Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇન. એ ખ્યા
| . ૪૬૨
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનસંધ્યા.
(સામાજિક નવલકથા )
લેખક: મહીપતરાય જાદવજી શાહ,
પ્રકાશક : નગીનદાસ જાદવજી શાહ,
વિ. સં. ૧૭ : વ. સં. ૨૪૬૭
ઈ. સ. ૧૯૪૦
કિંમત : અમૂલ્ય.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમવૃત્તિ ના ૬૦
* સુકક : શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ, શ્રી મહાદય પ્રી. પ્રેસ-ભાવનગર.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શેઠ નરસીદાસ જગજીવનદાસ
શ્રી મહાદય પ્રી. પ્રેસ--ભાવનગર.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વસ્થ દાદાજીને અલિ.
હરિગીત છંદ.
૧
નરિસહુ નામ ધરાવીને નરિસહુ સમ કામા કર્યાં, નિજશકિત સમ ભકિતવડે દીનજનતણાં દુ:ખ હર્યાં; જીવન હતુ... નિશદિન અહા ! ઉપકાર કરવામાં બલી, સ્વર્ગસ્થ દાદાજી ! તમે આજે સ્વીકારો અજલિ.
ગુરુદેવ પર ભક્તિ અનુકરણીય તમ જોઈ હતી, વાત્સલ્યકેરી ભાવના અમ પર સદા વિકસી હતી; છે ધન્ય પરિજન વર્ગને મૂકી ગયા પાછળ વલિ, સ્વસ્થ દાદાજી ! તમે આજે સ્વીકારા અજલિ.
૩
સિત્તેર પર એ (ર) વર્ષ જીવી દીર્ઘજીવી તમે થયા, કલ્યાણકેરી ભાવનાનાં પૂર જીવનમાં શ: સવત્સરીા ત અર્પે બધા આજે મળી, સ્વસ્થ દાદાજી ! તમે આજે સ્વીકારો અંજલિ.
સ ૧૯૯૭ માગશર શુદ ૮ શનિવાર, પ્રથમ સંવત્સર દિન
લિ સ્વસ્થ દાઢાજીના ચરણક કરો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શેઠ નરસીદાસ જગજીવનદાસ શાહનું
સંક્ષિપ્ત જીવનવૃતાન્ત.
આ સામાજિક પ્રશ્ન ચર્ચત પ્રત્યે જે પુણ્યપુરુષને અર્પણ કરવામાં આવ્યા છે તેમના જીવનની રૂપરેખા જનતા સમક્ષ રજૂ કરવી એ આવશ્યક બીના છે.
જનતા જેને રામરાજ્ય એવું બીજું ઉપનામ આપે છે તે ભાવનગર શહેરના પ્રતિષ્ઠિત જેન વસાશ્રીમાળી કુટુંબમાં શ્રી નરસીદાસને જન્મ વિ. સં. ૧૯૨૪ની સાલમાં થયો હતો.
શ્રી નરસીદાસને લગભગ આઠ વર્ષની વયના મૂકીને તેમના પિતાશ્રી શેઠ જગજીવનદાસ સ્વર્ગવાસી થૈયા હતા, જ્યારે તેમના મોટાભાઈ શ્રી જીવરાજભાઈને શિરે તેમના ઉછેર તેમજ કેળવવાનું કાર્ય આવી પાયું હતું જે તેમણે પિતાતુલ્ય બનાવ્યું હતું. - શાન્તમૂર્તિ મુનિવર્ય શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી જેવા સદ્દગુરુના યોગે બાલ્યકાળમાંથી શ્રી નરસીદાસમાં ધાર્મિક સંસ્કાર પડ્યા હતા, જે તેમના જીવનના અંતપર્યત જેવા ને તેવા સ્વરૂપમાં નજરે પડતા હતા.
. સં. ૧૯૩૮ની સાલમાં શ્રીમતી પાર્વતીબાઈ સાથે લગ્નગ્રંથીથી જોડાયા હતા અને તેમનાથી સંતતિમાં બે પુત્રો* અને બે પુત્રીઓ થયાં હતાં.
ભાવનગરમાં ચાલતી પેઢીને વહીવટ તેમણે પિતાની ભરજુવાનીમાં જ હાથ ધર્યો હતો અને કુશળતાથી આગળ ધપાવી સારી નામન્ય સંપાદન કરી હતી.
પ–ટી. જાદવજીભાઈ અને શ્રી. પરમાણંદદાસ પુત્રીઓ–બીમતી પુનીબહેન અને ચંપાબહેન
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી. નરસીદાસની વૃદ્ધાવસ્થામાં પેઢીને સલો કારભાર તેમના પુત્ર શ્રી. જાદવજીભાઈ તેમ જ શ્રી. પરમાણુદાસભાઈએ સંભાળી લઈ પિતાશ્રીને નિવૃત્તજીવન ગાળવામાં વધુ અનુકૂળતા કરી આપી હતી.
પિતાના નિવૃત્તજીવનમાં સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, દેવપૂજન વગેરે ધર્મકૃત્યો યથાશક્તિ ચાલુ જ રાખતા હતા. એવામાં ગાનુયોગે સં. ૧૯૮૮ની સાલમાં શ્રી સમેતશિખરજી જેવાં દૂરનાં તીર્થની યાત્રાઓનો લાભ પણું પિતાના જીવનમાં લઈ શક્યા હતા. ' - શ્રી. નરસીદાસ મુંબઈ ખાતે સં. ૧૯૪૯ માં પહેલી જ વાર આવ્યા હતા એમ નહિ, પરંતુ સં. ૧૯૯૩ માં પણ આવ્યા હતા. પુનઃ ભાવનગર ગયા; પરન્તુ તબિયત નાદુરસ્ત રહેવા લાગી, તેથી મુંબઈના સારા વૈદ્ય અને ડોકટરને લાભ મળે એવા હેતુથી સં. ૧૯૯૬ ના માગશર સુદ ૫ ને રોજ તેમને તેમના મોટા પુત્ર શ્રી. જાદવજીભાઈ પિતાની સાથે મુંબઈ લાવ્યા.
વિધિનું નિર્માણ કાંઈ જુદું જ હશે તેથી સં. ૧૯૯૬ ના માગશર શુદ ૮ ની રાત્રે જી. આઈ. પી. ના માટુંગામાં ભેજનિવાસમાં તેઓ સમાધિપૂર્વક સ્વર્ગસ્થ થયા. પરમાત્મા સદ્દગતના આત્માને અમર શાન્તિ અર્પે ! એ જ ભાવના.
“ | heartily wish good blessing to his soul. Such is my pray to God.”
M. J. Shah.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
{ આભાર
મારી પાસે હતે એક દેહ અને તેને સજવાના આભૂષણો. અને તે આભૂષણે યોગ્ય રીતે સજવામાં મેં બનતે પ્રયાસ કર્યો અને તેમાં મને સહાય કરી શ્રીયુત કીશોરચંદ નવલચંદ શાહ સુધારા કરવામાં, શ્રીયુત માવજીભાઈ દામજીભાઈ શાહે કાવ્ય કારમાં, શ્રીયુત શાન્તિલાલ ભાઈ ઝવેરીએ મુખપૃષ્ઠ માટે સુંદર સુશોભિત કલામય ફોટોગ્રાફ આપવા માટે
અને હું તેઓની સહાય માટે માનું છું તેમને આભાર!
મહીપત શાહ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
વિષય
૧ ઉષા .. ૨ ઊરનાં સ્મરણ ૩ દવાખાનામાં ... જ દુઃખદ મૌન - ૫ હૃદય . ૬ નવવધૂ ... ૭ દારિદ્ર૮ કેની ખાતર... ૯ માતાની શયા... . ૧૦ મૃત્યુના કાંઠે ૧૧ અંધકાર પાછળ. ૧૨ આછાં અજવાળાં ૧૩ વ્યર્થ આશા .... ૧૪ સમાજનાં બંધન ૧૫ સડતી ભીતરમાં..
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન સંધ્યા
લેખક : મહીપતરાય જાદવજી શાહુ.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
"ઊષા
વિશ્વનું વિરાટ કલેવર ઉષા અને સંસ્થાનાં સોનેરી વસ્ત્રોથી અવૃત ન બન્યું હોત તો? સંસારવાડીની વિશાળ કું જેમાં ઉષા અને સંધ્યાનાં લલિત નૃત્ય ન થતાં હતા તે જગતના મંડપ તળે એ રસમય કાળે ન રેળતાં હોત તો? આ વિરાટ વિશ્વ આજના પશુ જેવા રાજાઓના રસહીન હૃદય જેવું વેરાન અને ભયંકર હોત.
પંખીઓએ સાયગાન પૂર્ણ કર્યું. સંધ્યાને શરમાળ દેહ અદશ્ય થયે. ઉષાએ માતૃવંદન કરીને સંધ્યાપ્રદીપ પ્રગટાવ્યા. રમતા કાવ્ય જેવી ઉષા આજે કંઇ નિસ્તેજ હતી. તેના મન વચ્ચે રહેલી એક અદશ્ય વ્યથા મસ્તક ઉન્નત કરીને આજે જાગૃત થઈ છે. એ વ્યથાના કમ્પાવનારા તારો તેના હદયમાં પ્રબળવેગે ઉત્પાત મચાવી રહ્યા છે. આજ તેનું મન એકાંત ઈચ્છે છે. સંધ્યાપ્રદીપ પ્રગટાવીને ઉષા પોતાના ખંડમાં ચાલી ગઈ અને બારી પાસેના એક સોફા પર દેહ ઢાળીને પડી.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસા
ઉષાને એકાંતમાં વિચાર કરવાના સમય જોઇએ છે !
સંસારનાં કાર્ય કલરવ વચ્ચે ઉષાએ પેાતાના જીવનને આજસુધી ડૂબાડી દીધુ હતુ. ડૂબવામાં નહાતા થાક જોયા, નહાતી વેદના અનુભવી. તે તે ઊમિભર્યા હૈયે ભરપૂર હતી, પરન્તુ આજે તેના આનંદ ઘવાયા છે. ન સહી શકાય એવું દર્દ તેના હૃદયને ચણુ -વિચણું કરી રહ્યું છે. તેથી જ એકાંત જોઇએ છે. નિરવતામાં વિચારમાળાએ ગુંથીને તે પેાતાના મનના ભાર હળવા કરવા લલચાણી છે. પણ વિશ્વમાં એકાંત છે જ કયાં ?
ઉષા વેદનાનાં કરુણુ કાવ્યેા વચ્ચે અથડાણી.
,,
“ ભાભી...? ” મીઠા શબ્દોથી ભાભીને હંમેશા ભીંજવતા દિયર સુરેશ ઉષાના ખંડમાં દાખલ થયેા. ઉષાએ ચિંતાના ભારથી ઢળેલાં નયનેાવડે સુરેશ સામે નજર કરી.
સુરેશે એ તરફ લક્ષ્ય ન કરતાં કહ્યું: “ ભાભી, સિનેમા જોવા આવા છે ને ? ટિકિટ મળી ગઇ છે. ”
66
આજ તેા હુ નહી આવું.
99
ઉષાએ મૃદુ સ્વરે કહ્યું:
“ શું ? સિનેમા જોવા નથી આવવું ? સાચું કહેા છે ? ફિલ્મ બહુ સારી છે. ” સુરેશ વિસ્મયભરી નજરે ઉષા સામે જોઇ રહ્યો. ભાભીને આજે સિનેમા પ્રત્યે અરુચિ થઇ છે એવુ સાંભળવા છતાં સુરૈશ વિશ્વાસ કરી શમ્યા નહી, કારણ કે હ ંમેશની
સ્કુતિમય ઉષા આમ એકાએક કહેશે એવું તેણે ધાર્યું જ નહેાતું. સિનેમાનું નામ સાંભળતાં જ ઉષા નાચી ઊઠતી. ફિલ્મ સારી છે કે ખરાબ એ પ્રશ્ન પણ નહેાતા ઊઠતા. ઉષાએ ગ્લાન
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉષા :
~~~~~
હાસ્ય વેરતાં કહ્યું: “ સુરેશભાઈ ! આજે મારું શરીર સ્વસ્થ નથી, નહિ તો ......”
એ જ પળે સુરેશ સચિત થઈ ગયે, અને કહ્યું: “શું શરીર સ્વસ્થ નથી ? તો બાને કેમ ન કહ્યું? હું કહું છું ...”
ઉષા અફુટ સ્વરે પ્રતિવાદ કરવા ગઈ પરંતુ એ પહેલાં જ સુરેશ ખંડ બહાર નીકળી ગયે. ઉષાએ સરેશના ગમન–પંથે પ્રત્યે દષ્ટિ કરીને કરુણ નિ:શ્વાસ નાખે અને નયને મીંચી દીધાં.
સુરેશ પુરુષ છે માટે જ બાનું પરિવર્તન આટલા દિવસે પણ જોઈ શક્યા નથી. સુરેશને ખબર નહોતી કે ગઈ કાલની બા અને આજની બા એક નથી. આજે ઉષાનું શરીર અસ્વસ્થ છે એવું સાંભળીને બા દેડી નહીં આવે. વ્યાકુળ સ્વરે એમ નહિ પૂછે કે ઉષા તને શું થયું છે ?”
કેવા વિપુલ સ્નેહથી ઉષાને સત્કાર આ આંગણે થયે હતો ? સાસુ અને શ્વસુરના પ્રેમાળભાવ જોઈને તે આત્મવિસ્મૃત બની ગઈ હતી. જન્મથી જ ઉષા પિતૃહીન હતી. તેણે
જીવનમાં વાત્સલ્ય ઝીલ્યું નહોતું. * પિતાને ભરખી જનારી અભાગણી” કહીને જ કુટુંબીજને તેને સંબોધતા. સગી માતાએ કદી મીઠી નજર નહોતી કરી.
' ઉષાના નયન પલ્લવ આંસુથી ઉભરાયાં. શિથિલ હાથવડે નયન લુંછીને ઉદાસ નેત્રે તેણે બારી દ્વારા ઉદાર પ્રકૃતિના ચરણે સામું જોયું.
આ ગૃહમાં ઉષાએ પગ મૂક્યો ત્યારે આ લેકેની સ્થિતિ - આજના જેવી સારી નહોતી. ઉષાને સત્કાર અપરૂપ સંદર્યના
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવનસંધ્યા
પ્રતાપે જ થયું હતું. ગૃહસંસારનાં પ્રત્યેક કાર્યો ઉષાને કરવાં પડતાં, છતાં ય એ દિવસે કેટલા સુખમય હતા.........? સ્મરણમાં ઝુલતી ઉષાના હદયમાં અનિમની એ સ્મૃતિઓ આજે દૂર દૂર વિખરાયેલા કેઈ સ્વપન સમી ભાસવા લાગી.
પહેલાં ગૃહકામ કરતી ત્યારે તેની સાસુ કમળાના હદયમાં વ્યથા થતી. બને ત્યાંસુધી કમળા વહુને કશું કામ કરવા દેતી નહી. ઉષાના શ્વસુર મેતીલાલ તો એમ જ કહેતા કે “સેનાની પ્રતિમાને આંગણે લાવીને અમે એવું કષ્ટ આપીએ છીએ કે પ્રભુ પણ અમને માફ નહિ કરે.” આ શબ્દો સાંભળીને ઉષા શરમ અને સંકેચથી અપ્રસન્ન બની જતી. પોતે તે ગરીબ ઘરની કન્યા હતી. કામકાજ કરીને તો આટલાં વર્ષો વિતાવ્યાં હતાં ...એ બધું આ લોકો જાણતા હતા, છતાં આમ શા માટે શરમાવી રહ્યાં હશે ?
ત્યાર પછી...? દર્દભર્યો એક નિઃશ્વાસ નાખીને ઉષાએ પિતાના મૂલ્યવાન ઉપાદાનેથી શણગારેલા સુંદર ઓરડામાં ચારે ય તરફ એક નજર કરી. એ ઓરડામાં હસી રહેલાં પ્રત્યેક ઉપાદાને પાછળ ઉષાએ પોતાના સ્વામી અરુણની છાયા નિહાળી. એ આવી ત્યારે ભવ્ય મકાન હતું જ નહિ. આ સમૃદ્ધિ પણ નહોતી. પણ આજે તો અરુણ પ્રતિષ્ઠાના શિખર પર ઉન્નત મસ્તકે ખડે છે. કર્મનિષ્ઠ સ્વામીના બાહુબળથી દરેક પ્રકારને અભાવ દૂર દૂર ઘસડાઈ ગયો છે.
પણ ઉષાના મનને અહીં જ ધક્કો લાગે. શું આભાવ દૂર થયે છે ? કશે અભિગ નથી રહ્યો ? ના...ના...આભાવ દૂર
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
મ
ઉષા ઃ
નથી થયા. પેાતાના બન્ને હાથ વચ્ચે મસ્તક દેખાવી ઉષા ધ્રૂસકે ધ્રૂસકે રડવા લાગી.
આભાવ દૂર નથી થયા. અભિયાગ ઊભેા જ છે.
બહારના આભાવ દૂર થતાંની સાથે જ તેણે અંતરની સંપત્તિ ગુમાવી દીધી છે. એ આભાવ કાણુ દૂર કરશે ? કેાણ અવલેાકશે ? સાસુ, સસરાના અસિમ પ્રેમ, પરિજનવની પ્રીતિ આજે ઉષાએ ગુમાવી દીધેલ છે. અને સ્વામી... ?
ઉષા ચમકી ઊઠી. એ જ તેા દર્દ છે. ત્યાં પણ કલાન્તિનાં દર્શન છે. સ્વામીના પ્રેમને પણ તે સાર્થક ન કરી શકી. એ નિરાશાથી સ્વામીનું હૃદય પણ ભગ્ન અની ગયું છે. પરન્તુ ઉષાના ચિરાયેલા હૃદય તરફ નજર કરીને કાઇના પ્રાણમાં સહાનુભૂતિ કાં નથી જન્મતી ? જે અભાગી નારી જીવનમાં માતૃત્વનું ગૌરવ નથી પામી શકી તે નારીના અંતરની દુ:સહ વેદના સાથે વિશ્વની કાઇ પણ વ્યથાની તુલના નહિ થઇ શકે.
હા... પરન્તુ અરુણને એના વિચાર જ કચાં આવે છે ? એ પણ ઉષાને અપરાધ ? ઉષા પ્રમળ વેગે નિરવ રડવા લાગી. કલકત્તાની રાત્રિ, ચારે ય દિશાનું વાતાવરણ જાણે ઉષાના અંતરની વિપુલ વ્યથાના સ્પર્શથી પ્લાન ખની ગયું! કાઇપણુ દિશા ઉષાના પ્રાણને સાંત્વન આપવા જાણે તૈચાર નથી !
અનેક ક્ષણે રડીને ઉષા શાન્ત થઇ. આટલા વિચાર પછી તેને કંઇક ઠીક લાગ્યુ.
ઠે.
Cal...!."
સાસુના સાદથી ચમકીને ઉષા સાફા પરથી ઊભી થઈ ગઈ.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
! જીવનસા
ઉષા સામે કડવી નજરે જોતાં થઇ ગઇ છે. મહારાજે કેટલી
કમળાએ કહ્યું: “ યારની રસેાઇ બ્રૂમે મારી ? ”
ખીજું કશું સાંભળતાં પહેલાં ઉષાએ બહાર જવા પગ ઉપાડ્યો. “ સાંભળ... ” કમળાએ કહ્યું. કેવા મમતાહીન અવાજ ! રૂક્ષસ્વર !
,,
ઉષાએ ચમકીને સાસુ સામે જોઇને નયના નીચાં ઢાળ્યાં.
કમળાએ એવા જ અવાજે કહ્યું: “ આજે સુરેશ ઉપર અરુણના કાગળ આવ્યેા છે. સુરેશ ઘેર નહાતા એટલે એમણે ફેડ્યો છે. ’ સાસુએ જરા વિસામેા લીધે.. ઉષા ચિકત નેત્ર સાસુ સામે નજર કરીને કંપી ઊઠી. કેવી વિપુલ વિરક્તિ કમળાના વદન પર પ્રગટી ઊઠી છે !
આશ્ચર્ય ભર્યા સ્વરે કમળાએ કહ્યું : એ જાણે! છે ? ”
“ એમાં શું લખ્યું છે
આ વળી: કેવા પ્રશ્ન ? અરુણના પત્ર આવ્યાની ખખર અત્યારે જ પડે અને તેમાં શું લખ્યું એ કેવી રીતે કહી શકાય ? ઉષા નમેલા વદને ઊભી રહી. ચિરદિન મસ્તક નીચું રાખેલી ઉષામાં આજે નયને ઊંચા કરવાનું પણ સાહસ નથી રહ્યું. આવા પ્રશ્નોના પ્રતિવાદ તા થાય જ કેમ ?
કમળાના કંઠમાં આ વખતે સ્પષ્ટભાવે વ્યંગ વ્યક્ત થયે. “ તને ડૅાક્ટર પાસે લઇ જવાનું લખે છે. ’
કહ્યું:
ઉષા નિરવ ભાવે નીચા મસ્તકે ઊભી રહી. કમળા વધુ વખત ન ઊભી રહી. ક્રોધ અને ક્ષેાલથી તેનુ હૃદય સળગી રહ્યું હતું.
જે નારી વંધ્યત્વનું દુર્ભાગ્ય લઈને વિશ્વમાં જન્મે તેને ડૅાકટરા શું કરી શકે ? કમળા કશું સમજવા તૈયાર નહેાતી. તેની ચાદ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉષા
પેઢીમાં કેાઇ વહુ એવી નહેાતી કે જેને ડૅાકટર પાસે જવું પડયું હાય. પણુ: અરુણુ જેવા પ્રતિષ્ઠાસંપન્ન પુત્રના આદેશને ઠીકર મારવી એ કમળા માટે ચેાગ્ય નહાતુ. અરુણ જો કમાઉ પુત્ર ન હેાત તેા આ પ્રશ્નના એવા જ નિ ય આવ્યે હાત કે એક તરફ વહુ–દિકરા અને મા-ખાપ બીજી તરફ. સંસાર સાથે નભી શકત નહિ.
બિચારા મેાતીલાલ કાઇ પણ યુક્તિથી એમ ન સમજાવી શકયા કે ડૅાકટરને ખતાવવામાં કશે। દ્વેષ નથી, પણ કદાચ ભવિષ્યમાં માતા થવાનુ ભાગ્ય પ્રાપ્ત કરી શકાય.
કમળાએ તેા ક્રોધમાં એમ જ કહ્યું કે: “ તમને શું ખખર પડે? સાત સાત વર્ષો થયા છે છતાં જે વહુ એમને એમ રહી છે એને શું ભવિષ્યમાં માળકે થશે ? ”
મેાતીલાલ શાંત પ્રકૃતિના હતા. કાઇ પણ વિષય પર વાદાનુવાદ કરવા એ તેમના સ્વભાવ જ નહેાતા. તે તે ચૂપ જ થઈ ગયા. પરન્તુ કમળાના તીવ્રતાભરેલા ઉપરના શબ્દોએ પડદા પાછળ આંસુ સારતા ઉષાના હૃદય પર કારી ઘા માર્યા. ઉષા સ્થિર ન રહી શકી. દર્દ ભર્યા અશ્રુઓને રોકતાં તેણે મનથી કહ્યું:
66
મા ! જે સ્વરૂપ કાળના પડદા પાછળ અનાગત છે તેની માયામાં મારા પ્રત્યે આટલાં નિષ્ઠુર શા માટે અનેા છે ?”
પણ ઉષાએ સમજવામાં ગંભીર ભૂલ કરી. કેવળ ઉષાના સાન્દ્રય ખાતર આ આંગણે તેના સત્કાર કરવામાં નહેાતે આવ્યે. એ સત્કાર પાછળ તેા અનાગતની આશા ભરી હતી. જ્યાંસુધી પ્રતીક્ષાના સમય હતા ત્યાં સુધી તેા સંસારમાં ઉષા પ્રત્યે માયા, મમતા અને પ્રીતિના ગીતામાં નિષ્ઠુર સૂરા નહાતાં જન્મ્યાં;
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
a જીવનસંખ્યા
inimum
પરંતુ આજે સમય નથી, આશા નથી અને તેથી જ વિણાના દરેક તાર ઢીલા પડી ગયાં છે. એ તારે મેળામાં નથી. સૂરધામનાં સંગીત આકર્ષણ વગરનાં બન્યાં છે.
ઉષાને ક્યાં ખબર હતી કે સાસુની માયા ઉષાના રૂપ પર નહી પણ આવતી કાલની આશા પર હતી.
અને આશાના દેર ઢીલા પડ્યા પછી ઉષાનું દેવાંગના જેવું રૂપ માધુર્ય શા કામનું?
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઊરનાં સ્મરણ
કમળા મનમાં ને મનમાં ગમે તેટલી બળતરા કરે પરન્તુ ઉષાને દવાખાને મોકલતાં રેકી શકી નહિ. કમળાએ તે નિર્ણય જ કરી લીધું હતું કે હવે ઉષાને બાળ-બચ્ચાં થવાનાં નથી, છતાં ય જ્યારે અરુણે લખ્યું ત્યારે તેઓ ડોકટરી તપાસની આડે ન આવ્યાં, ભલે એક વાર જઈ આવે અને મનને વહેમ ટાળે.
કમળા માટે બીજું દર્દ તે એ હતું કે ઉષા પ્રત્યેને અરુણને અતૂટ અનુરાગ, એ અનુરાગ જોઈને જ કમળા પિતાના હદયની એક ગુપ્ત આશા આજ સુધી અરુણ સમક્ષ રજૂ કરી શકી નહોતી.
કમળાના હદયની ગુપ્ત આશા એ હતી કે પાડોશના એક સાધારણ મકાનમાં એક ગરીબ વેપારી પરિવાર રહેતું હતું. એ પરિવારની સ્થિતિ એવી હતી કે આજ લાવે અને કાલ ખાય. એ વેપારીની એક કન્યા હતી. તેનું નામ નિર્મળા હતું. ઉષા જેવી સુરૂપ નહતી
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસંધ્યા
~~ ~ ~~~~ ~~~~~~~~ ~~ છતાં ય નમણી હતી. કમળાના હૃદયમાં એમ હતું કે અરુણના ફરી લગ્ન નિર્મળા સાથે કરવાં, પણ અરુણને ઉષા પ્રત્યેને અનુરાગ જોઈને કમળા પિતાના પુત્ર સમક્ષ આ પ્રસ્તાવ ઈચ્છા છતાં રજૂ કરી શકી નહિ.
છેલ્લા દોઢ માસથી અરુણને દિલ્હી જવું પડ્યું. અરુણ એક નામાંકિત ઈસ્યુરન્સ કંપનીના મુખ્ય મેનેજર હતો. દર મહિને બારસો રૂપિયાનો પગાર અને તે ઉપરાંત બીજું ઘણું મળતું. આ કંપનીની દિલ્હીની શાખામાં એક મોટે ગોટાળે થઈ ગયેલો એ કામ વ્યવસ્થિત કરવા માટે અરુણ છેલ્લા દોઢ માસથી દિલ્હી ગયો હતો અને હજી ત્યાં કેટલો સમય થશે એ નકકી ન હતું. કમળાએ આ પ્રસંગે એ વિચાર કર્યો કે અરુણ સાથે નિર્મળાને સંબંધ નક્કી કરીને પછી અરુણને સમાચાર આપવા.
પણ એ જ સમયે અરુણને પત્ર આવે તે કમળાને ઓછા ક્રોધનું કારણ નહોતું.
ઉષાને લઈને સુરેશ દવાખાને ગયેલો. કમળાને આ કશું ગમતું નહોતું. ઉષા પરને તેને પ્રેમ આજે સંકુચિત બની ગયો હતો.
સુરેશ દવાખાનેથી પાછો આવ્યો ત્યારે પણ કમળાના ચહેરા પર એવી જ ક્રોધભરી રેખાઓ હતી. ઉષા પિતાના ખંડમાં ચાલી ગઈ. સુરેશે માતાને કહ્યું: “ બા, ડોકટરે કહ્યું છે કે ભાભીને દવાખાનામાં ચિકિત્સા કરાવવી પડશે અને લગભગ છ માસ ત્યાં રહેવું પડશે. ”
કમળાએ કહ્યું: “શા માટે? વહુને એવું શું દરદ છે?”
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઊરનાં સ્મરણ ?
ઉષા પ્રત્યે સુરેશની લાગણી અપાર હતી. ઉષા પણ સુરેશને નાનો ભાઈ ગણીને સાચવતી. માતાનો પ્રશ્ન સાંભળીને સુરેશ લજિત બન્યો. “ એ મને શી ખબર પડે ? ” કહીને તે ચાલ્યા ગયે.
કમળા તરત ઉષા પાસે ગઈ ને પૂછયું: “તને એવું શું દરદ છે કે છ માસ સુધી દવાખાનામાં રહેવું પડશે? અને આજ સુધી તે કહ્યું શા માટે નહી? ”
ઉષાની જીભ પર મુક્તિ અથે એક તીવ્ર વાણી દેડી આવી, પરન્તુ ચિરદિનથી સહી રહેલી ઉષા એ વાણીને ગળી ગઈ. પિતાના મનોભાવનું દમન કરીને ઉષાએ સહજ સ્વરે કહ્યું: “એમ જ. મને કંઈ દરદ નથી બ.., છતાં ય ડૉકટર કહે છે....”
ઉષા વાક્ય પૂરું કરે એ પહેલાં જ કમળાએ કહ્યું: “તને કંઈ દરદ છે નહિ, અને ડોકટર કહે છે કે રોગ છે, માટે જ દરદ છે એમ ને?” , “
ઉષાના નયનમાં નિર ઉભરાયું. નિષ્ફરતા હજી પણ સહી શકાય પરંતુ આ પ્રમાણેની અજ્ઞાનતા કેવી રીતે સહી શકાય? શું કમળાને કશી ખબર નથી ? એ તો બધું જાણે છે છતાં આમ શા માટે?
ઉષાને નિરવ જોઈને કમળાએ પોતાને બુદ્ધિવૈભવ વ્યક્ત કરવા લેષભર્યું હાસ્ય વેરતાં કહ્યું: “ઠીક ત્યારે, જઈ આવે દવાખાનામાં, કોને ખબર શું થવા બેઠું છે?” કહીને તે એકદમ મોતીલાલના ઓરડા તરફ ચાલી ગઈ, પરંતુ તેના મુખમાંથી વેરાયેલું વિષ ઉષાના સુંદર દેહને શ્યામ કરતું ગયું.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનસંધ્યા
ઉષાએ પિતાના ખંડમાં શોભી રહેલી શ્રી કૃષ્ણની મહાવિશાળ ચિત્ર-પ્રતિમા સામે એક કરુણ નજર કરી અને એ પ્રતિમાના ચરણોમાં ઢળી પડતાં કરુણ સ્વરે પ્રાર્થના કરી: “પ્રભુ! એક વાર એના સામે નજર કર.. એની આશા પૂરી કર. તારા સિવાય અત્યારે મારું કોણ છે? મારા ખાતર નહિ પણ મારા સ્વામીની ખાતર.. પ્રભુ પ્રભુ.”
અરુણના અપરિસીમ પ્રેમનું સ્મરણ થતાં આનંદના આવેશ: થી ઉષાના બંને નયનો અશ્રુથી છલકાયાં. અરુણ જેવો પ્રેમાળ, સુંદર સ્વામી કેટલી સ્ત્રીઓના ભાગ્યમાં હશે ? ક્ષણ પહેલાં કમળાએ વેરેલા વિષને પ્રકોપ અશ્રુ, પ્રેમ અને સ્વામીના સ્મરણભાવથી ઉષાના નયન માર્ગેથી સરી પડ્યો.
હરહંમેશ ભારે રહેતું હૃદય આજે કંઈક હળવું બન્યું. આરામ ખુરશી પર બેઠક લઈને તેણે અરુણના પત્રને જવાબ લખવો શરૂ કર્યો.
પત્ર લખતાં લખતાં ઉષાનું હૈયું વિચાર-ઝલે નાચવા માંડયું. અરુણની આદરભરી નેહકથા, સ્વામીની મીઠી પજવણી વગેરે ચિત્ર એક પછી એક ઉષાના મનમાં ઉભરાવા લાગ્યાં. ઉષાનું પત્રલેખન દૂર થયું. સ્વામીના સ્મરણમાં એટલી વિભેર બની ગઈ કે તેણે કલમ ને કાગળ એક બાજુ મૂકી દઈને અરુણના સુંદર ફટા સામે સ્થિર દષ્ટિ કરી. મનભાવે, સ્થિર નયને અને પુલક્તિ હૃદયે સ્વામીના ચિત્રનું અવલોકન ઉષાને મીઠું લાગ્યું.
