvI kadApi nahIM kara sakatA hai / deva-guru-dharma kA sahI svarUpa yA deve devatA buddhiH gurau ca gurutaamtiH| dharme dharma dhIryasya samyaktvaM tadudIritam / / vAstava meM jo deva-devAdhideva bhagavAna hai, unameM hI bhagavAnapane kI, devapane kI buddhi rakhe tathA vAstava meM sahI artha meM jo kaMcana-kAminI ke tyAgI, paMca mahAvrata dhArI, saMsAra ke tyAgI sAdhu-muni mahAtmA hai, unameM hI gurupane kI buddhi rakheM tathA jo sarvajJa kathita (sarvajJopadiSTa) dharma hai, usameM hI dharma buddhi rakheM use samyaktva kahate haiM / ___ bhagavAna kA jo sarvajJa-vItarAgI svarUpa jo pahale kahA jA cukA hai, usI meM bhagavAnapane kI samyag buddhi rakhanI, usI taraha guru se bhI jo sacce guru haiM unameM hI gurupane ko yathArtha samyag buddhi rakhanI, arthAt jo sarvajJa, vItarAgI bhagavAna ke batAye hue mArga para calate haiM, unheM hI gurubuddhi se gurupane ke rUpa meM mAnanA yahI saccI samyaktvI mAnyatA hai| ThIka isI taraha dharma bhI kaunasA ? aura kaisA mAneM ? isa karma kI gati nyArI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya meM bhI mAtra aise lokottara Apta mahApuruSa jo sarvajJa vItarAgI bhagavAna haiM, unhIM ke dvArA kahe gaye sarvajJopadiSTa mArga ko dharma mAnanA / isI meM samyaktva hai| isa taraha samyaktva kI samajha-sampUrNa dRSTi, vRtti Adi satya kI tarapha hotI hai| vaha pratyeka bAta meM satya svarUpa ko hI jAnane, dekhane, mAnane kA Agraha rakhatA hai / ataH samyaktvI, satyAnveSI, satya kA AgrahI hotA hai / aise samyaktva meM jIvAdi jo tatva haiM, unheM bhI usI rUpa-svarUpa meM mAnanA-svIkAranA hotA hai / aisA nahIM hotA ki padArtha kA svarUpa kucha aura hI hai aura use jAnane meM hama kucha aura hI jAna rahe haiM yA viparIta jAna rahe haiN| to vaha samyaktva na hokara mithyAsvarUpa hogaa| bhrama mUlaka vyAkhyA aura arthasaMsAra meM aise kaI mithyAmati jIva haiM jo apane buddhibala evaM kutarka tathA kuyuktiyoM ke AdhAra para saMsAra ke mUlabhUta jo sahI tatvAdi padArtha haiM unako apane DhaMga se, apanI paddhati kI vyAkhyA se samajhAte haiN| tatvoM ke nAma to ve hI rakheMge / jIva, ajIva, puNya-pApa-mokSa Adi nAma to vahI hoMge parantu artha evaM vyAkhyA apane DhaMga kI manamAnI tarIke se kareMge / jase AtmA ke bAre meM kaI kahate haiM-'dehAtmA" arthAta ve deha aura AtmA ko eka hI mAnate haiN| unake anusAra deha hI AtmA hai / ve yaha mAnane ko kadApi taiyAra nahIM hote hai ki AtmA zarIra se alaga hai / AtmA kA svatantra astitva hai| isI prakAra saMsAra meM kucha vyakti aise bhI hai, jo indriyoM ko hI AtmA mAnate haiM / koI-koI aise bhI haiM jo mana ko hI AtmA mAnate haiM ! koI prANa ko AtmA mAnate haiM / koI brahma ko AtmA mAnate haiN| ve anya jIva meM AtmA nahIM maante| saMsAra meM koI kahate haiM ki eka hI AtmA hai / dUsare kahate haiM ki AtmA nAma kI koI vastu hai hI nhiiN| kucha AtmA mAnakara, use kSaNika vinAzI mAnate haiM / to koI use kUTastha, nitya, ekAnta, nitya yA ekAnta-anitya hI mAnate haiM / lekina "utpAda-vyaya dhrauvyayukta" yathArtha svarUpa meM nahIM mAnate haiN| koI AtmA ko bhI jar3a rUpa meM mAnate haiN| to koI AtmA ko bhI paMca mahAbhUta janya mAnate haiMpRthvI, pAnI, agni, vAyu. AkAza Adi pAMca mahAbhUtoM ke sammizraNa se utpanna huI, karma kI gati nyArI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA ko mAnate haiM / to koI Chemical Compound yAne rAsAyanika prakriyA se utpanna huI AtmA mAnate haiN| to koI AtmA ko anAdi, ananta, asaMkhya pradezI nahIM mAnate haiM / to koI AtmA ko jJAna-darzanAdi guNavAna nahIM mAnate haiM / to koI aise bhI haiM jo AtmA ko zUnya rUpa mAnate haiN| kucha kahate haiM, AtmA hai hI nhiiN| to koI AtmA zabda ke bhinna-bhinna artha lagAte haiN| isa taraha yaha to kevala AtmA ke bAre meM vivAda yA matamatAntara kI bAta huI / eka AtmA tatva ke bAre meM logoM kI saikar3oM taraha kI bhinna-bhinna mAnyatAe~ haiN| ThIka isI taraha AtmA, paramAtmA. jIva, ajIva, puNya-pApa, sukha-duHkha, dharma-karma, svarga-naraka, loka-paraloka, ihalokaaloka, pUrvajanma-punarjanma. Azrava-saMvara, vaMdha-mokSAdi aneka tatvoM ke viSaya meM jo yathArtha vAstavika svarUpa evaM artha hai, vaisA na mAnate hue, na kahate hue, ve apanI mana ghaDanta vyAkhyA evaM artha karake jagata ke bhole-bhAle jIvoM ko mAchImAra kI taraha apane jAla meM phaMsAte haiN| apane pakSa meM yA mata meM khIMcate haiN| yaha sArI sthiti mithyAdazArUpI-mithyAtva kI pravRtti hai| isase kaI korI-sleTa yA kore kAgaja jaise jIva bhramavaza mArga-bhraSTa ho jAte haiN| ve ajJAna mUlaka mithyAtva kI dizA meM cale jAte haiM / pariNAmasvarUpa sacce samyag jJAna se vaMcita raha jAte haiM / isaliye . bhA' 'tameva sacvaM niH saMkaM jaM jiNehi paveiyaM / " kI vyAkhyA avazya svIkAranI cAhiye / "vahI satya, niHsaMka (zaMko rahita) hai jo sarvajJa vItarAgI jinezvara bhagavAna ne pratipAdita kiyA hai / " jo sarvathA satya hai usI para zraddhA rakhanI caahie| isI ko saccI samyag zraddhA mAneMge / isI AdhAra para AtmA se mokSa taka ke sabhI tatvoM kA jJAna bhI samyag hI karanA cAhiye / sone meM sugandha kI taraha jJAna aura zraddhA (darzana va jJAna) samyag hone para yadi AcaraNa yAne cAritra bhI samyag bana jAya, cAritra inake sAtha mila jAve to, isa taraha darzana-jJAna va cAritra tInoM samyagrUpa se ikaTThe ho jAe~ to vaha mokSa mArga bana jAtA hai / isIlie kahA hai "samyag darzana jJAna-cArivANi mokSa mArgaH / " aise mokSa mArga ko prApta karake jIva mokSa ko prApta kara sakatA hai| isa prakAra mokSa kI prApti meM samyaktva kI sarvaprathama AvazyakatA hotI hai| isa prakAra ke samyaktva ko samajhane ke lie zAstrakAra maharSiyoM ne samyaktva ko aneka prakAra se darzAyA hai / 100 karma kI gati nyArI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva ke vividha prakAra egaviha duviha tivihaM. cauhA paMcaviha dasavihaM samma / davvAi kArayAI, uvasamabheehi vA samma / egAvaha sammarUI, nisaggahigamehi bhave tayaM duvihaM / tivihaM taM khaiAI, ahavAvi hu kAragAIaM // khaigAI sAsaNajuaM, cauhA veaga judhe tu paMcavihaM / taM micchacaramapuggala-veaNao dasa vihaM eaN|| pravacana sAroddhAra grantha meM samyaktva ko vividha prakAroM se samajhAne ke lie saMkhyA ke AdhAra para kaI prakAra banAkara batAe haiM, jisameM eka prakAra se, do prakAra se, tIna bheda se, cAra bheda me, pAMca bheda se aura dasa,bheda se, isa taraha vividha prakAroM se samyaktva kA svarUpa samajhAyA gayA hai| ataH inakA kramazaH vicAra karanA lAbhadAyaka hogaa| (1) eka prakAra se samyaktva-"phargAvaha sammaruI' samyaktva rUci ko eka prakAra kA samyaktva kahate haiM yA "tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanaM" tatvArtha meM zraddhA rkhnaa| (2) do prakAra se samyaktva bhinna-bhinna tarIkoM se alaga-alaga rUpa se hotA hai| do prakAra ke samyaktva . (a) nisarga samyaktva adhigama samyaktva do prakAra ke samyaktva I nizcaya samyaktva vyavahAra samyaktva (sa) do prakAra se samyaktva dravya samyaktva bhAva samyaktva karma kI gati nyArI 101 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (da) podgalika samyaktva apaudgalika samyaktva isa taraha cAra prakAra ( a, ba, sa, da) se do prakAra ke bheda kiye gaye haiM / (3) a tIna prakAra se samyaktva kAraka samyaktva (ba) aupazamika samyaktva aupazamika samyaktva 19 nisargaruci aupazamika kSAyopazamika samyaktva samyaktva do prakAra se samyaktva upadezaruci rocaka samyaktva tIna prakAra se samyaktva kSAyopazamika samyaktva kSAyopazamika samyaktva cAra prakAra se samyaktva T pAMca prakAra se samyaktva kSAyika samyaktva kSAyika samyaktva daza prakAra se samyaktva I | 3 AjJAruci sAsvAdana samyaktva |4 sUtraruci 15 |9 kriyAruci saMkSeparuci dIpaMka samyaktva kSAyika samyaktva sAsvAdana samyaktva 5 bIjaruci vedaka samyaktva | 10 dharmaruci adhigamaruci vistAraruci isa taraha bhinna-bhinna tarIkoM se samyaktva kA svarUpa samajhane ke lie saMkhyA nimittaka bheda