Sansarna Dukhona Karno 18 Paapsthanak

Author(s): Purnanandvijay
Publisher: Khushalbhai Jagjivandas
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032712/1

Page #1

સંસાર ના દુ:ખોના કારણો ૧૮૫ાપસ્થાનક
પચ
ચોરી
ဘင်
ક્રોધ

Page #2

શાસનપતિ શ્રી મહાવીરસ્વામિને નમ:
નમો નમઃ શ્રી પ્રભુધર્મસૂરયે સંસાર ના દુઃખો ના કારણો
૧૮ પાપસ્થાનક
લેખક:
સ્વ. શાસનદીપક મુનિરાજ શ્રી વિદ્યાવિજ્યજી મહારાજના શિષ્યરત્ન
ન્યાય વ્યાકરણ કાવ્યતીર્થ પન્યાસ શ્રી પૂર્ણાનંદવિજ્યજી મહારાજ
(કુમાર જીમણ)

Page #3

પ્રકાશક: શ્રી ખુશાલભાઈ ગજીવનદાસ મશાલાવાલા બીલ્ડીંગન. ૧
મુગલલેન માહીમ મુંબઈ ૪૦૦૧૬ ફોનઃ ૪૨૨ ૪૮૪
દૃવ્ય સહાયક: શ્રી વેતામ્બર જૈન અવેરી સંઘ ઇસ્ટ
અવેરી મુંબઈ શ્રીમતી ગુણીબેન ચંદ્રકાન ગાંધી
પ્રથમ આવૃત્તિ ૨00 ઇ.સ. ૧૯૯૩ વિ.સ. ૨૦૪૮ વીરસ. ૨૫૧૮ ધર્મ.સ. ૭૧
યશવન એમ શાહ
પીટપેક ૨૧૫હેમરસ્મીથ શીતલાદેવી ટેમ્પલ રોડ,
માહીમ, મુંબઈ ૪૦૦૧૬ ફેન ૪૫૪૨૩૦-૬૨૦૪૫૪

Page #4

મૂળ નાયક શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ દેરાસર નો
|
,
શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ દેરાસરજૂના નાગરદાસ રોડ
અધેરી ઇસ્ટ મુંબઇ - ૪૦૦ ૦૫૯

Page #5

વિક્રમ સ. ૨૦૪૮
અમારી આગ્રહભરી વિનંતિ નો સ્વીકાર કરીને પ. પૂજ્ય પન્યાસ શ્રી પૂર્ણાનંદ વિજ્યજી મહારાજ સાહેબ આદિ અમારા શ્રી અન્ધેરી ઇસ્ટ માં ચાર્તુમાસાર્થ પધાર્યા તે યાદગાર ચા પીસ ની સ્મૃતી બની રહે તે માટે અમારા સંઘ ના ક્ષાનખાતા માંથી ૧૮ પાપસ્થાનક પુસ્તક પ્રકાશિત થતા
с
અમે આનંદ અનુભવી છીએ શ્રી અન્ધેરી પૂર્વ શ્વે. મૂ.પૂ. સંઘ
દઃ શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ જૈન સંઘ

Page #6

mભૂજ, શાસ્ત્રવિશારદ, જૈનાચાર્ય, સ્વ. શ્રી
શ્રીમદ્વિજ્ય ધર્મસુરીશ્વરજી મહારાજ મ. સા. જન્મ : સં. ૧૯૨૪ દીક્ષા : સં. ૧૯૪૩ | સ્વર્ગ ગમન : સં. ૧૯૭૮ મહુવા (સૌરાષ્ટ્ર) ભાવનગર
શિવપુરી (મ.)