વર્તમાન વિચ્છેદને આયુષ્યકાળ કંઈ બહુ મોટે નથી થયોકેવળ દેઢ માસ જ પસાર થયા છે, પરંતુ અત્યારે ઉષાના. અંતરમાં થયું કે વિશ્વના સઘળા વરસેયુગ યુગાન્તર જાણે વીતી ગયાં છે. અરુણ આટલા દિવસથી શું કરતો હશે ? દેઢ માસ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉરનાં સ્મરણ ?
થયે છતાં ય ઐફિસના ગોટાળાનો અંત નહિ આવ્યો હોય? આહૂ! અત્યારે જે અરુણુ પાસે હોય તે .......?
ઉષા જરા ચંચળભાવે ખુરશી પર સ્થિર થઈ ગઈ. અરુણને દિલ્હી જવાને પ્રસંગ અને એ સમયની વિદાયવાણું એના હેયે ઉભરાણી.
દિલ્હી જવાના દિવસે અરુણે ઉષાને હાથ પકડીને કહ્યું હતું કે : “ વરસેથી તને પીડી રહ્યો છું.... પણ આ વખત થોડા સમય તને રજા આપું છું. ” આ શબ્દો સાંભળી ઉષા રડી પડી હતી અને અરુણુના વદન પરનું ચપળ હાસ્ય એ સમયે સૂકાઈ ગયું હતું. તેણે ઉષાના નયને લુછતાં લૂછતાં કહ્યું કે : “ઉષા, આ શું કરે છે? આમ તો તે કદી પણ નથી કર્યું.”
અરુણ ખરેખર અભિભૂત થઈ ગયેલું. તેણે જીવનમાં પહેલી જ વાર ઉષાનું રુદન જોયું–આંસુ અવલક્યાં. તેણે પલભરના મન પછી ઉષાના મસ્તક પર હાથ મૂકીને કહેલું કે: “વધારે દિવસે માટે તો હું જતો નથી ઉષા, બહુ બહુ તે ચાર છે મહિના લાગશે, છતાં ય હું જેમ બનશે તેમ હું વહેલે આવીશ.” આ સાંભળી ઉષા વધુ રડી પડી હતી. અરુણે નેહભર્યા સ્વરે કહ્યું કે : “ઉષા, શું મારા અંતરમાં કશું દર્દ નહિ થતું હોય? પુરુષને પણ અંત:કરણ જેવી એક વસ્તુ હોય છે અને તારા અરુણુને તો છે જ. ”
આ સાંભળીને ઉષાના ગળા સુધી એક સત્ય આવી ચડયું હતું....“અરુણ હું શામાટે રડું છું એ તમે હજી પણ નથી સમજી શકતા ! તમારા ગયા પછી હું અહીંની આવહેલના કેવી રીતે સહી શકીશ?” પરન્તુ આ શબ્દ તેણે સ્વામી સમક્ષ ન
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
• જીવના ધ્યા
કહ્યાં, તેથી જ તેા સમગ્ર વિશ્વની વિપુલ વેદના ઉષાના અને નયનાદ્વારા અશ્રુરૂપે ઉભરાણી હતી. સ્વામીની ગેરહાજરીમાં તિરસ્કારની માત્રા વધશે એ આશકાથી જ ઉષાનું હૃદય વિશેષ રડી રહ્યું હતું.
ઉષા પ્રત્યે માતાના વિપરીત મનેાભાવ અરુણુથી અજ્ઞાત હતા; નહિ તે અવશ્ય ઉષાના આંસુ પાછળ રહેલેા ઇતિહાસ અણુ ઊકેલી શકત અને પરણ્યા પછી અરુણુ ત્રણ વર્ષ માટે વિખૂટા પડ્યો હતા ત્યારે તેા ઉષાના નવપલ્લવિત દેહ પર કામળ ભાવાના વિકાસ થતા હતા, એ રૂપ માધુર્ય ખીલી રહ્યું હતું, અને હૃદય એ સમયે આશાતુર હતાં, છતાં ય. એ દી વિચ્છેદ સમયે ઉંધા જરાયે નહેાતી રડી. હસતે હૈયે સ્વામીને વિદાય આપી હતી અને કહ્યું હતું કે: “ પુરુષ તા કાર્ય ક્ષેત્રમાં જ શેળે. અને એ પછી તેા અખંડ મિલનમાં ચાર ચાર વષેા વિતી ગયાં. પ્રથમ ચૈાવનની રંગીન માદકતા બ ંનેએ ખૂબ ઝીલી હતી, છતાં ઉષા સામાન્ય બે ચાર માસના વિચ્છેદની વ્યથાએ શા માટે રડે છે? જે ઉષા ત્રણ ત્રણ વર્ષના વિચ્છેદ સહી શકી, એ ઉષા ચાર માસના વિચ્છેદથી કેમ ક`પી રહી છે ?
27
૧૪
પણ અરુણુ ઉષાના ઉરની વ્યથા કયાં જોઇ શકયા હતા ? અધ !!
અરુણુ અપલક નેત્રે તેના સુન્દર છે. તેનાં નયનાના નીર હસવાની ચેષ્ટા કરતા કહેલું કે: રહ્યાં છે ? ”
સામુ જોઇ રહ્યો હતા. ઉષા તા પણ કેટલા સુંદર છે ? ઉષાએ “ તમે આમ એક નજરે શું જોઇ
66
અરુણે અસ્ફેટ સ્વરે કહેલું: તારા આંસુ !”
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઊરનાં સ્મણ ? -- ~~~~~~ ~~~~ ~ ~~~
આ સાંભળીને ઉષાના નયને વળી પાછા જળમય બન્યાં. છતાં ય તે બોલી હતી: “તમારા વગર રહેવાથી શું દર્દ ન થાય?” “આટલા વર્ષો વિત્યા પછી પણ...?”
એટલે ? મને તો એ વર્ષની કશી ખબર જ નથી રહી. અને તમારી સાથે રહેવાનો મને કેટલા દિવસો મળ્યા છે ? પ્રથમ
વનમાં સ્વામીનું આકર્ષણ હોય, ત્યારપછી સઘળી મમતા સંતાન પર વરસે. મને તો એ કહ્યું છે જ નહિ. મારું સમસ્ત આકર્ષણ કેવળ તમારા જ ફરતું છે તમને જ ઝંખી રહ્યું છે.” ઉષાના હાસ્ય પાછળ પણ રુદન છુપાયું હતું. ઊભું કરેલું રુદન કયાં સુધી ટકે ?
આ સાંભળી અરુણ એકાએક ચપળ બની ગયો હતો. તેણે ઉષાનું મસ્તક પોતાની છાતી પર દબાવતા કહેલું: “દિવાની ! શું હું પાછો નથી આવવાને ? ”
ઉષાના નયન-ખૂણેથી દડદડ આંસુ ટપકવા લાગ્યા. એ આંસુ , વડે અરુણની છાતી ભીની બની.
ડીવારની નિરવતા પછી અરુણે કહ્યું: “ઉષા, તું એક કામ કરીશ ? ”
શું ?”
હું દિલ્હી જઈને સુરેશ પર એક પત્ર લખીશ. તેમાં તારી ડોકટરી તપાસ કરવાનું જણાવીશ. બાને આ વાત રુબરુમાં કહેતા શરમ આવે છે. ”
એથી શું થવાનું ? ” ઉષાએ ઉદાસ સ્વરે પ્રશ્ન કર્યો હતો. અને વ્યગ્રભાવે અરુણે કહેલું: “ભલેને કંઈ ન થાય, પણ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
મનની શંકા તે દૂર થાય અને કદાચ પરમાત્માની કૃપા વરસે તે .... ? ”
ક્ષીણ આશાના પ્રકાશથી અરુણનું વદન ચમકી ઊઠયું. તે વધારે કશું બોલી શકો નહોતો. આવા અનેક સ્મરણેના સાગર વચ્ચે ઉષા રમવા લાગી. એ રમતમાં તે કેવા પ્રકારનાં મોતી વીણી લેતી એ કહી શકાતું નથી, પરંતુ સ્મરણયાત્રા સુરેશના અવાજથી અટકી પડી.
સુરેશને કોલેજમાં જવાનો સમય થયેલ હતું. આ સમયે ઉષા હંમેશા તેની પાસે રહીને તેનાં સઘળાં કામે વ્યવસ્થિત કરી આપતી. આજે ઉષાની ગેરહાજરીના કારણે જ સુરેશ ગુંચવાયે.
“ભાભી! મારા બટનને સેટ ક્યાં ગયા? બસ પણ નથી જડતું. ”
ઉષા હાસ્યભર્યા વદને સુરેશના અભ્યાસખંડમાં આવી. તેણે કહેવું ધાર્યું કે: “સુરેશભાઈ ! આમ કુરુક્ષેત્ર શું મચાવ્યું છે ? ભાભી નહી હોય ત્યારે શું થશે ?” પણ આ શબ્દ તે બોલી શકી નહી. મનની વાત મનમાં જ રહી ગઈ.
“કંઈ વસ્તુ ક્યાં પડી છે એટલું યે શું નથી શેધી શકો? નવાબ છે ને? બે દહાડા પછી તારી ભાભી તો દવાખાનામાં ચાલી જશે, પછી તે બૂમો પાડીને કેને બોલાવીશ? ના. એ તે હંમેશ ત્યાંથી આવીને બધું ઠીક કરી જશે કેમ ? ” કમળા દ્વાર પાસેથી આ શબ્દો કહીને ચાલી ગઈ.
ક્ષણ પહેલાં અતીત કૃતિઓમાં વિભેર બનીને ઉષાનું હદય કંઈક શક્તિ મેળવી શકત, પરંતુ સાસુના આ પ્રચ્છન્ન તિરસ્કારથી ઉષા ધ્રુજવા લાગી. તેનાં નયનેમાંથી આંસુ ઝરવા લાગ્યા.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઊરનાં સ્મરણ :
સુરેશને કલ્પના પણ નહોતી કે બાના મોઢામાંથી આવા શબ્દ નીકળશે ! તે કશુંયે બોલી શક્યો નહી. વિના દેશે ભાભીના ઉપર આવાં તીક્ષ્ણ તીર જેવા શબ્દો આવી પડયા. તેના પ્રતિકારનો માર્ગ પણ તે ન શોધી શક્યા.
ઉષાએ નયનો લૂછતાં કહ્યું: “કોલેજમાંથી પાછા ફરે ત્યારે તમે દવાખાનામાં કહેતા આવજે કે મારી જગ્યા રદ કરે ...!”
સુરેશને હવે બોલવાનું સૂઝયું. તેણે કહ્યું: “ભાભી, બાના શબ્દો પર આમ ઉતાવળો નિર્ણય ન કરે. ” “ના ના.... હું સાચું કહું છું.”
બહુ સારું. તમે એ વિચાર ન કરે. હું સઘળું ઠીક કરી લઈશ.આમ કહેતા કહેતે સુરેશ ભાભીને કહ્યું બેલવાને અવસર આપ્યા વગર બહાર નીકળી ગયે.
એક ઊંડે નિ:શ્વાસ નાખીને ઉષા પોતાના શયનખંડમાં ગઈ. અરુણના ચિત્ર સામે દષ્ટિ કરીને વિખરાયેલાં સ્નેહ-સ્મરણ એકઠાં કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ નયનનાં આંસુ એ સ્મરણેને દૂર દૂર ધકેલવા લાગ્યા.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
દવાખાનામાં
અંતે ઉષા દવાખાનામાં દાખલ થઈ.
પ્રથમ તો તેણે સાસના વ્યંગથી દવાખાનામાં જવાની ના કહી, પરંતુ ત્યાં ગયા. વગર સાસુની કૃપાદ્રષ્ટિ મળે તેમ હતું નહિ, અને ત્યાં જવાથી કદાચ દરદ દૂર થાય-માતૃત્વની આશા સફળ બને આવી ક્ષીણ આશા ઉષાના હૃદયમાં પ્રગટી અને એ આશા સફળ બને છે..? તે તે પછી સાસુના નયનેમાંથી અમૃત જ વરસે ને!
આવા આશામય સ્વપ્ન સાથે ઉષા દવાખાનામાં દિવસો ગણવા લાગી.
એ દરમ્યાન ઘરમાં એક મહાપ્રકારને પ્રલય થઈ ગયે. દિલ્હીના કામને વધારે સમય લાગવાથી અરુણ દસ દહાડા માટે ઘેર આવ્યો.
અરુણને આમ એકાએક આવેલો જોઈને કમળાને આશ્ચર્ય થયું. કહ્યું: “અરુ, શું તારું કામ પતી ગયું? તે આવવાનું તે અગાઉથી જણાવ્યું પણ નહિ.”
ઇ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
દવાખાનામાં ?
અરુણે કહ્યું: “બા ! ત્યાંનું કામ પૂરું કરતાં હજી ચાર પાંચ મહિના લાગે તેમ છે, એટલે દસ દહાડા માટે એમ જ એક વાર આળે.”
અરુણના આમ અતતિ આગમનમાં દેવને કંઈક શુભ સંકેત છે એવું વિચારીને કમળાનું વદન પુલક્તિ બન્યું.
સ્નાન-ભેજનાદિથી પરવારીને અરુણે કપડાં પહેરવાં શરૂ કર્યા. કમળાએ આવીને પૂછ્યું: “ભાઈ, ક્યાં જાય છે?”
અરુણે હાથ ઘડી પર નજર કરતાં કહ્યું: “બા, હું જરા દવાખાના તરફ જઈ આવું.”
કમળાએ એકાએક ગંભીર નિરાશાભર્યા સ્વરે કહ્યું: “પણું તું ત્યાં જઈને શું કરવાને?” અણુ ચમ. રુદ્ધ શ્વાસે તેણે પૂછ્યું. “કેમ કશું થયું છે?”
એક ઊંડે નિ:શ્વાસ નાખીને કમળાએ કહ્યું: “મેં તે અગાઉથી જ જણાવ્યું હતું કે વહુને સારું પરિણામ નહિ આવે.”
અરુણે કશું ન સમજતાં અધીર ભાવે પૂછ્યું: “શું કઈ બન્યું છે?”
“બનવાનું શું હતું? ગઈ કાલે ડોકટરે સુરેશને કહ્યું હતું કે કઈ પ્રકારની આશા આપી શકાય એવું નથી લાગતું. સંતાન થવાના ચિહ્નો ઓછાં છે.” જરા વિસામો લઈને કહ્યું: “અને ઉષાની ઉમ્મર કંઈ હાની ન કહેવાય.”
અરુણના મગજ પરથી ચિંતાનું વાદળ સરી પડયું. તેણે એક છૂટકારાને દમ ખેંચ્યો. તેણે તે એમ ધારેલું કે સંતાનની
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે જીવનસંધ્યા
આશામાં ઉષા હાથથી તે નહી ચાલી જાય ને ! અને શું ઉષા મોટી થઈ ગઈ છે? પરણ્યાને સાત વર્ષ થઈ ગયાં, અત્યારે તો ઉષા માત્ર બાવીસ વર્ષની જ છે. એના વન પર વર્ષોની જરાયે અસર નથી થઈ છતાં બા શા માટે એમ બોલે છે ? અરુણે માના સામે દષ્ટિ કરતાં કહ્યું. “બા ! બીજું કંઈ કહેવાનું છે?” - કમળા મનમાં ને મનમાં સળગી રહી હતી. તેણે ગંભીર વદને કહ્યું: “હા એક વાત કહેવાની છે.” જરા મનને સ્વસ્થ રાખી કમળાએ પોતાના મનની ગુપ્ત વાત અરુણ સમક્ષ હળવે રજૂ કરી.
સાંભળતાં જ અરુણ વજહતની માફક સ્તબ્ધ બની ગયે. સહેજ સ્વસ્થ થતાં તેણે વિહેવળ કંઠે કહ્યું: “બ, આ તું શું કહે છે?”
કમળાએ કહ્યું: “કેમ, હું કંઈ ખોટું કહું છું? મારી વાતમાં શું અન્યાય છે? લેકે શું આ પ્રમાણે નથી કરતાં?” * તીવ્ર સ્વરે અરુણ બોલ્યા: “લેકે ગમે તે કરે એ સાથે મારે નિસ્બત નથી, પણ તારે મને આવો અનુરોધ હવેથી ન કરો .”
કમળા રડી પડી. રડતાં રડતાં જ કહ્યું: “તને શું કહું? તને નિ:સંતાન જોઈને મારું હૃદય સળગી જાય છે. આની આ સ્થિતિમાં જે હું મરી જઈશ તો મારી સો જન્મ પણ મુક્તિ નહી થાય.”
અરુણના નયન સામે માતાને સમસ્ત નેહ, સ્વાર્થને કલુષિત રંગે રંગાયેલે શ્યામ દેખાયે. જે માતા છતાં નારી છે, અને એક નારીના જીવનનું દુર્ભાગ્ય અયોજન કરવા વ્યગ્ર થયેલ છે, તેના અંત:કરણમાં દેવત્વ કેટલું હશે?
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
66
ખા ! તારે બીજો પણ એક પુત્ર છે. તેનાથી શું તને મુક્તિ નહિ મળે ? ” કહીને:અરુણ ઊભા થયા. ઉષાને જોયા વગર તે એક પળ પણ રહી શકે તેમ નહેાતા. માતાની આ એક જ વાતથી અરુણનું ઉષા પ્રત્યેનું આકષ ણુ સગણું વધી ગયું.
''
અરુ, ઉતાવળ ન કર. સાંભળ. મે એક ગૃહસ્થને વચન આપ્યુ છે. ”
દવાખાનામાં :
શરાહતની માફક એકાએક બેસી જઈને અરુણુ માતાના વદન સામે વિસ્મયતાપૂર્વક જોઇ રહ્યો. કહ્યું: “ આટલી વારમાં વચન પણુ આપી દીધું ? કેટલું આશ્ચય ? એ ગૃહસ્થ કાણુ છે ? ” રૂપચંદ શેઠ...!”
66
''
,,
“ રૂપચંદ શેઠ... ! મા... !
કમળા ચમકીને અરુણુ સામે જોઇ રહી. પુત્રના કંઠની તીક્ષ્ણતાથી તે કંપી ઊઠી. અરુણે કહ્યું: “ખા તારી બુદ્ધિના લાપ તા નથી થયેા ને ? ”
“ કેમ ? ''
66
રૂપચંદ શેઠની છેકરીને ઘરમાં લાવીને મારે સમાજમાં માતું કેવી રીતે અતાવવું ? ”
કમળાના હૃદયમાં કંઇક ચેતના આવી. જરા ઉગ્ર સ્વરે કહ્યુ : “ ત્યારે ઉષા પણ કયાં કાઈ રાજકન્યા હતી ? ”
આહત થઈને અરુણુ ખેલ્યા: “ એ વાત આજની નથી. તે દહાડે આપણે પણ ઉષાના કુટુમ્બથી કંઇ વધારે મ્હોટા નહેાતા. અને ઉષાના પિરચય......” અરુણુ કહેતાં અટકી ગયા.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
૨
રૂપચંદ શેઠની નિર્મળા ઉષા કરતાં ય વધારે સુંદર છે, ગુણવાન છે, એ તું ન ભૂલીશ. જગતમાં એક ઉષા જ સર્વોત્કૃષ્ટ નથી. ” માતાને સ્વર તીવ્ર હતે.
અરુણ પણ હવે પિતાને સંયમમાં ન રાખી શકે. તેણે ઘેરા અવાજે કહ્યું: “બા ! તમે નકામી વાત કરો છો. નિર્મળા કેઈ રાજાની કન્યા હોય તો પણ મારે શું પ્રજન ? ”
કમળાના નયને ચમકી ઊઠ્યાં. તેણે પણ તીવ્ર સ્વરે કહ્યું “ પ્રોજન હોય કે ન હોય......પણ હું વચન આપી ચૂકી છું અને એ ફરી શકશે નહિ. ”
પણ આવું વચન તેં શા માટે આપ્યું મને જણાવ્યું કેમ નહિ ?”
“ તારી રજા લઈને અમારે સંસારના સઘળા કામ કરવા પડશે એવી અમને ખબર નહોતી.”
માતાના આવા મર્મભર્યા અને વક વચન સાંભળીને અરુણ વિશેષ કોધિત બન્યો. કહ્યું: “બહ સારું. તમે જેમ વચન આપ્યું છે તેમ વ્યવસ્થા કરે. મને શા માટે વચ્ચે હોમી રહ્યાં છે ?
“મારું પાળ ફેડવા શું તું લગ્ન કરવા જરાયે તૈયાર નથી ?”
ના...એટલું જ નહિ પણ આવી વાત સાંભળવા તૈયાર નથી.”
બહુ સારું ત્યારે સઘળી વ્યવસ્થા થઈ જશે. તારા સિવાય મારે બીજો પુત્ર પણ એક છે એ તું ન ભૂલત.”
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
દવાખાનામાં જ
એટલે....? તમે રૂપચંદ શેઠની કન્યાને ગમે તે રીતે ઘરમાં લાવવા માગે એમ જ ને ?
હા, શું કરું? વચન આપ્યા પછી શું થાય?”
પણ એના માટે આપણું ઘર સિવાય બીજે કયાંય તપાસ કરી આપે. કદાચ ખર્ચ થાય તે હું ભેગવી લઈશ. ” “ના. એમ નહિ બને ? ”
શા માટે ? ”
મારું વચન નિર્મળાને મારી વહુ બનાવવાનું છે. ” “ પણ તમે મારી વાત છે..........”
તું તો માટે માણસ છે. મોટા માણસની વાતે અમને ન શેભે. પણ મારા સુરેશ કંઈ માટે માણસ નથી. એ મારી આજ્ઞા નહિ ઉથાપે. રાજી થઈને એ છોકરી સાથે લગ્ન કરી શકશે!”
એને અર્થ ? મારા સાથેના સંબંધને તમે એકદમ અસ્વીકાર કરવા માગે છે. એમ ને? સારું તેમજ થશે ... ” કહીને વટેળીયા માફક અરુણ ઘર બહાર નીકળી ગયે.
બા અને મેટા ભાઈના આ તર્કવિતર્ક સુરેશ પોતાના રૂમમાં બેઠે બેઠે સાંભળતો હતો. અરુણના ગયા પછી તે માતા પાસે આવ્યું અને કહ્યું “ બા, તમે આ શું કર્યું છે ? ”
કેમ શું કર્યું છે ? ” - સુરેશે ડરતાં ડરતાં કહ્યું: “ ભાઈને મત નથી તે પછી આગ્રહ શા માટે?”
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ જીવનસંધ્યા
રજ
કમળાએ સુરેશ તરફ તીવ્ર દષ્ટિ કરતાં કહ્યું: “ હું માત્ર એટલું જ જાણવા માગું છું કે તું મારા આદેશને માનવા તૈયાર છે કે નહિ ? ”
સુરેશ મન રહ્યો. - કમળાએ કહ્યું: “એમ જ હોય તો તું પણ તારા મોટાભાઈની માફક જઈ શકે છે. મને કશું દુખ નહિ થાય.”
સુરેશ વિહ્વળભાવે બેડ” બા ...!”
“હું કશું સાંભળવા નથી માગતી..કાં તે રૂપચંદ શેઠની પુત્રી સાથે લગ્ન કર અથવા અમારો ત્યાગ ! ”
સુરેશ મસ્તક નીચું રાખીને પિતાના ખંડમાં ચાલ્યા ગયે.
કોધવશ બનેલી માતા તે નહોતી સમજી શકી, પણ સુરેશ તે સમજી શક્યો હતો કે મોટાભાઈ સાથે મતાન્તર કરવાને અર્થ પોતાની ભાવી ઉન્નતિના મૂળમાં કુહાડે મારવા બરાબર છે અને અનિશ્ચિત સમય સુધી ભયંકર દુર્ભાગ્યનો સ્વીકાર કરવા સમાન છે.
અરુણ જ્યારે દવાખાનામાં ઉષા પાસે આવ્યો ત્યારે પણ તે પોતાની અસ્વસ્થતા દૂર કરી શક્યા નહોતા. ઉષાએ સ્વામીને ચહેરે જોતાં પૂછયું: “આજે આવ્યા? આમ કેમ થઈ ગયા છે?
અસ્વાભાવિક હાસ્યથી વદન પ્રફુલ્લ રાખતાં અરુણે કહ્યું: આજે જ આવ્યો છું અને આજે જ એક કલપનાતીત કાર્ય થઈ ગયું છે, ઉષા ! ”
ઉષાએ ચમકીને સ્થિર નજરે સ્વામીના વદન સામે જોયું.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
แ
અરુણે કહ્યુ : આ વિશ્વમાં તુ એક જ છે. ”
દવાખાનામાં :
ઉષા આજે મારું કહી શકું એવું આશ્વાસન
ઉષા વ્યાકુળભાવે સ્વામીના હાથ પકડી એલી: “શું થયું ? મને ખુલાસાથી વાત કરે !”
66
પેાતાને સ્વસ્થ કરીને અરુણુ ખેલ્યા: સઘળા વ્હેવાર આજે પૂર્ણ કરીને આવ્યે છુ.”
મામાપ સાથેના
નિદારુણ વિસ્મય ઉષાના નિ:શ્વાસ જાણે રૂંધાવા લાગ્યા. અસ્ફેટ સ્વરે તેણે પૂછ્યું: “કેમ...શા માટે ? ”
અરુણે સંક્ષેપમાં સઘળી વાત કહી સંભળાવી.
ઉષાનું વદન વિવણું થઈ ગયું. શું આવી ભયંકર દુર્ઘટના નહી તેા ખીજું શું? આશા આકાંક્ષાના હૃદયમાં ચિત્રા અંકિત કરીને જે માખાપ સંતાનને પૃથ્વીના માર્ગ જોતાં શીખવે, એ જ સંતાન માતાપિતાના જીવનથી વિમુખ બનીને અંધકારથી સૃષ્ટિ રચે તે ? એને સુંઘટના કેમ કહી શકાય ? અને એ દુર્ઘટનાનું મૂળ તેા ઉષા જ છે ને ? લજ્જા, ૪ અને આત્મગ્લાનિના ભારથી ઉષા પેાતાના સ્વામી સામે જોઇ પણ ન શકી.
આજે અરુણ વિપરીત આઘાત પામીને એક જ પળમાં સઘળાં બંધના તાડી, અંતરના આવેગને ધારણ કરી, ઉષાને લક્ષ રાખીને દોડી આવ્યે છે ! ચિરદિન સુધી શું આવા ઉગ્ર આવેગને અરુણુ જાળવી શકશે ? પાછળથી તેને શુ` આ કાર્યના ક્ષેાભ નહિ થાય? સસારમાં માનવ વિકલ્પનાઓ અનેકને લક્ષ્ય રાખીને જ દાડી રહી છે ને ?
અરુણુ ઉષાના વિવણું વદન સામે જોઇને ઉત્સાહપૂર્વક આલ્યા: “ ઉષા ! તુ આમ શા માટે થઈ ગઈ ? ”
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનસંધ્યા :
કષ્ટથી એક નિ:શ્વાસ નાખીને અસ્કુટ સ્વરે ઉષા બેલી: “તમે યંગ્ય ન કર્યું.”
ઉષાના નમેલા વદન તરફ જોઈને અરુણે પૂછયું: “શું મેં
ગ્ય નથી કર્યું?” . ઉષા મૌન રહી. ' અરુણે એવા જ સ્વરે કહ્યું: “તો પછી ગ્ય કાર્ય કર્યું કહેવાય? રૂપચંદ શેઠની દીકરી સાથે લગ્ન કરું એ જ ને !”
આવેલા અથુવેગને રેકતાં ઉષા બેલી: “એ કંઈ ખરાબ ન કહેવાય.”
“ઉષા !”
ઉષાના બંને નયનેમાંથી દડદડ આંસુ ટપકવા લાગ્યાં. બંને હાથમાં મોઢું છુપાવી તેણે સંધાયેલા સ્વરે કહ્યું: “મારાથી એ લેકે સુખ નથી પામી શકતા તેથી જ હું એ લેકના હૃદયમાંથી ફરફર સરી પડું છું, પણ તમે તો સંતાન છે, તમે તો કેવળ તેઓને સુખી જ કરી શકો. માત્ર મારા ખાતર તમે શા માટે આવો વિચ્છેદ કરી આવતાં રહ્યા ?”
અરુણના અંતરની સમસ્ત ગ્લાનિ જાણે નિમેષમાં કયાંક અંતતિ થઈ ગઈ. તેણે હેજ સ્વરે કહ્યું: “ ઉષા ! તું પણ આમ અભિમાન કરીશ? આ વિશ્વમાં મારા જેટલે તારા પર કણ પ્રેમ રાખે છે? હું શું એ અહાસ છું કે તારા અસીમ પ્રેમનું પ્રતિદાન એક પશુ કરતાંય નીચભાવે આપું ? તું બાની વાત કરે છે. પણ તું વિચાર કર... બાએ આજ મારા સન્માન પર ઘા માર્યા છે. મારા હદયને એક પશુનું હદય પી
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
દવાખાનામાં ૨
લીધું છે...છતાં ય એ મારી માતા...મારા જીવનનું મંગલ કરનારી!! કેમ ?” છેલ્લા શબ્દોથી અરુણુના કંઠે સ્વર આર્દ્ર થઇ ગયા.
ધીરે ધીરે અશ્રુભરી નજરે સ્વામી તરફ જોતાં ઉષા મેલી: પણ સંતાનના લાભ તમને ય કયાં આછે છે ?”
''
“
ન
સહેજ સ્વરે અરુણે કહ્યું: “એ લેાભ જરા ય આછે નથી પણ તારે ત્યાગ કરીને મારે વિશ્વનીયે સમૃદ્ધિ ન જોઇએ. મારે લાભ તા એવા છે કે તારું હૃદય, તારા પ્રેમ અને તારા આદર્શના ચેાગવાળું સંતાન પ્રાપ્ત થાય...? ”
66
ગ્લાન હસીને ઉષા મેલી: નહિ તેા ઈચ્છા નથી કેમ ?” દ્રઢ સ્વરે અરુણે કહ્યું: “ ના.” જરાવાર રહીને ફ્રી કહ્યું: “ ઉષા, હજી પણ તારા હૃદયમાં મારા માટે એવા સંશય છે ? જેના ખાતર...
,,
વ્યગ્ર દે ઉષા વચ્ચે ખેલી ઉઠી: “ ના...ના...મારા હૃદયમાં સંશય છે જ નહિ, કદિ થયા પણ નથી. અને આ ઘટના પછી સંશય રહે તે મને નર્કમાં પણ સ્થાન ન મળે. ”
સુખના આવેશથી ઉષાના બ ંને નયને નીચાં ઢળી પડયાં. એ સુંદર અને ભાવપૂર્ણ ગાર વદન સામે જોઇને અરુણુ મનથી આલ્યા: “ ઉષા, મારા અંત:કરણના સિંહાસન પર તારું જ રાજ છે, એ સ્થળે તારી જ સત્તા છે. સમગ્ર વિશ્વની પણ તાકાત નથી કે એ સિંહાસન પરના તારા આધિપત્યને સ્હેજ પણ ડાલાવી શકે. સંતાનની ખાતર એ સિંહાસન પરથી તને ધક્કો મારવા એના જેવી બેવકૂફી મારા જીવનમાં બીજી એક પણ ન હેાઇ શકે.”” ઉષા સ્વામીના વદન પર વિચરતા ભાવ પરથી આવું જ કંઈક વાંચી શકી.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુઃખદ મન
સુનિયંત્રિત ગતિથી વિચરતા કાળના ખેળામાં છે માસને રમતાં કેટલી વાર લાગે?
આજે ઉષાને મુક્તિદિન!