batAye haiM inakA svarUpa saMkSipta rUpa se samajhane ke lie kucha vicAra karanA yahAM Avazyaka hai / 102 karma kI gati nyArI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) eka prakAra se jinokta tatveSu rUciH zuddha samyaktvamucyate / sarvajJa vItarAgI jinezvara bhagavaMtoM ne batAe hue, jIva-ajIvAdi tatvoM meM ajJAna, zaMkA, bhrama, zaMkA evaM mithyAjJAnAdi rahita nirmala ruci arthAt zraddhA rUpa Atma pariNAma vizeSa ko samyaktva kahate haiN| jina kathita tatvoM meM yathArthapane kI buddhi yA vAstavika zraddhArUpa bhAva yA tathApi zuddha tatvoM kI zraddhA (tatvArtha zRddhAnaM) ko binA kisI bheda ke eka prakAra kA zuddha samyaktva kahate haiN| 2. (a) nisarga aura adhigama ina do tarIkoM se jo samyaktva upArjana kiyA jAtA hai, use ina do prakAra meM ginA gayA hai| - 2. (ba) nizcaya samyaktvanicchayao sammatta, nANAimayappa zuddha prinnaamo| iyaraM puNaM tuha samaye, bhaNiyaM sammata hehiM / / jJAna-darzana-cAritra maya AtmA kA jo zuddha pariNAma arthAt samyagdarzana, jJAna, cAritra tInoM kI ekatA rUpa jo Atma pariNAma vizeSa hotA hai use hI nizcaya naya kI dRSTi se samyaktva kahate haiM / AtmA aura AtmA ke jJAna-darzanAdi guNa bhinnabhinna nahIM haiM parantu abheda bhAva se eka hI hai| abheda pariNAma se pariNata AtmA tadguNa rUpa kahalAtI hai / jaisA jAnA vaisA hI tyAga bhAva ho aura zraddhA bhI tadnurUpa ho aise upayogI kI AtmA vahI jJAna, vahI darzana, vahI cAritra rUpa hai / aisI ratnatrayAtmaka AtmA, abheda bhAva se deha meM rahI huI hai| ratnatrayI ke zuddha upayoga meM vartatI huI AtmA hI nizcaya samyaktva kahalAtA hai| aisA nizcaya samyaktva sAtaveM apramatta guNasthAnaka ke pUrva kahIM nahIM hotA hai|' vyavahAra samyaktva uparokta nizcaya samyaktva meM hetubhUta samyaktva ke 67 bhedoM kA jJAna, zraddhA va kriyA rUpa se yathAzakti pAlana karane ko vyavahAra samyaktva kahate haiM / munidarzana, jinabhakti mahotsava, jina darzana pUjana, tIrthayAtrA, rathayAtrA Adi zuddha hetuoM se utpanna hote zraddhArUpa samyaktva ko vyavahAra samyaktva kahate haiM / ye hetu sahAyaka nimitta haiN| karma kI gati nyArI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. (ka) dravya samyaktva - jinezvara kathita tatvoM meM jIva kI sAmAnya ruci ko dravya samyaktva kahate hai, arthAt sarvatopadiSTa jIvAdi tatvoM meM paramArtha jAne binA hI ve ho satya hai "aisI zraddhA" rakhane vAle jIvoM ke samyaktva ko dravya samyaktva kahate haiM / bhAva samyaktva --- uparokta sAmAnya zraddhA rUpa jo dravya samyaktva hai usI meM vizeSa buddhi se jAnanA arthAt sarvajJopadiSTa jIva-ajIva, mokSAdi tatvoM ko jAnane ke upAya rUpa, naya, nikSepa, syAdavAda, pramANa Adi zailI pUrvaka sabhI tatvabhUta padArthoM ko vizeSa jJAna se paramArtha jAnane vAle kI zraddhArUpa samyaktva ko bhAva samyaktva kahate haiM / saMkSepa meM sAmAnya ruci yaha dravya samyaktva hai / yahAM para dravya kAraNa hai aura bhAva kArya hai / isaliye bhAva samyaktva ke kAraNa rUpa dravya samyaktva kahA gayA hai aura isakA vizeSa rUpa se vistAra ruci bhAva samyaktva hai / 2. ( u ) paudgalika samyaktva - mithyAtva mohanIya karma ke pudgala paramANu ke upazama yA kSayopazama se utpanna hone vAle samyaktva ko paudgalika samyaktva kahA gayA hai / isameM ina pudgaloM kA upazama kSayopazama pradhAna rUpa se hotA hai / aise kSAyopazamika, vedaka, sAsvAdana, mizra prakAra ke samyaktva paudgalika samyaktva meM gine jAte haiM, jabaki kSAyika aura pazamika samyaktva ye donoM AtmA ke ghara ke hone se apaudgalika vibhAga gine jAte haiM / ata: inheM "apaudgalika samyaktva" kahate haiM / tridhA samyaktva - 1. kAraka samyaktva sarvajJa bhagavAna ne jaisA "anuSThAna-mArga" yA cAritra kriyA rUpa jo mArga pratipAdita kiyA hai usa mArga para calane vAle zuddha kriyAzIla jIva ke zraddhAbhAva kI kAraka samyaktva karate haiM, arthAt sUtrAnusAriNI zuddha kriyA kAraka samyaktva ke rUpa meM hai / aisI kriyA se sva AtmA ko aura dekhane vAlI para AtmA ko bhI samyaktva prApta hotA hai / ataH yathArthaM tatva zraddhAna pUrvaka Agamokta zailI anusAra tapa-japa- vratAdi kriyA karane vAle vizuddha cAritravAn isa kAraka samyaktva kA adhikArI hai / 104 karma kI gati nyArI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) rocaka samyaktva-sarvajJa-vItarAgI bhagavAna ke vacana meM pUrNa zraddhA rakhe, usameM pUrNa ruci bhI ho evaM jinokta dharma kI tapa-japa-vidhi-kriyA Adi karane kI tIvra rUci ho, parantu bahuta karmI jIva hone ke kAraNa vaisI kriyAe~ kara na sake, parantu ruci rUpa jo zraddhA rahatI hai, usa samyag kriyA ke ruci rUpa bhAva ko rocaka samyaktva kahate hai / lekina isameM pravRtti vaisI nahIM kara pAtA hai| aisA rocaka samyaktva avirata samyag dRSTi nAmaka cauthe guNasthAnaka vAle ko hotA hai / jaisezreNika mahArAjA Adi ko thaa| . (3) dIpaka samyaktva-svayaM mithyAdRSTi yA abhavI jIva ho, phira bhI apanI upadeza zakti dvArA anya jIvoM ko samyaktva bhAva utpanna karAne meM nimitta banatA hai, dUsaroM kI yathArtha zraddhA kI ruci jagAne meM sahAyaka banatA hai, tathA anya jIvoM para jIvAjIvAdi tatvoM ko samajhAte hue, yathArtha prakAza DAla sake, aise mithyAtvI yA abhavI jIvoM kA samyaktva dIpaka samyaktva kahalAtA hai / jisa taraha svayaM dIpaka ke tale andherA hotA hai aura vaha dUra taka prakAza pahu~cA kara vastuoM ko pradarzita karatA hai, ThIka usI taraha . kA kArya mithyAtvI abhavI jIva karate haiM / arthAt ve khuda samyaktvI na hote hue bhI, svayaM mithyAtvI hote hue bhI apanI buddhi zakti evaM upadeza se anya bhavya jIvoM meM samyaktva jagA sakate haiN| yahAM para vyavahAra naya ke kArya kAraNa bhAva kA abheda mAnakara mithyAtvI abhavya jIvoM meM upadeza pradhAna hone se dIpaka rUpa samyaktvI kahalAte haiN| vastuta: ve mithyAtvI haiM yA abhavI bhI haiM jaise aMgAramardakAcArya svayaM abhavya jIva hote hue bhI upadezaka rUpa se aise dIpaka samyaktvI kahe jAte the| 3-4-5 prakAra ke samyaktva meM mAtra thor3A sA hI antara hai| tIsare prakAra ke samyaktva meM mAtra cauthA sAsvAdana milAne se cauthA prakAra hotA haiM, aura cauthe prakAra ke samyaktva meM pAMcavA vedaka samyaktva milAne se pAMcavA prakAra banatA hai| isa prakAra 1. kSAyika, 2. kSAyopazamika, 3. aupazamika 4. sAsvAdana 5. vedaka / isa taraha pAMca prakAra ke samyaktva batAe gae haiN| ____E. kSAyika samyaktvakhINe baMsaNamohe, tivihaMmi vi bhavanimaANa bhUmaMmi / nipaccavAyamaulaM sammatta khAiyaM hoi // kama ko gati nyArI 105 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva mohanIya, mizra mohanIya aura samyaktva mohanoya tInoM prakAra ke darzana mohanIya karma kA sampUrNa rUpa se kSaya aura sAtha hI anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha cAroM kaSAya / isa taraha kula sAtoM karma prakRtiyoM ke darzana saptaka kA sampUrNa rUpa se sarvathA kSaya ho jAne para prApta hotA huA, svAbhAvika tatvaruci rUpa samyaktva Atma pariNAma vizeSa ko kSAyika samyaktva kahate haiM / cUMki yaha sarvathA kSaya se utpanna hotA hai, isalie ise kSAyika samyaktva kahate haiN| yaha kSAyika samyaktva apratipAtI haiM / arthAt utpanna hone ke bAda kabhI bhI naSTa na hotA huA anantakAla taka rahatA hai| ataH ise Adi ananta bhI kahate haiN| kSAyika bhAva se utpanna hone vAlA yaha samyaktva kSAyika samyaktva kahalAtA hai| 2. kSAyopazamika samyaktva-- micchatta jamuinna, taM khINaM aNuiyayaM ca uvasaMtaM / mIsIbhAva pariNayaM, veijjataM khaovasamaM // kSaya + upazama = kSayopazama / kSayopazamatva bhAva kSAyopazamika arthAt udaya meM Aye hue mithyAtva mohanIya karma ke dalikoM kA sarvathA mUla sattA meM se kSaya karanA aura udaya meM nahIM Aye hue mithyAtva mohanIya karma dalikoM kA dabA dene rUpa apazamana kara rakhanA / aise kSaya aura upazama bhAva se, kSaya ke sAtha upazama rUpa kSayopazama bhAva se jo samyaktva prApta hotA hai, use kSayopazamika samyaktva kahate haiN| 3. aupazamika samyaktva -- mithyAtva