________________
એક ભવનું કરેલું, કરાયેલું અને અનુમોદેલું પાપ કેટલા ભવો સુધી સાથે આવશે? ક્યારે છુટશે? કેવી રીતે છુટશે? આ અને આના જેવી બધી વાતોને આપણે ભલે ન જાણી શકીએ તો પણ કર્મોના વિપાકો (ફળો) જ્યારે ભોગવીએ છીએ ત્યારે કર્મબંધન કેવી રીતે કર્યું હશે? તેના થોડો ઘણો અનુભવ તો જીવમાત્રને થયા વિના રહેતો નથી. યદ્યપિ આ અનુભવ સ્પષ્ટ હોતો નથી. માતાની કુક્ષિમાંથી જન્મ લેનારા માનવમાત્રને હિંસામાં, જૂઠમાં, ચોરીમાં, મૈથુનમાં અને પરિગ્રહમાં ક્વચિત પાપ દેખાય છે. પણ કષાયભાવ તેના કરતાં પણ ભયંકર પાપ છે. આવું સમજ્ઞાન પ્રાપ્ત નહી થયેલું હોવાના કારણે ખાનપાનમાં, રહેણીકરણીમાં, ત્યાગ દેખાશે છેલ્લે નિરાગભાવમાં આવી સંસારનો ત્યાગ કરશે, પરંતુ કષાયભાવ તથા કષાય વ્યવહારનો ત્યાગ કરવા જેટલી ક્ષમતા કેળવી શકાતી નથી, પૌષધ તથા સામાયિકમાં કાજો લેતા મરેલા કીડી આદિના માટે પશ્ચાતાપ કે પ્રાયશ્ચિત કરશે પણ પૌષધ સામાયિક દરમ્યાન કષાય કર્યો હોય, તેમાં ધમધમ્યા હોઈએ કે ધુંસાપુંસા થઇ ગયા હોઇએ તોપણ તેઓને સમ્યગ જ્ઞાનના અભાવે અથવા સમ્યજ્ઞાનના અજીર્ણના કારણે “કષાય કરવામાં મે પાપ કર્યું છે” અથવા અરિહંત પરમાત્માની આણા લોપી છે તેનો ખ્યાલ પણ તેમને હોતો નથી, અથવા કષાયભાવમાં રહેવું, તેની પ્રવૃત્તિને ધીમી પણ પડવા ન દેવી તે ભયંકર પાપ છે. આવી સમજતી પણ તેમને હોતી નથી. સ્વીકારેલા ગૃહસ્થાશ્રમમાં દીવાળીના દીવાના સ્થાને હોળીના ભડકા થશે તો પણ કષાયભાવને કંટ્રોલમાં લેવાની ટ્રેનિંગ લઈ શકતા નથી. કેમકે - તેમના મગજમાં એક જાતનું અજ્ઞાન, મિથ્યાજ્ઞાન ભરાઈ ગયું હોય છે કે - કષાયો કરવાથી જ કુટુમ્બના સભ્યો મારી આણમાં રહે છે, પરન્તુ આવો કષાયભાવ આત્માને, મનને, ઇન્દ્રિયોને શરીરમાં રહેલા લોહીને, શરીરના રૂપરંગને, સ્વોપાર્જિત પુણ્યકર્મોને તથા મતિજ્ઞાનને પણ બરબાદ કરાવી દે છે. તેવું સમજવા જેટલી ક્ષમતા પણ તેઓ કેળવી શકતા નથી. કષાયમાં કષ અને આય આ બે શબ્દોને સમાસ છે.
“ખ્યત્વે હિંયને પ્રખિન: યર્િ ૪ : સંસાર: ”
અને આય એટલે જેનાથી સંસારના મૂળની મમ્મુતી, ભવભ્રમણની વૃદ્ધિ અને દુર્ગતિગામી થવાય તે કષાય છે. તેના ક્રોધ-માન-માયા અને લોભ નામે ચાર ભેદ છે.
૯૫