ઉષા વહેલી સવારે જાગૃત થઈ. આજે તે ઉષામય કિરણે પણ આશાભર્યા અને ચંચળ બની ગયાં હતાં. ઉષાના જીવનને આજે સ્મરણ દિન છે–મહાલાભ દિન છે. * આશા આશંકાના સંધી સ્થળને પાર કરીને ઉષા આજે એક નિયત સ્થાન પર પડી છે. એ ગમે તે હો, પરંતુ આજે એક ચરમ મંતવ્ય ડૉકટરના મુખથી સાંભળી શકાશે. આશા કેવી સુંવાળી છે? ઉષાના હૃદયમાં પ્રતિકૂળ મંતવ્યની સંભાવના પણ ન જાગી. તે અરુણની પ્રતીક્ષા કરવા લાગી. એ આવશે એટલે સઘળું જાણી શકાશે.
યથાસમયે અરુણ આવ્યા. ઉષા પ્રફુલ્લવદને બેલી: “Úકટરને મળ્યા ?”
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુખદ મૌનઃ
ઉષાના અતિ પ્રફુલ્લ વદન સામે દષ્ટિ કરીને અરુણુ આછું હસ્ય. ઉષાએ લજ્જા પામતાં પૂછયું: “હસે છે શા માટે?”
અરુણે આ પ્રશ્ન પર ધ્યાન ન આપતાં અગાઉના પ્રશ્નના અનુસંધાનમાં ઉત્તર આપ્યો. “ના, ડૉકટરને હજી માન્ય નથી. હવે હું ત્યાં જાઉં છું. તું તૈયાર થઈને રહે....” કહીને અરુણ ડૉકટરને મળવા ગયા.
ઉષા પ્રફુલ્લ નજરે ચારેય દિશાએ જોવા લાગી. આસપાસ રહેલી બીજી સ્ત્રીઓ તરફ નજર કરતાં આજે પહેલી જ વાર તેના મનમાં થયું કે: “અરે રે, આ બિચારીઓ અહીં કેમ રહી શકશે? આ ભયંકર કારાગૃહમાં તેઓના દિવસો કેવી રીતે પસાર થશે?”
લગભગ અડધા કલાક પછી અરુણ ર્ડમાં દાખલ થયે.
ઉષા આતુર હદયે રાહ જોઈ રહી હતી, લાડથી બેલીઃ “ઓહો આટલી બધી વાર.....? શું....” પણ તે વાણી પૂર્ણ ન કરી શકી. અરુણની દૃષ્ટિ સામે જોતાં જ સ્તબ્ધ બની ગઈ. ક્ષણ પહેલાં જે પ્રકારના વિપુલ આનંદવડે ઉષાના અંતરની પ્રત્યેક તંત્રીઓ ઝંકૃત થઈ હતી તે કેવળ સ્વામીના એક જ દષ્ટિના આહ્માનથી કે મહાશ માં વિલીન થઈ ગઈ. એ ઊર્મિ હવે સારા ય જીવનમાં ઉષા પ્રાપ્ત નહિ કરી શકે! સર્વસ્વ ગુમાવી બેઠેલાની આર્તવ્યથા અરુણના સુંદર ચહેરાને ઝાંખે કરી રહી હતી. મિનભાવે બંને વિદાય થયા.
માર્ગમાં બંને વચ્ચે કશી વાતચિત ન થઈ. કેઈ કોઈના ચહેરા સામે જોઈ શકાતું નથી. બંનેના ઉરમાં દુઃખની વ્યથા હતી. આશાના મૃત્યુગાન હતાં.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
મોટર તીર વેગે જવા લાગી.
ઉષા માર્ગ તરફ જોવા લાગી. રસ્તા પરનો વિપુલ જનસમાગમ, પ્રકાશ અને હાસ્યને સમારે આજે ઉષાને અસહ્ય લાગવા માંડે. તેને થવા લાગ્યું કે: “આ વિરાટનો સંસ્પર્શ અળગો કરીને જીવનના અંતિમ લોકમાં ચાલી જાઉં અને ત્યાં એક પ્રાણ ભરપૂર નિ:શ્વાસ ખેંચીને આ તુચ્છ વ્યથા-વેદનાનો ભાર હળ કરું.
જે જીવન આવી મહાવ્યર્થતાથી ઘેરાયેલું છે તે જીવન હજી પણ અક્કસ કાળ સુધી કેવી રીતે વહેતું રહેશે? જે સ્થાને માનવની ક્ષમતા તુચ્છ છે ત્યાં જીવનના નૈરવનું મહત્વ પણ કેટલું હોય?
મુક્તિ આપે, મુક્તિ આપો ભગવન્! મુક્તિ આપો!,” અંતરમાં ને અંતરમાં ઉષા શરાહત પંખીની માફક તરફડી રહી હતી. તેની બાજુમાં જ એક બીજું અંત:કરણ નિદારુણ દુઃખદ મિન નીરભાવે સહી રહ્યું હતું. એ તો ઉષાના સંક૯પમાં પણ ન આવ્યું. અસહ્ય દુખભારથી તેની જ્ઞાનેન્દ્રિય શિથિલ થઈ રહી હતી.
મોટર અરુણના નવા રહેઠાણની પાસે આવીને ઊભી રહી.
અકસમાત ચમકીને ઉષાએ મેઢું ફેરવીને સામે નજર કરી. અરુણે પણ ઉદાસ નેત્રે ઉષા સામું જોયું.
સહનશીલતાની સીમા ઉષા અત્યારસુધી કેટલા જન પર્યતકેટલે દૂર અદશ્ય થઈ છે. તે પ્રાણ પણ ચેષ્ટા પડે ઉષા ન કલ્પી શકી-ન જોઈ શકી.
ઉષા મોટરની બેઠક પર જ મૂચ્છિતા બનીને ઢળી પડી.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
દુખદ મૌન :
મૂછ જ્યારે દૂર થઈ ત્યારે મધ્યાહને સૂર્ય નમી રહ્યો હતો. અરુણે હજી સ્નાન પણ નહોતું કર્યું. ઉષાના મસ્તક પાસે બેસીને અરુણ વાયુ નાખી રહ્યો હતો. ભેજન પણ નહોતું કર્યું. ઉષાએ ધીરે ધીરે નેત્ર ખેલીને જોયું.
મસ્તક પાસે બેસીને સ્નેહપૂર્વક પરિચર્યા કેણું કરી રહ્યું છે એ જોયા વગર પણ ઉષા કલ્પી શકી.
હૃદયમાં હળવો કંપ થયો. અને એક નિ:શ્વાસ બહાર નીકળે.
અરુણે ઉષાના નયન-પલવ ખુલતાં જોઈને તેના મુખ તરફ હેજ હસીને કહ્યું: “ઉષા..!”
ફરી નયને બંધ કરતાં ઉષાએ કેવળ “હું” કહ્યું. મીંચાયેલા નયનનાં ખૂણામાંથી છટકી ગયેલાં બે અશ્રુબિંદુએ ઉષાના ગાલ પર મેતી માફક ચળકી ઊઠ્યાં.
અરુણે ઉષાના મસ્તક પર ધીરે ધીરે હાથ ફેરવતાં કહ્યું “ઉષો હવે જરા ઊઠી શકાશે?” - એવા જ સ્વરે ઉષાએ કહ્યું: “કેમ?”
આ દૂધ તૈયાર થયું છે, પીવું છે ને?” “પણ હજી મને જરા ય ભૂખ નથી લાગી.”
પાગલ છે ને ! શું હજી ભૂખ નથી લાગી? દિવસ તે આથમવા લાગે!” અરુણ આછું હસ્ય. - “ત્યારે શું તમે પણ આ દિવસ ભૂખ્યા રહ્યા છે?” અપરિસીમ ઉત્કંઠાવડે એક જ પળમાં ઉષા શય્યાનો ત્યાગ કરીને બેઠી થઈ ગઈ.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનસંધ્યા
૩૨
વ્યસ્ત થતાં અરુણે કહ્યું: “એથી શું ? હું હમણા જ જમી લઈશ. તું જરાયે ચિન્તા ન કર ઉષા, તારું શરીર ઘણું દુર્બળ છે.” અરુણે ઉષાના બંને હાથ પકડી લીધા.
ના રે હવે જરાયે દુર્બળ નથી.” કહીને ઉષા ઊભી થઈ ગઈ. તેના નિસ્તેજ પર હાસ્યની ક્ષીણ રેખાઓ નાચવા લાગી.
ઉષાને રોકી શકાશે નહી એમ માનીને અરુણે સ્નાનગૃહમાં જવાની તૈયારી કરી.
સ્વામીને જમાડ્યા પછી તેના પાત્રમાં થોડુંક ભજન કરીને ઉષા શયનગૃહમાં આવી અને એક બારી પાસે બેઠી.
આ બારી એક નિર્જન માર્ગ પર પડતી હતી. સમુદાયને કલરવ આજે માઘવીને અસહ્ય લાગતો હતો.
આમ ને આમ સ્તબ્ધ બનીને તે ક્યાં સુધી બેસી રહી તેને તેને ખ્યાલ ન રહ્યો. તેની ચમક ભાંગી. અરુણના મુદ્દે કરસ્પર્શથી ઉષાએ ચમકીને કહ્યું: “કેણ! શું?”
અરુણે પ્લાન નેત્રે તેના તરફ જતાં કહ્યું: “આવા વર્તનથી શું તું પોતે પાગલ બનીને મને પણ દિવાને કરવા માગે છે?”
ઉષાનું મસ્તક ધરતી તરફ નમ્યું. અસ્કુટ સ્વરે તેણે કહ્યું: “કેમ? મેં એવું શું કર્યું ?”
“ઉષા, તારા અંતરમાં તપાસ કરીશ એટલે તને ઉત્તર મળી રહેશે. આમ મનભાવે આટલું બધું વિચારવું શા માટે જોઈએ? કેના ખાતર આવી ભયંકર ચિન્તા? તેને એવું શું દુખ છે! મને કહીશ?”
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
દુઃખદ મૌન:
સ્વામીના અનેક પ્રશ્નોના શે! ઉત્તર હાય ? ઉષા મૈાન રહી. અરુણે તેના બંને હાથ હીલેાળતા કહ્યું: “ ચાલ, આપણે એસરીમાં બેસીએ. ”
નીરભાવે ઊડીને ઉષાએ સ્વામીના આદેશનું પાલન કર્યું ..
66
ઘેાડીવાર સુધી અને માન બેસી રહ્યાં, એકાએક જાણે સકિત મનીને અરુણે કહ્યું: વાહ, શું માનવ્રત લીધું છે? કંઇક વાતા તા કર ! ”
''
,,
હસવાના પ્રયત્ન કરતાં ઉષાએ હ્યું: શુ કહું ? ”
“તારે શું કહેવું એ શુ` મારે કહી દેવું પડે ? ” પળભરની નિરવતા પછી ઉષાએ પૂછ્યું : “ એ ઘેર ગયા હતા?”
અરુણુ આજે વહેલી સવારે જ દિલ્હીથી આવ્યેા હતા. ઉષાના પ્રશ્નથી વિસ્મય પામતાં તે મેલ્યા: “ કયે ઘેર ? ”
66
· બીજી` કયું ઘર ?...તમારું......
,,
તીવ્ર દષ્ટિથી સ્ત્રો તરફ જોતાં અરુણે કહ્યું: “ તારું મગજ તા ઠેકાણે છે ને ? ”
99
ચમકીને ઉષાએ પૂછ્યું: “ કેમ ? ”
એવા જ ભાવે અરુણે કહ્યું: “ નહિ તે આવા અદ્ભુત પ્રશ્ન તારા મેઢેથી સાંભળું કેવી રીતે ? ”
. ઑપ અદ્ભુત પ્રશ્ન ? ”
“ નહિ તેા ખીજું શું ? શું તને ખખર નથી એ ઘેર
3
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
સાથેને સઘળે સંબંધ તે દહાડે ચૂકતે કરીને જ તારી પાસે આવ્યો હતો.”
ઉષા મૌન રહી.
અરુણે આગળ ચલાવ્યું “એ લોકોએ પોતાને કદાગ્રહ ન છોડ્યો તો પછી હું શા માટે ત્યાં દેડતો જાઉં?”
ઉષાએ નીચી નજરે મૃદુ સ્વરથી કહ્યું: “ગમે તેમ તે ય માતાપિતા છે. ”
અરુણ જલી ઊઠ્યો. કહ્યું: “હા માબાપ છે! બે માસ થયા હું પહેર્યા લુગડે વિદાય થયો છું, પણ મારી સંભાળ સરખી ચે નથી લીધી. હું ક્યાં છું? શું કરું છું ? વગેરે જાણવાની તકલીફ પણ નથી લીધી. ” અરુણના બંને નયનમાં અથહીન અસહા જવાલા જાણે દીગશિખાની આગ માફક જલી રહી હતી.
ઉષા એક વાર ચોતરફ જોઈને પૂજી ઊઠી. તેણે નયને નીચાં ઢાળ્યાં. આજે તેના મનમાં પ્રશ્ન ઊડ્યો કે રાતદિવસ જે ગુપ્ત જવાળા અરુણને ખાખ કરી રહી છે તેને એક આ આભાસએક જ તણખો આજે એકાએક પ્રગટ થઈ ગયો છે. છતાં ય ઉષા માબાપની વિરુદ્ધ સંતાનના આવા મનભાવને શ્રદ્ધાભર્યા નેત્રે ન જોઈ શકી. તેણે મૃદુ સ્વરે કહ્યું: “તમે પણ તેઓની ક્યાં સંભાળ લીધી છે?” અરુણે ઉદ્દીપ્ત સ્વરે કહ્યું: “મારો અપરાધ શો ?”
ગુન્હાને વિચાર કરવાની આ વાત નથી. માબાપ પ્રત્યે સંતાનનું કર્તવ્ય તો કંઈક છે જ ને ?”
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
દુઃખદ મૌન .
જરા નિરવ રહીને અણુ બેલ્ય: ઉષા, કર્તવ્યમાં મેં પણ મણું નથી રાખી. જે વિશાળ મકાન છોડીને હું આવ્યો છું તેમાંથી
ડોક ભાગ એ લોકે ભાડે આપશે તે પણ એ લેકેનું સુખપૂર્વક ગુજરાન ચાલી શકશે. ” - “ અને તેઓ કદાચ ભાડે ન આપે તે ? ”
વિરક્ત થઈને અરુણે કહ્યું: “ન આપે તો એ કર્તવ્ય કંઈ મારું નથી. તેને બીજો પુત્ર છે. ”
ઉષા ભય પામીને મૌન થઈ ગઈ. તે સાહસ કરીને એમ ન કહી શકી કે “એ પુત્ર કેટલે ઉપર્યુક્ત છે. તે કયાં તમારી જાણ બહાર હતું?” પણ ઉષા આ કહે એ પહેલા જ અરુણ બેઃ “ઉષા તું જાણે કે હવે હું કશું ભૂલી શકતો નથી. માતાના એ શબ્દો મને યાદ છે: “ તું મોટો માણસ છે. સુરેશ મોટા
માણસ નથી. * *
ઉષાને પણ આ વાત યાદ હતી. આજે એ વાત પુનચારથી નવીન રૂપે તેનાં મનમાં જાગૃત થઈ, પણ આ વાત સામે બીજું શું કહેવાનું હોય? | સ્વામીના મનની ગંભીર વેદનાને અંશ પિતાના હૃદયમાં ગ્રહણ કરીને તે પ્લાન વદને મન રહી.
બે પળના માન વાતાવરણ પછી અરુણે કહ્યું: “સુરેશ માટે માણસ નથી. એ કદાચ બાને મન ખૂબ ગૌરવ અને સાંત્વનને વિષય હોય, તો પછી ભલે ને એમ માનીને રહે. મારે એ
કેની મર્યાદા અને શાન્તિમાં ત્યાં જઈને શા માટે ડખલ કરવી જોઈએ ? ”
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસંધ્યા
કથાને પ્રસંગ બદલવા માટે શાન્ત સ્વરે ઉષા બોલી: જવા દે ને એ વાત.....”
અરુણે કરુણ હાસ્યથી કહ્યું: “ઉષા, આ વાત કાંઈ મેં નહાતી કાઢી. તેં જ શરૂ કરી હતી અને હવે અત્યારે તું જ કહે છે જવા દે, તો જવા દો” કહી અરુણે ઉષાને વક્ષસ્થળ પર ખેંચી. એને હૃદય સરસી દબાવીને તેને આદર કર્યો.
અનેક ક્ષણ પછી ઉષાએ નયને ખોલ્યાં અને અરુણના નેત્ર સામે જોઈને મૂક હાસ્યથી પૂછયું: “શું જોઈ રહ્યાં છે ?”
અરુણે તેના નયને સામે નયને રાખતાં ધીર ગંભીર અવાજે કહ્યું: “હું એ જોઉં છું કે એક જ પળમાં તારું આખું પરિવર્તન કેવી રીતે થયું ? દવાખાનામાં જ્યારે જોયેલ ત્યારે તારા ચહેરા પર કેવી સ્વાભરી લાલી રમી રહી હતી. અને આટલી જ વારમાં જાણે તારું વદન રક્તહીન થઈ ગયું છે. ઉષા આમ કેમ બન્યું ?”
ઉષા કશે ઉત્તર ન આપી શકી. તેનું મન દુઃખદ હતું.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવસે પસાર થઈ રહ્યા છે. ઉષામયી સંગીત અને સંધ્યાના સૂર સમયની ઝાલરી સાથે અવિરામ યોગ આપી રહ્યાં છે. કાળની કૂચ કઈ રેકી શકતું નથી.
પરન્તુ ઉષાની જીવનપળે વસમી બની છે. એને મન તે સંગીત અને સૂર વગરના નીરસ દિવસો અતિદીર્ઘ થઈ પડ્યાં છે. જૂના ઘરમાં સહુ સાથે રહેતાં ત્યારે આવું નહોતું લાગતું. સાસુ-શ્વસુરની સેવામાં, ઘરના કામકાજમાં અને દિયર સાથેના વિનોદમાં સમય જાણે પંખીની માફક વાયુની છોળો ઉછાળતો પસાર થઈ જતો. વ્યથાના જે દુસહ તીવ્ર ડંખ હાસ્યવિનેદમાં ભૂલાઈ જતાં તે અહીં નિજન ઘરમાં નથી ભૂલાતાં. માનસપટ પર એ દર્દન કરુણ પ્રતિબિંબ વધારે સ્પષ્ટ
ભાવે પડી રહ્યાં છે. અહીં ઉષાને વધારે અસહ્ય લાગે છે. ૧. અરુણ ઐફિસે જવાને પોશાક પહેરતો હતે.
ઉષાએ સ્વામીના ગળે ટાઈ બાંધતાં કહ્યું: “જુઓ, એક વાત કહું?”
આ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસંધ્યા
હ૮
સ્નિગ્ધ નજરે જોતાં અરુણે કહ્યું: “ કહે ને?”
જરા અચકાતાં અચકાતાં ઉષા બોલી: “હું શું કહેતી હતી? હા, આવું વિશાળ મકાન સાવ સૂનું લાગે છે.”
હસીને અરુણે કહ્યું: “તે હું શું કરું ?” “નીલે મઝલે કેઈને ભાડે આપી દે તો?”
સ્ત્રીને હદય સરસી દબાવતાં પ્લાન હાસ્ય સાથે અરુણ બેલ્યા: એકલા રહેતાં કષ્ટ થાય છે એમ જ ને?”
આંખો મીંચીને ઉષાએ મસ્તક નમાવ્યું. તેના વદન પર મૂકીને સાયોગ્ય કરીશ?” એમ કહીને અરુણ નીચે ચાલ્યા ગયે. ઉષા મન્થર ચરણે ગેલેરી પાસે જઈને ઊભી રહી અને નીચેના માર્ગ તરફ દષ્ટિ નાખવા લાગી.
અરુણને મોટર ડ્રાઈવર ત્યારે મેટર સ્ટાર્ટ કરતો હતો. અરુણે મેટરમાં બેઠાં બેઠાં ગેલેરી તરફ જોયું તો ઉષાના નેત્રો દેખાયાંપ્રેમમય છતાં કેવી કરુણ દષ્ટિ !
મોટર રવાના થઈ ગઈ. નિ:શ્વાસ નાખીને ત્યાંથી ઉષા ચાલી ગઈ.
ઉષાનું દૈનિક કાર્ય આ પ્રમાણે જ સમાપ્ત થતું. સવારના દસથી સાંજના સાડાપાંચ સુધી તેને આમ એકાકી રહેવું પડતું. કેટલે ' કઠીન અને દીર્ઘ સમય? આટલો સમય લઈને ઉષા શું કરે? જીવનના ઉજજવળ પટ્ટ પર સ્વામીના સ્મરણે સિવાય કેનાં ચિત્રો અંકિત કરે ?
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
જરાવાર આમતેમ ફરી, આડીઅવળી વસ્તુઓ યથાસ્થાને ગોઠવીને ઉષા દિવાનખંડમાં ગઈ અને એક સોફા પર શરીરને ઢાળ્યું.
પ્રથમ તે તેણે એક પુસ્તક લઈ વાંચવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પરતુ એક બે પૃષ્ઠો વાંચતાં જ હૃદય વચ્ચે ભયાનક તોફાન જાગૃત થયું. આહા ! સંતાન સૌભાગ્યવતી નારીનું મનેરમ જીવનચિત્ર કેવું સુંદર હોય ?
ઉષાએ ગ્રંથને ફેંકી દીધું અને પોતાના અંતરની ભાવનાને જ આત્મસમર્પણ કર્યું. છેલ્લા થોડાક દહાડાથી તેના મનમાં વારંવાર પ્રશ્ન ઊઠતો કે: “એકાદ દત્તક લઈએ તો કેવું સારું?” પણ આ પ્રશ્ન અરુણ સમક્ષ ભય અને લજ્જાથી રજૂ કરી શકતી નહી.
ઉષા સમજતી હતી કે અરુણના હૃદયમાં દત્તક લેવાના વિચારને જરા ય સ્થાન નથી. એવી મમતા પણ નથી. ત્યારે શું અરુણ એટલું ય નહિ સમજી શકે કે ઉષાનું એકાંત જીવન કેવું વિષમ બની ગયું છે ?
અરુણ તે પુરુષ છે. કર્મઠ પુરુષ છે. બહારના પ્રચુર કામકાજના અંગે તે પોતાના મનની સમસ્ત ગ્લાનિ, સર્વ શિથિલતા અંતરમાં જ સમાવી શકે છે. તે જ્યારે ઘેર આવે છે ત્યારે પણ તેને અવસર કયાં મળે છે ? અને જે કંઈ સમય મળે છે તે કેવળ કામકાજના થાકના વિશ્રામ પૂરતા જેવાં ય એટલે અ૫ સમય કે મધુર અને સુખરૂપ લાગે છે?
અને ઉષા ? તેના હાથમાં તો એવું કશું કાર્ય નથી જેને લઈને નિ:સંગ સમયની એકાદ કલાક પણ વિતાવી શકે ! ત્યારે આ આશા અને આનંદ વગરનું જીવન કેવી રીતે પસાર કરી શકે ? માયાના કયા બંધને તેના હૃદયને દઢ રાખી શકશે ?
*
*
*
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસંધ્યા
જીવનભરમાં માનવની એક જ કામના હોય છે. તે સુખ અને આનંદ, એ ન હોય તો શું જીવન ભારરૂપ ન લાગે?
હા ... પણ ઉષાએ જીવનમાં એ ન મેળવ્યું. સારા જીવનમાં પણ નહી પામી શકે. ભગવાન ! આ કયા પાપનો દંડ છે?
આવી કલ્પનાવડે ઘેરાયેલી ઉષાના નયનમાં અશ્રુઓ ઉભરાયાં. તેના માનસ જીવનપટ પર એક દિવસની વાત સ્મરણે ચડી. અરુણના પત્રથી દવાખાનામાં તપાસ કરવા જતાં સ્વામી સેહીગના કેવા સુમધુર સ્વપ્ન બાંધ્યા હતા ! તે દહાડે આનંદ કેટલે ઝીલી શકી હતી ? અને આજ ... ! આહા, તે દહાડે તેણે પોતાની જાતની કેવી નિર્દય પ્રતારણા કરી હતી ?
તે દહાડે જે આનંદ મન વચ્ચે ઉછળી રહ્યો હતો, તે કેવળ સ્વામી પ્રેમને ઉમળકે માત્ર નહોતો. એ આનંદ પાછળ તો હતી મનની ચિરંતન તૃણાતૃપ્તિની અપરિમિત આશા-ભવિષ્યના અનાગતના આગમનથી સુખદ પ્રત્યાશા, પણ કઈ જન્માન્તરનાં પાપે એ આશા ન ફળી.
ઉષાનું આખું શરીર અશાન્ત રુદનના વેગથી કંપવા લાગ્યું. તેના મનમાં થયું કે પરમેશ્વરની વિશાળ સૃષ્ટિમાં આથી વધુ ભયાનક દુવિચાર બીજો એક પણ નથી. આહા, વિશ્વમાં કેટલા સ્ત્રી પુરુષ અને પ્રાણ ખાતર ભૃણહત્યા–બાળહત્યા કરે છે ! છતાં પણ ફરી ફરીને વિશ્વના આનંદસ્વરૂપ અમૃતમય એ બાળકે ત્યાં ને ત્યાં જ આવે છે ! પ્રકૃતિને અવિચાર હશે કે પ્રભુને? વિચાર કરતાં કરતાં ઉષા ખિન્ન બની ગઈ. તેના બંને નયને બળી રહ્યાં હતાં, મસ્તકમાં પીડા થતી હતી.
ડીવાર પછી જ્યારે પિતાનાં નયને નિદ્રાના ભારથી મિંચાઈ ગયાં એ પોતે ન જાણું શકી.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
હદય :
નિંદ તૂટી અરુણના કરસ્પર્શથી. મસ્તક પાસે બેસીને તે બોલાવી રહ્યો હતો: “ઉષા...ઉષા....”
ઉષા એકદમ બેઠી થઈ ગઈ. બંને હાથે આંખે ચળતાં ચળતાં બોલી: “આહા, કેવી નિદ આવી ગઈ! સમયની પણ ખબર ન રહી.”
ગ્લાને હૃદય પર મૃદુ હાસ્ય લાવતાં અરુણે કહ્યું. ઉષા, રડી રડીને જે નિદ્રા આવે છે તે ઘણું વાર ગંભીર બની જાય છે.”
ઉષાના વદન પર એ સમયે પણ અશ્રુના સુકાયેલાં સુસ્પષ્ટ ચિન્હ હતાં.
અરુણના શબ્દથી તેનું મન અકસ્માત ક્ષણિક સ્મૃતિના વિહળ બંધન કાપીને ફરી. વિષાદના ભારથી ઢળી પડ્યું. તે એકદમ ભજનની તૈયારી કરવાના ન્હાને ચાલી ગઈ.
થોડીવાર પછી ભેજન સામગ્રી લઈને ઉષા આવી એટલે તુરત અરુણે કહ્યું: “ઉષા, આ બધું આજે રહેવા દે, અત્યારે મને જરા ય રુચિ નથી.” - “કેમ?” વિસ્મય પામતાં ઉષા સ્વામી સામે જોઈ રહી.
ગંભીર સ્વરે અરુણે કહ્યું: “એક વિચિત્ર સમાચાર છે. તું એ બધું એક તરફ મૂકીને મારી પાસે જરા એસ. ”
સ્વામીની વાતનો ભાવ જોઈને ઉષાને કંઈ ભય ઉપજે. તે ભોજન સામગ્રી યથાસ્થાને મૂકી આવી અને અરુણ બેઠો હતો એ સેફ પર તેની બાજુમાં બેઠી. પૂછ્યું: “શું સમાચાર છે?” અણુ સહસા ગંભીર થઈ ગયે. બે પળના મન પછી : “મારી ઐફિસમાં કલાર્કની જગ્યા ખાલી થઈ ગઈ છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
• જીવનસા
આજે એ જગ્યા માટે સુરેશે માણસ મેલ્યા હતા. પેાતે ન આવી શકો. ”
ઉષાએ ઉત્સુકભાવે પૂછ્યું: “ તમે શે! જવાબ આપ્યા ?” કઠીન હાસ્ય સહુ અરુણુ એલ્યે: “ કહ્યુ કે જગ્યા પૂરાઈ ગઈ છે. ”
66
શું ખરેખર જગ્યા પૂરાઇ ગઇ છે ? ’”
66
ર
તા.
,,
“ તા......? ” વિસ્ફારિત નયને જોતાં ઉષાએ કહ્યું: “ તા તમે શા માટે અસત્ય મેલ્યા ? ”
66
હા. એટલા જ માટે. ” અસ્વાભાવિક હાસ્ય સહ અરુણુ ખેલ્યા.
ઉષા સ્તબ્ધ બનીને બેસી રહી આ વાતના શા ઉત્તર આપવા ? પેાતાના આત્મજનની વિરુદ્ધ પેાતાના જ માણસના વિરૂપ મનેાભાવને પોતે કેવી રીતે સાનુકૂળ કરી શકે ? ઘેાડીવારના સૈાન પછી સકરુણ અવાજે તે ખેલી : તમારા પગે પડું છુ. મારી એક વાત માન્ય રાખશે ? ”
tr
,,
સ્થિર દૃષ્ટિએ પત્નીના વદન તરફ્ જોતાં અરુણે કહ્યુ : “રાખવા જેવી હશે તેા અવશ્ય રાખીશ. ’
“તમે એક વાર એ ઘરે જાઓ. વૃદ્ધ માબાપ પર હવે અભિમાન રાખવું નથી શેાલતું. એ લેાકેા કેટલું દુ:ખ ભાગવતા હશે એ આપણને લક્ષ્મીના ઢગલા પર બેઠાં બેઠાં કેમ ખખર પડે? ” કહેતાં કહેતાં ઉષાના નયના ભીના થઇ ગયાં.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
અરુણે એવી જ ભાવે કહ્યું “ઉષા, હું એક દિવસે જરૂર જઈશ પણ હજી સમય નથી આવ્યો. સુરેશ એ અરુણ નથી એ સત્ય સમજાવ્યા વગર હું નહિ જઈ શકું.”
સાચું નહિ જાઓ?” “ના.”
પલભરના મન પછી ઉષા બેલી: “સારું ન જવું હોય તે તમારી ઈચ્છા. પણ દર મહિને એમને કંઈક આર્થિક સહાય તો કરવી જ જોઈએ.”
“એ મારાથી નહી બની શકે.” અરુણે દઢ સ્વરે કહ્યું. “તો પછી એ લેકેને ભૂખ અને પરિતાપમાં મરવા દેવા?”
વિરક્ત થઈને અરુણે કહ્યું : “આ વાત તે અગાઉ કહી હતી. ફરી વાર શા માટે ?”
ઉષાએ એ શબ્દ ધ્યાનમાં લઈને વિનંતિભર્યા સ્વરે કહ્યું: “એ......આમ નિષ્ફર ન બને. એમાં કલ્યાણ નથી. માતાના અશ્રુઓ....”
એકાએક અરુણે ઉષા સામે એવી દષ્ટિ કરી કે ઉષા પિતાનું વાક્ય પૂર્ણ ન કરી શકી. ભય અને વિસ્મયથી દિશા હારી ગઈ.
ભયંકર કઠિન સ્વરે અરુણે કહ્યું: “ઉષા, તું માતાના પેટનું સંતાન નથી. સંતાન હું છું. આટલો આગ્રહ ન કરીશ.” . એક જ પળમાં ઉષાના નયને સામે અંધકાર ફરી વળે. આવા નિર્હર શબ્દો અરુણ કદી કહી શકશે એવી કલ્પના ય ક્યાંથી હોય? આ એક જ વાક્યમાં અરુણે પિતાની અને ઉષાની
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસંધ્યા
વચ્ચે માતાના અધિકાર સંબંધી સ્પષ્ટ નિર્દોષ કરી દીધો. અને ઉષાની સઘળી વ્યાકુળતા મૌખિક હોય એવું સપ્રમાણ બતાવી દીધું.
થોડીવાર સ્તબ્ધ બનીને બેસી રહ્યા પછી ઉષા ઊઠીને ધીમે ધીમે પાછળની એાસરીનાં ખૂણામાં જઈને ઊભી રહી.
સંધ્યાએ તે ક્યારની વિદાય લઈ લીધી છે. અંધકારમય રાત્રિના ગગનમંડળ અસંખ્ય તારકના નૃત્યથી મુખરિત બનેલ છે.