mohanIya aura anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina karma prakRti kI anudaya avasthA arthAt upazama hone se jo samyaktva prApta hotA hai use aupazamika samyaktva kahate haiN| pUrva meM jinakA kAphI vivecana kiyA gayA hai aise yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa tathA antaHkaraNa Adi karaNoM ke dvArA anAdi mithyA dRSTi jIva ko apUrvakaraNa se nibir3a rAga-dveSa kI granthi kA bhedana karane para anivRtti karaNa ke anta meM jo samyaktva prApta hotA hai use aupazamika samyaktva kahate haiN| isakA kAla antamuhUrta parimANa hotA hai / cAroM hI gati meM 106 karma kI gati nyArI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApta saMjJI paMcendriya jIvoM ko tInoM karaNa evaM pranthi bheda Adi se yaha samyaktva prakaTa hotA hai tathA upazama zreNi meM car3hate hue jIvoM ko hotA hai| 4. sAsvAdana samyaktva - sa+prAsvAdana - sAsvAdana "AsvAdanena saha vartate iti sAsvAdanaM" arthAt kucha svAda-AsvAdana ke sAtha rahe use sAsvAdana kahate haiM / apazamika samyaktva ke cauthe guNa sthAnaka se patita hote hue, sAsvAdana nAmaka dUsare guNa sthAnaka para jo samyaktva kA AsvAdana mAtra rahatA hai, use sAsvAdana samyaktva kahate haiN| aupazamika samyaktva vaMta koI samyaktvI jIva antaHkaraNa ke anta meM jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se cha: AvalikA kA samaya zeSa rahane para, anantAnubaMdhI kaSAya kA udaya hone para, samyaktva se patita hotA huA arthAt samyaktva kA vamana karane se jaba giratA hai, taba kucha samyaktva kA svAda mAtra aMza zeSa rahatA hai / use sAsvAdana samyaktva kahate haiN| ___ jaise koI . pAka-dUdha, rabar3I kA bhojana karatA hai aura duranta bhojana kA vamana hone para jo AMzika svAda rahatA hai, ThIka vaise hI upazama samyaktva ke vamana hone para, jo kucha svAda rUpa aMza rahatA hai-use sAsvAdana samyaktva kahate haiM / upazama samyaktva se girate samaya mithyAtva aura samyaktva ke bIca kA kAla 6 Avalika pramANa sAsvAdana samyaktva hotA hai / 5. vedaka samyaktva . kSapaka zreNi ko prApta karane vAle kSAyika samyaktvI jIva ko anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa cAroM kaSAya evaM mithyAtva mohanIya aura mizra mohanIya ke puja ina 6 ke sampUrNa kSaya hone ke bAda samyaktva mohanIya ke zuddha puMja kA kSaya karate samaya jaba samyaktva mohanIya ke antima pudgala kA kSaya karane kA avasara AtA hai, taba antima grAsa kA jo vedana ho rahA ho, usa samaya ke samyaktva ko vedaka samyaktva kahate haiM / isake bAda arthAt antima grAsa ke kSaya hone para darzana saptaka kA sampUrNa anta yA kSaya hone se antara samaya meM jIva kSAyika samyaktva prApta karatA hai| karma kI gati nyArI 107 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasamAsavRtti meM maladhArI hemacandrasUri ma. ne likhA haiM ki "vedyate - -anubhUyate zuddha samyaktva puMja pudgala asminnIti, vedakaM / " arthAt zuddha samyaktva ke pudgala puMja jisameM vedana anubhava hotA hai, use vedaka samyaktva kahate haiM / 108 - uparokta pA~ca prakAra ke samyaktvoM kA saMkSepa meM vivecana kiyA gayA hai / vizeSa ruci vAle mahAnubhAvoM ko anya zAstra Adi granthoM se jAna lenA cAhiye / dazavidhi samyaktva "ruci: jinoktatatveSu, samyag zraddhAnamucyate / " yogazAstra meM hemacandrAcArya ma. kahate haiM ki, jinezvara bhagavAna dvArA kahe hue tatvoM meM ruci nirmANa honA, ise samyaktva yA samyag ( saccI ) zraddhA kahate haiM / " tatva ruci " ko samyagdarzana kA kAraNabhUta prabala nimitta batAyA gayA hai / siddha cakra mahApUjana ke meManuSThAna " tatva ruci rUpAya zrI samyag | darzanAya svAhA / " - "tatvaruci" rUpa samyagdarzana ko maMgala rUpa mAnakara pUjana karate hue namaskAra kiyA gayA hai / ataH sArAMza yaha hai ki samyaktva prApti ke lie " tatva ruci " jAgRta karanA parama Avazyaka hai / zAstrakAra mahApuruSoM ne samyaktva kAraka aisI 10 prakAra kI bhinna-bhinna ruciyAM dazavidha samyaktva ke antargata batAI haiM / ve isa prakAra haiM nisagguvae sa rUI, ANarUi sutta-bIa rUimeva / abhigama - vitthArarUI, kiriA saMkhevaghammarUI // ( 1 ) nisarga ruci - - nisarga arthAta naisargika, yAne svAbhAvika bhAva se jinezvara - sarvajJa bhagavAna dvArA prarUpita jIvAdi tatvoM ke prati svAbhAvika abhilASA yA ruci honA / binA kisI ke upadeza se jAti- smaraNajJAna se yA apanI pratibhAzAlI mati se jIvAdi tatvoM ke prati ruci jAgRta honA, yA darzanamohanIya karma ke kSayopazama hone se mAtra karma kI gati nyArI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra rUpa se nahIM paratu yathArtha rUpa se satvastu ko hI vastu rUpa mAnane kA jo zubha bhAva va isase jIvAdi tatva ke prati AtmA kA yathArthaM tatva zraddhA rUpa ruci ko nisarga ruci samyaktva kahate haiM / (2) upadeza ruci - guru, sarvajJa kevalI ke upadeza dvArA jIvAdi tatvoM meM sat bhUtArtha rUpa, yathArthapane kI ruci (buddhi) ko upadeza ruci samyaktva kahate haiM / arthAt upadeza zravaNa se hone vAle bodha kI ruci ko upadeza ruci samyaktva kahate haiM / (3) zrAjJA ruci - vivakSita artha bodha ke binA bhI jinezvara bhagavAna kI AjJA ko hI satya mAnakara kadAgraha ke binA tatvoM meM abhiruci rakhanA, AjJAruci kahalAtI hai / vItarAgI Apta puruSa kI AjJA mAtra se anuSThAna karane kI ruci yA AcArya, upAdhyAya, sAdhu bhagavaMta, guru kI AjJA se anuSThAna Acarane meM jo ruci utpanna hotI hai use AjJA ruci samyaktva kahate haiM / jaisI mASatuSa muni meM thI / (4) sUtra ruci - AcArAMga sUtra, dazavaikAlika sUtra, uttarAdhyayana sUtra Adi aMga- upAMga-sUtra, Adi Agama granthoM kA punaH punaH adhyayana, adhyApana, punarAvartana karane se utpanna jJAna ke dvArA jIvAdi tatvoM meM yathArthapane kI vizeSa zraddhA jo utpanna ho, use sUtra ruci samyaktva kahate haiM / jaisI ki govindAcArya ko thI / (5) bIja ruci - jIvAdi kisI eka padArtha kI zraddhA se usake anusaMdhAna rUpa aneka padoM meM tathA usake artha meM uttarottara vistAra hotA jAya, use bIja ruci samyaktva kahate haiM / jaise pAnI meM girA huA tela bindu vistaratA huA, cAroM tarapha phaila jAtA hai yA eka bIja bone se jaise aneka bIjoM kA nirmANa hotA hai vaise hI aneka tatvoM ke bIja rUpa yA kAraNa bhUta kisI eka tatva kI zraddhA hone para vaha vistarita hotI huI aneka tatvoM kI zraddhA nirmANa kara, ve use bIja ruci samyaktva kahate haiM / karma kI gati nyArI 109 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) adhigama ruciadhigama arthAt jJAna / sarva AgamoM ke AbhAsa se artha jJAna jo prApta kiyA ho aura usa jJAna se sarva Agama zAstroM ke artha para sarvathA sahI hai aisI zraddhA utpanna ho use adhigama samyaktva kahate haiN| (7) vistAra ruci pratyakSa anumAna, upamAna, zabda pratyAbhijJAna evaM Agama Adi sarva pramANa, naya aura nikSepa Adi pUrvaka jo sarva dravyoM kA aura sarva guNa padArthoM kA jJAna hotA hai aura usase utpanna huI atyanta vizuddha zraddhA ko vistAra ruci samyaktva kahate haiM / . (8) kriyA rucijJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra Adi paMca AcAra kA pAlana karane kI ruci evaM vinaya, vaiyAvacca Adi anuSThAna rUpa kriyA karane kI ruci ko kriyA rUpa samyaktva kahate haiM / (6) saMkSapa rucijise para darzana kA jJAna nahIM hai aura jina vacana rUpa svadarzana se bhI acchI taraha paricaya nahIM hai, arthAt jisane kisI tatba kA sahI jJAna prApta nahIM kiyA hai, aise jIva ko mAtra mokSa prApti kI ruci ho use saMkSepa ruci samyaktva kahate haiM / jaisA "cilAtI putra" ke jIvana meM huaa| jise samyag dharma kA evaM tatvAdi kA kucha bhI jJAna nahIM thA, phira bhI upazama-saMvara viveka jhapa padatraya ke zravaNa mAtra se hI jo * mokSa ruci jAgRta huI use saMkSepa ruci kahate haiN| (10) dharma rUcimAtra "dharma" zabda sunane se hI jise dharma ke prati Adara, sanmAna, prema yA prIti utpanna ho aura dharma para se vAcya aise yathArtha dharma tatva ke prati jo sahI kakSA yA ruci utpanna ho, use dharma ruci samyaktva