દિશાશૂન્યની માફક ઉષા ગગન તરફ જોઈ રહી. આજે તેને થયું કે આ વિશાળ પૃથ્વીમાં પોતાના માટે લક્ષ્ય કરીને ચાલવાનું,નિર્ભય ભાવે કશું પકડીને નિર્ભય રહેવાનું એક પણ સાધન નથી રહ્યું. ઓહ, આજે જે તેના ઉછરંગમાં બાળક રમતું હોય તો આ બધું બનત કે? તો તે એ બાળકને હદય સરસું દબાવીને ઝુલાવવામાં ઉષાના જીવનની સઘળી પળો પરમ શાંતિમાં પસાર થઈને ધન્ય ગણાત.
વેદનામય ઉષાના નયનમાં અશ્રુઓ ન ઉભરાયા. અથહીન અસહ્ય વ્યથાથી તેનું સમગ્ર વદન કેવળ વિવર્ણ અને કાળગ્રસિત બની ગયું હતું.
ઉષા ! ” કંઠ સ્વર સુપરિચિત હતો પણ ઉષાએ ઉત્તર ન આપે. તેણે લોઢાની રેલીંગને જોરથી પકડી રાખી.
અરુણે પાસે આવી બળપૂર્વક ઉષાના હાથ રેલીંગ પરથી છોડાવ્યાં અને પત્નીને વ્હાલથી હૃદય સરસી દાબી.
છોડી દે .” કહેતાં જ ઉષાનું રોકાયેલું રુદન સઘળા અંધને તેડી વેગવંત બન્યું.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
હૃદય ઃ
અરુણે કહ્યું: “ ઉષા !” ઉષાને શાન્ત કરવાના પણ પ્રયત્ન ન કર્યા. કેવળ ઉષાના ઢળેલા મસ્તકના ઘનશ્યામ કેશગુચ્છ ઉપર અરુણ પેાતાનું વદન ઢાળી સ્તબ્ધ ઊભેા રહ્યો. અનેક ક્ષણ પછી ભારે અવાજે તે મેલ્યા : “ ઉષા ! તુ પણ જો મારા હૃદયના ભાવાને ખાટી રીતે સમજીને આમ દૂર દૂર ચાલવાનું રાખીશ તો આ પૃથ્વી પર મારું કાણુ રહેશે?”
ઉષા કશું ન મેલી. થાડીવાર પહેલાના કઠાર શબ્દો સ્વામીના આ આદરથી ધુ પ્રજ્વલિત અન્યા.
અરુણુ ખેલતા જ રહ્યો : “તને શુ ખરેખર એમ જ લાગે છે કે મારા હૃદયમાં માબાપ અને ભાઇ પ્રત્યે જરા ય દ નથી ? આફિસેથી સુરેશના માણસને પાછે। કાઢ્યા પછી મારા હૃદયમાં કેટલી અશાન્તિ થઇ છે તે કેવળ હું જ જાણું છું. પણ મેં શા માટે એવી માગણીના તિરસ્કાર કર્યો? હું શામાટે માબાપ પાસે નથી જતા ? એ પ્રશ્નો શું તારાથી હજી નથી સમજાયા ઉષા ! ? '
''
ઉષાએ આ વખતે મેાતું ઊંચુ કરીને સ્વામીના નયને સામે જોયુ. અરુણના કહેવાના મર્મ તે ખરેખર સમજી શકી નહેાતી. અરુણુ એ ન સમજ્યેા તે તેા પેાતાના મનાવેગથી ઢાડવા જ લાગ્યા : હું કાની પાસે જાઉં ? હૃદયના ભાર હળવા કરવા તારી પાસે દોડી આવ્યા. હું તે હ ંમેશ તારી પાસે સાંત્વન શોધી રહ્યો છું, પણ તુ તેા સમજતી જ નથી. હું જે સહી શકતે! નથી તેના વડે તું મને આઘાત કરી રહી છે. કેમ તુ સમજી નહિ ? પ્રતિકારના ઉપાય નથી માટે જ હું એ રસ્તા છેાડીને ચાલુ છું.
72
''
કેમ, ઉપાય શા માટે નથી ? ”
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
'ક જીવનસંધ્યા
અસહ્ય વિસ્મયપૂર્વક પત્ની સામે જોતાં અરુણે કહ્યું: “તારી સરલતા હજી પણ એવી છે. ઉપાય નથી એ તું હજી પણું સમજી શક્તી નથી ? કેવું આશ્ચર્ય !”
ઉષાએ એકાએક સ્વામીને હાથ પકડીને કરુણતાભર્યા સ્વરે કહ્યું: “મને ખુલ્લું સમજાવો. મારા ઉપર નારાજ થશે નહિ.”
અરુણ તેની વ્યાકુલતા જોઈને સ્નાન હો અને કલાન્ત સ્વરે બોલ્યા: “નારાજ શા માટે થાઉં?” બાદ જરા રહીને કહ્યું :
જે સ્થાન પરથી હું જે ભાવે, જે તેજથી અને જે સહજતાથી ચાલ્યો આવ્યો છું, તે સ્થાને હું પૂર્વની માફક સહજ ભાવે જઈ શકીશ? છતાં પણ હું જઈ શકું, જે માતા એક જ વાર મને.....”
હવે ઉષાના નયને સામે એકાએક સઘળી ઘટના દીવાલકની માફક પરિસ્કાર થઈને દેખાવા લાગી. નિમજિજત અનુતમ વદન સ્વામીના હદયમાં છુપાવીને તે મૃદુ સ્વરે બોલી : “મને ક્ષમા કરે. અકારણ મેં તમને ચૂંથા આપી છે.”
અરુણ કશું ન બે. થોડીવાર પછી ઉષાએ કહ્યું: “ઘરમાં ચાલે.”
ચાલે.કહીને અરુણે ઉષાનું મુખ પિતાના મુખ પાસે લીધું. જ્યારે છોડયું ત્યારે નયનેના બંને કિનારા પર બે અશ્રુઓ અકારણ ઉભરાયાં હતાં.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવવધૂ
દુરાગ્રહ ખાતર પુત્ર સાથે ચલાવેલ કઠેર વર્તનનું પરિણામ ખરેખર પુત્ર જુદો થશે એવું આવશે એમ કમળાએ કલ્પના પણ નહોતી કરી. અરુણના ગયા પછી કેટલા દિવસો તે એવી આશામાં ગયેલા કે દિલ્હીથી આવશે ત્યારે સઘળું ભૂલી ગયે હશે. સીધે ઘેર જ આવશે. ઈછા હોવા છતાં પણ કમળા પુત્રને પત્ર ન લખી શકી. કદાચ પત્ર લખ્યો હોત તે ઉત્તર પણ ન મળત, કારણ કે અરુણ પત્ર લખવામાં પ્રમાદી હતા એ સહુ જાણતાં.
વખતેવખત સુરેશ દવાખાનામાં ભાભીને મળવા જઈ આવતો અને ભાભી પર આવેલા પત્રથી અરુણના સમાચાર ઘેર લઈ જતો.
પરંતુ માતાની આશાવેલડી વધારે દિવસે સુખી સુકેમળ ન રહી શકી. યથાસમયે અરુણ દિલ્હીથી આવી ગયે અને ઘેર ન આવતાં તેણે પત્નીને લઈને ન ગૃહસંસાર શરૂ કર્યો.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
-: જીવનસંધ્યા
ગંભીર નિરાશા અને અનુતાપમાં કમળાનું હદય ભગ્ન બની ગયું. થોડા દિવસે પહેલાં જ મેતીલાલે સામાન્ય વર અને શરદીના કારણે શય્યા સ્વીકારી હતી. હજી તેઓ પથારીમાંથી બેઠા પણ નહોતા થયા અને આ બધી ધમાલ વચ્ચે સુરેશના લગ્ન પણ થઈ ગયાં.
સાંસારિક કાર્યોમાં મોતીલાલની સલાહ કદી પણ લેવામાં નહોતી આવતી. તેથી જ આ લગ્ન પ્રસંગે તેમના મત માટે પ્રશ્નના ઉપસ્થિત ન થયે. સંસારમાં રહેવા છતાં પણ મેતીલાલ સંસારથી વિરકત એક સંન્યાસી જેવા હતા.
- સુરેશના લગ્ન પછી કમળાએ પણ શય્યા ધારણ કરી ! દિવસે દિવસે તેનાં હૃદયમાં અનુતાપને અગ્નિ જલવા લાગે.
ઉષાના અભાવને તેમને પગલે પગલે સ્પષ્ટ અનુભવ થવા લાગ્યું. તેમને સમજાયું કે એક અમૂલ્ય રત્ન હાથથી ગુમાવ્યું છે ! નિર્વાક સહન અને સભ્યતાની પ્રતિમા સમી સુન્દરી વધુને તેણે વેચ્છાપૂર્વક દૂર હડસેલી મૂકી છે. ઉષા જેવી વહુ આજકાલ કેટલી સાસુઓનાં ભાગ્યમાં હોય છે ! ઉષા તે કમળાને સાસુ ગણતી જ નહિ. ઉષાના નયનમાં કમળા સગી માતા તરીકે વસતી હતી. ઉષાએ જીવનમાં માબાપને પ્રેમ મેળવ્યો નહોતો, એ બધે જ તેણે સાસુના ચરણામાં જ ટાળે હતો. ઉષાએ પોતાના સરલ અને અનભિજ્ઞ નયને સાસુ પર સ્થિર કરીને કહ્યું હતું કેઃ “તમારા જેટલો પ્રેમ, તમારા જેટલી મમતા મારા પર કઈ રાખતું નથી. ” આવી લક્ષ્મી જેવી વહુ પર તેણે કે અત્યાચાર કર્યો! તેને શે ગુન્હો ! હા... તે વંધ્યા છે! પણ એ દોષ શું ઈચ્છાકૃત છે !
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવવધૂ ?
રેગ અને અભાવ એ બંને શત્રુઓએ મળીને આજે કમળા, સુવર્ણમય સુખી સંસાર પર ઘેરે ઘાલે છે. નિરુપાય અને શુધ્ધ દષ્ટિવડે તેઓ ચારેય તરફ નિહાળે છે, પરંતુ હુતાશના ઘોર અંધકાર સિવાય બીજું કશું જોઈ શકાતું નથી. વખતે વખતે આ દર્દ સહી ન શકવાના કારણે કમળાનું હૃદય નયના નિર વચ્ચે તણાય છે, અને પોકારી ઊઠે છે કે: “મારો પુત્ર કેમ આ નિષ્ફર બની ગયે?”
પરંતુ ભીરુ માતાનું મન અભિમાની પુત્રને એક વાર સાદ કરવાનું સાહસ ન કરી શકયું..
સુરેશની તરુણ પત્ની નિર્મળાએ સાસુના શયનખંડમાં પગ મેલ્યો. કમળાએ તેને જોતાં જ વ્યગ્ર કંઠે કહ્યું : “નિમ ળા, સુરેશ ઘેર આવ્યું છે કે નહિ?” નિર્મળાએ મસ્તક નમાવી જણાવ્યું કે: “આવેલ છે.”
કેવી બુદ્ધિ છે! જોયું ને? હું તો એને ત્યાં મેલીને ચિંતા કરી રહી છું અને એ ઘરમાં આવીને ચૂપચાપ બેસી ગયો છે! વહુ, તું જા તે. એને એક વાર મારી પાસે મેકલ.”
નિર્મળાએ ટેબલ પરથી દવાની શીશી લઈ, એક પ્યાલીમાં દવા કાઢી સાસુને આપતાં કહ્યું: “, આટલી દવા પી જાઓ. હું જાઉં છું.”
કમળા તરત ક્રોધીષ્ઠ થઈ ગઈ. તીવ્ર સ્વરે કહ્યું: “તારે તો દરેક પાંતીની ઉતાવળ. પ્રથમ કહ્યું એ તે કર. બસ, દવા ત્યાદવા લ્ય! દવા ખાવાથી તે શું થવાનું હતું? નાખી દે હવે એ નથી પીવાની.”
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvvvv
: જીવનસંધ્યા
પરન્તુ નિર્મળા દવાની પ્યાલી લઈને એ જ ભાવે ઊભી રહી. ઔષધ ઢાળી નાખવાનું તે દૂર રહ્યું પણ બહાર જવાનું એ કશું લક્ષણ ન દેખાયું.
કમળા નિર્મળાનો સ્વભાવ જાણતી હતી. વધારે વાક્યવ્યય ન કરતાં ઔષધ પી લીધું ત્યાં સુધી નિર્મળા બહાર ન ગઈ. ઔષધ પીધા બાદ નિર્મળા બહાર ગઈ.
નિર્મળાના ગયા પછી થોડીવારે સુરેશ આવ્યું. માતાએ ઉત્સુક નેત્રે પુત્ર તરફ જોતાં પૂછ્યું: “ભાઈ, શું થયું? માણસ મેક હતું ને?”
શુષ્ક સ્વરે સુરેશ બે : હા મોકલ્યો હતો.”
પુત્રના મુખને સઘળો ભાવ જોતાં માતા ચીમળાવા લાગી, છતાં સંશયના જોરથી પૂછયું : “અરુણે શું કહેવરાવ્યું? તને દાખલ નહિ કરે ? ”
સુરેશે માતાના મલિન બિછાનાના એક ખૂણું પર બેઠક લઈને ગ્લાન હાસ્ય સહિત કહ્યું: “ત્યાં જગ્યા પૂરાઈ ગઈ છે.”
કમળાના વિસ્મયની સીમા ન રહી. કહ્યું: “એ કેમ બને? આજે સવારના જ વર્તમાન પત્રમાં જ જાહેર ખબર હતી, અને...”
સુરેશે એવા જ શાન્ત સ્વરે કહ્યું: “ હા, એ તે બરાબર-” જરા રહીને કહ્યું: “ પણ શીખબર પડે. મારા અગાઉ જ કોઈને
કરી મળી ગઈ હોય ! તેમ હું કાંઈ ગ્રેજ્યુએટ નથી. અને મારી લાગવગ પણ કેટલી ? ” વાત કહેતાં કહેતાં ગંભીર વેદનાવડે સુરેશનું હૃદય થડકવા લાગ્યું. સુરેશ સમજતો હતો કે: “મારા પહેલા કોઈને નોકરી મળી શકે નહિ, પણ તે સ્થળે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
નવવધૂ ?
અરુણભાઈ કાર્યક્તા વિધાતા હતા તે સ્થળે એક દીન ભિખારી માફક કરી અર્થે જવું પડયું, અને તે પણ ન મળી ! આ અભિમાન અને વેદનાથી સુરેશનું હૃદય ચૂ થઈ ગયું હતું.
કમળાએ પળભરના મન પછી જરા સંદિગ્ધ સ્વરે કહ્યું એ ન માની શકાય. એટલી વારમાં જગ્યા પૂરાય જ નહિ. અરુણ કદાચ તને સ્થાન આપવા ન ઈચ્છતા હોય ! ”
સુરેશ મન બેસી રહ્યો. પુત્રના કરમાયેલા ચહેરા સામે જોઈને માતાનું હૃદય ભરાઈ ગયું. સંસારથી અનભિજ્ઞ પ્રાય કિશોર અને અબાધ પુત્રના માથા પર પોતે કેવો વિરાટ પર્વત જે સાંસારિક બેજ મૂકી દીધો છે ! એ બેજ સુરેશથી સહન થઈ શકશે નહિ ત્યારે ? આહા ! કચરાઈ જ જાય ને! અને એ અભિશાપ માતાને કેવા લાગશે ? કમળા ધ્રુજી ઊઠી.
સુરેશના પિતા મોતીલાલ ઓરડામાં આવ્યા.
“સુરેશ જેવી રીતે મેનપણે આવ્યું હતું તેવી જ રીતે ચાલ્યા ગયે. | માતાના નયનેમાં આંસુ અને માતાના હૈયાનું દર્દ ગમે તે રીતે સહી શકાય તેમ હતું, પરંતુ સદાયે હાસ્યમય રહેતા પિતાના વદન પરની કારમી વેદના એક પળ માટે સહી શકાય તેમ નહોતી.
સુરેશ કાન્તાને શોધવા લાગ્યઃ ગૃહનું સઘળું કાર્ય પૂરું કરીને સંધ્યાના આછા અંધારા વચ્ચે દેહને છૂપાવીને નિર્મળા અગાશીના એક ખૂણામાં બેઠી હતી. તેના નયને સામે અતીત કાળનું એક સુમધુર દક્ષ્ય રમી રહ્યું હતું. એ દશ્યમાં નિર્મળા વિભેર બની હતી : “ચાંદનીથી જળહળતી રાત્રિએ અરુણ ઉષાને લઈને અગાશી પર વિચરતો હતે. અરુણને બંસરીને બહુ નાદ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
૫૨
હતા. તે સુમુધર સ્વરે બંસરી છોડી રહ્યો હતો. અરુણની બંસરીને સૂર અલોકિક હતો. ઉષા વાલીન બજાવતી. કેઈ કેઈ દિવસે બંને સૂર મેળવણું સાથે બજાવતાં–ગાતાં. અને સુરેશ આ સૂર-મિલનને ધ્વનિ અભ્યાસગૃહમાં બેઠા બેઠા સાંભળતા. '
આજે આ ગુહમાં અરુણ કે ઉષા કેઈ નથી. એ કેને આ ગૃહનો ત્યાગ કરે પણ એક વર્ષ ઉપર થઈ ગયું પરંતુ સ્મરણે એના એ રહી ગયાં છે. ઉષાના ખંડમાં એના એ ખુરશી ટેબલ એની એ દિશામાં બેઠવેલાં પડયાં છે. સુરેશ હજી પણ તાજા ફેલ લાવીને ભાભીના રૂમમાં ગોઠવી આવે છે. અરુણની પ્રીય બંસરી પણ ટેબલના ખાનામાં એમને એમ પડી છે.
નિર્મળાએ સ્વામી પાસેથી આટલા જ સમાચાર મેળવ્યા છે. ચાંદની રાત્રિ હોય ત્યારે સુગ મેળવીને તે ઘણી વાર અગાશીમાં ચાલી આવે છે, અને નિનિમેષ નયને ઉષાના પરિત્યક્ત સુખના સ્વમચિત્રોને જોઈ રહી છે! આહ બહેન કેવી સુખી હતી!
નિ:શ્વાસથી નિર્મળાનું મન ભરાઈ જાય છે. તે કદિપણ વાત કહી શકતી નથી. તે તે કંગાલના ઘરની પુત્રી છે. સુખ અને શેખની બાબતમાં ઘણા પ્રકારને સંયમ કેળવીને તેના સ્વભાવમાં વાતો કહેવામાં પણ સંયમ સમાઈ ગયા છે. એ કેવી રીતે બન્યું હશે એ કશું કલ્પી શકાતું નથી.
આ સંસારમાં પગલા પાડીને તેણે જે દિશામાં દષ્ટિ કરી એ દિશામાં તેને દેખાયું કે, શ્રાવણના કાળાં વાદળાઓ મળીને એકઠાં થયાં છે, એ વાદળાંઓ રડી રહ્યા છે. સજીવ માનવથી માંડીને ઘરનો નિજીવ સામાન પણ એ વાદળાંની કાળી છાયામાં શ્યામ બની ગયેલ છે. અને પળે પળે ભયને આભાસ થઈ રહ્યો
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
નવવધૂ :
છે. એમજ લાગે છે કે પ્રલયની પ્રચંડ ધારામાં હમણાં જ આ ગૃહની શ્રી અને શક્તિ તણાઇ જશે.
એછાખેાલી નિર્મળા ભય અને વિસ્મયથી બહાવરી બની ગઇ. પેાતાના જીણુ અને ભાડુતી મકાનના ફળીમાં ઊભા રહીને તેણે અનેક વાર સાતૃષ્ણ નેત્રે એ વિશાળ અટ્ટાલિકા સામે જોયું હતુ. તેની આંખ સામે આ ભુવન એક કલ્પનાભરેલા રહસ્યમય સ્વર્ગ જેવું હતું! માનભાવે આ ઘરના પ્રકાશ અને કલરાલ તેણે કોમા વસ્થામાં ખૂબ અવલેાકયા છે. હાસ્ય અને સંગીતથી તેની કલ્પનાએ સજીવ અની હતી. કેટલીયે વાર ગંભીર રાત્રે તેની નિદ્રા ઊડી જતી હતી. કેવળ અરુણુની બંસરીના સ્વરે પાગલ બનાવનારા એ સૂરની ઉન્માદભરી લહેરીએ નિસ્તબ્ધ રજની વચ્ચે વાતાવરણને નૃત્ય કરાવતી કાઇ અગમ્ય દિશાએ પ્રયાણ કરી જતી. સાંભળતાં નિ`ળાના અને નયના અશ્રુઓથી ઉભરાઇ જતાં. મિલન શય્યા અને મલિન વસ્ત્રો વચ્ચે એ નયને મીંચીને પ્રાથના કરતી કે: “હે ભગવાન! મને મુક્ત કર ! આ અભિશસ દારિદ્રચની ચૂડમાંથી મને ઉગારી લે !”
ઊર્મિ અને આનંદ સાથે નિળાનાં પગલાં આ ઘરમાં થયાં. પણ આ શું? ગંભીર ક્રંદનભરી દિવાલા વચ્ચે તે કેવીરીતે આવી પડી ? શું તેની કલ્પનાનું સ્વર્ગ આ છે ? નવવધૂને અનુરૂપ આદરસત્કાર તા કાઇએ ન કર્યો. સાસુએ કરમાયેલા ચહેરે એક વાર વધુનું વદન જોઇને જ શય્યા ગ્રહણ કરી. સુરેશ તે ગમે તે રીતે તેને લાવીને જ છૂટકારાના દમ ખેંચી શકયા છે ! આં
નવવધુ હાવા છતાં નિ`ળા સમજી શકી હતી કે આ ગણે કેાઇ મહાપ્રકારનું મહાપરિવર્તન થઇ ગયુ છે, પશુ પરિવર્તન કયા કારણે થઇ ગયું છે એ પેાતે સમજી શકી નહેાતી.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસંધ્યા
પરંતુ એ કારણ શોધતા નિર્મળાને વધારે સમય ન લાગે. મધુરજની વખતે જ સુરેશે સ્ત્રીના વદન સામે દૃષ્ટિ કરતાં કહ્યું હતું કે તું અને તારા માબાપ એમ ધારતાં હશે કે તારા લગ્ન મોટા ઘરમાં થયા છે, પણ તમે કદાચ સમજી શક્યા નથી કે આ ઘરની લક્ષ્મી વિદાય થઈ ગઈ છે.”
સરહદયા નિર્મળા કશું સમજી શકી નહી. કેવળ અસ્કૂટ સ્વરે પૂછયું: “કેણ એ ?”
સુરેશે ગ્લાન હાસ્ય સહ કહ્યું: “મારા ભાભી !” જરા વાર રહીને ફરી કહ્યું: “ભાભીએ અમારા સંસારમાં એશ્વર્યા બિછાવ્યું હતું, છતાં ય તેને આદર ન મળે. પણ તું.
સુરેશ વાક્ય પૂરું કરે તે પહેલાં જ નિર્મળાએ વ્યાકુળભાવે પૂછયું: “છતાં ય તેમને આદર ન મળે?”
ના. પણ તું કદાચ ભાભી માફક ઐશ્વર્ય નહિ બિછાવી શકે, છતાં ય તને આદર મળશે?”
તે દહાડે નિર્મળા આ બધું સમજી શકી નહોતી. આજ એ બરોબર સમજી શકી છે. પણ આ આદર નિર્મળાના મનને જરા ય સાંત્વન આપી શકતો નથી. એ તો ગરીબના ઘરની પુત્રી છે. અને ઉષા પણ ગરીબના ઘરની પુત્રી છે. પણ ભાગ્યના શંખલ નિયમ પ્રમાણે તે આ સંસારની જયલક્ષ્મી બની શકી હતી અને નિર્મળા? શું બાકી રહ્યું છે?
ભાગ્યને કે આ નિર્મમ પરિહાસ! નિર્મળાના પગલાં થયાં ત્યારપછી થોડા દિવસમાં ઘરનું એશ્વર્ય અલોપ થવા લાગ્યું. નેકર, ચાકર, દરવાન વિગેરે
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવવધુ:
એક પછી એક વિદાય લેવા લાગ્યાં. સુરેશે કૅલેજનો ત્યાગ કરી નોકરી માટે ગલીએ ગલીએ ભટકવું શરૂ કર્યું. મોતીલાલ અને કમળા પથારીવશ થયાં. ઘણા દિવસોથી અડ્ડો જમાવી રહેલા દૂરના આત્મિય જનેને મહામહેનતે વિદાય કરવા પડયાં. આ બધું કેમ થયું?
અગાશીના ખૂણામાં કલ્પનાઓ વચ્ચે અટવાયેલી નિર્મળાના નયન સામે ભૂતકાળના ચિત્રે એક પછી એક ઊડવા લાગ્યાં. તેના મનમાં થયું કે આ બધું મારા જ પાપે થયું છે ! જન્મથી વરેલું દારિદ્ર જ તેનું મહાપાપ છે! એ મહાપાપને સાથે લઈને જ પોતે આ આંગણે આવી છે! સુખ અને સમૃદ્ધિની લહેરે એકાએક દારિદ્રના પ્રચંડ વંટોળ વચ્ચે વિલય પામી છે!
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વા રિદ્ર
“ નિર્મળા, તું અહીંયા છે ? ’’
નિર્મળા ચમકી ઊઠી, પશુ કહ્યુ મેલી નહીં. નીચી નજરે એમ ને એમ બેસી રહી.
66
સુરેશ નજીક આવીને પાસે બેઠા. નિમ ળાનું વદન અને હાથે ઊંચું કરતાં ચમકીને પૂછ્યું: નિર્મળા, આ શું ? ”
નિર્મળા મ્લાન વદને આઘું અપ્રશ્રુત હાસ્ય હસી. સુરેશે ક્ષણભર સ્તબ્ધભાવે બેસીને કહ્યું: “ હું તને સુખી નથી કરી શકતા એ મારું કમભાગ્ય છે ! સાથે તારું પણુ કમભાગ્ય સંકળાયેલુ છે! પરન્તુ આપણા દુ:ખ વચ્ચે ખીચારા આવનાર અનાગતના શે। ગુન્હા ? આવતી કાલે તું માતા થઇશ. તારા ખેાળામાં એક સુંદર બાળક રમશે. તુ આવનાર બાળકના એટલેા ય વિચાર ન કરી શકે કે ? ”
',
અફૂટ સ્વરે અને નમેલા વને નિ`ળા ખેાલી : “હું શું કરું છું ?”
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
દારિદ્ર
“તું કયાં કાંઈ કરે છે? માત્ર હું તને પ્રાર્થના કરું છું કે તું આમ વિચારમાં ઝરવું છોડી દે. મારા ખાતર નહી તો તારા આવનાર સંતાન ખાતર ! આજે ટેબલ પર મેં ઔષધની શીશી જોઈ તો તેમાંથી એક પણ ટીપું એાછું થયેલું નહોતું, પણ તને ક્યાં ખબર છે કે આ ઔષધ લાવતાં મારે કેટલું કષ્ટ સહન કરવું પડ્યું છે !”
સુગંભીર લજજા અને વેદનાથી નિર્મળાનું હૃદય ભરાઈ ગયું. તે મૃદુ સ્વરે બોલી: “હવેથી હું નિયમિત લઈશ”.
જરા નિરવ રહીને સુરેશે કહ્યું: “અને આ જ રીતે આમ અગાશીમાં બેસીને ઠંડી ન લે તો તને કંઈ નુકશાનકર્તા થાય એમ તો નથી ને?”
હવે અગાશીમાં નહી આવું.” મૃદુ કમળ સ્વરે નિર્મળાએ કહ્યું. તેનાં બંને નયને અશ્રુભર્યા બન્યાં. આહ, કયા સુખની માયા તેને અગાસીમાં ખેંચી લાવે છે? નિર્મળા કશું મેઢેથી કહી ન શકી પણ મનથી બોલી: “શું ગરીબને સુખના સ્વમ ઝીલવામાં પણ પાપ લાગતું હશે ? ગુન્હો ગણાતો હશે ?”
નિર્મળા દેહ અને દિલથી ભગ્ન બની ગઈ હતી. હતાશા અને પરિશ્રમના ગુરૂભારથી તેનું હૃદય દબાઈ ગયું હતું. પરંતુ મેથી કશું કઈને કહી શકતી નહીં. નિરવભાવે કાર્ય કરે જતી.
તેના વદન પરની વેદના વાંચતા સુરેશે કહ્યું: “નિર્મળા! કંઈ માઠું તો નથી. લાગ્યું ને? હું શું કરું? તારા સિવાય મારે એક પણ શાન્તિનું સ્થાન નથી. તું જે આ પ્રમાણે કરીશ અને શરીર પ્રત્યે બેદરકારી રાખીશ તે મારે પણ શમ્યા લેવી પડશે. પછી હું કઈ દિશાએ જોઈ શકીશ? કઈ બાજુ સંભાળી શકીશ?”
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
• જીવનસા
૫૮
નિર્મળા કશું ન મેલી. ખરી રીતે તેને સુરેશના શબ્દોથી જરા ય માઠું લાગ્યું નહાતુ! પરન્તુ તે માનસિક વિચારા વચ્ચે રૂધાઇ રહી હતી. સ્વામીને મનના ભાવ કહેવા હતા છતાં તે કહી શકી નહાતી. તે એમ ને એમ માનભાવે બેસી રહી.
',
“ કેમ કશું નથી ખેલવું ? ” સુરેશે પ્રશ્ન કર્યા ? ચકિત થઈને નિર્મળાએ પૂછ્યું: “ શું ? ''
“
સુરેશતુ હૃદય પ્લાન થઇ ગયું. કહ્યું: “ અત્યારસુધી મેં જે કંઈ કહ્યું તે તારા કાન સુધી આવ્યુ જ નથી લાગતુ કાં ? ”
નિર્માંળા નમેલા વદને નિરવ રહી.
સુરેશે કહ્યું: “ નિર્મળા તુ હંમેશા આમ ઉત્સાહહીન શા માટે રહે છે? તારા અંતરમાં શુ દુઃખ થાય છે ? ”
નિ ળાએ આવખતે ઊંચુ જોઇને સ્વામીના ચહેરા સામે જોયુ. એક પ્રશ્ન તેના ભીરૂ હૃદયમાં પ્રગટ્યો પણ તે ખેલી શકી નહિં.
સુરેશ પાતાના વેગમાં જ અંધ બનીને કહેવા લાગ્યા: “નિમ ળા, મારૂં આ દારિદ્ર છું તારાથી સહન થઇ શકતું નથી ? પરન્તુ......”
આ નિગમ આઘાતથી નિમુના વ્હેરા શ્યામ બની ગયા. તે આત્ત સ્વરે માત્ર એટલું જ મેલી: “એ......
97
સુરેશ વિસ્મિત થઇ ગયા. તેણે કઇ નિમ્ ળાને આઘાત કરવા માટે નહેાતુ કહ્યું. પેાતાના મનની સરળતાથી જ તે વખતે મેલેલ, પરન્તુ એથી નિર્મળાને વ્યથા થાય એવુ શું છે? સુરેશ એ વિચારી શકયા નહી અને હ્યું: “ આ શું? તુ ં.આમ શા માટે કરે છે?”
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
દારિક છે
અશ્રુરુદ્ધ સ્વરે નિર્મળા બેલી: “હું તો ગરીબની પુત્રી છું પણ એથી શું તમે મારા તરફ આમ કટાક્ષ કરીને સાત્ત્વન મેળવે છે?”
ભયંકર વિસ્મયથી સુરેશ પળભર ઘા ખાઈ ગયા. સ્થિર થતાં વ્યાકુળભાવે બેલ્યોઃ “શું કટાક્ષ કરૂં છું? તારા પર કટાક્ષ હું કરું એ બની શકે?” નિર્મળાએ મસ્તક ખૂણામાં નમાવી લીધું. તે રડવા લાગી.
સુરેશે અભિમાનક્ષુબ્ધ સ્વરે કહ્યું: “તું મારે કહેવાને આશય અવળો સમજી પણ ઈશ્વર જાણે છે કે હું તને આઘાત દેવા જરા ય બોલ્યા નહતો! જે સાચું હતું તે જ મેં કહેલું. જરા રહીને કહ્યું: “તારા માબાપનું ઘર કદાચ ગરીબ હશે. પરન્ત અમારી અત્યારની સ્થિતિ જેવી છે તેવી તેઓની નથી. અમે તો અત્યારે રસ્તાના ભિખારી જેવા છીએ.”
સુરેશની વાતની જવાલાભર્યા સુરથી ચારે તરફની હવા જાણે ભારે થઈ ગઈ - નિર્મળાનાં નીર સુકાઈ ગયાં. નિમુને કંપતે દેહ એક વાર વિપુલ વેગથી કમકમી ઉઠ્યો અને અકસ્માત સ્તબ્ધ થઈ ગયે. સુરેશે પણ બીજી કશી વાત ન કરી. તે તો જાણે પિતે ઉચ્ચારેલી વાતની ગંભીરતાને વિચાર મનમાં ને મનમાં જ કરવા લાગ્યા. - અનેક ક્ષણ પછી નિર્મળાએ ધીર ગંભીર સ્વરે કહ્યું: “જુઓ, તમે એક કામ ન કરી શકે?”
શું?” ઉદાસ ને સુરેશે પત્ની સામે જોયું.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
જરા અચકાતા અચકાતા નિમુ બેલી: “આવડા મોટા મકાનમાં આપણે ગણતરીના જ માણસો રહીએ છીએ એના કરતાં.....”
પ્લાન હાસ્ય સહ સુરેશે કહ્યું: “એના કરતાં મકાનને છેડે ભાગ ભાડે આપી દઈએ એ જ ને?? નિર્મળાએ મસ્તક નમાવી “હા” જણાવી.
કષ્ટથી એક નિ:શ્વાસ ગળી જઈને સુરેશે કહ્યું: “એ બની શકે એમ નથી.”
ચમકીને નિર્મળાએ પ્રશ્ન કર્યો. “શા માટે ? ”
જરા નિરવ રહીને સુરેશે કહ્યું: “આ મકાન આપણું નથી. મેટા. ભાઈનું છે. ભાડે દેવા બાની પણ સંમતિ નથી. મારી પણ ઈચ્છા નથી. આ મકાન મટાભાઈએ શેખથી બનાવ્યું છે.”
નિર્મળાને કશું કહેવા જેવો અવકાશ ન રહ્યો. થોડીવારના મિન પછી સુરેશે કહ્યું: “ચાલો, નીચે જઈએ.”
નિમુ મનભાવે કંઈક વિચારી રહી હતી. સુરેશના કથનથી સચક્તિ થઈને બોલી: “હા પણ .... ” તે વધુ ન બોલી શકી. વાક્ય ગળી ગઈ.
“શું કહેવા માગતી હતી ? ” સુરેશે પ્રશ્ન કર્યો.
જરા વિચારીને ધીરે ધીરે નિર્મળાએ કહ્યું: “ ત્યારે શું મોટા ભાઈ અને ભાભીને અહીં પાછા ન બોલાવી શકાય?”
સુરેશ ચમક. કહ્યું: “એમાં હું શું જાણું?”
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
^^^
^
૧૧
“ હું શું જાણું કેમ? તમે એક વાર તેની પાસે જાઓ તો? “હું?સુરેશ અત્યંત વિસ્મય પામે.
નિમુએ આશ્ચર્ય પામતાં પૂછયું: “કેમ, તમે શું તેમની પાસે ન જઈ શકો ?”
સુરેશે દઢભાવે જરા મસ્તક ઊંચું કરીને ઉત્તેજિત રીતે કહ્યું: “ના. હું કઈ પણ રીતે ન જઈ શકું. તારી સાથે જે મારા લગ્ન ન થયાં હોત તો હું જઈ શક્ત. હવે હું ન જઈ શકું.”
નિર્મળાને ચહેરે પીળો પડી ગયે. સુરેશ તે ન જોઈ શક્ય. તે માત્ર આશ્ચર્ય વચ્ચે વિચારી રહ્યો હતો કે “ આવી મહાન શરમની વાત નિર્મળાના મોઢા પર આવી કેવી રીતે? ”
નિર્મળા કશું બોલ્યા વગર ધીરે ધીરે નીચે ચાલી ગઈ. સુરેશ પણ તેની પાછળ ગયે.
મેતીલાલ ક્યારના સુરેશને શોધી રહ્યાં હતાં. સુરેશને જોતાં જ બેલ્યાં “કેણુ સુરેશ ? અહીં આવતો જરા ..”
બંને કમળાના ઓરડામાં ગયાં. કમળાએ પુત્ર તરફ જોઈને કહ્યું: ભાઈ અહીં આવ. મારી પાસે બેસ. એક વાત કહું?”
સુરેશ માતા પાસે બેઠે. કહ્યું: “ શું કહેવું છે?”
મોતીલાલે વચ્ચે જ પ્રશ્ન કર્યો “સુરેશ, આ સ્થિતિ ક્યાં સુધી નભશે ? ”
સુરેશ સમયે કે બાપુને પ્રશ્ન નેકરી માટે છે, તેથી જ તે મન રહ્યો. પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવા જેવું કંઈ નહોતું. તેણે પ્રયત્ન કરવામાં મણું નહોતી રાખી.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનસંધ્યા
પણ સુરેશની સમજફેર હતી. મેંતીલાલના પ્રશ્નને આશય જુદો જ હતો. તેમણે ધીરે ધીરે કહ્યું: “સુરેશ તું એક વાર અરુ પાસે જા, તેને તો કશો વાંક હતો જ નહી.”
સુરેશ અસહ્ય વિસ્મયથી ચમકી ઊઠ્યો. બરાબર આ જ પ્રન ડીવાર પહેલાં નિર્મળાએ કર્યો હતો, પરંતુ નિર્મળાને રોકડ જવાબ દેવામાં કશી હરક્ત નહોતી, પણ અહીં રેકડે જવાબ દેવાય તેમ નહોતું. માત્ર છટકવાનું જ હતું.
કમળાએ આગ્રહભર્યા નેત્રે પુત્ર તરફ દષ્ટિ કરતાં કહ્યું : “સરૂ, તું જરાયે સંશય કર્યા વગર એક વાર મોટા ભાઈ પાસે જા, એટલે તે...”
માતાનું વાક્ય પૂર્ણ થાય એ પહેલાં જ સુરેશે આરક્ત વદને કહ્યું: “હું ત્યાં જઈ શકીશ નહિ.”
મોતીલાલ વિસ્મય પામતાં બોલ્યાં : “કેમ?”
વળી પાછે ન સમજાય એ કઠીન ન કેમ? સુરેશ અસ્થિર થઈ ગયે. આ લેને કેવી રીતે સમજાવી શકે કે ત્યાં જઈ શકાય તેમ નથી! મોટા ભાઈને મોટું દેખાડતાં કેટલી શરમ આવે છે એ શું આ લેકે સમજી શકતા નહી હોય? સુરેશ નીચી નજરે મૌન રહ્યો.
કમળાએ હતાશ ભાવે પુત્ર સામે જોતાં કહ્યું : “ભાઈ, તું નહિ જઈ શકે તો કોણ જશે? અત્યારે અહીં બીજું કશું હતું?”
સુરેશે કશે ઉત્તર ન આપે.
કમળા મુખ્ય સ્વરે બોલવા લાગી : “ નાની વહુની સ્થિતિને વિચાર પણ કરી રહ્યો. આવાં કઈ તે કેવી રીતે સહી શકશે?”
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
દારિદ્ર
સુરેશ હવે સૈાન રહી શકયો નહિ. તીવ્ર સ્વરે મેલ્યા : “ એથી ત્યાં જવામાં શે। લાભ ? ”
“ શે! લાભ ? એ તને પછી સમજાશે. તું એક વાર મારા અરુને પાછે ખેલાવી લાવ એટલે સઘળુ થઈ જશે. ”
સુરેશ માન રહ્યો.
કમળા આશામયી મનીને કહેવા લાગી : “ જે વિવાદ મે ઊભા કર્યા હતા તે હું મારા જ હાથે ભૂંસી નાખીશ. તું એક વાર માત્ર અરુને મારી પાસે ખેલાવી લાવ. મને ખાત્રી છે કે એ અવશ્ય આવશે. મારા સાદ સાંભળીને ન આવે એવા મારે અરુ નથી.......
""
સુરેશે ધીરે ધીરે કહ્યું : “ પણ મા, હજી તું સમજી શકી નથી.......
,,
ક
વચમાં જ વ્યગ્ર કંઠે કમળાએ કહ્યું : “ હું સઘળું સમજી શકું છું. કેવળ તુ જ સમજી શકતા નથી.
99
ઘવાયેલા સુરેશે કહ્યું: “તુ જ્યારે આટલું અત્યારે સમજી શકે છે તેા પછી તે આવું કર્યું. શા માટે ? ”
79
કમળાના મ્હેરા શ્યામ ખની ગયા. ઉત્તર ન મળવાથી સુરેશે કહ્યું: “ માટા ભાઇ એક વિશાળ આફ્સિના મુખ્ય કર્તાહર્તા છે, છતાં ય મને એક સામાન્ય કારકુનની જગ્યા પણ ન આપી શકયા. ” સુરેશના સુંદર વદન પર એક શ્યામ રેખા ખેંચાણી જરા રહીને તે ખેલ્યાઃ “ તે પછી કઈ શક્તિના આધારે મારે એની પાસે જવું?”
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવનસંધ્યા.
કમળા આ વખતે પણ ઉત્તર ન આપી શકી.
મોતીલાલ એક નિ:શ્વાસ નાખીને ધીરે ધીરે ઓરડા બહાર ચાલ્યા ગયા. સુરેશ પણ ચાલ્યા ગયે. દગ્ધ હૃદયને વ્યર્થ હાહાકાર હદયમાં સમાવી રાખીને કમળાએ શય્યામાં મોટું ફેરવી દીધું.
જવના પાણીને એક ખ્યાલે લઈને નિર્મળા ઘરમાં આવી. કમળાની શય્યા પાસે આવીને તેણે કહ્યું : “બા!”
આંખ ઉઘાડીને નિર્મળા તરફ જોતાં જ કમળાના નયને ભભૂકી ઊઠયાં. તેના મનમાં થયું કે આ અપશુકનિયાળના પગલાંથી જ અમારા ઘરને સત્યાનાશ થયો છે. સિનેરા સંસારમાં આગ લાગી છે. હાથમાં રહેતાં તેને પારકાં બન્યાં છે. રૂક્ષ સ્વરે કહ્યું: “તું મારી સામેથી ચાલી જા. મને વધારે ન બાળ!”
આવેલા અશ્રુઓને દબાવી નિર્મળા બહાર ચાલી ગઈ. પિતાના મેજ પર નિર્મળા ઢળી પડતાં રડતાં રડતાં બેલી ઊઠી: “હે ભગવાન! હવે વધુ સહી શકાતું નથી.”
નિર્મળા પ્રત્યેની વિરક્તિ આજસુધી કમળાના હાવભાવમાં જ વ્યક્ત થતી, પરંતુ આજે તો નગ્ન સ્વરૂપમાં એ સરી પડી.
એક વાર સુરેશે કહ્યું હતું કે: “ઉષા ભાભીને આદર નહેાતે મળતા વંધ્યાના કારણે, પરંતુ તે માતા થઈશ એટલે જરૂર તારે સત્કાર થવાને.”
પણ એ સત્કાર શું આ જ થવાને હતો.
જે કારણે કમળાએ ઉષાને આ ઘરમાંથી અનાદર–અવજ્ઞાથી ધક્કો મારી બહાર કાઢી છે. તે સંતાનની આકાંક્ષા તે આજે
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~
~~~
~~~~~~
દારિદ્ર :
પોતાના ઉદરમાં છે. આવતી કાલે એ આશા ઉદય પામશે. શું આવી એમની આદરભરી અભ્યર્થના? દારિદ્રના કારણે શું સ્વામી પણ તિરસ્કાર નથી કરતા?
રડતી નિર્મળાના હૃદયમાં થયું કે, કેઈ અશુભ અભિશાપ જ પિતાના ઉદરમાં સંતાપરૂપે આવેલ છે. જે એ અનાગત ન હત તે નિર્મળા અવશ્ય આ દર્દભર્યા બંધનમાંથી મુક્ત થવાને માર્ગ વિચારી લેત. પ્રકાશ અને આશા વગરના અંધકારમય વિશ્વને ત્યાગ કરીને જરૂર તે મુક્ત બની શક્ત! આ ઐશ્વર્યલોભી, હદયશૂન્ય અને દંભી પરિવારની જાળમાંથી જરૂર તે મુક્ત થઈ શકત. પણ એ મુક્તિનું સ્વપ્ન તે આજે ઘણું દૂર દૂર છે ! -
પરન્તુ નિર્મળા એ નહાતી સમજી શકતી કે દારિદ્રમાં જ પોતે જન્મી છે અને આજે પણ દારિદ્રનું દુઃખ ભેગવી રહી છે. એ કરતાં જે લોકે એક વખતે પ્રચુર એશ્વર્ય વચ્ચે જીવતા હતા તે આજના દારિદ્રથી કેટલા દુઃખી થતા હશે? અને સંતાન ખાતર કમળાની આકુળ મનોદશાને પણ તે ન સમજી શકી.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોની કોની ખાતર ?
ઉષાનું શરીર દિવસે દિવસે નબળું પડવા લાગ્યું. જાણે કોઇ મહાનિરાશા ઉષાના સાન્દ ને ચૂસવા લાગી. દાક્તરને બતાવીને અરુણુ પણ હતાશ થઇ ગયા. એક દિવસે આ પ્રશ્નની ચર્ચા નીકળતાં અરુણે કહ્યું: “ ઉષા, હવે મને અહીંના દાક્તરા પર જરા ય વિશ્વાસ નથી રહ્યો. આટઆટલા પ્રયત્ન કરવાં છતાં ય તારું દુ:ખ દૂર કરી શકાતું નથી. ”
ઉષાએ કલાન્ત સ્વરે કહ્યું: “ તમે બહુ ફીકર ન કરે. હું મારી મેળે જ સારી થઇ જઇશ. ”
અરુણે સૂકું હાસ્ય વેરતાં કહ્યું: “તારી વાત ઠીક છે, પરન્તુ એ આશામાં મહિનાના મહિનાઓ પસાર થઇ ગયા.”
ઉષા માન રહી. તેના વ્યાધિ કાઇપણ રીતે મટી શકે એમ નહાતા. દાક્તર કદાચ ન સમજી શકે પણ તે તે સમજતી હતી. એમાં દાક્તરને શા માટે દોષ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાની ખાતર :
દેવા ? મનુષ્ય હૃદયમાં રહેલી અશાન્તિ કરવાની જો શક્તિ દાક્તરામાં હાત તેા ઉષા પેાતાનું ગુમાવેલ સ્વાસ્થ્ય મેળવી શકત, પરન્તુ એ શક્તિ કુદરત સિવાય કાના હાથમાં છે ? ધીરે ધીરે ઉષાએ એક નિ:શ્વાસ નાખ્યા.
30
વિચારમાં તન્મય અનેલા અરુણે કહ્યું: “ જો મને દાઢ એ માસની રજા મળી હાત તેા તને કાઇ સુંદર સ્થળે હવાફેર માટે લઇ નત. તને આ સ્થિતિમાં કેવી રીતે બચાવી લેવી એ જ મારાથી સમજી શકાતુ નથી ? ”
ઉષાના રક્તશૂન્ય ઉજ્જવળ વદન પર હળવી હળવી ગુલામી હાસ્યની રેખાએ અંકિત થઇ. તે એાલી : “ મને બચાવી લેવામાં તમને શા લાભ છે ?”
ચમકીને અરુણે પૂછ્યું: “ શું કહ્યું ? ” ઉષાએ ઉત્તર ન આપતાં આછું હાસ્ય વેર્યું.
અરુણે ગભીર વદને જરા વિચારીને કહ્યું: “ ઉષા, હ ંમેશા તુ આવા અમ ંગળ શબ્દો કહે છે એ મારાથી હવે સહન થઇ શકતા નથી. ઉષા, તારા બ ંને હાથ પકડીને કહુ છું કે, પાતામાં મસ્ત બનતાં પહેલાં બીજાનેાયે વિચાર કરવા જોઇએ. બીજાને મન અને પ્રાણ જેવી વસ્તુ હાય છે એ તુ ન ભૂલીશ.
22
ઉષાને આ શબ્દો ખૂબ ગમ્યા. તેણે કૌતુકભરી નજરે સ્વામી તરફ જોયું. અરુણે કહ્યું : “ તું તારી જાતને જ દુ:ખી માને
ઃઃ
એમ ને ? ’
આમ સ્વામી પાસે સપડાય જતાં ઉષા જરા કુંઠિત થઈ. અરુણના શબ્દપ્રહાર એ દિશામાં પડશે એવું તેણે નહાતુ ધાર્યુ. મૃદુ સ્વરે ઉષાબેલી : “હું કાંઇ એ નથી વિચારતી. ”
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
અરુણે કહ્યું: “શું હું એ બધું સમજી નથી શકો એમ માને છે?”
ઉષાએ મેટું ઊંચું કરીને હળવા હાસ્ય સાથે સ્વામી સામે જોયું.
અરુણે કહ્યું: “દાક્તરો તારું દર્દ દૂર નથી કરી શકતા એ હું બધું સમજું છું, પરન્તુ કશો ઉપાય નથી સૂઝતા માટે મન બેઠું છું.”
ઉષા કશું ન બોલી.
સંધ્યા થઈ ગઈ હતી. સંધ્યા પ્રદીપ પ્રગટાવવા માટે ઉષા ઊભી થઈ ગઈ. અરુણ પણ ઘડીક બેસીને ડ્રોઇંગરૂમમાં ચાલ્યો ગયે. કેટલાક મિત્રે ત્યાં રાહ જોતાં બેઠાં હતાં.
નેકરે આવીને ઉષાને એક ચિઠ્ઠી આપી ગયે. દીપકના પ્રકાશમાં ઉષાને એ અક્ષરે કંઈ પરિચિત લાગ્યા. તેણે ચિઠ્ઠીની. નીચે સહી જોઈ તો તરત તેને સંદેહ સત્યમાં પરિણમ્યો. એ ચિઠ્ઠી સુરેશે જ લખેલી.
ઉષાના હૃદયમાં કુતૂહલ થયું. સુરેશે લખેલ છે! આટલા દિવસ પછી શા માટે? કાગળમાં કેવળ બે જ વાક્ય લખ્યાં હતાં. ઉષા એકદમ વાંચી ગઈ. અરુણ પર લખ્યું હતું:
“મેટા ભાઈ, માતા મૃત્યુશા પર છે, તમને જોવા ઝંખે છે.”
સુરેશની ચિઠ્ઠી હાથમાં લઈને ઉષા નિષ્પદભાવે ઊભી રહી. માતા મૃત્યુશામાં છે ! તમને જોવા ઝંખે છે!” આ શબ્દ વારે વારે તેના મગજમાં ઘૂમવા લાગ્યા. કેઈ અશુભ આશંકાના કારણે તેનું લોહી પણ કંપી ઊઠયું.
અરુણ મિત્રને વિદાય કરી ઘરમાં આવ્યું. ઉષાનું સ્તબ્ધ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેની ખાતર?
વદન જોઈને વિસ્મય પામતાં બે : “શું છે? કાગળ?” કહેતાં કહેતાં તેણે ઉષાના હાથમાંથી પત્ર લઈ લીધે.
વાંચતાં વધારે સમય ન લાગે. માત્ર બે જ શબ્દો લખેલાં. આર્તનાદભર્યા સ્વરે અરુણે કહ્યું: “ઉષા !”
ઉષાએ સ્થિરભાવે અગ્રેસર થઈને સ્વામીને હાથ પકડી લીધો. તે કશું બેલી નહી. નિરવ સહાનુભૂતિ સ્મરી સ્નિગ્ધ દષ્ટિવડે સ્વામીને જોઈ રહી.
અરુણે વ્યાકુળભાવે કહ્યું : “ઉષા ! મેં જ માતાને મૃત્યુશય્યા પર પોઢાડી !”
ઉષાએ શાન્ત સ્વરે કહ્યું : “એવું શા માટે વિચારે છે? જન્મ ને મૃત્યુ એ શું મનુષ્યના હાથની વાત છે?”
અરુણ કશું ન બેલ્યા. નિરાશ વદને સેફા પર બેસી ગયે. ઉષા પણ સ્વામીની બાજુમાં બેસી ગઈ. ગંભીર મન છવાયું.
એ મેન વચ્ચે ઉષાનું હદય એક ચિત્ર પાછળ કંપી ઊઠયું. એક દિવસે માતાના સ્નેહ ખાતર સ્વામીને ત્યાં પાછા વાળવા માટે પોતે કેટલો પ્રાણ ભરીને પ્રયત્ન કર્યો હતો ! અરુણ માતાનું નામ સાંભળીને ધ્રુજી ઊઠતો! આજે એકાએક સ્વામીના અંતરમાં આ આકર્ષણ કયાંથી ઉભરાયું ? કઈ અભાવિત આશંકાથી તે વ્યાકુળ બની ગઈ. પત્નીના સન્માન ખાતર જેણે માતા સાથેના સર્વ સંપર્કનો ત્યાગ કર્યો હતો. આજે એ જ માતાના આ સમાચાર સાંભળીને અંતર કેટલું દુ:ખમય બને છે! આજે તે અરુણ પત્ની સામે જોઈને શાન્ત રહી શકે તેમ છે જ નહી!
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
://v
vvvv ,
ત્યાર પછી જે.........
જે શું? કમળા આ ધક્કો સહન ન કરી શકે...વૃદ્ધ વય મરણપન વ્યાધિ, અનેક અગવડતાઓ વચ્ચે જીવવું....કદિપણુ સારું ન થઈ શકે, અને તેમ થાય તો અરુણના હૃદયમાં પત્ની પ્રત્યે પ્રતિકૂળ ભાવના નહિ જાગૃત થાય ? એ શું એક વાર પણ એમ નહિ વિચારે કે સ્ત્રીને ખાતર માતાને ગુમાવી ! અને એ વિચારના પરિણામે ઉષા સ્વામીના અંતરમાંથી દૂર ધકેલાય તે એ સ્વામીના હદયને કયા બંધનથી બાંધી શકાશે ? સંતાન તે છે જ નહીં. એ હોત તો માયાનું આંર્ષણ અતૂટ રાખી શકાય. અથવા બાળકને હદય સરસું દબાવીને વિશ્વનું સમસ્ત દુ:ખ ઉપેક્ષિત કરી શકાય...મારી આટલી સંપત્તિ જાળવી રાખજે....મને મારા સ્વામીથી દૂર ન કરીશ. પ્રભુ! એના સિવાય મારું કોણ છે?”
ધીરે ધીરે અરુણે આંખ ઉઘાડીને જોયું. ઉષા તેના જ સામું જોઈ રહી હતી.
મૃદુ કરુણ સ્વરે અરુણ બલ્ય : “ઉષા, તારી વાત મેં ન માનવામાં કેટલી ગંભીર ભૂલ કરી નાખી છે ?”
ઉષા કશું ન બેલી. કશું કહેવા જેવી તેની સ્થિતિ નહોતી રહી. હદયમાં તોફાન જામ્યું હતું. સ્વામીના શબ્દોથી એ તોફાન વધારે પ્રબળ બન્યું.
અરુણ કહેવા લાગ્ય: “કેને ખબર છે કે અર્થભાવથી જ માતાની આ દશા થઈ હોય!” કહીને તેણે ઘરમાં ચારેય તરફ તીક્ષણ દષ્ટિથી જોયું. ચારે તરફ વિલાસના આવશ્યક ઉપકરણે ખડયાં હતાં. અરુણે ઉષા સામે જોયું. તેના સર્વે અંગ પર હજારો રૂપીયાના આભરણ વિજળીના પ્રકાશમાં ઝળહળી રહ્યાં હતાં.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧.
કાની ખાતર :
કાઇ જાતનાં કારણુ વગર અરુણુના નયને જ્વાળામય બની ગયાં.
ઉષા સઘળુ જોઇ રહી હતી, પણ કશુ ખેલી નહિ. સ્તબ્ધ અનીને બેસી રહી. જરાવાર પછી ચંચળ થઈને અરુણ ઊભા થયા. ઉષાએ પૂછ્યું: “ ક્યાં જાઓ છે ?
77
'
,,
જરા સામ્યને ફાન કરી દઉં કે હું હમણાં આવુ છું.
પ્રાય પંદર મિનિટ પછી પાછા આવીને અરુણે કહ્યું: “તુ કાલે સવારે મારી સાથે આવીશને ?”
પ્રશ્ન સાંભળીને ઉષા આશ્ચર્ય થયુ. અરુણ શું અત્યારથી જ “ એના તેને દૂર રાખવા ઇચ્છે છે ? તે આત્ત સ્વરે ખેલી : અર્થ ? તમે શું મને નહી લઇ જઇ શકેા ? ’’
6:
જરા અપ્રતિની થઇને અરુણે કહ્યું: ના......ના......મારા આશય એ નથી. તુ અપેારના પણ મારી સાથે જોવા આવી શકત.”
ઉષા વિસ્મય પામી ખેાલીઃ “ તમારી વાત મારાથી સમજાઈ નહિ. તમે શુ કહેવા ઇચ્છે છે ? ’
અરુણ જે કહેવા ઈચ્છતા હતા તે ક ંઇક માનસિક અસ્વસ્થતાને અંગે કઇ શકયા નહાતા. જરા આમતેમ થઇને એલ્યુ
'
આ ઘરના ત્યાગ કરીને આપણે
એમ કહેવા માગું છું કે જતા નથી. ”
แ
ઉષાએ કહ્યું: “ એટલે! હજી પણ આ ઘરના ત્યાગ કરવામાં તમને કઇ આપત્તિ છે. હવે કેાના પર તમને અભિમાન છે ?”
· અરુણુથી ખેલાઇ જવાયું : “ મને તેા હવે કાઇના પર અભિમાન નથી રહ્યું, પણ કદાચ તને કંઇ હરક્ત હાય એટલે પૂછતા હતા ! ”
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસ ધ્યા
એકાએક ઉષા વજાહતની માફ્ક સજ્જડ થઇ ગઇ. આ કેવા પ્રકારની નિ`મ અમ્રૂઝ થા તેણે સ્વામીના માઢેથી સાંભળી ? શુ ઉષાને હરકત હાય માટે ? અરુણુ શું ભૂલી ગયા કે એ માતાની ખાતર જ ઉષાએ પ્રાર્થના કરી હતી ! અને ત્યારે પણુ તેણે કહ્યું હતું કે: ‘સંતાન તું નથી હું છું. અને આજે પણ ખેલી ઉઠે છે કે : “ તને કશી હરકત ન હેાય '. ઉષાના નયનમાં નીર છલ્યાં. એમનાં મનમાં એમ જ થયું કે જાણે માતા સાથે પોતે જ ક્લેશ કરીને ચાલી આવી છે અને અરુણુ તા ચિરકાળથી માતાને વળગી રહેલ છે. ના .... જ છે ને ? સ્વામીના દ્વેષ શા માટે ?
મૂળ કારણ તેા પાતે
કષ્ટથી ઉષાએ એક નિ:શ્વાસ નાખ્યા.
અરુણુ ઉષાનું વિવણું વદન નિહાળીને ચમકી ઊઠયા. તેને લાગ્યું કે વાત કહેવામાં ઉતાવળ થઇ. ઉષાના શે। દોષ ? એ કામળ હૃદય પર શા માટે આવા આકરા શબ્દોના ઘા કરવા જોઇએ?
७२
....
પરન્તુ અરુણમાં એટલુંયે સાહસ ન રહ્યું કે તે ઉષાની નજીક આવી તેના કંપતા અને જલતા દેહને આદરભયે સ્પર્શ કરી આત્મશાન્તવન આપે !
ઉષાના અંતરમાં પ્રશ્ન ઊઠચા કે: શરૂઆત નથી ને ? ’
અરુણુને લાગ્યું કે ઉષાને અત્યારે વ્યથામાં આદર કરીશ તે સહી શકશે નહી. રડી પડશે. એના કરતાં પછી વાત ! આ માટે ક્ષમા માગીશ એટલે સઘળું પતી જશે. ઉષાને સ્વામીના સ્નેહઆદર સિવાય કશાયની ભૂખ નથી.
અંધકારમય જીવનની
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતાની શય્યા
ઉષાનાં સંગીત વિલય પામ્યાં. વિશ્વના કિનારે રમતાં રવિકિરણએ સૃષ્ટિને પ્રકાશમાન કરી. પ્રથમ
વનના તરંગો જેવું માધુર્ય—ચાંચલ્યસૃષ્ટિ પર રમવા લાગ્યું .
આ સમયે અરુણ અને ઉષા પિતાના જૂના ઘરના પ્રાંગણમાં આવીને ઊભાં રહ્યાં. એ વખતે સુરેશની પત્ની નિર્મળા ફળીના એક ખૂણા પર આવેલા નળ પાસે વાસણ માંજી રહી હતી.
અપરિચિત અને ઝમકદાર વસ્ત્રાભૂષણ યુક્ત આ બન્નેને જોઈને ઘડીભર તે સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. એક ધ્યાને બન્ને તરફ જોઈ રહી. આગળ ઉષા ચાલતી હતી,
પાછળ અરુણ ચાલતો હતો. ઉષાએ ચાલતાં ચાલતાં ૯ નિર્મળા સામે એક દષ્ટિ કરી. નજર મળતાં જ નિમુ
જડવત બની ગઈ. ઉષાએ નિર્મળાને કે માર્યાવસ્થામાં
બે એક વાર જોઈ હતી, પણ એ નિર્મળા અને આજની - નિર્મળામાં આકાશ ધરતીનું અંતર હતું. એ ઓળખાઈ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
• જીવનસા
T
શકી જ નહિ ! લગ્ન પહેલાં પ્રથમ યેાવનનુ જે સ્વાભાવિક માય, હજારા હજારા દુ:ખ દર્દ વચ્ચે પણ નિર્મળાના દેહ કરતુ ટકી શકયુ હતુ, તેના તેા આજે અવશેષ પણ નથી ! સ સ્વ માધુ સંતાનને સમર્પણ કરીને નિમુ આજે ગઇ કાલના સાન્દ એક હાડપીંજર જ બની ગયેલ છે. ઉષાના મનમાં થયું કે ઘરની કામવાળી હશે! અરુણે તે એ તરફ દૃષ્ટિ પણ નહેાતી કરી.
અરુણુ અને ઉષા ચારે ય દિશામાં જોતાં જોતાં ઉપર જવા લાગ્યાં. આ શું ? પાતે ખાસ શૈાખથી બનાવેલુ મકાન આવુ કંગાલ અને શ્રીહીન થઇ ગયુ છે? અરુણને એમ જ લાગ્યું કે પોતે કંઇ કંગાલ કારકુનના મકાનમાં જઇ રહ્યો છે.
કમળાના એરડામાં બન્ને ગયા પછી સ્ત`ભિત થઇને ઊભા રહ્યાં. ખૂબ મેલા બીછાના પર માતાના અસ્થિપીંજર સમા ઢેઢુ પડ્યો હતા. સુરેશ એ મીછાના પર બેસીને માતાની છાતી પર કંઇક દવા માલીસ કરી રહ્યો હતા. સુરેશ આખી રાત નહિ સૂતા હાય તેમ તેના ચહેરા પરથી દેખાતું હતું. સુરેશના થાકેલા અને શુષ્ક બનેલા વદન પર ષ્ટિ સ્થિર કરીને ઉષાનુ નારી હૃદય પેાકારી ઉઠયું : ‘આહ્ ! ’ અરુણે મૃદુસ્વરે કહ્યું : “ સુરેશ !
??
સુરેશે ઉત્તર ન આપ્યા. મૃદુ અવાજ તે સાંભળી શકયા નિહ. ઉષા તેની પાસે ગઇ. બાજુમાં બેસતાં ખેલી : “સુરેશભાઇ ! ”
સુરેશ એકદમ ઊભા થઇ ગયા. ચમકીને એટલી ઊઠ્યો: “ તમે આવી ગયાં છે ? આ! એ મા!”
રાગભર્યો વદને એક યંત્રણુસૂચક સ્વર સાથે કમળાએ કહ્યું : "... ..."