kahate haiN| isa prakAra samyaktva dyotaka dasa prakAra kI bhinna-bhinna ruciyA~ haiM, jo samyag zraddhA kAraka hai / saMkSepa meM sAdhaka kI samyaga zraddhA kA vizleSaNa karane para pramukha 110 karma kI gati nyArI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna viSayoM para usakI zraddhA kA AdhAra dikhAI detA hai, ataH ina tIna viSayoM ko isa taraha spaSTa kiyA hai arihaMtoM, mahadevo, jAvajjivaM susAhuNo guruNo / jiNapannattatattaM, ia sammattaM mae gahiraM // arihaMta hI mere deva bhagavAna haiM, susAdhu munirAja hI mere guru haiM, evaM sarbajJa jinopadiSTa tatva hI maiM yAvata-jIvana (AjIvana) paryaMta svIkAra karatA huuN| yahAM jinopadiSTa tatva se dharma tatva liyA gayA hai| isa taraha deva-guru-dharma rUpa tatva kI yathArthatA ko samyag zraddhA pUrvaka svIkArane vAlA sAdhaka yaha kahatA hai ki aisA samyaktva-samyagdarzana yA samyag zraddhA maiMne svIkAra kI hai| ise hI bhAvanA rUpa banAkara sAdhaka pratidina isakA bArabAra smaraNa karatA hai|' samakita ke 67 bola pUjya upAdhyAya yazovijaya jI mahArAja ne samyag darzana prApta kie hue samyag dRSTi sAdhaka ke svarUpa kA vivecana karate hue 67 bola mukhya rUpa se batAe haiM / arthAt samyaktvI kaimA honA cAhiye, usake lakSaNa kyA haiM ? vaise hI samyaktvI kI zobhA kisa meM haiM ? isa taraha saddahaNA-jayaNA-bhAvanA, vinayAdi kitane bheda-prabheda se yukta samyaktvI kA svarUpa kaisA hotA hai ? yaha pradarzita kiyA hai / upAdhyAyajI ne isa viSaya meM "samakitanA 67 bola" kI sajjhAya nAmaka svatantra pustaka rUpa meM racanA kI hai / yadyapi yaha svatantra grantha rUpa se adhyayana karane yogya hai tathApi yahAM para sthAna evaM vistAraM bhara se saMkSepa meM una 67 boloM ke nAma mAtra kA ullekha karate haiM tIna zuddhi-mana, vacana, kAyA / tIna liMga-suzruSA, rAga vaiyAvacca / pAMca lakSaNa-zama, saMvega, niveda, Astikya, anukaMpA / pAMca dUSaNa-zaMkA, AkA~kSA, vitigicchA, prazaMsA aura saMstava / pAMca bhUSaNa-sthairya, prabhAvanA, bhakti, kuzalatA aura tIrtha sevA / karma kI gati nyArI 111 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha prabhAvaka - pravacanI, dharma kathanI, vAdI, nimittabhAvI, tapasvI, vidyAsampanna, siddha, kavi | chaH AgAra - rAyAbhiyogeNaM, gayAbhiyogeNaM, balAbhiyogeNaM, devAbhiyogeNaM, gurunigraha, vRttikAntAra / cAra sadhaNA - tatvajJAna kA paricaya, tatvajJAnI kI sevA, vyApannadarzanI varjana, kuliMgI saMga varjana / cha: jayaNA - kudeva yA kucatya ke sAtha 6 prakAra kA vyavahAra na karanA, vaMdana, namana, dAna, pradAna, AlApa, saMlApa / chaH sthAna - asti, nitya, kartA, bhoktA, mukti, upAya / daza vinaya - nirmalatA ke lie ina dasa kA vinaya karanA - arihaMta, siddha, caitya, zruta, dharma, sAdhu, AcArya, upAdhyAya pravacanI, darzana / uparokta samyaktva ke 67 adhiSThAna sthAna haiM / inako pahacAnanA aura aura inakA AcaraNa karanA lAbhadAyI hai / isase samyaktva kI prApti bhI hotI hai, yA prApta samyaktva nirmala hotA hai / ina 67 adhiSThAna sthAnoM ko samyaktva ke 67 bheda yA prakAra ke rUpa meM bhI samajhe jAte haiM / aisA samyaktva prApta jIva samyaktbI evaM samyag dRSTi bana jAtA hai / isake kAraNa pratyeka kSetra meM vaha yathArtha evaM vAstavika jJAna kI buddhi se dekhatA hai, jAnatA hai aura use mAnatA hai / samyag darzana meM - jAnanA zraura mAnanA samyag jJAna se jIva jAnatA hai aura samyag darzana se jIva mAnatA hai / isalie yadi samyag jJAna hai to usakI jAnakArI bhI samyag evaM saccI hogI / ThIka isase viparIta yadi jJAna mithyA yA viparIta yA bhramapUrNa yA saMdehAspada yA saMzayAtmaka hotA hai to usakI jAnakArI evaM zraddhA bhI vaisI hI viparIta hogI / ataH sahI zraddhA ke lie jJAna bhI sahI honA atyanta Avazyaka hai / darzana arthAt zraddhA yadi samyag (saccI) hogI to jIva kI tatvoM ke viSaya meM mAnyatA arthAt mAnane kI vRtti bhI samyag hogI / ataH jAnanA aura mAnanA yadyapi svatantra aura bhinna-bhinna hai tathApi yadi ne sahayogI evaM sahabhAgI bana kara sAtha raheMge to dugunA caugunA lAbha hogA / karma kI gati nyArI 112 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 nahIM to yatheccha lAbha nahIM bhI hotA hai| tarka buddhi se dekhane para aisA prazna khar3A hotA hai ki jo jAnatA hai vaha mAnatA ? yA jo mAnatA hai vaha jAnatA hai / jo jitanA aura jaisA jAnatA hai, kyA vaha utanA hI aura vaisA hI mAnatA hai ? isake uttara meM kahate haiM ki aisA anivArya nahIM hai ki jo jAne vaha mAne hI, vaise hI jo mAne use jAne hI / yaha bhI kaI bAra anivArya nahIM dikhAI detA hai / jJAna saMgraha ke rUpa meM kaI loga saikar3oM viSayoM kA jJAna (jAnakArI) jarUra rakhate haiM, jaise ki mithyAdRSTi jIva bhI AtmA, paramAtmA, mokSAdi viSayoM kI jAnakArI rakhatA bhI hai, aura AjIvikA ke lie dUsaroM ko par3hAtA bhI hai, parantu svayaM ina viSayoM ko nahIM bhI mAnatA hai arthAt svayaM AtmA paramAtmA mokSAdi tatvoM meM zraddhA nahIM rakhatA hai / abhavya jIva bhI kaI bAra AtmA-paramAtmA, mokSAdi tatvoM kI jAnakArI, usakA acchA va paryApta jJAna bhI rakhatA hai / dIpaka samyaktva ke rUpa meM samyaktva kI upamA pAne vAlA, abhavya jIva dUsare kaI jIboM ko par3hAkara yA samajhA-bujhAkara unakI zraddhA utpanna karA detA hai lekina svayaM sadA hI mithyAtvI zraddhAhIna rahatA hai / isa taraha kaI jIva jAnate hue bhI zraddhA rakhane rUpa mAnyatA nahIM rakhate haiM / ve zraddhA vihIna jJAnavAna hote haiN| vidvAn paMDita kaI bAra ahitadarzana ke AtmAparamAtmA, mokSAdi tatvoM kA abhyAsa karate aura karAte haiM / ahiMsA Adi siddhAntoM para bhASaNa bhI dete haiM aura lekha bhI likhate haiM parantu usameM zraddhA nahIM rakhate haiM / ve sApha kahate haiM ki hama mAtra AjIvikA ke lie kisI ko par3hA dete haiM, tathA paisA milatA ho, sammAna milatA ho to bhASaNa bhI dete haiM / lekha va pustaka Adi bhI likha dete haiM / parantu hama to yahI mAnate haiM ki gAya yA azva mArakara, unakA puroDAsa banAkara yajJa karane se svarga kI prApti hotI hai / yahI hamArI zraddhA hai / jaise mandira kA eka pujArI bhagavAna kI pUjA Adi acchI taraha karatA hai, vaha kriyA-vidhi Adi kI acchI jAnakArI rakhatA hai, parantu mAnyatA yA zraddhA viSaya meM usase pUchA jAya to vaha sApha kahatA hai ki maiM to mAtra AjIvikA ke lie yaha saba kAma karatA huuN| mujhe naukarI karanA hai, mujhe to paisoM se matalaba hai / isa prakAra use zraddhA yA mAnane se koI matalaba nahIM hai / isa taraha kaI jo jAnate karma kI gati nyArI 113 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM ve yadi zraddhA ke viSaya meM kore haiM to unakI jAnakArI nirarthaka ho jAtI hai| lAbhadAyI nahIM ho pAtI hai| ThIka isI taraha zraddhA ke pakSa meM rahane vAlA sAdhaka yadi zraddhA yA apanI mAnyatA sahI rakhate hue bhI jJAna yA jAnakArI yadi sahI nahIM rakhatA hai to vaha bhI ekAntI, eka pakSIya banakara niSphala siddha hotA hai| binA samyag jJAna ke usakI zraddhA andha-zraddhA bana jAtI hai| AtmA-paramAtmA mokSa Adi tatvoM meM jJAna rahita, sirpha mAnane rUpa zraddhA rakhane mAtra se, aMdha-zraddhAlu banA huA, vaha jaldI badala bhI jAtA hai / use koI kutarka-vitarka pUrvaka buddhi kauzala se atatva viSaya meM samajhAegA to vaha usakI tarapha jhukate hue derI nahIM kregaa| aise aMdha-zraddhA vAle jIvoM ko bahuta jaldI badalA jA sakatA hai| kaI bAra camatkAra Adi nimittoM se zraddhA rakhane vAle jIva bhI jo ki samyag jJAna rahita zraddhAvAna hote haiM, ve bhI aise buddhi cAturya ke kutarka-vitarka ke jAla meM phaMsakara apanI zraddhA chor3a dete haiM / isI AdhAra para aise hI aMdhazraddhAlu logoM kA dharma parivartana karAne kA kArya kaI loga karate haiM / usakA phAyadA uThAte haiN| zraddhA alpajIvI nahIM hotI hai| vaha sadAkAla nitya evaM sthAyI hotI hai| zarta itanI hI hai ki samyaga, jJAna janya evaM usa para AdhArita honI caahie| ataH jAnanA aura mAnanA, ubhaya anyonya sahayogI evaM sahotpanna honI cAhiye / hama jitanA aura jaise jAneM, vaha jJAna bhI samyag