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
માતાની શા ક
અરુણે ઈશારાથી સુરેશને જણાવ્યું કે માતાને જગાડીશ નહિ. મૃદુ સ્વરે કહ્યું: “ સૂતાં છે તે રહેવા દે. ”
re
અરુણે એક નિ:શ્વાસ નાખતાં પૂછ્યું: “ હૃદયમાં કંઇ દર્દ થાય છે? ”
સુરેશે કહ્યું: “ હા, પરન્તુ એ તેા થાડા દિવસેાથી જ થયેલ છે, અને એની સાથે દર્દ પણ વધી પડયું છે. ”
'
ઉષાએ પૂછ્યું : આ વાતચીત કરી શકે છે ?”
સુરેશે કહ્યું: “ વાતા કરે છે પણુ બહુ થાડી.
ત્રણેય ક્ષણુ પંત સ્તબ્ધ બની રહ્યાં. વાતા મૃદુ સ્વરે થતી હતી એટલે રેગિણીના કાનમાં કાઇ શબ્દ પ્રવેશ કરી શકતા નહિ.
""
દ
અરુણે એરડા બહાર નીકળતાં કહ્યું: “સુરેશ, જરા બહાર આવ તા, વાત કહું.
99
ડરતાં અને કૅપિત ચરણે સુરેશ બહાર આવ્યેા. મેાટાભાઇ સામે તે જોઇ પણ ન શકયા–શરમના અંગે.
અરુણે પ્રશ્નન કર્યો: “ ખાને કેટલા દહાડાથી આમ થયુ છે ? ”
મૃદુસ્વરે જરા સંકાચ સાથે સુરેશે કહ્યું: લગભગ દોઢ વર્ષ થી. ”
66
ઃઃ
“ હું.......!” કહીને ગ ંભીર વદને એ નિ:શ્વાસ સાથે અરુણે કહ્યું: ઘરમાર, માતા, માણસા વગેરેના હું કેવા હાલ જોઈ રહ્યો. છુ સુરેશ ! ”
સુરેશ નીચી નજરે જોતા મૈાન રહ્યો.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
• જીવનસધ્યા
GT
''
અરુણે કહ્યું: “ માતાની આવી સ્થિતિ હાવા છતાં પણ તુ મને વહેલા સમાચાર ન આપી શકયા ? ”
“ માટાભાઇ ” કહેતાં જ સુરેશ રડી પડયા.
અશ્રરૂદ્ધ સ્વરે અરુણે કહ્યું: “મેં તને એક વાર પાછા વાળ્યે હતા માટે ? પણ તું પોતે આળ્યેા હૈાત તે હું તને કદિ પાળે વાળી ન શકત. તે મને મારા એટલા ગુન્હા માટે આવી ભયંકર સજા કરી ?”
સુરેશ કશું ન મેલી શક્યા. માટાભાઇ ઉપરનું સઘળું અભિમાન અશ્રુરૂપે ઝરવા લાગ્યું.
અરુણે કહ્યું: “તે માતાના દુ:ખની વાત લખી પણ તારા ચહેરા ય ક્યાં તંદુરસ્ત જણાય છે? આવી રીતે શું મૃત્યુ સામે દોડવાનું સૂઝયું છે ? ’
"
આ વખતે સુરેશે કહ્યું: “ માટાભાઇ આજે તમે આમ કહેા છે પણ જ્યારે ઘર છેડીને તમે ચાલ્યા ગયા ત્યારે તે તમે મારા વિચાર સરખા ય ન કર્યો ! ”
અરુણુ નાનાભાઇના ચહેરા સામે જોઇ રહ્યો. સુરેશ ખેલતે ગયેા: “મેં શુ` કી સસારના ભાર વેઠયા છે? તમે આવડા મેાટા સ’સારને ખાજો મારી પીઠ પર લાદીને ચાલ્યા ગયા અને હુ તા કાઇને ન છોડી શકું ! ન માને ત્યાગ કરી શકું...ન તમારા...એટલે જ મને આવડી મોટી સજા મળી. માટાભાઈ, મારાથી કેટલું સહી શકાય ?” અસહાય ખળક માફ્ક અશ્રુભર્યો નેત્ર સુરેશે અરુણુ સામે જોયું.
વ્યથાથી અરુણુનું વન પ્લાન થઇ ગયું. ખરેખર સુરેશ અગાઉના જેવા જ સરલ અને અસહાય જ રહી ગયા છે !
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
માતાની શય્યા ૩
સુરેશે પુન: કહ્યું: “ સહુએ મળીને એકલાને જ સજા કરી. હૃદયનુ લેાહી રેડીને સંસાર ચલાવવાના પ્રયત્ન કર્યો, પણ મારાથી આ એજ ન ઉચકી શકાય. ’
“ ભાઇ ! હવે તું છૂટા છે. ગઇ કાલની સઘળી વ્યથા ભૂલી જા અને મારી વાત સાંભળ...”
સુરેશ જિજ્ઞાસુ નેત્રે મોટાભાઈના ચહેરા સામે જોઇ રહ્યો. અણુ ખીસામાંથી પાકીટ કાઢીને તેના હાથમાં મૂકતાં કહ્યું: “ પ્રથમ તમારા સહુના—બીજાના સાજ વગેરેનું પરિવર્તન કરી નાખેા. દાક્તરને મેલાવી લાવ અને આ માટે સારાં ફળ લઈ આવ, જા...
27
સુરેશ તરત રવાના થઈ ગયા.
પાછળથી અરુણે કહ્યું: “બહાર માટર ઊભી છે. જલ્દી જજે. ” ઉષાએ સ્વામી . પાસે આવીને પૂછ્યું: બાપુજી, કેમ
નથી બતાતા?”
'
ઉષાએ કહ્યું: “ ત્યાં તેા નથી ! ”
""
cr
,,
અરુણે કહ્યું: “ શું ઘરમાં નથી ? ” કહીને તે પિતાજીના એરડા તરફ અગ્રેસર થયેા.
“ તા પછી અગીચામાં હશે!” કહીને અરુણુ માતાના એરડામાં ગયા. ઉષા પણ સ્વામીની પાછળ ગઈ.
કમળા તીક્ષ્ણ દૃષ્ટિએ જોઇ રહી. સુરેશને શેાધી રહી હતી. અરુણને જોઈને તેણે પૂછ્યું: “કાણુ સુરેશ ”
અરુણુ માતાનાં વદન તરફ ઝૂકી પડતાં કહ્યું: “ખા!”
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
• જીવનસધ્યા
૭.
કમળા સામે જોઇ રહી હતી. અરુણુના મનમાં થયું કે તેઓ પીછાણી, શકતાં નથી.
""
અરુણે પુન: કહ્યું: “ખા, હું આવ્યેા .’
:
“કાણુ અરુણુ ? ” એકાએક કમળા વિપુલ આન ંદથી ઉન્નસિત થઇ એકદમ બેઠી થઇ ગઇ. અને સઘન નિ:શ્વાસ ખેંચતી ખેંચતી એલી “ કેમ ભાઇ, તું એકલા આવ્યે છે? કયાં છે? વહુ ઉષા બાજુમાં જ ઊભી હતી. બેાલી : “મા! હું આ રહી. કમળાએ ઉષા સામે જોયું અને ગદ્ગદ્ સ્વરે કહ્યું : “ બેટા, આવી ? પુત્રી, ધારી ધારીને અમારી સામે જો. તારા ગયા પછી અમારી કેવી સ્થિતિ છે!
,,
,,
""
અરુણે કહ્યું: “ ખા ! તુ અસ્થિર ન થા. હવે સઘળુ થઇ જશે.” ઉષા ધીરે ધીરે કમળાની છાતી પર હાથ ફેરવવા લાગી.
કમળા વધારે વાર નિરવ ન રહી શકી. આજે ઘણા સમયનુ અંધ મેહું જાણે કાઇ અસ્ય માયાવીના માયા સ્પર્શથી મુક્ત થઇ ગયું! ઉષાના કામળ હાથ હૃદય સરસા દબાવતાં બેલી : “ મને કેવી અવળી મતિ સૂઝી ? ઘરની લક્ષ્મીને મેં ધક્કો મારી વિદાય કરી. આહ્ ! એની સજા પણ એછી નથી ભાગવી !
""
અરુણને અકળામણુ થઇ વ્યાકુળભાવે એટલી ઊઠ્યો : “ આ !”
કમળાએ પુત્ર સામે જોઇને હળવું હાસ્ય વેર્યું . કહ્યું : “તને ડર લાગે છે અરુ ? પણ તું કા ભય ન રાખીશ. હું આજ ને આજ નિહ મરી જાઉં!”
અણુનાં નેત્રા સજળ અન્યાં. કહ્યું: “ખા! એક વાર મને
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતાની શખ્યા :
બેલાવ તે હતો! કેવળ તારા પકારની જ આપેક્ષા કરી રહ્યો હતો.”
કમળાના અંતરમાં આજે કઈ પ્રકારની ગ્લાનિ નથી રહી. પ્રસન્ન વદને તેમણે કહ્યું : “ભાઈ,. ભાઈ તને બોલાવવા માટે મારે પ્રાણ તરફડી રહ્યો હતો! પરંતુ હું તને ન બોલાવી શકી.”
“શા માટે?” અરુણનો અવાજ જરા ગળગળો થઈ ગયો હતો.
“પ્રથમ તને બોલાવતાં ભય લાગતું હતું. પછી સુરેશ તને બેલાવવામાં સંમત નહોતો.”
ભયના લીધે?” મૃદુરુવરે ઉષાએ પૂછ્યું. કમળાએ ક્ષણ હાસ્યપૂર્વક કહ્યું: “હા, પુત્રી ભયના લીધે. હું માતા હોવા છતાંયે મારે અન્યાય કયાં ઓછો હતો ? અને ભય ગુન્હેગારને જ લાગે.” જરા શ્વાસ લઈને કહ્યું: “તને વિદાય કર્યા પછીનાં આ બે વર્ષે કેવાં કાલ્યાં છે એ મારો અંતરાત્મા જ જાણે છે. તમે તો કશુંયે સમજી શક્યાં નહિ, વહેલાં સમજ્યાં હોત તો જરૂર બચાવી શક્ત.”
અરુણ નીચે મેઢે ન બેસી રહ્યો.
થોડી વાર પછી કમળાએ પુનઃ કહ્યું: “પુત્રી! તું મને આટલા દિવસ સુધી કેવી રીતે ભૂલી શકી? તું તો હંમેશ એમ જ કહેતી કે “તમારા જેટલું હાલ મારા પર કેઈ નથી રાખતું !”
“હા....બા, હું તે આજે પણ કહું છું કે તમારા જેટલું હાલ કે મારા પર નથી રાખતું.”
એકાએક કમળાની દષ્ટિ ઉષાના સમગ્ર દેહ પર પડી. વ્યથિત
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવનસંધ્યા
સ્વરે કહ્યું: “ઉષા, તારે ચહેરે કેમ આમ થઈ ગયું છે? અરુણ તે શું અત્યાર સુધી ઉષા સામે દષ્ટિ પણ નથી કરી કે ?”
અરુણ ન રહ્યો.
ઉષાએ આ પ્રશ્ન ટાળવા માટે એકદમ પૂછયુંઃ “બા, મારી બહેન કયાં છે?”
કમળાને ચહેરે પ્લાન થઈ ગયો. તેણે કહ્યું: “એ બિચારીને ઘણું કષ્ટ પડે છે! એના આખા શરીરમાં કેવળ હાડકાં જ રહ્યાં છે. અત્યારે એ કદાચ મારા માટે પ્રખ્ય તૈયાર કરતી હશે!”
ઉષા ઊઠીને તેને નીચે શોધવા ગઈ.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૃત્યુના કાંઠે
ઉષા નીચે આવી ત્યારે સુરેશ બજારમાંથી આવી ગયા હતા. સુરેશે કહ્યું: “ ભાભી ! તમે નીચે આવતાં રહ્યાં? આ બધું કરશે કાણું ? ”
ઉષાએ પૂછ્યું:
શું? ”
સુરેશે વસ્તુઓ દેખાડતાં કહ્યું: “નથી સમજી શકતાં !” ઉષા સમજી ગઇ. ગૃહસજા બદલાવવી પડશે. કહ્યું : ‘પણ હું એકલી તેા નહિ કરી શકું ને ? મારી બહેનને લઈને આવુ' છું. તમે ઉપર જાએ.
66
,.
$
66
સુરેશ એકાએક કુંઠિત થઇ ગયા. ઉષાની સામે પેાતાની મલિન વજના જર્જરિત દેહવાળી પત્નીની કલ્પના આવતાં જ તે અડધા થઇ ગયા. તેણે જરા ગાળા ચાવતાં કહ્યું: “તેને તે હજી નીચે ઘણું કામ છે. ૧૦ત્તમે ઉપર ચાલેા. આપણે જ સઘળું ગાઢવી દઇશું.
""
ઉષાએ આછા હાસ્ય સાથે કહ્યું: “તેને એવું શું કામ છે?”
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
• જીવનસંધ્યા
૮૨
બરાબર આ સમયે બહાર મોટરે ઊભી રહ્યાનો અવાજ આવ્યું. સુરેશે કહ્યું: “તેને રસોઈ તો કરવી જ પડશે ને ? મારે સાડાદસ વાગે ઓફિસે પહોંચવું પડે છે.”
ઉષાએ કહ્યું: “એ બધી ઉપાધિ એને નહિ કરવી પડે. આમ સામે જુવે. અમારા માણસો આવી પહોંચ્યા છે!”
સુરેશે જોયું. ત્રણ મેટરલારીઓ સરસામાન લઈને આવી પહોંચી હતી. એ બધો સામાન માણસે ઉતારી રહ્યા હતા. આ બધી વસ્તુઓ ઉષાના નવા સંસારની હતી. ઉષાએ પૂછયું: “તમે કયાં નેકરી કરે છે?
એ સાંભળીને તમારે શું કરવું છે? તમને શરમ આવશે.” સારું...”
સુરેશ વધુ વાર ઊભા રહી શકે નહિ. ઉપર જવા લાગ્યા. દાદરના બે પગથિયાં તે ચડ્યો હશે અને પાછા ફરીને કહ્યું: “ભાભી, પંદર રૂપીયાના પગારથી એક ટાઈપીસ્ટની જગ્યા પર છું!”
ઉષા જરા વ્યથાર્યો હાસ્ય સહ બોલી. “એવી નેકરી હવે તમારે કરવાની જરૂર નથી. આજે જ રાજીનામું આપી આવજે.”
રસેડામાં બેઠેલ નિર્મળાએ ઉષાને કંઠ સ્વર સાંભળ્યા હતા. ભય અને લજજાથી તે અવાફ બની ગઈ હતી. નિસ્પદ બની હતી. તેના હદયમાં વારંવાર એમ જ થતું કે હમણાં ઉષા આવશે અને પિતાને કંગાળ દેહ તેને કેવી રીતે દેખાડી શકાશે? અને જે કંઈ ચોવનનું માધુર્ય હતું તે તે અન્તકાંક્ષિત સંતાને ચૂસી લીધું હતું !
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
43
મૃત્યુના કાંઠે :
હળવે હળવે ઉષાએ રસેાડામાં પ્રવેશ કર્યો. નિર્માળાને કશે ખ્યાલ ન રહ્યો. તે ઉષા સામે જોઇને શરમાઇ ગઇ.
ઉષાએ નજીક આવી તેના એક હાથ પકડી પૂછ્યું : “મહેન, કેમ છે ? ”
,,
નિર્મળા નીચી નજરે બેસી રહી. અભ્યર્થના કરવા જેટલુંએ તેનામાં સાહસ નહેાતુ રહ્યુ.
''
ઉષાએ સ્નિગ્ધ સ્વરે કહ્યું: “ ઉપર ચાલ.....
નિર્માળાએ મહામહેનતે સ કાચને દૂર કરીને કહ્યું : હજી મે' ભાત આ જ નથી. ’
'
“ પણ
“એ બધું તારે કરવાનું નથી. તુ મારી સાથે ઉપર ચાલ.” નિર્મળા એક વાર તેના સામે જોઇ રહી. શરમથી તેનુ મસ્તક નીચુ નમી ગયું.
ઉષાએ હસતાં હસતાં કહ્યું: “કંઈ ન સમજાયું ? રસાઇ કરનારાં માણસો વગેરે આવી ગયાં છે. એટલે તું એ ચિન્તા મગજમાંથી દૂર કરી દે, અને હવે મારા દિયરને આક્સેિ પણ નહિ જવું પડે. તું ઉપર ચાલ ! ”
ધીરે ધીરે નિમુ ઉષાની પાછળ પાછળ ઉપર ગઈ.
મેાતીલાલને આવતાં જોઇ ઉષા ઊભી રહી ગઈ. મેાતીલાલે નજીક આવીને પૂછ્યું : “ આવે! પુત્રો, કેમ શરીર તે સારું છે ને?”
પિતાતુલ્ય શ્વસુરને પગે લાગતાં ઉષાએ કહ્યું: “ હા, બાપુજી, પણુ આપનું શરીર આટલું બધું કેમ લેવાઇ ગયું છે ? ”
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસા
મેાતીલાલે મૃદુ હાસ્ય સહુ કહ્યું : “ ઘરની દશા જોઈને તુ
પી લેને બેટા. ”
ઉષા માન રહી.
મેાતીલાલે કહ્યું: “મે તા સુરેશને ઘણી વાર કહ્યું હતુ, પણ એ તમારી પાસે ન આગે.”
૮૪
ઉષાએ સંકોચપૂર્વક કહ્યું : “ જો આપે એકાદ વાર સમાચાર માકલ્યા હાત......
ܕܕ
“પુત્રી! સઘળુ કર્માધીન છે. દાષ કાને દેવા ? ”
ઉષાએ પૂછ્યું : “ આપે પૂજા કરી લીધી ? જમવાની તૈયારી કરાવું ? ”
‘'
ના બેટા હજી વાર છે. હું પૂજા જ માટે જાઉં છું.” એમ કહીને મેાતીલાલ ચાલ્યા ગયા.
ઉષા ત્યાં ને ત્યાં ઊભી રહી. નિર્મળા કમળાદેવીના એરડામાં ગઈ.
(6
કેવળ એ જ વર્ષ ! એટલા સમયમાં તે આ ઘરનાં માણસાનું કેટલું પરિવર્તન થઇ ગયુ ! અને આજે એ લેાકેાના વિરૂપભાવ કેવી રીતે અદૃશ્ય થઈ ગયા, એ ઉષાથી સમજી શકાયું નહિ. સુરેશ એ અણુ નથી એ સત્ય કેવી રીતે સમજાયું હશે?
""
ઉષા, આમ જો તે ! ”
ઉષા ચમકી ઊઠી. સામે નજર કરતાં એક સુંદર દેખાવડા આળક લઈને અરુણ ઊભા હતા.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૃત્યના કાંઠે !
ઉષાના અંતરમાં વિસમયની સીમા ન રહી. પૂછયું: “આ કેણ છે? આને વળી ક્યાંથી લાવ્યા?”
અરુણે હાસ્ય દબાવતાં કહ્યું: “માર્ગમાંથી હું આ રત્નને શોધી લાવ્યો છું. તેં મને પિષ્ય પુત્ર માટે કહ્યું હતું ને?”
લજજા અને વિરક્તિના લીધે ઉષા લાલ થઈ ગઈ. કહ્યું: “જાઓ નહિ તો, દરેક વાતમાં પરિહાસ.”
અરુણે સહજ સૂરે કહ્યું: “તારા લાડકા સુરેશને પુત્ર છે!”
“સુરેશભાઈને પુત્ર!” કહીને ઉષા નિસ્તબ્ધભાવે એ સુંદર બાળકના સુગઠિત દેહ સામે જોઈ રહી.
અરુણે પરિહાસભયા સ્વરે કહ્યું: “કેમ આમ જોઈ રહી છે? કઈ દુઃખ થાય છે?” - સ્વામીની આ મશ્કરીથી ઉષા બળી ઊઠી. કહ્યું: “જુઓ, મશ્કરીને પણ સીમા હોય છે. ” કહીને તે ત્વરિત ચરણે કમળાના રૂમમાં ચાલી ગઈ.
અરુણનું અંતઃકરણ એકાએક વિસંવાદી બની ગયું. આવા સામાન્ય કારણમાં ઉષાને ખીજાઈ જવાનું શું કારણ હતું એ અરુણથી ન સમજાયું. સુરેશના પુત્રને હૃદય સરસો દબાવતાં, બચી ભરતાં ભરતાં તેણે વિચાર્યું : સ્ત્રીઓનાં હદય ખરેખર સંકીર્ણ હોય છે. એમ ન હોત તો આવા સુંદર બાળકને ઉષા શા માટે ગ્રહણ ન કરે ?” અરુણ પત્ની પર જરા વિરક્ત થઈ ગયા.
ઉષા ઓરડામાં ગઈ ત્યારે નિર્મળાએ મૃદુ સ્વરે કહ્યું : “બેન, બા તમને યાદ કરી રહ્યા છે.”
ઉષાએ કમળાના મસ્તક પાસે બેસીને કહ્યું : “બા!”
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસંધ્યા
કમળાને નિ:શ્વાસ નાખતાં કષ્ટ થતું હતું. હદયમાં પ્રબળ વ્યથા હતી, છતાં ય તેમણે ક્ષીણ સ્વરે કહ્યું : “પુત્રી ! દાક્તર નથી આવ્યા ?”
ઉષાએ હાથ પંપાળતાં કહ્યું : “બા! દાક્તર હમણાં જ આવશે! દર્દ બહુ થાય છે?”
દર્દ તે ખૂબ થતું હતું છતાં ય કમળાએ કહ્યું: “ના. એવું કંઈ નથી. આટલા દહાડા સુધી સારી હવા નથી મળી શકી પણ હવે સારું થઈ જશે એમ લાગે છે.” આટલા દિવસો પછી કમળાને સંસારની સ્પૃહા જાગી છે! બચવાની પ્રબળ ઈચ્છા પ્રગટી છે!
જીવનને કિનારે જ્યારે માણસ પહોંચે છે ત્યારે જ જીવવાની મહત્ત્વાકાંક્ષા પ્રબળ બને છે! અંત:કરણ જીવવા માટે વધુ વ્યાકુળ બને છે!
યથાસમયે દાક્તર આવી પહોંચ્યા. કમળાની સ્થિતિ જોઈને દાક્તરે અરુણને જણાવ્યું કેઃ “ દર્દીની વિકૃતિ પ્રબળ છે. પરમાત્મા સિવાય કેઈ બચાવી શકશે નહિ.” કહીને દાક્તરે આષધ પાઠ લખી આપે.
દાક્તરનો અભિપ્રાય સાંભળીને અરુણ અને સુરેશને સખત આઘાત થયા.
દાક્તરની સાથે જ સુરેશ દવા માટે વિદાય થયો. અરુણે માતાની શખ્યા પાસે આવીને કમળ-કરુણ સ્વરે કહ્યું: “બા.”
કમળાએ નયને મિચેલાં રાખીને જ કહ્યું: “હં... શું?” “છાતીને દુખાવો કંઈ ઓછો થયે છે?”
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૃત્યુના કાંઠે
કમળાએ મસ્તક હલાવીને જણાવ્યું કે દુઃખાવા એછે નથી થયા. જરાવાર રહીને મંદ સ્વરે કહ્યું: “અરુ, દાકતરે શું કહ્યું ?”
પ
८७
અરુણુનુ હૃદય કંપવા લાગ્યું. જુદી જુદી એકામાં આજે અરુણુના નામ પર નાણાંના ઢગલા જમા થયેલેા છે. એટલાં નાણાં હાવાં છતાં પણ શુ આ અભાગી માતા ચિકિત્સા પામ્યા વગર મૃત્યુ તરફ દાડી રહી છે?
વાહ રે કમવીર પુત્ર!
ધીરે ધીરે અરુણે કહ્યું: “ખા, સારું થઇ જશે. ”
“ સારું થઇ જશે ?” એક પ્રસન્નભાવે કમળાએ નયને ખેાલ્યાં. 66 લાવ. ” કહીને કમળા ઔષધ પી ગઇ.
સુરેશના નયનામાં આજે આંસુ છલકાયાં. ઔષધ માટે માના સાથે કેટલીક માથાકૂટ કરવી પડતી હતી ! અને આજે જીવનના સામે કિનારે જ્યારે મૃત્યુના પડઘા વાગી રહ્યા છે ત્યારે માતાના ચહેરા પર જીવનની મહત્ત્વાકાંક્ષાનુ તેજ પ્રગટયુ છે ! માનવ હૃદયના આ ભાવ–પરિવર્તન પાછળ કાણુ હશે ?
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
એધકાર પાછળ
ઉગ્ર ઈચ્છા રાખીને કેઈ સંસારમાં બચી શકયું છે? કમળા પણ એવી જ ઈચ્છાથી ચિરકાળને માટે વિદાય થઈ.
સહુનાં નયનેમાંથી એ આંસુ સુકાય એ પહેલાં મોતીલાલ પણ પત્નીની પાછળ વિદાય થયા. માતાપિતાનાં અનેક સ્મરણોથી અલંકૃત બનેલું વિશાળ ઘર શૂન્ય બની ગયું.
કાળના પ્રલેપથી સહના જખમ રુજાયા પણ અરુણના અંતરને જખમ એવા ને એવા જ રહ્યો. માતાપિતાનાં મૃત્યુ પાછળ ચિકિત્સાને કેટલે આભાવ હતા ? અરુણની વિરક્તિ ઉષા ઉપર પણ ઉતરી. અરુણના માટે આ વિશાળ ઘરમાં એક જ આકર્ષણ રહ્યું-તે સુરેશને બાળક વિનોદ વિનેદના સ્નેહબંધનમાં અરુણ જકડાયે. વિનોદ સિવાય એ કઈને જોઈ શકો નહિ. ઉષાને પણ ભૂલવા લાગ્યા.
ઉષાના અંતરમાં અકળામણ થવા લાગી. સુવાના સમય સિવાય તે સ્વામીને મળી શકતી નહિ. સ્વામી પ્રત્યે પ્રગાઢ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંધકાર પાછળ :
મમતા રાખવા છતાં ય સ્વામીના વદન પર ગઈ કાલનાં હાસ્ય ઉભરાતાં નહિ.
વહેલી સવારે વિનેદ “બાપુજી! બાપુજી!” કહીને બૂમ પાડે. અરુણ ઉષાને દૂર હડસેલી શામાંથી બહાર આવે અને વિનોદ સાથે ગમ્મત કરે. ઑફિસે જાય ત્યાંસુધી અરુણ કેઈની સાથે ન હસી શકે. વિનોદ સાથે જ હશે. ઑફિસેથી સાંજના આવે ત્યારે વિદ દરવાજા પાસે રાહ જોતો જ ઊભે હાય. અરુણે એને એકદમ તેડી લ્ય. વિનોદ અરુણને દાદાને બદલે બાપુજી કહેતે.
આ નિહાળીને નિર્મળા અને સુરેશ હસી પડતાં. ઉષાના અંતરમાં મૂંઝવણ થતી. એના હૃદયમાં વારે વારે પ્રશ્ન થતો કે: “મને શા માટે ભગવાને બાળક ન આપ્યું ?”
ઉષા સંસ્કારી હતી. એના હૃદયમાં એ વિચાર પણ આવતો કે: “હું વિનોદને શા માટે ન ચાહી શકું?” પણ કેણ જાણે કયાં વાદળાંઓ દોડી આવતાં કે ઉષા કશો નિર્ણય કરી શકતી નહિ.
એક રાતે ઉષાએ વિનેદને વહાલથી પોતાના ખોળામાં લીધે. વિનોદ નાસી ગયો. અરુણે હસતાં હસતાં કહી નાખ્યું: “આ બાળકના હદયને પણ આપે છે. પહેલે દિવસે તેં વિનોદની કેવી અભ્યર્થના કરી હતી ? હવે એ તારો થાય ખરે કે ?”
અરુણના આ કથન પાછળ કેવા પ્રકારનું આક્રમણ હતું ? અભિમાન અને અપમાનથી ઉષાનું અંતર જળી ઉઠયું. તે કશું બેલી નહિં. એમ ને એમ મનભાવે સ્વામી પાસેથી ચાલી ગઈ. તેણે મનમાં ને મનમાં વિચાર્યું કે: “આ બાળકે મારા જીવનને છેલ્લો આનંદ પણ લૂંટી લીધો.” વિશ્વના દરવાજે આજે પોતે
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવનસંધ્યા
એકલી ઊભી હોય એમ તેને લાગવા માંડયું. એના જીવનમાં જાણે કશું આકર્ષણ નથી રહ્યું!
ઉષાનું અભિમાન, ઉષાના અંતરની ગતિ, બેટી વેદનાઓ, હવે અરુણના હૃદયને સ્પર્શ કરી શકતી નહિ. એક નાનું બાળક બનેના વચ્ચે કેટલો પ્રભેદ ઊભું કરી શકે છે? ઉષા તે એટલી દૂર ઘસડાઈ ગઈ હતી કે તેને કિનારે નહોતો દેખાતો.
કઈ કઈ વખતે ઉષાને વિચાર આવતો કે: “આ વિનોદ મારો બાળક હેત તે ? તો શું સ્વામીને આવો અનાદર તે સહન કરી શકત ખરી ? ના પોતે ન સહન કરી શક્ત. સંતાન એ તો સંતાન જ છે. સ્વામી સાથે એની તુલના કદિ ન હાઈ શકે. આહ ! ઉષા વંધ્યા છે માટે એનાં નયને સામે સ્વામી એ એક અપાર આકર્ષણ છે. એ કંઈ સંતાનવતી નારીના મનભાવ જાણી શકતી નથી.
પરતુ...
ઉષાના મનમાં થયું કે સુરેશ તો ઐફિસેથી આવીને વિનેદને પહેલાં કદી નથી શોધતો. એની આંખો તો નિમુને જ શોધી રહી હોય છે, અને પ્રથમ આલિંગન પત્નીને જ આપે છે. સંતાન કરતાં સ્ત્રી ઉપર કેમ વધારે આદર રાખે છે ?
નિર્મળાને શું સજા નથી સહવી પડતી? ના. સુરેશના સહવાસમાં રહીને તે ભૂલેચૂકે પણ પુત્રને શોધવા ચંચળ નથી થતી. ત્યારે? ઉષા હતાશ બની ગઈ. શું સઘળા ખરાબ ગૃહો ઉષાના જ જીવન પર વિષભરી દષ્ટિ નાખવા એકત્ર થયેલા છે?”
રવિવારનો દિવસ હતે. અરુણ બહાર ફરવા જતો હતે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધકાર પાછળ :
ઉષાએ આવીને કહ્યું, “આજે મારે પણ બાગમાં ફરવા આવવું છે. લઈ જશે ?”
અરુણે કહ્યું: “આજે? આજ તો હું વિનેદને લઈને બાગ તરફ જવાને છું. કાલ વાત.” કહીને અરુણ ચાલતો થયે. બે ડગલાં ગયા પછી પાછા ફરીને પુન: કહ્યું: “અને જે તારી ઈચ્છા આજે જ જવાની હોય તો સુરેશને લઈને જજે. નિર્મળા પણ સાથે આવી શકશે.”
ઉષાએ મહામહેનતે અશ્રુના વેગને રોકે. તે કશું ન બોલી. ત્યાં ને ત્યાં ઊભી રહી. અરુણ ચાલ્યા ગયે.
ઉષાએ મનથી નક્કી કર્યું: “ના.......ના . આમ આવી રીતે નયનોનાં અશ્રુ સાથે હદયને વહેતું મૂકી શકાશે નહિ.
સ્વામીને જરા ય દૂર કરી શકાશે નહિ. એમને મેળવવા જ પડશે. વંધ્યા નારીના જીવનમાં સ્વામીને પ્રેમ એ જ માત્ર એક અવલંબન છે. એ અળગું થશે તે કોના આધારે જીવી શકાશે?”
રાતે અરુણ સૂઈ રહેવા આવ્યા ત્યારે એ જ સંકલ્પ સાથે ઉષાએ કહ્યું : “જુઓ, હમણા આપણે ઘણા વખતથી બહારગામ ગયાં જ નથી. થોડા દિવસ માટે આપણે બહાર જઈએ. મારું શરીર દિવસે દિવસે ખરાબ થતું જાય છે. હવાફેરથી મને . ઠીક થશે.”
ઉષાની વાત સાચી હતી. એનું શરીર આજકાલ સ્વસ્થ નહોતું રહેતું, છતાં ય વાત કહેતાં કહેતાં તેણે પોતાના અક્ષવેગને રોકી રાખેલ. શું આજે આવી સામાન્ય વાત માટે પ્રાર્થના કરવી પડે છે ? એક દિવસ એવો હતો કે સામાન્ય અસ્વસ્થતા માટે અરુણ ઉષાને ક્યાં ક્યાંય લઈ જતો અને કેટલા ઉપચાર કરતો... અને આજે?
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસા
અરુણ ચમકી ઊઠ્યો. એકાએક તેણે સમજી ગઈ કે આ વ્યર્થ આશા છે! હેા છે? જઈશું ? ”
૧
ઉત્તર ન આપ્યું. ઉષા છતાં ય પૂછ્યું: “શું
આ વખતે અરુણે ધીરે ધીરે કહ્યું: મારાથી નીકળી શકાય તેમ નથી. થાડા નિ ય કરીશું. ”
“ ઉષા, હમણાં તે દિવસ પછી જવાના
ઉષા હવે પેાતાને સંભાળી શકી નહિ. એકાદ સ્થાનભ્રષ્ટ ઉદ્ગગણુની માફ્ક ચાલી ગઇ.
ખાજીના આરડામાં સુરેશ અને નિર્મળા મીઠા કલરવ કરી રહ્યાં હતાં. વસંતના વાયુ જેવા એ રસ વિનાદ ઉષાના કાન પર અથડાયા. ઉષા રડી પડી. તેણે બે હાથ જોડીને પ્રાર્થના કરીઃ ભગવાન, મારા સ્વામીને અગાઉના જેવા બનાવી દ્યો. એને પ્રેમ ગુમાવ્યા પછી હું કેવી રીતે જીવી શકીશ ? ’
66
""
ભાગ્યદેવતાએ ઉષાની પ્રાર્થના સાંભળીને કરુણુ હાસ્ય જ વેસુ હશે ને ?
ચાર ૭ દિવસ પસાર થઇ ગયા. ઉષાના અંતરની વ્યથા વધતી રહી. અત્યારે તે ઉપરના ખંડમાં વિચારમગ્ન હાલતમાં એઠી હતી ત્યાં અરુણે કહ્યું: “ ઉષા, વિનાદ કેટલા લુચ્ચા છે ? મેં પૂછ્યું કે તું કાના દીકરા ? તા એ કહે કે તમારી !
1,
ઉષાનું વદન પ્લાન થઈ ગયું. પ્રાણહીન હાસ્ય પાછળ એ ભાવના છૂપાવીને તે મેલી: “ વામનને ચંદ્ર પડવાના લાભ થયા લાગે છે. ”
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધકાર પાછળ :
અરુણે એકાએક પરિહાસભર્યા સ્વરે કહ્યું: “એ બરોબર નથી. આજ મારે જ આ પુત્ર થઈ શક્ત.”
ઉષાનું વદન એકાએક મૃતની માફક બની ગયું. અરુણે તે જોયું. આટલા દિવસો થયાં જે વાત તેના અંતરમાં અંકુરિત થઈ રહી હતી તે વાત આજે એકાએક સરી પડી. તેણે જરા વિરક્ત ભાવે કહ્યું: “ઉષા, તારું હૃદય ઘણું સંકીર્ણ થઈ ગયું છે. એક હળવી મશ્કરી પણ તું ન સહી શકે ?”
ઉષા કશું બોલ્યા વગર ચાલી ગઈ. તેના સામે જીવન પાછળને અંધકારમય પડદો પડી રહ્યો હોય એમ લાગ્યું.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
આછાં અજવાળાં
પરિહાસની વાત કહેવા છતાં અરુણના શબ્દ ઉષાના અંતરમાં વિષભર્યા તીર માફક આરપાર ઉતરી ગયા. ખૂબ પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ ઉષા એ તીર અળગું કરી શકી નહિ. ભલે મશ્કરી રહી, પરન્તુ કેવા પ્રકારની મશ્કરી? ઉષાના અંતર પર ચાબૂક મારવા માટે જ ને? અને એ વાતને પરિહાસનું રૂપ આપી શું અરુણ પિતાને દેષ ઢાંકી શક્યા છે? ના...ના...એ મશ્કરી હતી જ નહિ. એ તે અરુણના અંતરમાં રૂંધાયેલું સત્ય હતું. આજે એકાએક એ સત્ય શબ્દો વાટે સરી પડયું. એ સત્યના કારણે જ અરુણનું હૃદય પિતૃત્વની લાલસામાં વ્યર્થ તરફડી રહ્યું છે, પરન્તુ ઉષાની વ્યથા કરતાં એ એ વધારે હશે? અરુણ કંઈ બેસમજ નથી. એ શું નથી
સમજી શકતો કે કઈ વાતનું કેવું પરિણામ અને અર્થ ૧૨ થાય છે? તેણે આજે આ શું કહી નાખ્યું? ઉષાને આ ફટકે શા માટે માર્યો? શું એ વાંક ઉષાનો છે?
અરુણે ઈચ્છા કરી હોત તો તે ફરી લગ્ન કરી શક્ત. ઉષા જરાયે વચ્ચે ન આવત. તે શા માટે લગ્ન ન
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
કર્યા ? શું ઉષાના કલ્યાણ ખાતર ? ખાતર ? અને એમ જ હાય તેા એ
ચિત્ર શા માટે ?
ઉષા અસ્થિર થઇ ગઇ. તે રડવા લાગી.
એક દિવસ તે પેાતાના અપરિસીમ સ્વામીના પ્રેમના ગર્વ થી પેાતાની જાતને ધન્ય માનતી, પરન્તુ આજે તેના મનમાં થયું કે અરુણના અંતરમાં પ્રેમ નહાતા. એ તેા કેવળ તેના સામિયક ઉચ્છ્વાસ હતા. એ ઉચ્છ્વાસના શમન સાથે આજે તેના અંતરમાં તાફાન જાગ્યું છે. દર્દ જાગ્યું છે. કલાન્તિ જાગી છે. ઉષા સાથે એ પેાતાને સુખી માની શકતા નથી.
નયનેનાં નીર સાથે તણાતાં જીવનના સામે કિનારે રહેલું ક્રૂર હશે ? ”
,,
આછાં અજવાળાં :
ઉષા પ્રત્યેના પ્રગાઢ પ્રેમ પ્રેમનુ આવું હૃદયભેદક
46
તણાતાં ઉષાએ વિચાયું કે: આનંદમય વિશ્વ હજી કેટલે
સંધ્યા થઇ ચૂકી હતી.
નિર્મળાએ દીપક પ્રગટાવવા ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. ઉષાને સૂતેલી જોઇને વિસ્મિત થઇ ગઇ. કહ્યું : “ બહેન આ શું? આ સમયે શા માટે સૂતાં છે ? ”
ભરેલા અવાજે ઉષા બેલી: “ જરા માથું દુ:ખે છે. ”
વ્યસ્ત મનીને નિર્મળા ઉષા પાસે આવી અને મેલી. “જરા ખામ લગાવુ ? ”
,,
66
ના...ના... હુમાં ઉતરી જશે. ”
66
,,
ના જરા ક્રમાવીશ તે સારું લાગશે. ”
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
: જીવનસંધ્યા
ઉષાએ કલિષ્ટ સ્વરે કહ્યું: “ના બહેન, તું તારે બત્તી બંધ કરીને જા...”
નિર્મળા બત્તી ઓલવીને ચાલી ગઈ. થોડા સમયથી અરુણ અને ઉષા વચ્ચે જાગૃત થયેલાં મનમાં વમળ તે જોઈ શકી હતી, પરંતુ કોઈ જાતનું ચોક્કસ ધારણ નક્કી કર્યું નહોતું. ' • સુરેશ તે એ પુરુષ હતું કે આવું કશું અવલેકી શકતે જ નહિ. ઉષાનું ઊમિહીન વદન જોઈને નિર્મળાને મનમાં ઘણું દર્દ થતું, પરન્તુ સાહસ કરીને તે કશું પૂછી શક્તી નહિ.
સુરેશ પાસે જઈને નિર્મળાએ કહ્યું: “મોટાભાઈ કયાં ગયા છે?”
“કેમ?” સુરેશને આશ્ચર્ય થયું,
નિર્મળાએ હળવા સ્વરે કહ્યું: “ભાભીને શું થયું છે એ સમજાતું નથી, પણ એકલાં એકલાં ખૂબ રડે છે!”
સુરેશે ઉદ્વિગ્ન થતાં કહ્યું: “કેઈ જાતનું અસુખ તે નથી થયું ને ?”
નિમુએ હસતાં હસતાં કહ્યું: “તમારી બુદ્ધિ તે નાના | બાળક જેવી પણ નથી. અસુખ હોય ત્યારે જ સ્ત્રીઓ રડતી હશે ?” “તો...?”
મને તે તેમણે કહ્યું કે માથું દુ:ખે છે. પણ હું એ માની શકતી નથી.” . “તને તે શેમાંય વિશ્વાસ નથી.” કહીને સુરેશ ઊભો થયો. “કયાં જાઓ છે?”
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
આછાં અજવાળાં :
“ભાભી પાસે જરા તપાસ કરી આવું” કહી તે અગ્રેસર થયે. નિર્મળાએ સુરેશને હાથ પકડી લેતાં કહ્યું: “તમને અક્કલ યે દહાડે આવશે ?”
સુરેશ નિમુની વાત કરવાને ઢંગ જોઈને હસી પડે. કહ્યું: કેમ! શું થયું છે ત્યારે ?”
“તમે ભાભી પાસે જઈને શું કરશો? એ કરતાં મોટાભાઈને ત્યાં મેકલે ને !”
ડ્રોઈંગરૂમમાં અરુણ વિનેદને રમાડી રહ્યો હતો. સુરેશે આવીને કહ્યું. “મોટાભાઈ, મારા ભાભીનું માથું દુઃખે છે. ખૂબ રડે છે.”
તે હું શું કરું?” પ્રશ્ન સાંભળીને સુરેશ સજજડ થઈ ગયે. ભાભીનું માથું દુઃખે છે ને ભાઈને શું કરવું? આ કેવા પ્રકારનો પ્રશ્રન ! જરા વાર રહીને અરુણે પૂછયું: “તે શું કહ્યું?” - સુરેશે ફરી એનું એ કહ્યું. અરુણે કહ્યું: “સારું. હું હમણાં જ જાઉં છું.”
સુરેશ વિદાય થયો. “હમણાં જ જાઉં છું” એમ કહેવા છતાં પણ અરુણ ઊભો થયો નહિ. ઉષાને આજ બપોરે કહેલા શબ્દોથી અરુણ પોતે પણ દુઃખી થયો હતો. જે એ શબ્દ ખરેખર મશ્કરીરૂપે જ કહા હોત તો તેને આટલું દુઃખ ન થાત. ઉષા પણ કશું ન વિચારત. કદાચ ઉષા ન સમજી શકી હોત તો પણ અરુણ તે સમજતો હતું કે કેવળ મશ્કરી નહોતી. વિનેદને જોઈને
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
પv
* જીવનસંધ્યા
અરુણ અનેક વાર કલ્પના કરી લેતો કેઃ “નિર્મળા સાથે માતાના કહેવા પ્રમાણે લગ્ન કર્યા હોત તો આજે આ મારે પુત્ર હોત.” અને વારેવારે અંતરમાં સમાતું આ સત્ય એકાએક મશ્કરીનો બુરખો પહેરીને કદી બહાર પડશે એવી કલ્પના પણ અણુને આવી નહોતી.
પરંતુ આજે એ ક્રુર મશ્કરી કર્યા પછી અરુણના અંતરમાં અશાન્તિને દાવાનળ પ્રગટ્યો હતો. તે અત્યારે પોતાની જાતને જ વિચારક બન્યો હતો. તેની સામે અનેક પ્રશ્રને ખડા થયા.
નિમ સાથે લગ્ન કરવામાં શું ઉષા અસમ્મત હતી? ઉષા પ્રત્યે શું મારો પ્રેમ હતો કે મેહ? માતાનો ત્યાગ કરવામાં પણ ઉષાને પાછળ કેટલું દુઃખ થયું હતું? ઉષાના અંતરમાં શું મારા માટે કદી વિષમતા પ્રગટી હતી? ના...ના. ઉષા તો મને ઈશ્વર કરતાં પણ અધિક માને છે! મારા પૂજનમાં જ એ પ્રભુનાં પૂજન નિહાળે છે, તો પછી ઉષાને દોષ શું ? શા માટે હું તેને અકારણ દુ:ખ આપું છું ? શા માટે હું એના પ્રેમાળ હૃદયને પૂર્વની માફક સત્કાર કરતો નથી? ઉષાએ મને સ્વપ્નમાં પણ અન્યાય કરવા માટે ઉશ્કેર્યો નથી. એનું મન તો બાળક જેવું સરલ અને પવિત્ર છે. આ જાણવા છતાં પણ મેં કેમ કહ્યું કે: “આજે મારો પુત્ર હોત !” કઈ લાલસા, કી મેહ, કઈ વાંછના મને ઉશ્કેરી રહી છે? ઉષાના જીવન પ્રત્યે અન્યાય કરવાની પ્રેરણા કયાંથી પ્રગટે છે? જેણે મારા જીવનમાં વિષમતાના વાદળ આણવાને કદી પ્રયત્ન સરખો એ કર્યો નથી, જેણે મારા સુખ ખાતર પોતાના શરીરની પણ પરવા નથી કરી, જે હરહંમેશ મારા જ કલ્યાણમાં પોતાનું સુખ માની રહી છે, તેના પર નિષ્ફર થવાને મને શે અધિકાર છે? હ! કુદરત કેમ સાંખી શકશે?” વિચારોના વેગ વચ્ચે સપડાયેલા અરુણને કાન
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
આછા અજવાળાં :
પર દસના ટકેરા અથડાયા. વિનોદ રમતા રમતા સૂઈ ગયે હતે. તે એકદમ વિચારભર્યા હૈયે ઉપર ગયે. પ્રજતા હૈયે, દબાતા. પગલે તેણે પોતાના રૂમમાં પ્રવેશ કર્યો. જોયું તો ઉષા રડી રડીને બન્ને હાથ વચ્ચે મસ્તક દબાવીને સૂઈ ગઈ છે.
અરુણ હળવે પગલે ઉષાની શય્યા પાસે ગયો અને એક ધ્યાને ઉષાના અનુતાપભર્યા વદન સામે જોઈ રહ્યો.
નિ:શ્વાસ ધીર ગંભીર હતાં. ઉષાના સારા યે વદન પર અશ્રુનાં સ્પષ્ટ ચિત્ર અંકિત થયાં હતાં. અરુણના મનમાં થયું કે ખૂબ રડીને રડીને અંતે થાકીને સૂઈ ગઈ લાગે છે. નયના પ્રણા પર હજી પણ બે અશ્રુઓ ચળકી રહ્યાં હતાં.
આજે પહેલી જ વાર અરુણને લાગ્યું કે: “મારી ઉષા સૂકાઈ ગઈ છે. સ્પષ્ટ લાવણ્ય આજે રક્તહીન થઈ ગયું છે. આંખો ઊંડી ઊતરી ગઈ છે. કેશ રૂક્ષ બની ગયા છે. મારી પ્રિય ઉષાએ મારી ચિંતામાં પોતાના દેહનું પણ ધ્યાન નથી રાખ્યું લાગતું.” વિચારમગ્ન અરુણે ઉષાના ચહેરા પર આવેલી બે એક રૂક્ષ વાળની લટીને હાથવતી સરખી કરવાનો વિચાર કર્યો, પણ તે કરી શકે નહિ. કદાચ ઉષા જાગી જાય તો !
અરુણદ્વારા ઉષાને ખૂબ યંત્રણ સહવી પડી હતી. આજની શાન્તિ ભંગ અરુણું કેમ કરી શકે ? તેણે ઉષાના મસ્તક પાસે બેસીને પંખો નાખવો શરૂ કર્યો. રસોઈએ દ્વાર પાસે આવીને ડોકિયું કર્યું : અરુણે પૂછયું: “કેમ શું જોઈએ છે?”
આપને જમવું નથી ?” “ના...મારે નથી જમવું. તારાં બહેને ખાધું કે નહિ?”
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
• જીવનસધ્યા
૧૦૦
“ ના...મારાં ...મેટાં બહેન તે ઘણા દિવસેાથી સાંજે વાળુ કરતાં નથી.”
“ ત્યારે શું એક જ વખત જમે છે ?”
“ જી હા...એ પણ જેવુ તેવુ.”
અરુણ નિર્વાક્ બનીને સ્થ ંભી ગયા. રસાઇએ ચાલ્યા ગયા. એકાદ ક્ષણ પછી હળવા નિઃશ્વાસ નાખીને અરુણે દ્વાર બંધ કર્યું .
66
ઘેાડીવાર પછી નિદ્રાના ઘેનમાં ઉષાએ પડખું બદલ્યું. તેના એક હાથ અરુણના ખેાળામાં પડ્યો પરમ સ્નેહભર્યા ભાવથી પત્નીના હાથ પર પેાતાના હાથ મૂકી અરુણ ગ્લાન વદન સામે જોઇ રહ્યો. અરુણુનાં નયનામાં આંસુ ઉભરાયાં. તેનુ મન પેાકારી ઊઠયું': આહ્ ! મારી એ જ ઉષા ! પ્રાણ કરતાં ચે પ્રિય ઉષા આજ મારા જ અનાદરના અગ્નિવર્ડ જલીને પ્લાન થઈ ગઇ છે ! તેના પ્રાણના આનંદ મે લૂટી લીધા છે. એક લૂટારા માર્ક તેના સાન્ત ને મેં ધૂળમાં મેળવી દીધું છે. મારી ઉષાના કામળ અંત:કરણને અનેક આધાતાવડે મેં જરિત કરી નાખ્યું છે.
આ એ જ મારી ઉષા છે. જેના ખાતર એક દિવસ મે માતાપિતાનાં સ્નેહમ ધનાને પણ કાપી નાખ્યાં. નાના ભાઇની દર્દ ભરી હાલતને પણ ઉપેક્ષિત કરી હતી. મારી ઉષાને સુખી કરવા ખાતર એક સમયે આ વિશ્વમાં ન કરી શકાય એવુ મારા માટે કહ્યુ નહાતુ, અને આજે? માનવના નૈતિક ચારિત્રનુ અધ:પતન કેટલી હદ સુધી થઇ શકે છે એ પુરાવા મારી પ્રિયાની ઉપેક્ષામાં જ મને મળી રહે છે! આ, પણ આ બધું શા માટે? તે દિવસના અરુણુમાં અને આજના અરુણુમાં તફાવત શા છે?” અમીમાંસિત પ્રશ્નોના પડદા પાછળ અરુણુનું મન પણ થાકીને લેાથ થઇ ગયું હતું.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
આછા અજવાળાં ;
ઉષાના ક્ષીણ શુભ્ર હાથને પિતાની બળવાન મુઠ્ઠીમાં લઈને અરુણે સ્થિરભાવે સંક૯પ કર્યો: “જે બની ગયું છે તેને પ્રતિકાર કરવો જ પડશે. આવતી કાલે જ સારા દાક્તરની સંભાળ નીચે ઉષાને મૂકીશ, અને ઉષાના અંતરમાંથી કદી પણ ક્ષમાનો લેપ થશે જ નહિ. મારા લાખો અપરાધની ક્ષમા માગીશ. એના અંતરમાં ગમે તેટલાં ચીરા પડ્યા હશે, ગમે તેટલી આગ લાગી હશે છતાં પણ મને એ જરૂર ક્ષમા આપશે.”
એક અફૂટ યંત્રણાસૂચક શબ્દ કહીને ઉષાએ વળી પાછું પડખું ફેરવ્યું. હવે અરુણને ઉષાના સર્વે અંગ તરફ તીક્ષણ દષ્ટિએ અવલોકન કરવાને સુયોગ મળે. એક ધ્યાને જોતાં જ તે ચમકી ઊઠ્યો. આ શું ? ઉષાનો ચહેરો શું આટલું બધો વિવર્ણ બની ગયા છે? આ તો કદી જોઈ શકાયું પણ નથી! ઉષા ક્યાં ગઈ ? આ તો ઉષાનું હાડપિંજર છે! આમ શા માટે બન્યું ? કેવળ માનસિક અશાન્તિના કારણે શું માણસનું શરીર આવું થઈ શકતું હશે ?
અરુણને યાદ આવ્યું કે થોડા દિવસો પહેલાં જ ઉષાએ વાયુ પરિવર્તન માટે માગણી કરી હતી. એ માગણીને સ્વીકારવાની એ સમયે અરુણને ફુરસદ પણ નહોતી. આટલી નિષ્ફરતા, આટલી અંધ મનેદશા કેમ બની ગઈ ? અને અરુણને લાગ્યું કે આ તો મારા જ પાપે ઉષા કેઈ મહારોગના જડબામાં જઈ પડી છે. એનું એના જેવું શરીર કાળના ખડક સાથે અથડાઈ રહ્યું છે! આ કલપના આવતાં જ અરુણ કંપી ઊઠ્યો. “ત્યારે શું ઉષા નહી બચી શકે? એ શું સંભવિત છે?” દેહ અને મનના અસ્થિર ચાંચલ્યને અરુણ કાબુમાં ન રાખી શક્યો. તેણે ઉષાના નિદ્રમય વદન પર પિતાનું મસ્તક છાતી પર મૂકયું. ઉષાની નિદ્રા તૂટી ગઈ. પિતાની છાતી પર સ્વામીનું મસ્તક છે એ જોવાં છતાં પણ ઉષાના મનમાં વિશ્વાસ ન જમે. આ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન સંધ્યા
૧૦ર
કે મીઠું સ્વમ તો નહી હોય ને? તે એક ધ્યાને સ્વામીનાં નયને સામે નિહાળી રહી. અરુણે ઊર્મિભર્યા, દર્દભર્યો અને પ્રેમભર્યા સ્વરે કહ્યું: “ઉષા !”
વિહ્વળ થયેલી ઉષાનો કંઠ ચીરીને કેવળ એક જ શબ્દ બહાર નીકળ્યો:
“તમે?”
માત્ર આ એક ન્હાના શબ્દમાં કેટલી વેદના ભરી હતી ? અરુણને એ સમજાતા સમય ન લાગ્યો. તેણે કહ્યું: “હા.... ઉષા, હું છું!”
ઉષા કશું ન બોલી. સ્વામીના ખોળામાં માથું છૂપાવીને તે નિ:શબ્દ બની ગઈ. અરુણ પણ અપરાધના ગુરુભાવથી સ્તબ્ધ થઈ ગયો હતો. અરુણની ચમક ભાંગી. તેના ખોળામાં વેરાયેલાં ઉષ્ણ અશ્રુઓના સ્પર્શથી તેણે ઉષાનું વદન ઊંચું કરીને જોયું તે તેના નયનમાં આંસુને વિરાટ સાગર ઉછળી રહ્યો હતોકઈ પ્રચંડ ઝંઝાવાત સાથે. જાણે કે મહાપ્રલયની આગાહી એ અશ્રુઓમાં ચમકી રહી હતી.
વ્યાકુળ ભાવે અરુણ બે: “ઉષા, હજી પણ તું રડીશ? હવે હું તારો અનાદર કદી પણ નહિ કરું. ઉષા, મને ક્ષમા કર...”
ધીરે ધીરે ઉષાનાં નયન-નીર સુકાવા લાગ્યાં. ઘણા દિવસો પછી તે આજ સ્વામીના હૃદય પર મસ્તક રાખીને નિશ્ચિતભાવે પરમ શાન્તિભરી નિદ્રા ઝીલી શકી.
એ સ્વપ્ન કેટલું મધુર હશે? એ કાવ્યમાં કેટલું સુખ હશે? એ સુરેમાં કેટલો પ્રકાશ હશે? અને...
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
થઈ આશા
- પ્રાત:કાળે ઉષાની નિદ્રા તૂટી. વિનેદ કમાડ પાસે ઊભે રહીને પોકારતો હતોઃ “બાપુજી, બાપુજી, બાપુજી.”
ઉષા ઘડીભર મૌન રહી. તેણે જોયું કે અરુણ કંઈ અવાજ કરે છે કે નહિ? પણ અરુણ તો આંખો મીંચીને એમ ને એમ પડી રહ્યો.
છેવટે ઉષાએ સ્વામીને જગાડતાં કહ્યું: “સાંભળો છે? તમારે વિનોદ જ્યારને બૂમ પાડે છે?”
અરુણે એક આળસ મરડતાં કહ્યું: “ભલે.”
ઉષાએ કહ્યું: “ના, તમે ઊઠે. એ ક્યારને સાદ તમને પાડી રહ્યો છે.” કે “ઉષામને કશું ગમતું નથી.” કહીને અરુણે
ઉષાને પોતાના તરફ ખેંચીને હદય સરસી નિબઠભાવે દબાવી.
વિનેદ રડતા સાદે પિતાની માતા પાસે ચાલ્યો ગયે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસંધ્યા
હેવારના નિત્યકર્મથી પરવારીને અરુણ ઉષાને લઈને સારા દાકતર પાસે ચાલ્યા ગયા. એ જોઈ નિર્મળા તથા સુરેશને આશ્ચર્ય થયા વગર ન રહ્યું.
અરુણે જતાં પહેલાં જ સુરેશને કહ્યું હતું કેઃ “તારી ભાભીને ચહેરે તો જો..સારા દાક્તરની ચિકિત્સા કરવી જ પડશે. કેને ખબર પ્રમાદથી કેવું પરિણામ આવે! અગાઉથી ચેતવું સારું..”
લગભગ સાડાદસ વાગે ઉષા અને અરુણ ઘેર આવી ગયાં. સુરેશે ઉષા પાસે જઈને પૂછ્યું: “કેમ ભાભી, દાકતરે શું કહ્યું?”
ઉષાના પાંડુ વદન પર ક્કિ હાસ્ય ઉભરાયું. કહ્યું: “સ્વર્ગમાં સારું સ્થાન મળે એ માટે પંચગની જવું પડશે.”
સુરેશે કહ્યું: “દર્દ શું છે એ જ કહોને?”
અરુણે પાછળથી ઈશારે કરી સુરેશને ન પૂછવાનું જણાવ્યું. સુરેશ જરા વિસ્મિત થઈને પિતાના ખંડમાં ચાલ્યા ગયા.
થોડીવાર પછી અરુણ પિતે સુરેશ પાસે ગયે. સુરેશે આશ્ચર્ય પામતાં કહ્યું: “કેમ મોટાભાઈ, કંઇ કામ છે? મને બેલા હેત તો હું જ ત્યાં આવત. તમે....”
પણ અણુના ચહેરા પર નજર પડતાં જ સુરેશ ઠરી ગયે. અકાળ વર્ષોનું કરુણ ગાંભીર્ય અરુણના ચહેરા પર જામ્યું હતું.
સુરેશની ખુરશીના હાથા પર ટેકે દઈને અરુણે કહ્યું: “ભાઈ, તારી ભાભી ક્ષયમાં સપડાઈ ચૂકી છે.”
હે.......ક્ષય?સુરેશને પ્રાણ રૂંધાવા લાગે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યર્થ આસા :
અરુણના અંતરમાં વંટેળ મચે હતો. પિતાની જાતને સંભાળી રાખવાની તેનામાં શક્તિ નહોતી રહી. થોડીવારના માન પછી તેણે કહ્યું: “હા...ક્ષય...રાજગ...જીવલેણ રાક્ષસ ?”
કફમાં લેહી પડે છે?” “ના, પરંતુ ઉધરસ ઘણા વખતથી છે. મારી બેદરકારીનું જ આ પરિણામ છે. ” કહેતાં કહેતાં અરુણનું ગળું ભારે થઈ ગયું. તેણે પોતાના અશ્રુને રોકતાં કહ્યું: ” આખર સમયે ખબર પડી છે. જીવન આપતાં પણ એ દર્દના પ્રતિકારને માર્ગ નથી રહ્યો. • સુરેશ ! હું માણસ નથી. નહિ તો તારી ભાભીની આ દશા...” અરુણ આગળ ન બેલી શક્યો. સુરેશનાં નયનો ભીનાં થઈ ગયાં હતાં. અરુણે બીજી દિશામાં મોટું ફેરવી લીધું.
થોડીવાર પછી સુરેશે પૂછ્યું: “પંચગની જવાનું ક્યારે ? નક્કી કરવું છે?” :
હું આજે જ જેવા માગું છું. દસ પંદર દહાડામાં તું અહીંનું કામકાજ પતાવીને નિર્મળા સાથે સત્વર આવી પહોંચજે.. મારા એકલાથી એ બધું સહન થઈ શકશે નહિ.”
સુરેશે કહ્યું: “મેટાભાઈ, આ દર્દમાં દેશી દવા લાભ આપે છે; આપણે તે કરીએ તો?”
પ્રબળ દીર્ઘ નિ:શ્વાસ નાખતાં અરુણે કહ્યું: “ભાઈ, પ્રયત્નમાં હું જરાયે ખામી નહી રાખું, પણ દાક્તરના કહેવા પરથી મને જરા ય આશા નથી.” થોડીવાર પછી અરુણે કહ્યું: “તું સઘળી તૈયારી કર. અમે આજે મેઈલમાં જ જવાના છીએ.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસશા
ઉષાને જવાને સમય નજીક આવ્યું. બારણુ પાસે મેટર આવીને ઊભી રહી.
અરુણ કપડાં પહેરીને તૈયાર થયો હતો ત્યાં વિનેદ પણ કપડાં પહેરીને આવ્યું, અને બે: “બાપુજી, ચાલો...!”
અરુણે વિનોદને એક ચમી લેતાં કહ્યું : “ચાલે ...”
નિર્મળાએ આવીને અરુણ તથા ઉષાને પ્રણામ કર્યા. નિર્મળાનું હૃદય પણ રડી રહ્યું હતું. પિતે એકલી આ વિશાળ મકાનમાં કેવી રીતે રહી શકશે ? ,
અરુણે વિદને નિર્મળાના હાથમાં સેપતાં ઈશારાથી દૂર જવાનું જણાવ્યું. વિનોદ સાથે જવાની હઠ ન કરે એટલા માટે નિર્મળા તેને દૂર લઈ ગઈ.
સુરેશે કહ્યું: “મોટાભાઈ, આમ હતાશ શા માટે થાઓ છે? પ્રયત્નનાં પરિણામ સુધી તો ધીરજ રાખે.”
કરુણ કંઠ સ્વરે અરુણે કહ્યું: “પરિણામ શું આવશે એ મારા સમજવામાં આવી ગયું છે. બહુ તો એકાદ માસ.
સુરેશનાં નયનમાં અશ્રુ ઉભરાયાં, કશું સ્થિર કરી શક્યો નહિ. તેનાં નયન સામે ઉષા વગરના અરુણની કલ્પના બહુ ભયંકર જણાવા લાગી.
અરુણે કહ્યું: “ચાલ, હવે વાર ન કર .” સુરેશ ભાઈની પાછળ ગયો.
ઉષાએ ગાડીમાં બેઠા પછી સુરેશને પિતાની પાસે બોલાવીને હસતા હસતા કહ્યું: “સુરેશભાઈ, આ મારા જીવનની મહા
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યર્થ આશા :
યાત્રા છે હે......તમે પાછા જલ્દી આવજે, નહિ તે મળી શકાશે નહિ.”
ભાભી આવું અમંગળ શા માટે બોલે છે? મારો અંતરાત્મા કહે છે કે તમે નવું જીવન લઈને જ આવવાનાં છે...” સુરેશે રડતાં સ્વરે કહ્યું.
ઉષાના અંતરમાં આંસુ હતાં, પરન્તુ મેઢા પર હાસ્ય હતું. આજ તે પોતાના રચેલા સંસારને છોડીને જ જાય છે. કદાચ પાછી પણ ન આવે. આ બધા સ્નેહીઓને ફરી વાર પણ ન નિહાળે. ઉષાનાં હદયમાં આ બધા પ્રશ્નોથી ભયંકર દર્દ થતું હતું, છતાં ય એ અંતરમાં એક સંતેષ હતો. પોતાના અરુણને એ મેળવી શકી હતી. પણ એ છેલ્લી પળે તે નહી ને ? ઉષાના જીવન પંથ પર આજે મહાકાળનાં નૃત્ય હતાં ! છતાં ય બચવા માટે અનંત જાગૃત થઈ હતી. રૂદ્ધ સ્વરે ઉષા બેલી: “સુરભાઈ, એ આશા આ જીવન માટે નથી રહી, પરંતુ તમે જલ્દી આવજે. તમારા ભાઈ બહુ ઉતાવળ છે. તેને તમાચે જ સંભાળી રાખવા પડશે.”