honA cAhiye aura usake AdhAra para hamArI zraddhA bhI samyag honI caahie| samyag aura zraddhA ubhaya kI upayogitA jAnanA aura mAnanA inake dvik saMyogI cAra bheda kiye jAte haiM / (1) jAnanA aura maannaa| (2) mAnanA aura jaannaa| (3) na jAnanA aura na maannaa|| (4) mAnanA para na jAnanA / udAharaNa ke lie hama inheM cAra prakAra ke putroM ke dRSTAnta se samajha sakate haiM-A.zrI. kailAsasAgara sUrijhona maMdira 114 zrI mahAvIra jaina ArAdhanA karakA kI gati nyA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) eka prakAra kA putra vaha hotA hai jo apane pitA ko kahatA hai ki pitAjI ! maiM Apako maanuuNgaa| parantu ApakA kahanA nahIM maanuuNgaa| (2) dUsarA kahatA hai pitAjI ! ApakA kahanA mAnUMgA para Apako nahIM maanuuNgaa| (3) tIsarA kahatA hai pitAjI ! maiM na to Apako mAnUMgA aura na hI ApakA kahanA maanuuNgaa| (4) cauthA kahatA hai pitAjI ! maiM Apako bhI mAnUMgA aura ApakA kahanA bhI maanuuNgaa| pAThakoM ! Apa hI socie ki uparokta cAra prakAra ke putroM meM se kaunasA pujJa acchA aura yogya hai ? prathama yA dvitIya donoM prakAra ke putra jo ki ekAntIekapakSIya mAnyatA rakhate haiM, unheM kaise acche mAna sakate haiM ? jo pitA ko na mAne aura unakI AjJA ko mAneM, yA AjJA ko mAne aura pitA ko na mAne, ve donoM hI adhUrI zraddhA vAle haiM / tIsarA putra jo pitA aura AjJA donoM ko hI mAnane ke lie taiyAra nahIM hai, aise tInoM prakAra ke putra ayogya kahalAte haiM / pitA aura AjJA donoM ko mAnane vAlA cauthA putra hI yogya kahalAyegA / yaha to vyAvahArika kSetra meM putra kI bAta huI lekina AdhyAtmika kSetra meM bhakta aura bhagavAna ke viSaya meM putra kI hI taraha cAra bheda hote hai (1) eka prakAra kA bhakta vaha hotA hai jo bhagavAna ko mAnatA hai parantu bhagavAna kI AjJA nahIM mAnatA hai| (2) dUsarA jo ki pahale kA ThIka ulTA hai vaha bhagavAna kI AjJA ko to mAnatA hai lekina bhagavAna ko mAnane ke lie taiyAra nahIM hai| (3) tIsarA vaha hai jo mahAmithyAtvI evaM nAstika hai, vaha bhagavAna aura bhagavAna kI AjJA rUpa dharma donoM ko hI mAnane ke lie taiyAra nahIM hai| (4) cauthA param zraddhAlu evaM Astika hai jo bhagavAna ko aura bhagavAna kI AjJA yA dharma donoM ko samazraddhA se mAnatA hai / __ isa prakAra cAra putroM kI taraha cAra prakAra ke bhakta hote haiN| unameM mAtra cauthe prakAra kA putra yA bhakta hI yogyatA vAlA hotA hai, jo zraddhAvAna evaM Astika hotA hai / anya tInoM prakAra ke putra evaM bhakta ayogya-nAstika evaM anAjJAkArI hote haiM / jisa taraha eka pitA uparokta tInoM prakAra ke putroM ko putra hote hue bhI karma kI gati nyArI 115 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayogya mAnate haiM aura asantuSTa rahate haiM, ThIka vaise hI zAstra tInoM prakAra ke bhaktoM (upAsakoM) ko ayogya ThaharAtA hai| ina putroM kI taraha kaI bhakta aisI vicAradhArA vAle hote haiM jo bhagavAna ko mAnate hue bhI bhagavAna kI AjJArUpa dharma ko nahIM mAnate haiM, kyoMki bhagavAna kI AjJA rUpa dharma ko mAnanA bahuta kaThina hotA hai jabaki bhagavAna ko mAnanA bar3A AsAna hai| bhagavAna ko mAnane meM mAtra unakA svarUpa yA jIvana caritra sunakara yA samajhakara tathA camatkAra janya nimittoM kI zraddhA se mAnanA bar3A AsAna lagatA hai, jabaki bhagavAna ke dvArA kahe hue tatva yA AjJA rUpa dharma ko mAnane yA svIkArane meM par3hanA, samajhanA, jAnanA, socanA, vicAranA, cintana karanA, manana karanA, parAkSaNa karanA aura phira dimAga meM baiThAnA, evaM itanA hI nahIM, punaH usakA jIvana meM AcaraNa karanA tathA use samyag zraddhA meM sthira karanA, bar3A kaThina, lohe ke cane cabAne jaisA lagatA hai| isaliye sarala hone se bhagavAna ko mAnane ke lie vaha taiyAra hai lekina bhagavAna ke kahe hue tatva va AjJA rUpa dharma ko svIkAra karane ko vaha jaldI taiyAra nahIM hotA hai| jaise pIlA dekhakara sonA kharIdanA AsAna hotA hai, parantu kasa lagAkara kasoTI para kasanA, cheda, bheda, tApa Adi se parIkSA karake Thage na jAya, isa vRtti se kharIdanA kaThina hotA hai / saMkhyA kI dRSTi se vicAra kiyA jAya to tIsare nambara kA putra yA bhakta jo sarvathA nAstika evaM ayogya hai arthAt jo bhagavAna aura bhagavAna kI AjJA rUpa dharma ko mAnane aura svIkArane ko sarvathA taiyAra nahIM hai, aise logoM kI saMkhyA saMsAra meM sabase jyAdA hai / dUsare nambara para bhagavAna ko mAnanA lekina bhagavAna ke kahe hue, tatva yA AjJA rUpa dharma ko na mAnane vAloM kI saMkhyA AtI hai| tIsare nambara para bhagavAna ke kahe hue tatva yA AjJArUpa dharma ko mAnane vAle, parantu bhagavAna ko na mAnane vAle logoM kI saMkhyA bhI isa saMsAra meM hai / aba rahI bAta cauthe nambara kA / saccA dharmI evaM Astika-zraddhAlu vahI hai jo bhagavAna ko aura bhagavAna kI AjJA rUpa dharma ko samAna rUpa se mAnatA, svIkAratA, jAnatA, AcaraNa karatA hai / yadyapi isa cauthe prakAra ke bhakta yA putra ke jaise logoM kI saMkhyA saMsAra meM alpa hI kyoM na ho, phira bhI hai to sahI / jaise ki jisake pAsa nAva ho aura vaha use calAnA bhI jAnanA hai, to vaha pAra pahu~ca jAtA hai| vaise hI cauthe nambara kA upAsaka saMsAra samudra taira jAtA hai / isa taraha sahI jAnanA aura sahI mAnanA yahI samyag darzI kI saccI dRSTi kahalAtI 116 karma kI gati nyArI Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, ataH samyag dRSTi jIva satya ko satya hI kahegA aura asatya ko asatya hI khegaa| satya-asatya kI catubhaMgI(9) TRUE | FALSE = FALSE X (2) FALSE - TRUE = FALSEX (3) FALSE + FALSE = FALSE (6) TRUE-- TRUE = TRUE V TA jo satya ko asatya ke sAtha milA detA hai vaha mithyAtvI kahalAtA hai kyoMki satya-asatya ke sAtha milakara anta meM asatya hI ho jAtA hai, ata: yaha samyag darzana ke kSetra meM nahIM AtA hai| dUsarA bheda pahale kA viparIta hai, parantu pharka itanA hI haiM ki pahalA satya ko asatya meM milAtA haiM jabaki dUsarA asatya ko satya meM milAtA hai, jaise dUdha meM pAnI milAve yA pAnI meM dUdha milaave| isameM jitanA bheda hai utanA hI antara uparokta do bhedoM meM haiM / asatya meM satya milAne para bhI anta meM asatya hI rahatA hai / ataH yaha bhI mithyAtva kA bheda ho jAtA hai, samyaktva kA nhiiN| isa taraha mithyAtbI jIva uparokta do bhedoM vAlA hotA hai| vaha spaSTa satya svarUpa ko kabhI jAna nahIM sakatA hai| vaise hI mAnanA, dekhanA, bolanA Adi bhI viparIta hI karatA hai / asatya ko satya banAnA yA satya ko asatya banAnA, ye donoM prakriyAe~ viparItakaraNa mithyAbhAva kI hai| tIsare nambara kA bheda, jisameM asatya ko asatya hI kahanA yaha samyag-dRSTi kA kArya hai / asatya ko asatya kahane ke phalasvarUpa asatya kI nahIM lekina satya kI hI utpatti hotI hai / antataH satya hI prakaTa hotA hai / isameM mithyA buddhi nahIM hotI hai, parantu samyag dRSTi kI himmata hotI hai, usakA sAhasa hotA haiM jisase vaha asatya hI kahane, mAnane, jAnane Adi ke lie kaTibaddha hotA hai| cauthA bheda zuddha samyaktva kA hai / isameM satya ko sampUrNa satya ke rUpa meM hI svIkArane kI taiyArI hotI hai| vaha satya ko kabhI bhI vikRta nahIM karatA hai| karma kI gati nyArI 117 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usameM asatyAdi kI milAvaTa nahIM karatA hai / satya kA prAkRtika evaM vAstavika svarUpa svIkAra karanA yaha cauthe bheda kA kArya hai| yaha jAnane, mAnane, dekhane Adi sabhI kSetra meM satya ko satya rUpa meM hI svIkAra karatA hai| saMsAra meM aise cAra prakAra ke jIva hote haiM, jisameM pahale aura dUsare prakAra ke jIva bahusaMkhya hote haiM, jabaki tIsare prakAra ke jIva bahuta kama hote haiM aura cauthe prakAra ke jIva sabase kama yAne alpa hote haiM / yadyapi vakIloM kA kArya asatya ko asatya rUpa meM evaM satya ko satya rUpa meM siddha karane kA thA, parantu svArthavRtti vaza ve bhI ina dinoM donoM bhedoM ko chor3akara pahale dUsare bheda kI taraha satya ko asatya aura asatya ko satya meM pariNata karane rUpa siddha karane kA kAma karate haiM / yaha mithyA-viparIta pravRtti hI hai / ataH manuSya ko satya kA AgrahI, satyAnveSI, satya kA pakSapAtI evaM samyag dRSTi arthAt samyaktvI hI bananA cAhiye / vahI jagata ko sahI evaM saccA nyAya de sakegA, jaisAki bhUtakAla ke aneka mahApuruSoM ne kiyA thaa| inameM sulaSA jaisI mahAna zrAvikA kA bhI nAmollekha kiyA gayA hai| sulaSA ke samyaktva kI parIkSArAjagRhI nagarI kI tarapha jAte hue, aMbaDa nAmaka parivAjraka ke sAtha bhagavAna mahAvIra prabhu ne sulaSA nAmaka zrAvikA ke lie "dharma lAbha" kA AzIrvAda bhijavAyA aura kahA, he aMbaDa ! tuma rAjagRhI jAkara sulaSA nAmaka zrAvikA ko merA dharma lAbha kA sandeza jarUra khnaa| aMbaDa rAjagRhI gayA parantu usane mana meM socA ki sulaSA kaisI aurata hai ? yaha kitanI bar3I aura mahAn strI hai ? jise bhagavAna mahAvIra. ne dharma lAbha kahalavAyA hai| aura kisI ko nahIM parantu mahAvIra ne sulaSA ko hI dharmalAbha kyoM kahalavAyA ? .." ___ isa taraha UhApoha mana meM karatA huA aMbaDa parivAJaka sulaSA kI parIkSA karane ke liye kamara kasatA hai / vaha rAjagRhI nagarI ke bAhara brahmA kA rUpa banAkara logoM ko AzIrvAda dene lgaa| usakI dhAraNA thI ki zAyada isa prasiddhi va pracAra ke kAraNa sabhI ke bIca sulaSA bhI avazya aavegii| huA ThIka isake viparIta / apanI zakti se rUpa badalate hue aMbaDa ne bAda meM zaMkara, kRSNa, viSNu ityAdi ke 118 karma kI gati nyArI Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa dhAraNa kie| usane bahuta bar3I mAyAjAla khar3I kara dii| nagara ke hajAroMlAkhoM loga usake AzIrvAdArtha evaM darzanArtha umar3ane lage / aMbaDa unameM sulaSA ko DhaDhane lagA / Akhira sulaSA na AI, so nahIM AI / anta meM thakakara, parezAna hokara usane tIrthaMkara kA rUpa banAyA aura apanI mAyAjAla se samavasaraNa kA rUpa nirmANa kiyA / yaha pracArita kiyA gayA ki paccIsaveM tIrthaMkara rAjagRhI nagarI meM padhAre haiM aura sabako dharma lAbha de rahe haiM / aisI khUba prasiddhi sunakara hajAroM-lAkhoM logoM kI bhIr3a jamane lagI, parantu isase bhI sulaSA Tasa se masa na huI / satyavAdI samyag dRSTi sulaSA ne jo kabhI bhI asatya ko satya evaM satya ko asatya kahane ke lie taiyAra nahIM thI, satya siddhAnta zAstra ke AdhAra para vicAra kiyA ki - tIrthaMkara to mAtra caubIsa hI hote haiM / paccIsaveM tIrthakara na to kabhI hue haiM aura na kabhI hoMge | itanA hI nahIM varan isa bharata kSetra meM eka samaya meM eka sAtha do tIrthaMkara kabhI bhI nahIM hote haiM / aisA sarvajJa kA vacana hai / vartamAna meM jabaki caubIsaveM tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmI vidyamAna haiM, taba phira paccIsaveM tIrtha ke hone yA Ane kA prazna hI khar3A nahIM hotA hai / bhale hI samavasaraNa Adi kI racanA kyoM na ho, parantu paccIsaveM tIrthaMkara to ho hI nahIM sakate haiM / M isa prakAra apane samyag rUpa saccI zraddhA se parIkSA karake sulaSA zrAvikA samavasaraNa kI racanA sunakara bhI sarvathA raMjamAtra bhI vicalita na huI aura na gaI / Akhira hAra svIkAra kara aMbaDa parivAjraka eka zrAvaka kA rUpa lekara sulaSA zrAvikA ke ghara pahu~cA aura hAtha jor3ate hue, natamastaka hokara vinIta bhAva se sulaSA ko kahA ki - he devI ! Apako bhagavAna mahAvIra ne dharmalAbha kahalavAyA hai / yaha sunate hI sacce tIrthaMkara sarvajJa prabhu mahAvIra kA nAma evaM unakI tarapha se "dharmalAbha" kA sandeza sunate hI sulaSA harSa vibhora hokara nAca uThI / vAstava meM sulaSA satyazodhaka yathArtha tatva rucivAlI evaM zuddha samyag dRSTi zrAvikA thI, jisane samyag darzana se apanA jIvana dhanya banAte hue, aisI anupama sAdhanA kI jisase usane tIrthaMkara nAma karma upArjana kiyA / AgAmI caubIsI meM tIthakara banakara mokSa jAne kA saubhAgya prApta kiyaa| aisI eka viduSI zrAvikA ke jaisI hI samyag zraddhA hameM bhI rakhanI cAhie, jisase hama bhI zuddha samyag dRSTi vAle bana sakeM / karma kI gati nyArI 119 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdha zraddhA aura sabhyaga zraddhA zraddhA do prakAra kI hotI hai-(1) samyag zraddhA, (2) aMdha zraddhA / samyag jJAna janya zraddhA ko samyag zraddhA kahate haiM / ThIka isase viparIta aMdha zraddhA meM tatva viSayaka samyag jJAna yA tatva ruci Adi utpanna nahIM hotI hai, parantu camatkAra janya duHkha nivRtti evaM sukha prApti ke nimittoM se utpanna huI zraddhA aMdha zraddhA kahalAtI hai / aMdha zraddhAlu vyakti tatvajJAna kI prApti ke lie yA tatvArtha yA yathArtha, vAstavika satyajJAna ke lie koI prayatna yA puruSArtha nahIM karatA hai kyoMki vaha mUlataH tatvaruci jIva nahIM hai / ataH vaha AtmA-paramAtmA mokSAdi tatvoM meM na to jJAna hI samyag rakhatA hai aura na hI samyag zraddhA rakhatA hai| aMdha zraddhAlu mAtra saMsAra kA rAgI evaM sukha lipsu jIva rahatA hai / yenakena upAyena duHkha nivRtti ho jAya aura sukha kI prApti ho jAye aise nimittoM ko hI vaha mAnatA hai / cAhe ye kArya bhagavAna ke nAma se, devI-devatAoM ke nAma se yA tyAgI-tapasvI guruoM ke AzIrvAda se pUrNa hoN| parantu use deva-guru-dharma kI ArAdhanA-bhakti yA upAsanA se jitanA matalaba nahIM hotA hai, usase jyAdA sukha prApti kA evaM duHkha nivRtti kA usakA lakSya hotA hai| zAdI honA, saMtAnotpatti honA, sampatti kI prApti honA, aizvarya bhogavilAsa ke sAdhanoM kI prApti honA, yaza, kIrti, pratiSThA, sattA Adi kI prApti honA, inhIM saba sAMsArika sukhoM ko sukha prApti rUpa mAnakara vaha baiThA hai / ataH inakI prApti ke lakSya se vaha deva-guru-dharma kA bhI upayoga karatA hai / bhagavAna ke darzana-pUjA-pATha, yAtrA Adi evaM strota pATha, japAdi samyag sAdhanA ko bhI vaha sukha prApti ke lie karatA hai| "kaue kA baiThanA aura DAlI kA giranA" aise Akasmika nimitta kI taraha vaha deva-guru-dharma kI sAdhanA se camatkArika nimittoM ko mAnakara unameM aMdha zraddhA rakha letA hai / aura unakI upAsanA isI hetu ko siddha karane ke lie karatA rahatA hai / deva-deviyoM ke pAsa jAkara santAna yA sampatti prApti hetu mAnatA yA Akhar3I rakhatA hai| laoNTarI khula jAve, isake lie vaha deva-guru ke ArzIvAda prApti hetu prayatna karatA hai| camatkAra karane vAloM ke pIche vaha aMdhazraddhA se bhAgatA-phiratA hai / vItarAga bhagavAna aura tyAgI tapasvI guruoM ko evaM deva-deviyoM ko vaha apanI 120 karma kI gati nyArI Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ icchA pUrti kA nimitta evaM AdhArabhUta kAraNa mAna letA hai / isI taraha vaha zaMkha, kaI prakAra kI vidhiyoM meM AzA rakhakara aMdhazraddhA se bhA~gatA zrIphala Adi rahatA hai / jina deva-guru-dharma kA upayoga saMsAra nivRtti, bhava-mukti evaM Atma kalyANa tathA karma-kSaya (nirjarA) rUpa, Atma zuddhi ke liye thA, unakA upayoga aMdhazraddhAlu vyakti ne sAMsArika duHkha nivRtti tathA bhautika paudgalika, vaiSayika sukha prApti ke lie kiyaa| yahAM jAne se sukhI banUMgA, inase merI icchA pUrti hogI, unase AzA phalIbhUta hogI, aisI aMdhazraddhA kI vicAradhArA meM vaha, yahA~-vahA~ bhAgatA phiratA hai / jo bhI deva ho, vaha unake saikar3oM mantroM kA jApa karatA rahatA hai / vaha yahA~-vahA~ kisI bhI deva ke pAsa jAtA rahatA hai / isa prakAra kI samyag tatva-jJAna rahita aMdha zraddhA kA patana evaM parivartana jaldI ho sakatA hai, use koI bhI jaldI se badala sakatA hai, kyoMki jJAnajanya zraddhA na hone ke kAraNa vaha kabhI bhI apanI zraddhA se cyuta ho sakatA hai / isalie sahI evaM saccI zraddhA ko mahApuruSoM ne samyag - tatvajJAna janya batAI hai | AtmAparamAtmA, mokSAdi tatvoM ke yathArtha, vAstavika jJAna janya samyag darzana rUpa saccI zraddhA ko hI samyag zraddhA kahate haiM / yahI samyag zraddhA deva-guru-dharma kI zraddhA, unakI ArAdhanA yA upAsanA samyag karAtI hai / AcaraNa bhI sahI hotA hai / unakI upAsanA karmakSaya rUpa nirjarA - pradhAna evaM Atma-kalyANakArI hotI hai / aise samyag darzana se hI bhava mukti, saMsAra mukti-AtmA zuddhi evaM mokSa siddhi milatI hai / samyag darzana kI anivAryatA para kaha diyA hai ki baMsaNa bhaTTho bhaTTho, daMsaNa caraNa rahiyA sijjhai, daMsaNa samyag darzana