સુરેશે કહ્યું: “ભાભી, વિદાય વખતે આવી દર્દભરી કલ્પનાઓ, ન કરે.”
અરુણે ઉષાને હાથ પકડતાં કહ્યું: “ઉષા, આવું શા માટે બાલે છે?”
ઉષાએ અતિ ધીમા સ્વરે કહ્યું: “આપણે જઈએ છીએ બે જણું અને પાછા આવશે તમે એક. કેમ?”
અરુણ અસ્થિર થઈ ગયે. બેલી ઉઠ્યો: “ઉષા...!
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
મોટર રવાના થઈ. સુરેશ અને નિમુ પાછલી મેટરમાં સ્ટેશને આવવાનાં હતાં.
ઉષા અરુણની નજીક આવીને ઘણા જ દીનભાવે બોલી: શું તમે કઈપણ ઉપાયે તમારી ઊષાને બચાવી નહિ શકો? મને મરવાની જરા ય ઈચ્છા નથી. મારા અરુણને છોડીને ક્યાં જાઉં?”
ઉષાને અવાજ ખરેખર રુદનથી ભાંગી પડ્યો. અરુણના ઘેર્યને બંધ પણ તૂટી ગયે. તેણે ઉષાનું મસ્તક પોતાના હૃદય પર લઈને મકકમ અવાજે કહ્યું: “ઉષા, કોઈ પણ પ્રયત્ન હું તને નહિ બચાવી શકું તો હું તારી સાથે તે આવી શકીશ! તને એકલું જવું નહિ ગમે તો મને એકલું રહેવું કેમ ગમશે? તારી સાથે આવતાં મને કોઈ શક્તિ રેકી શકશે નહિ.”
ઉષાના નયન કિનારે આસુનાં સાતે ય સાગર ઉછળી રહ્યા હતા. એના અંતરમાં હાહાકાર મચી રહ્યો હતો.
પંદર દિવસ પછી સુરેશ સહકુટુંબ પંચગની આવી પહોંચ્યા. ઉષાના દેહમાં પહેલાંની ઉષા કરતાં વધારે નબળાઈ બતાવી હતી. દેશી ઔષધના પ્રયોગથી પણ તે નવું જીવન મેળવવા ભાગ્યવંત ન થઈ શકી. આશા કે જીવલેણ રાક્ષસ ખૂંચવી ગયો.
સુરેશે અરુણને ફીક્કો અને કરુણતાભર્યો ચહેરે જે. સુરેશે પૂછયું: “મારાં ભાભીને કેમ છે? વૈઘે શું કીધું ?”
અરુણ અસ્કૂટ સ્વરે રૂંધાતા સ્વરે બોલ્યા: “કંઈ આશા નથી!”
સુરેશ આ સાંભળીને ચમ. નયનમાં અશુ ઉભરાયાં. ધ્રૂજતા સ્વરે બોલ્યો: “મોટાભાઈ..!”
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
થ આશા :
ઉષાને જે ખંડમાં રાખી હતી ત્યાં સુરેશ તથા નિમુ ગયાં.
ઉષા જીવનની ઘેાડીક પળેાની મહેમાન હતી. માઢા પર આછી છાયા, કરુણ રેખા તરી આવતી હતી. આશા હેાવા છતાં પણ ઉષા કાઇ જીવલેણુ રાક્ષસના પંજામાં સપડાઇ ગઇ હતી. કુદરતના કાપ સામે અરુણુ ઘણુ લડ્યો પરન્તુ જ્યારે અરુણુને લાગ્યુ કે આશા વ્યર્થ છે, ત્યારે તે સદાને માટે કુદરતના કાપ પર રડવા લાગ્યા.
“ નિર્મળા...! બહેન...! ” ઉષા મદ સ્વરે આટલુ બેલી. સુરેશનું હૃદય ભાભીના પ્રેમથી ઉભરાઇ ગયું. જીવનના આખરી પડદામાં પણ એક એક જણ આ ઘરના ત્યાગ કરતાં જાય છે.
સુરેશને લાગ્યુ કે “ આ કોઇ પ્રચંડ વાયુ આજે એની સઘળી આશાને વ્યર્થ કરી રહ્યો છે અને કેાઇ આદમય પ્રેમ ખુંચવી રહ્યો છે. શું આ કુદરતના કાપ નથી ? ”
અરુણ ધીરે પગલે અંદર આવ્યા. ઉષાની શય્યા પાસે બેઠા. ઉષા ફક્ત એટલું ખેાલી શકી. “વ્હાલા અરુણુ...તમારી ઉષાને જવું ગમતુ નથી પણુ...કાઇ પ્રચંડ વાયુ ઘસડી જાય છે...! '”
અરુણની અને આખામાંથી અશ્રુના પ્રવાહ વહી રહ્યો હતા. તેનું હૃદય પેાકારી ઊઠયું: “ ઉષા, જરૂર હું તારી પાછળ આવીશ. તારી વગર મને કેમ ગમશે ? ઉષા સદાને માટે તારા અરુણુ તારી પાસે જ રહેશે. તુ જ્યાં જઇશ ત્યાં તારા અંતરાત્મા પાછળ અરુણુ હશે જ. ”
ઉષાના શ્વાસ રૂંધાવા લાગ્યા. વિણાના મુદ્દુ તારા અણુઅણી
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
• જીવનસા
૧૧૦.
ઊઠ્યા. એ તારાના અવાજમાં રુદન હતુ. ટેમલ પાસેના દિવા યૂઝાઇ ગયા–સદ્દાના માટે.
સંધ્યા આથમી ચૂકી. કાઇ ઘેરાં કાળાં વાદળાંઓ આ ઘર પર વિષ વર્ષાવી ગયાં. પાછળથી અટ્ટહાસ્યમય હસતાં હસતાં શાન્ત થયા—પણુ વિષ વર્ષાવીને જ.
આનંદ અને ઊર્મિભર્યું ઘર સદાને માટે કરુણમય અને વિષમય અની ગયું. ખરેખર, કુદરત જ્યાં વસે છે ત્યાં કૃત્રિમતાના ભરેલાં વાદળાંઓ સારી રીતે વીતે જ શાન્ત થાય છે. કુદરતના કાપથી એક હૃદયને કેવું થયું હશે ? કાણુ કલ્પી શકે ?
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજનાં બંધન
ઊર્મિભર્યા જીવનની ટચ સુધી પહોંચતો અણુ પાછો સદાને માટે જીવનના કેઈ વેરાન અને ઉજજડ પ્રદેશમાં ઘસડાઈ ગયે.
શું ઉષાને અરુણની દયા ન આવી? પિતાના અરુણને છોડી જતાં તેના હૃદયને તે અટકાવી ન શકીહા. અરુણની દયા જરૂર આવી હતી, પરંતુ કુદરતના કેપને તે ન અટકાવી શકી. અરુણને સદાને માટે જર્જરિત બનાવી અને તેના જીવનમાં વિષ રેડી ઉષા ચાલી ગઈ હતી. પરન્ત અરુણ તેની ઉષા પર તેથી ચીડાણે નહિ. ત્યારે ?
ઉષાને મળવા માટે અને સદાને માટે પોતાની પાસે ૧૪. જેવા તેણે એક માર્ગ પસંદ કર્યો. ઉષાને માર્ગેજ જવાને
તેણે નિશ્ચય કર્યો. પરંતુ અરુણ તેની ઈચ્છાને સફળ ન કરી શકો, કારણ જે પ્રબળ ઈચ્છા પ્રગટી હતી તે ઈચ્છાએ જઈ શકવા જેટલી તેના હદયમાં શક્તિ નહેાતી.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસંધ્યા
૧૧૨
હરઘડી, હરપળ અરુણ ઉદાસીન રહેતો. છ-છ મહિનાનાં હાણું વીતવા છતાં અરુણ ઉષાને બીલકુલ વિસર્યો નહોતો. ઉષાની છબીને જોઈને અરુણ કલાકના કલાક સુધી રડતો અને બોલતેઃ “ઉષા ! તું કયાં છે ? તારે અરુણું તને બોલાવી રહ્યો છે. આમ તો જે. ઉષા! શું તું તારા અરુણને ભૂલી ગઈ? મેં તારો એ શું દ્રોહ કર્યો હતો? બોલ તો ખરી. મારા જીવનને તે વિષરૂપી બનાવ્યું પરંતુ જે તેથી તારે આત્મા શાન્ત થયો હોય તો હું આનંદ માનીશ. પણ તારાં નયનમાં તો અર્થ છે. તારી જવાની અનિચ્છા હોવા છતાં પણ અકાળે જવું પડ્યું. તું એ ન ભૂલતી કે તારે અરુણું તને ભૂલી ગયા છે. ના. ના. ઉષા ! તારા વિના એક પળ પણ રહી શકતો નથી. તારે અરુણ તારા સ્પામરૂપી શર્માળ દેહને આલિંગન કરવા તુરત આવશે.”
અરુણે કેટલાંય વિઘોને સામને કર્યો હતો, કેટલેય પરિશ્રમ લીધો હતો પરંતુ આ ઉષાના ત્યાગથી તેના હૃદયને મક્કમ ન બનાવી શકો. ઑફિસે જતો નહિ, નિયમિત આહાર લેતો નહિ. દિનરાત બેચેનીમાં પસાર કરતો. અરુણ તો એની ઉષાની પ્રતિમા પાછળ ઘેલ બની ગયું હતું. - સુરેશ તથા નિર્મળા મૂંઝાતાં હતાં. મોટાભાઈની સ્થિતિ દહાડે દહાડે બગડતી જતી હતી. સુરેશથી એ ન સહેવાયું, એ ન જોઈ શકાયું. સુરેશ મોટાભાઈની તબિયત સારી કરવા ઘણું પ્રયત્ન કરે પરંતુ તે ઘેલ અને વિહ્મળ બનેલે અરુણ તે તેની તુલનામાં જ મસ્ત હોં. તે પોતાની ઉષા સિવાય બીજું જેતે જ નહિ.
કરુણુ કા વચ્ચે અથડાયેલ અરુણ દિવસે દિવસે સૂકાતે જતો હતે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
સમાજનાં બંધન :
અરુણ જુવાન હતા, આદર્શવાદી પુરુષ હતો તેથી જ મનેહરદાસ દરરોજ અરુણને સમજાવવા આવતા. પરન્તુ અરુણ તે બાબત કશું સાંભળતો જ નહિ. તેની પાસે જ્યારે આ ચર્ચા ચર્ચાતી ત્યારે તે પોતાની પ્રિયતમાને જ દેખતે.
પરન્ત.....
મનહરદાસના સખ્ત આગ્રહથી અને વડીલ હોવાથી અરુણને ફરજિયાત કબૂલ થવું પડ્યું. અને તે વખતે લાગ્યું કે: “આ માગે જ મારે ત્યાગ થઈ શકશે, અને સદાને માટે ઉષાની પાસે જઈ શકાશે.”
મનહરદાસ અરુણના મમ પિતા મોતીલાલના રૂઢીચુસ્ત મિત્ર હતા. મેંતીલાલની આજ હાજરી ન હોવાથી તેઓ આ કાર્ય કરતા. તેઓ પોતાનું કાર્ય પૂર્ણ કરીને જ શાન્તિ અનુભવતા. મનહરદાસ સ્વભાવના કંજુસ અને સ્વાથ હતા. જે માગે કલદાર મળે એમ છે તે માર્ગો ગમે તેવાં વિશ્નો આવવા છતાં પણ તેઓ ગયા વગર રહેતા નહિ.
અરુણને એ આશા નહોતી કે: “જીવનમાં મહામૂલ્ય બીજી ઉષા મળી શકે.” જે બાળાની સાથે તેનાં લગ્ન થવાનાં હતાં તે બાળાને અરુણ બહેન જ ગણતો. લગ્ન થાય છે કે શું એ સમજવા તૈયાર નહોતો. ફક્ત સમાજના કઠીન બંધનમાં બંધાઈને તેને સઘળું કરવું પડે છે તેમ સમજતો.
સુરેશ તથા નિર્મળા સમજતાં કે: “મોટાભાઈનાં લગ્નથી મોટાભાઈ બીજું જીવન મેળવવા ભાગ્યશાળી થશે અને એ પણ ખ્યાલ હતો કે મોટાભાઈ ભૂતકાળ ભૂલી જશે.” સુરેશને એ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
: જીવનસા
ખ્યાલ તા હતા જ કેઃ “ ઉષા જેવી માયાળું ભાભી મેળવવા પાતે ભાગ્યશાળી નથી. ઉષા તા ખરેખર પ્રતિમા સમાન હતી અને તે પ્રતિમા જેવી ભાભી ગુમાવી છે.
,,
૧૧૪
*
સુરેખા પરણીને શ્વસુરગૃહે આવી. કલ્યાણજી શેઠની એકની એક લાડકવાયી પુત્રી આજે લગ્નજીવનથી જોડાઇને અરુણુની પત્ની બની. અરુણ જેવા પ્રતિષ્ઠાવાન તથા સંપત્તિવાન જમાઇ મેળવવા બદલ કલ્યાણજી શેઠના મનમાં હુ થયા. સુરેખા પણ નાનપણથી માતૃહીન હતી અને શ્રીમંત પિતાના અનેક માઝશાખમાં ઉછરી હતી. ઇંગ્લીશને પણ અભ્યાસ કર્યાં હતા. ઉષા જેટલી સરૂપવાન તેા નહાતી પણ આદહીન અને સુધરેલી હતી.
અરુણુ સમાજનાં બંધનામાં જકડાયેા ખરા પરન્તુ પોતાના બીજા ધ્યેયથી જ. લગ્નના દિવસથી જ અરુણને તાવ ચડવા માંડ્યો અને ત્યારથી તે સદાને માટે શય્યાના આશરે પડ્યો. શા માટે? ઉષાની પાછળ જ ને ?
સુરેખા પતિપ્રેમ ન મેળવી શકી, પરન્તુ તેને અરુણુની સેવા કરવાના તેા લાભ મળ્યેા. એ સેવામાં જ પેાતાના અનંતકાળનું સુખ માનતી.
66
નિર્મળા અને સુરેશની ધારણા નિષ્ફળ નિવડી. લગ્નથી મેાટાભાઇની તખિયત દિનપ્રતિદિન ઉગ્ર બનતી હતી. સુરેશ હરઘડી મોટાભાઇની શય્યા પાસે રહેતા. સુરેશને વિચાર આવ્યા કે: માતા, પિતા, ભાભી જે માગે ગયાં છે તે માગે શું મોટાભાઇએ જવાના નિશ્ચય તે નથી કર્યા ને ? ઇશ્વર આટલી દયા કરજે ! મે તારા એવા શું દ્રોહ કર્યાં છે કે તું મને પ્રચંડ સજા આપી
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજનાં બંધન
રહ્યો છે ? ના. ના. ઇશ્વર સાવ નિષ્ઠુર તેા નથી. મેાટાભાઇ જરૂર પુનઃ સારા થશે. ”
૧૧૫
નવવધૂ મનીને આવેલી સુરેખા જીવનના મહામૂલ્ય લ્હાવા ન મેળવી શકી. તેની આશાઓનાં સ્વમાંએ પર કાઇ ઘેરા વાદળાંઓ ફરી વળ્યાં.
અણુ ઝાઝા ટાઈમ આ ચિરકાળની દુનિયામાં ન રહી શકા. લગ્ન પછીના પાંચ દિવસના અંતે તે સદાને માટે તેની ઉષાની પાછળ સમાજના વિપુલ બંધનામાંથી મુક્ત થઇ દૂર ચાલ્યા ગયા કે જ્યાં સત્કાર અને અપૂર્વ સુખ સમાયેલુ છે, અને પેાતાની ઉષા મળી શકે તેમ છે.
ગઇ કાલની કુમારિકા આજે સમાજની દ્રષ્ટિએ વિધવા બની ચૂકી. અંતરના હાવા તેના અંતરમાં હંમેશના માટે સમાઇ ગયા. સમાજની વેદી પર અને માતાપિતાની ઘેલછા પાછળ રહેલા આનંદ પાછળથી કેટલા ક્રૂર અને છે તે વિડલેા જાણવા છતાં પણ એ કૂવામાં સદાને માટે પેાતાની કુમળી કળીએ ધકેલી દે છે.
!
પરન્તુ......
કુંવારી વિધવા અને છે અને પછી સમાજમાં સડા કરે છે તે વડીલેા સહન કરી શકે છે, તે જોઇ શકે છે. દેખવા છતાં પણ કૂવા ધુ પસંદ કરે છે. સેાના કરતાં કથીરમાં વધુ માહકતા તે જીવે છે. પછી ગુન્હા કાને ?
કુંવારિકાઓના કે વડીલેાના ?
અને એ વિધવાનું સ્થાન સમાજમાં કઈ જગ્યાએ રહ્યું ?
ગઇ કાલની સુરેખા આજે વિધવા ખની ગઇ. તેના અંતરમાં
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
કેવી પ્રચંડ અગ્નિ ભભૂકી રહી હશે તે જોવા માટે સમાજ આવશે ખરો? અશુઓની ધારાઓને લૂછવા એ જુલ્મી સમાજ આવશે ખરો?
વેદનામય સુરેખાને લાગ્યું કે “આ વિશાળ પૃથ્વીમાં પિતાને લક્ષ્ય કરીને ચાલવાનું અને જોવાનું સ્થાન કેઈપણ ઠેકાણે નથી રહ્યું.” થોડીક પળે બાદ મનમાં બેલી: “ઓ સમાજ ! મેં તારો એ શું અપરાધ કર્યો હતો કે તું આજ મારું સુખ ખૂંચવી ગયો? હા. કદાચ તારે દ્રહ કર્યો હોય તે તે માટે આજે શિક્ષા હતી? ખરેખર તારાં બંધને કઠીન છે.”
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
સડતી ભીતરમાં
જિ’દેંગીના નેપથ્યમાં સદાને માટે કાણુ રહી શકયું છે ? સુરેખા સમાજની દૃષ્ટિએ વિધવા બની ચૂકી હતી, પરન્તુ તેના ઊમિભર્યા સ્નેહાળ હૃદયમાં જીવનના મહાન્ લ્હાવા લેવાના અંકિતા બાકી હતા. ક્યાં સુધી એ અંકિતા દ્દમાવી શકે ? સમાજ પર તેને તિરસ્કાર ઉપજ્યે પરન્તુ તે એકલી સમૂહબળ સામે ટકી શકવાને શક્તિમાન નહેાતી. એ આશા નિર્વિવાદ હતી છતાં તે એ આશાને પ્રમળ બનાવવા વધુ ઉગ્ર ખની. ચાવન વચ્ચે સમાજની દ્રષ્ટિએ દેખાતું વૈધવ્ય સુરેખાની નજરે આડું ન આવી શકયું. તેણે તે પાતાની ફરજ અજાવવી શરૂ કરી.
સુરેશ મેાટાભાઈનાં મૃત્યુથી નિરાશામય રહેતા. ભાઇની આક્સિનું કામકાજ તે કરતા પરન્તુ કામ દરરાજ ૧૫ અવ્યવસ્થિત રહેતુ. તે સમજ્યેા હતેા કે : “ કાઇ ક્રૂર કાપ આ ઘર જ પર પૂરી રીતે વરસ્યું છે, અને જોઇતાં અલિાના લઇ ગયા છે અને કદાચ હજી બાકી હશે તે પૂરું કરીને શાન્ત થશે. ”
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન સંધ્યા
૧૧૮
સુરેખા પ્રત્યે સુરેશ તથા નિર્મળા માનની દ્રષ્ટિથી જોતાં અને બહેન ગણું સત્કારતાં.
કલ્યાણજી શેઠ પુત્રીનાં નસીબને દોષ ગણીને ધૂતકારી કાઢતા. તેના મનમાં પ્રચંડ અગ્નિ ઝઝુમી રહ્યો હતો છતાં તે તેને વધુ ઉગ્ર બનાવવા અડગ થઈને ઊભા ન હોય તેમ ભાસતું હતું.
એક દિવસ સુરેખા ઝરુખા પર બેઠી હતી ત્યારે એક “વર પાડેશીને ત્યાં ચોથી વખત પરણવા આવતો હતો. કન્યા તેર વર્ષની અને વરરાજા તેનાથી ચારગણી મોટી ઉમરના હતા. એ જોઈ તેને વિચાર આવ્યો કે : “આ વૃદ્ધ ચોથી વખત પણ નિર્વિદને પરણે શકે છે અને સમાજનાં માણસો તેમાં અપૂર્વ આનંદ લે છે, પણ કદાચ આ વૃદ્ધને સ્થાને કોઈ સ્ત્રી પુનર્લગ્ન કરે તો સમાજ તેની સામે બંડ ઉઠાવશે જ. એ અન્યાયને ન્યાય બનાવી દેશે. મારા જેવી કેટલી કુમારિકાઓને આ માર્ગે આત્મભેગો અપાતા હશે ? ખેર ! પણ એ સમાજની સામે બંડ ન ઉઠાવી શકાય ? જરૂર ઉઠાવી શકાય. સમાજને બતાવી આપવું જોઈએ કે તું તારી ઘેલછા પાછળ કેટલાયનાં બલિદાને લઈ રહ્યો છે, હું જરૂર બંડ ઉઠાવીશ. મન કઠણ નહિ હોય તો પત્થર મારી ક્રૂર બનાવીશ. ફૂરની સામે ક્રૂરતા જ કરવી જોઈએ. મારા જીવનને આ માગે બેઠા બેઠા પૂર્ણ નહિ કરું, પરંતુ એ જડસમાજને સંપૂર્ણ બતાવીશ. કદાચ મારી પાછળ રહેલી કુમળી બહેનને આત્મબલિદાને ન આપવાં પડે.” ઉપરના વિચારે સુરેખાને ઉગ્ર બનાવી ગયા. - સુરેખાને સમાજમાં તે રહેવું હતું અને વિધવા તરીકે, પરન્તુ તેણી એ સમાજની દષ્ટિએ મનાતું વૈધવ્ય ઝાઝે વખત ન નિભાવી શકી. જીવનને સદા મહાન અલંકારોથી સુશોભિત
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
સડતી ભીતરમાં ૩
કરવાની તમન્ના જાગી અને છેવટે એક રાતના સદાને માટે તેણે તેને પંથ ખુલ્લા કરી દીધા. સડતી ભીતરના નેપથ્યમાં સદાને માટે અલેાપ થઇ ગઇઊર્મિભર્યા હૈયે, આશામય તમન્નાઓથી અને હસતે વદને.
મુંબઇ શહેરના આલિશાન ભાગમાં સુરેખાએ પાતાની જગ્યા ખાળી કાઢી કે જ્યાં શ્વેત વસ્ત્રોમાં સજ્જ થયેલ અનેક શ્રીમતા અને કેટ પાટલુનમાં સજ્જ થયેલ ટેાપાવાળાએ આવતા, પરન્તુ તેને આ સાથે કશી નિસ્બત નહેાતી. તેના હૃદયમાં ફ્ક્ત એક જ આશા હતી અને તે આશાના પગથિયે ચડવા આતુર હતી.
સુરેખાને એ પણ જાણવાનું મળ્યું કે: “ સમાજમાં સારા દેખાતાં અને ઊજળા થઇ ફરતાં માનવીએ રઝળતાં રઝળતાં આ આંગણુાઓના શરણે આવે છે. ત્યારે? સમાજ એ જોવા ઈન્તેજાર છે કે સંખ્યામાં દરેાજ વધારા થાય. સમાજ એ સઘળુ જોઇ શકે છે. પણ્...તે એ નથી જોવા ઈચ્છતા કે જે માર્ગમાં જનકલ્યાણ સમાયેલુ છે. વાહૂ ! સમાજ તારા ન્યાય તુ સારી રીતે આપે છે.
સુરેખા હવે ભૂતકાળની સુરેખા જેવી નહેાતી રહી. મહાન્ અલકારાથી અને મહામૂલ્ય વસ્ત્રોથી સજ્જ બની ગઈ હતી. .
હૃદયમાં રહેલી આશા અંતે એક દિવસ જાગૃત થઈ. સુરેખા ઝરુખે બેઠી હતી. માનવીએ આશાતુર હૈયે ચારે કાર ખારીએ તરફ નજર ફેંકી ચાલતા હતા. મનેાહરદાસની પર તેની નજર પડી. સુરેખા એકદમ વિસ્મય પામી ગઈ. તેના મનમાં અનેક શકાઓ જાગૃત થઇ. “ મનેાહરદાસ શું આ ઉમરે પણ આ માગે આવતા હશે ? કદાચ કામસર નીકળ્યા હાય. ના...ના... આ માગે નીકળવાનું ખીજું કારણ શું હાઇ શકે ? ”
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
૧૨૦
સુરેખા હવે ઓળખાય તેમ નહોતી. મનેહરદાસની નજર તેની પર પડી. તેની પર તુરત મુગ્ધ થઈ ગયા. તેણે સરૂપવાન કુમારિકા આ માગે આજ સુધીમાં નહોતી જોઈ. તેના જ આંગણે અંતે તેની આશાઓ પૂરી કરવા તેના જ લગ્નના દલાલ આજ મસ્ત બની આવ્યા.
સુરેખાએ માનથી સત્કાર કર્યો. મને હરદાસ તેને ઓળખી ન શક્યા. સુરેખા જાણતી જ હતી અને તેથી જ આંગણે સપડાચેલા કાળા નાગને જોઈને તેને અંતરઆત્મા શાન્ત થયે હતો. આશાની વેલડીના પગથિયા ચણાવા શરૂ થયાં.
સુરેખાના અંતરમાં જ્યારે અનેક અવનવી ઊર્મિઓ પેદા થતી અને જ્યારે તેણે વિધવા છે તે પુન: યાદ આવતાં મનને સંકેચી લેતી. પરન્તુ સંકોચ કેટલો વખત ટકી શકે ?
આજે આશાના ડુંગર પર અડગ થઈને ઉન્નત મસ્તકે ખડી છે અને સમાજને તેનો બદલો આપી રહી છે. | દિનપ્રતિદિન મનોહરદાસ સુરેખાને ત્યાં દરરોજ આવવા લાગ્યા. કંજુસાઈથી ભેગું કરેલું દ્રવ્ય અહીં છૂટા હાથે વાપરતા. તેણે મનહરદાસને એવી રીતે જાળમાં સપડાવ્યા હતા કે એક પળ પણ દૂર ન જઈ શકે.
આજે એ જ વડીલ અને એ જ લગ્નના દલાલ સુરેખાને ત્યાં પત્થરની માફક ઠેકર ખાઈ રહ્યા છે અને પોતાનું સ્થાન સમાજમાં હલકું કરી રહ્યા છે.
જ્યારે મનુષ્યની આશા જેમ જેમ સફળ થતી જાય છે તેમ તેમ તેના અંતરની વ્યથા દિનપ્રતિદિન જાગૃત થતી જાય છે. જીવનના આરે ઊભેલો માનવી એ અંતરની વ્યથામાં ભાન ભૂલીને
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
સડતી ભીતરમાં :
સદાના માટે આશાના ડુંગર તળે કચરાઇ જાય છે. ઇશ્વર તેને તે જ માગે તેના કરેલા પાપના બદલેા આપે છે.
સુરેખાએ આ સંસારમાં પગલાં પાડીને તેણે જે દિશામાં દૃષ્ટિ કરી તે દિશામાં તેને દેખાયું કે, શ્રાવણુના કાળાં વાદળાંઓ એકઠાં થઈને રડી રહ્યાં છે. વૈધવ્ય તેના તરફ્ ઝેર વર્ષાવી રહ્યું છે અને સંસારની વિશાળ કુંજમાં તેનું સ્થાન રહ્યું નથી.
*
ખાર ખાર મહિનાનાં વ્હાણાં વીતી ચૂકયાં. મનેાહરદાસ હવે ધીમે ધીમે આછા આવવા લાગ્યા, પરન્તુ સુરેખા સમજી ગઇ હતી કે તેઓ છટકવા માગે છે. જેમ એક ભમરા એક ફૂલને રસ ચૂસી લઈને બીજા ફૂલની શોધ કરે છે તેમ મનેહરદાસ પણ બીજાની શેાધ કરી રહ્યા હતા.
સમાજમાં પ્રખ્યાત અને ઊજળા થઇ ક્રતા શેઠ મનેાહરદાસ કેવા છે તે સમાજને ખ્યાલ નહાતા ત્યારે હવે એ સમાજ જાણશે કે આવા કીડાઓને સદાને માટે નાશ કરવા જોઇએ.
આજે ઘણા દિન ખાદ્ય મનેાહરદાસ સુરેખાને ત્યાં આવ્યા હતા. તે આજે તેને અંત સદાને માટે લાવવા માગતી હતી. મૃત્યુની શય્યા પર પડેલી સુરેખા આજે વિહ્વળ મની ગઇ. કરુણુ સ્વરે મેલી : “ કેમ શેઠ, આજે ઘણા દહાડા પછી ? ”
''
મનાહરદાસ સ્નિગ્ધ સ્વરે મેલ્યા : કુસુમ ! હમણા મહુ કામ રહે છે તેથી અવાતું નથી ! ”
કુસુમના નામથી સંધતા મનેાહરદાસને સુરેખાએ ઉગ્ર સ્વરે કહ્યું : યાદ છે ને ? આપે આપેલું વચન કે ‘હું તને મારી
ઃઃ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જીવનસંધ્યા
૧રર
સહચરી પત્ની બનાવીશ? શેઠ હવે આપની પોલ ઝાઝા દહાડા નહિ ચાલે. આપને સારી રીતે ઓળખું છું.”
મનેહરદાસ વચમાં બેલી ઊઠ્યા: “કુસુમ, તું તેની સાથે વાત કરે છે તેનું ભાન છે?”
૮ કોની સાથે? એક વૃદ્ધ સાથે. શેઠ ! એ ન ભૂલતા કે તમે આ બદનસીબ વર્તન કેની સાથે કર્યું છે. યાદ છે ને ? આજથી દોઢ વરસ પહેલા અરુણની અનિચ્છા હોવા છતાં પણ મારાં લગ્ન તેની સાથે કર્યા હતાં. આજ તે જ સુરેખાની સાથે આપે આ વર્તન કર્યું છે. હું ઈચ્છતી હતી તે આજે સફળ કરી ચૂકી છું.”
મનેહરદાસ ધ્રુજતા સ્વરે બોલ્યા: “કોણ? સુરેખા.” - “હા. આપ એ નામથી ડરે છે કેમ? હવે શરમ આવે છે ને? મને એ ખબર નહોતી કે આપની જેવા ઊજળા થઈ ફરતાં શ્રીમંત આ માર્ગે દોરાતા હશે. પરંતુ આજે સંપૂર્ણ રીતે જાણી ચૂકી છું. ” થોડીક પળ બાદ પુન: બોલી : “આ પુત્ર આપને છે, આપે તેને લઈ જવો પડશે અને સંપત્તિને માલીક કરવો પડશે. આપ તેમ નહિ કરે તો મારે તમને અદાલતનાં પગથિયાં ચડાવવા પડશે. ” વધુ આગળ તે ન બોલી શકી. ગળું સૂકાઈ ગયું.
મનોહરદાસ કંઈ બોલી શક્યા નહિ. સુરેખાના ડરથી અને સમાજની બીકથી તેને અંતે તેમ કરવું પડ્યું.
આજે સુરેખા તે જોઈને ઘણું ખુશ થઈ છે. સુરેખાનું વદન આજે વધુ પ્રફુલ્લિત છે. જીવનના સામે કિનારે આજે મૃત્યુની
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
સડતી ભીતરમાં
૧૨૩ winnanoni m
બંસરી વાગી રહી છે ત્યારે સુરેખાના વદન પર જીવનની મહત્વાકાંક્ષાનું તેજ પ્રગટયું છે ! સડતી ભીતરમાં માર—બાર મહિનાઓ પોતાની તમન્નાઓ પૂરી કરવા પાછળ પૂરા કર્યા અને આજે તે પિતાની તમન્નાઓ પૂરી કરીને મૃત્યુની શય્યા પર મીઠી નિંદ લઈ રહી છે અને તે નિદ્રામાં પરમાત્માને નિહાળી રહી છે.
Sha. Chandulal Gangji
Nana, asmbia
Gala. Cintah
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
_