se tata fea nahIM hotA hai, samyag darzana rahita jIva ko karma kI gati nyArI jora dete hue zrI vIra prabhu ne yahAM taka rahiyA na sijjhaI / rahiyA na sijjhaI // - uttarAdhyayana sUtra bhraSTa, bhraSTa hI ginA jAtA hai, aisA samyag darzana rahita cAritra se rahita jIva kadAcita mukta ho bhI jAya, parantu kabhI bhI mokSa nahIM milatA hai / ataH mokSa prApti ke 121 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie, samyag darzana kI prApti atyanta Avazyaka hai, anivArya hai / samyag darzana mokSa prApti kI prAthamika AvazyakatA hai / ataH samyag darzana ke lie puruSArtha karanA caahiye| . eso paMca namukkArozrI namaskAra mahAmaMtra ke chaThe pada para "eso paMca namukkAro" pATha diyA gayA hai / isameM "eso paMca namukkAroM' - zabda bahuta hI mahatvapUrNa evaM kImatI haiM / namaskAra mahAmantra ke isa chaThe pada kI tulanA nava pada ke chaThe samyagdarzana pada ke sAtha karane para donoM meM samAnatA yAne sAdRzyatA spaSTa dikhAI detI hai / isase yaha pratIta hotA hai ki "aiso paMca namukkAroM' ke artha meM hI samyag darzana kA sahI artha hai / eso+paMca+namukkAroM = eso paMca namukkAro / aiso = ina (yahI) paMca = 5 (paMca parameSTI arthAt navakAra maMtra meM uparokta pAMca padoM meM jo arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya sarva sAdhu Adi paMca parameSTI haiM, unhIM pA~ca kA "eso paMca" pada se arthagrahaNa kiyA gayA haiM / ina pAMca ko hI namaskAra hai / yahI abhigrahika, anabhigrahika Adi mithyAtva nivRtti rUpaka saccA namaskAra kiyA gayA haiN| isase spaSTa samyag darzana rUpa saccI zraddhA kA bodha hotA haiM / ataH "eso paMca namukkAro" yaha chaThA pada navapada ke chaThe pada samyagdarzana kA sahI artha meM dyotaka hai| isameM "paMca" saMkhyAvAcI zabda se aura "aiso" arthAt inhIM pAMca-arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu ke alAvA kisI anya ko grAhya nahIM kiyA gayA hai| ataH chaThe pada se ina aura aise pAMca arihaMtAdi ko namaskAra kiyA gayA hai, arthAt (1) arihaMta aise bItarAga bhagavAna ko namaskAra, (2) siddha, buddha mukta aise siddha bhagavAna ko namaskAra (3) paMcAcAra pravINa aise AcArya bhagavantoM ko namaskAra, (4) pAThaka evaM vAcakavarya jJAnadAtA aise upAdhyAyoM ko namaskAra, (5) samasta loka meM rahe hue, siddhi mArga ke sAdhaka, virakta, vairAgI, tyAgI, tapasvI sAdhu-munirAjoM ko namaskAra kiyA gayA hai| inake atirikta anya kisI ko nahIM / ataH "aiso paMca" yaha pada eka maryAdA evaM sImA: bAMdhane vAlA hotA hai| jo arihaMta, siddhAdi pAMca kI vyAkhyA evaM pada para Ate haiM, unheM namaskAra avazya kiyA gayA hai, parantu ina pAMca kI vyAkhyA meM jo nahIM AtA hai evaM ina pAMca ke jaisA svarUpa jinakA nahIM hai, unako namaskAra nahIM kiyA gayA hai| yaha pramANa dikhAne ke lie arihaMta Adi pAMcoM ke niyata guNoM kI saMkhyA nimnAnusAra darzAI gaI hai 122 karma kI gati tyArI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. arihaMta ke 2. siddha ke 3. AcArya ke 4. 5. upAdhyAya ke sAdhu ke ina pAMcoM (paMca parameSThi) ke kula 12 guNa 8 guNa 36 guNa 25 guNa 27 guNa 108 guNa haiM / uparokta guNa hI paMca parameSThi ke svarUpa ke dyotaka haiN| guNa hI guNI ke sacce dyotaka hote haiM arthAt guNa se hI guNI kA saccA svarUpa pahacAnA jAtA hai / guNa aura guNI meM abheda sambandha hai / rakheM aura anya 1-2 ke prati sahI artha meM samyaktvI nahIM " eso paMca namakkAroM" pada meM saMkhyAvAcI "paMca" zabda se "na nyUnAdhikya" kA spaSTa bodha hotA hai, arthAt pA~ca se to na kama aura na hI adhika, nizcitatA evaM sthiratA kA bodha "pAMca " zabda karAtA hai / ataH na nyUna yAne ina pAMca parameSThi se kama saMkhyA meM arthAta 2-3 yA 4 hI mAneM ora 1-2 ko na mAneM tathA mAne hue 2 - 3 ko hI namaskAra kareM, unhIM ke prati zraddhA zraddhA na rakheM, na mAneM, namaskArAdi na kareM, vaha kahalAyegA / ina paMca parameSThi meM do deva aura tIna guru milAkara pAMca hote haiM / arihaMta aura siddha ye do deva (bhagavAna) hai aura AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu ye tIna guru haiM / koI yaha kahe ki maiM to pratyakSa dikhAI dete, ina guruoM ko hI mAnatA hUM parantu deva tatva jo parokSa haiM, unheM nahIM mAnatA hU~ to baha pAMcoM hI parameSThi ko na mAnane ke kAraNa mithyAtvI kahalAtA hai / ThIka isase viparIta koI deva tatva ko mAneM aura guru tatva ko na mAneM to vaha bhI mithyAtvI kahalAtA hai / ataH " eso paMca namakkAro pada se pAMcoM hI parameSThi ko saMyukta rUpa se mAnate hue, namaskAra karanA yahI samyag darzana hai / na nyUnAdhika arthAt kama-jyAdA mAnanA / vyaktigata samakita dene kI dukAna samyaktva koI bAjArU cIja nahIM hai arthAt 2-5 rupaye meM yaha bAjAra meM kitA nahIM hai / samyak darzana yaha AtmA kA guNa hai, jo tatvArtha zraddhA se prakaTa hotA karma kI gati nyArI 123 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai | guru Adi vyakti adhigama mArga se utpanna samyaktva meM nimitta mAtra / phira bhI adhigama mArga se kisI ko samyaktva prApta karAne meM sahAyaka nimitta bane hue upadezaka guru Adi hI " merA samakita lo - merA samakita lo" "isa prakAra dukAnadAra kI taraha apanI pur3iyA~ meM bAMdha kara samakita becate haiM / unake aise samakita kA chipA huA artha yaha hai ki - "mujhe hI mAnoM aura kisI ko nahIM / " maiM jo kahatA hUM, vaise hI, aura vahI karo / dUsaroM ko mata mAnoM aura dUsaroM kA kahA huA bhI mata mAnoM / mere hI sampradAya, paMtha yA gaccha ko mAnoM aura anya kisI sampradAya paMtha yA gaccha ko mata mAnoM / mujhe hI vandana karo aura kisI ko hAtha mata joDo / aisA haldI ke gAMTha kI pur3iyA kI taraha ve apanA samakita becate haiM / kharIdadAra grAhaka bhI santuSTi ke sAtha aisA mAnatA hai ki - " maiMne amuka mahArAja sA. se samakita liyA hai / maiM amuka mahArAja sA. ko hI mAnatA hU~ / anya mahArAja sA. ko nahIM mAnatA / aisA bAjArU samakita becane vAle vyApArI bhI haiM, evaM kharIdane vAle grAhaka bhI haiM / vAstava meM dekhA jAya to isa vRtti meM na to koI samyaktva hai aura na hI koI zraddhA hai / yaha mAtra sampradAya kI khicar3I pakAne kA cUlhA hai / jisa taraha eka vyApArI apane grAhaka khar3e karatA hai, vaise hI vyaktigata samakitadAtA guru apane nijI bhakta khar3e karate haiM, na ki sacce tatvArtha zraddhAlu samyagdarzanI / isase sampradAyavAda kA viSa panapatA hai / pariNAmasvarUpa rAga-dveSa kI vRddhi hotI hai aura IrSyA-dveSa kA vAtAvaraNa banatA hai / isameM krodhAdi kaSAya palate haiM, jisase samaya Ane para hiMsA Adi pApAcAra bhI hotA hai / eka hI dharma ke bhinna-bhinna saMmpradAya vAle paraspara nindA Adi karate hue, apanI sAmpradAyika nIMva majabUta karate haiM / isa taraha apanI dukAnadArI calAte haiN| rAjagharAnoM meM jaise viSa kanyA nirmANa kI jAtI thI vaise hI sampradAyavAda ke jahara vAle viSaile bhakta nirmANa karane kA kAma kaliyuga meM apanA samakita becane vAle karate haiM / " samakita " yA samyag darzana yaha kisI kI vyaktigata dharohara nahIM hai / yaha tatvArtha zraddhAn svarUpa Atma guNa rUpa hai / yathArtha satva kisI vyakti vizeSa ke ghara kA nahIM hotA hai, yaha sUrya ke prakAza kI taraha sarva vyApI hotA hai / carama satya kA svarUpa eka hI hotA hai na ki bhinna-bhinna / ata: acchA yaha ho ki hama kisI vyakti vizeSa ko hI mAnane kA vyaktigata samakita na svIkArate hue, yathArtha tatva, zraddhArUpa samyagdarzana hI svIkAra kareM / 124 karma kI gati nyArI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI taraha vyaktigata samakita dAtAoM kA sahI kartavya yaha hai ki sAdhaka ko deva-guru-dharma evaM AtmA-paramAtmA-mokSAdi yathArtha tatvoM kA samyaga dhana upArjana karAte hue samyagdarzana prApta karAveM / guru ko cAhiye ki ve apanI mahattA na dikhAte hue, vItarAga, sarvajJa prabhu kI mahattA dikhAe / sAdhaka ko apanA nijI bhakta na banAte hue sarvajJa vItarAgI arihaMta prabhu kA bhakta bnaaveN| use apane kahe hue mArga para na calAte hue, sarvajJopadiSTa tIrthaMkara kathita dharma mArga para calAne kA kartavya guru ko nibhAnA caahiye| sAdhaka ko mujhe mAnane rUpa mere meM hI zraddhA rakho, aisA na kahate hue sarvajJa vItarAgI-arihaMta bhagavAna meM evaM unake vacana meM zraddhA rakho, aisA sikhAnA cAhie / yahI guru kA kartavya hai / vAstava meM aisA zuddha samyagdarzana sabhI jIvoM ko prApta karAnA, yaha guru kA mukhya kartavya hai| isa nIti kA pAlana karane se sampradAyavAda kA viSa kama hogA aura zAzvata dharma kA jhaNDA sadA hI laharAtA rhegaa| isa taraha vyaktigata samakita becane kI dukAndArI calAnA mahApApa hai / samrATa zreNika ko zraddhA kI kasauTI magadha deza kI rAjadhAnI rAjagRhI nagarI ke adhipati samrATa zreNika mahArAjA carama tIrthapati zramaNa paramAtmA zrI bhagavAna mahAvIra svAmI ke parama upAsaka bane the / sarvajJa prabhu se samasta tatvoM kA yathArtha samyagjJAna prApta karake sacce parama zraddhAlu bane the| unakA sambagdarzana vizuddha kakSA kA thA / yadyapi ve avirati ke udaya vAle the, ataH unake jIvana meM sAmAyika-vrata-paccakkhANa Adi virati dharma nahIM A sakA thA / cAritra mohanIya kA prabala udaya thA jisase vrata-paccakkhANa virati kA AcaraNa ve nahIM kara pAye / lekina darzana mohanIya karma evaM anantAnubandhI saptaka ke sarvathA kSaya hone se ve vizuddha samyakdarzana pA sake evaM uttarottara Age bar3hate hue, apane samyaga darzana ko "kSAyika" kI kakSA meM pahu~cA sake / jIvanabhara paramAtmA mahAvIra prabhu kI parama bhakti karake mAtra samyagzraddhA ke bala para unhoMne sarvocca kakSA tIrthakara nAma karma bhI upArjana kiyA, jisake phalasvarUpa ve AgAmI caubIsI meM padmanAbhasvAmI nAmaka prathama tIrthakara banakara mokSa sidhAreMge / karma kI gati nyArI 125 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devaloka ke devatAoM ne samrATa zreNika ke samyag darzana kI kaI bAra vicitra ne unakI sacoTa zraddhA ko zraddhAlu rAjA apanI zraddhA meM ve dhanya the | aise zuddha samyaktvI zreNika mahArAjA the / DhaMga se parIkSA bhI kI / garbhavatI sAdhvI evaM macchImAra sAdhu kA rUpa lekara devatAoM DigAne kA prayatna bhI kiyA; parantu zreNika jaise parama acala aTala rahe / kaThina kasauTiyoM meM se pasAra hue, mahAsatI parama zraddhAlu sulaSA zrAvikA ke jIvana meM prathama saMtAnotpatti kA abhAva hote hue bhI unhoMne kabhI bhI apanI samyagzraddhA ko vicalita nahIM kiyA / unhoMne kabhI rAgI -dveSI - devI-devatAoM kI mAnatA, Akhar3I mAnane kA pApa nahIM kiyA / unhoMne mithyA dharma kA AcaraNa kabhI bhI nahIM kiyA / yogAnuyoga battIsa putroM kI prApti hone para evaM bhavitavyatAvaza battIsa hI putroM kI cer3A rAjA ke sAtha yuddha meM mRtyu bhI ho gaI, tathApi unheM raMja mAtra bhI zoka nahIM huA / aMbaDa parivrAjaka kI parIkSA meM bhI pAra utarakara sulaSA zrAvikA ne apane samyag darzana kI sahI artha meM rakSA kI, evaM AgAmI cauvIsI meM tIrthaMkara banane kA saubhAgya prApta kiyA / mAlavadeza kI ujjayinI (ujjaina) nagarI ke prajApAla rAjA kI do putriyAM | mithyAzAstra par3hI huI sura sundarI, mithyAmati thI jabaki karma-dharma kA samyag siddhAnta par3hI huI mayaNA sundarI zuddha' samyag dRSTi zrAvikA thI, jisane apane pati zrIpAla rAjA ko bhI zuddha samyag dRSTi zrAvaka banAyA thA / mayaNA zrIpAla ke jIvana meM Ae hue saikar3oM kaSToM evaM duHkhoM ke dvArA unakI samyag dRSTi-zraddhA kI parIkSA huii| phira bhI zrIpAla - mayaNA dampatti zraddhA kI kasauTI para pUre sau TakA khare utare / siddhacakra rUpa navapada kI paramabhakti evaM upAsanA karake, unhoMne apanA kalyANa sAdha liyA / isa taraha unhoMne naveM bhava meM mokSa jAne kA adhikAra prApta kiyA / aise samyag zraddhAvaMta mayaNA - zrIpAla kA Adarza Aja bhI " zrIpAla rAsa" ke rUpa meM upalabdha hai | 1 126 karma kI gati nyArI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA zrIkRSNa ne bhagavAna nemInAtha se samyag dharmaM evaM jIvAdi tatvoM kA samyag jJAna samajhakara samyag darzana prakaTa kiyA / yadyapi vrata - virati paccakkhANa kA AcaraNa unase nahIM ho pAyA, phira bhI yAdavAdhipati zrIkRSNa ne sahI samyagdarzana ke AdhAra para AgAmI caubIsI meM tIrthaMkara banane kA sarvocca puNya upArjana kiyA / ve 12 veM amamasvAmI nAmaka tIrthaMkara banakara mokSa meM jAveMge / parama jinabhakta rAvaNa vizuddha ne samyag darzana ke bala para patnI mandodarI ke sAtha, aSTApada girI (mahAtIrtha ) para prabhu bhakti meM tallIna banakara tIrthaMkara nAma karma upArjana kiyA | mahAvideha kSetra meM tIrthaMkara banakara, ve bhI mokSa meM jAveMge / 8 gyArahavIM zatAbdI meM gujarAta kI gaddI para Ae rAjA kumArapAla ne kalikAla sarvajJa pU. hemacandrAcArya mahArAja se arihaMta dharma prApta karake, parama zuddha samyaktva ratna prApta kiyaa| sAtha hI deza virati rUpa zrAvaka dharma yogya bAraha vrata svIkAra karake ve paramArhat jaina zrAvaka bane / unakI samyag zraddhA anupama evaM vizuddha kakSA kI thI / unhoMne bhI sva- AtmA kA kalyANa sAdhA evaM alpa bhavoM meM hI mokSa sidhAveMge | zAstroM meM aise saikar3oM dRSTAnta haiM evaM caritra granthoM meM aise aneka mahApuruSoM ke caritra likhe gaye haiM, jinhoMne samyag darzana rUpI ratna ko pAkara hI mokSa gaye haiM / tathA anAgata (bhaviSya) kAla meM bhI jAveMge / aise samyag darzana se mokSa kI prApti ho, isalie paramAtmA pArzva prabhu ke caraNa kamala meM antima prArthanA isa prakAra kI gaI hai tuha sammatte laddha cintAmaNi kappapAya vanmahie / pAvaMti avigdheNaM, jIvA ayarA maraM ThANaM ||4|| "zrI uvasaggaharaM strota" meM caudaha ( cartudaza) pUrvadhArI pa. pUjya bhadrabAhu svAmI likhate haiM ki - he prabhu ! cintAmaNi ratna aura kalpavRkSa se bhI adhika karma kI gati nyArI 127 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (mahimAzAlI-lAbhadAyaka) aisA ApakA samyag darzana-samyaktva rUpI ratna pAkara aneka jIva nivighna-vighnarahita, janma-maraNa rahita ajarAmara aise mokSa pada ko yathAzIghra hI prApta karate haiN| yahI prArthanA maiM mere lie karatA hU~ ki maiM bhI aisA ApakA vizuddha samyag darzana prApta karake mokSa pada ko prApta karUM / isI taraha aneka bhavyAtmAe~ bhI Apako parama zraddhA rUpa samyag darzana-samyaktva ratna ko prApta karake bhaviSya meM mokSa pada ko prApta kareM / aise sabhI jIvoM ke prati zubha manokAmanA evaM prArthanA prabhu caraNa meM zuddha bhAva se prakaTa karatA huuN| sabhI vizuddha zraddhAlu bneN| sabhI kA kalyANa ho / isI zubhecchA ke sAtha........"samAptam / "sarve'pi santu zraddhAvantaH / " . // iti zaM bhavatu sarveSAm // 128 karma kI gati syArI Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalacada grapa ke saMsthApaka sva0 zrI caudharI maMgalacaMdajI chaganAjI ke smaraNArtha janma : 24-3-1906 - svargavAsa : 13-5-1971 Apake dvArA va Apake parivAra dvArA nimna zubha kArya sArmika bhAI bahanoM ke liye karAyA va apane jIvana kI AtmA kI zuddhi ke liye sAtha meM khuda ne bhI bhAga liyaa| upadhAnatapa, AbujIyAtrA saMgha evam Abu meM ghara mandira, maMDAra meM upAzraya, kalakattA meM pAThazAlA, sameta zikharajI kA charIpAlatA saMgha, AbUroDame tInoM viSayoM ke sAtha DigrI kAleja, maMDAra meM navakArazI, varaSIdAna Adi ke kAryoM meM dhana dravya kI sada-upayoga kiyaa| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnA strI sumatinAthAya namaHWan pa.pU.munirAja zrI aruNavijayajI mahArAja sAheba Adi muni maNDaLa ke vi0 saM0 2043 ke cAturmAsa meM zrI jaina zvetAmbara tapAgaccha saMgha jayapura dvArA sarva prathamabAra Ayojita cAturmAsika ravivArIya dhArmika zikSaNa zivira meM cala rahI ravivAsarIya sacitra vyAkhyAnamAlA + "karma kI gati nyArI' ke viSayaka pravacana zRGkhalA ko prastuta yaha chaThI pustikA zrImati jIvanakumArI hIrAbhAI caudharI ko bhAvanA se evama dasa upavAsa ke yAdagAra meM zrI jaina zvetAmbara tapAgaccha saMgha, jayapura ne mudrita karavAkara prakAzita kI hai| mudraka : ajantA priNTarsa, ghI vAloM kA rAstA, jauharI bAjAra, jayapura-302093