Page #7

પૂજ્ય ગુરૂવર્ય ૧૦૮ શ્રી વિદ્યાવિજયજી મ.સા ને સમર્પણ
સંસારની ચોરાશી લાખ શેરીઓમાં રખડનારો
મોહરાજાના સૈનિકોને ઝપટમાં ઝપડાએલો માટે જ સર્વથા અનાથ બનેલો એવો હું શિક્ષિત થવા માટે આપશ્રીના ચરણોમાં દીક્ષીત થયો અને શિલ્પીના હાથે
પડેલો પત્થર ટંકાણા તથા હથોડાને માર ખાઈને પૂજ્યતમ આકારને પામે તેમ હું પણ કંઇક બનવા પામ્યો છું આપશ્રીના અનંત ઉપકારનો લાભ મેળવીને કૃતકૃત્ય થયેલો એવો હું
અઢાર પાપસ્થાનક પુસ્તક આપશ્રીના કરકમળોમાં
આદરભાવે અર્પણ કરીને હું ધન્ય બનું છું. આગમજ્ઞાનઢવારા જેઓ પ્રવૃત્તિશીલ હોવા છતા પણ પોતાના આત્મામાં સુવ્યવસ્થિત હતા, જેમના જીવનમાં અહિંસાને પ્રચાર
સંયમનું સ્થાપન, અને તપનું આરાધન મુખ્ય હતું તે પ.પુ. ગુરુદેવ ૧૦૦૮ શ્રી વિદ્યા વિજ્યજી મ. ને મારી ભાવભરી વંદના દેજે

Page #8

લેખકના ગુરૂવર્ટે શાસનદીપક સ્વ. મુનિરાજ શ્રી ૧૦૦૮
શ્રીમદ્ વિદ્યાવિજ્યજી મહારાજ સાહેબ સ્વર્ગ ગમન સં. ૨૦૧૧ માગશર વદિ ૧૨, શિવપુરી (મ,૫)

Page #9

પ્રકાશકીય નિવેદન
શસ વિસારદ જૈનાચાર્ય શ્રી વિજયધર્મસૂરીશ્વરાય નમઃ વાચકોના કરકમળમાં મૂકતા અત્યન્ત આનંદનો અનુભવ થાય છે. ૭૫ વર્ષની ઉમરે સ્વાથ્ય તબીયત ઠીક ન હોવા બા પણ જોઓએ ખુબજ પરિશ્રમ કરીને પપૂ. પંન્યાસપ્રવર પૂર્ણનન્દવિજયજી મ. સા. (કુમાર શ્રમણ) ૧૮ પાપસ્થાનક શું છે? તેનાં કટુફળ શું હોય છે? એનું સુંદર અને વિસ્તૃત વર્ણન “૧૮ પાપસ્થાનક પુસ્તકમાં કર્યું છે.
આ પુસ્તકનું વાંચન, મનન, અને નિદિદયાસન કરી સમ્યજ્ઞાન મેળવે અને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવનાર ૧૮ પાપસ્થાનોથી બચવાનો પ્રયત્ન કરી દેવદુર્લભ માનવજન્મને સફળ કરી પરંપરાએ મોક્ષસુખને પ્રાપ્ત કરો એજ અભ્યર્થના.
પ્રેસના માલિક શ્રી યશવન્તભાઈ તથા ખૂબજ ઉદારતાપૂર્વક આ પુસ્તકમાં દ્રવ્ય સહાયક બનનાર શ્રી અંધેરી સંઘ પૂર્વ, તેમજ શ્રીમતી ગુણીબેન ચંદ્રકાંત ગાંધીના અમે સદેવ ઋણી રહીશું.
પ. પૂ. પંન્યાસજી મ. સા. ને પ્રભુ દિર્ધાયુ બસે અને તેઓ શાસનસેવા કરે એજ શુભેચ્છ.
લી. ખુશાલભાઈ

Page #10

કાન્થ લેખક :ન્યા. વ્યા. કા. તીર્થ પંન્યાસશ્રી
શ્રીમત્ પૂર્ણાનવિજ્યજી મ. (કુમાર શ્રમણ) દીક્ષા વિ. સં. ૧૯૪ માગશર શુદિ ૧૦, કરાંચી (સિંધ

Page #11


Page #12

છે અહૈ નમ: શાસ્ત્ર વિશારદ જેનાચાર્ય ૧૦૦૮ શ્રી વિજ્યધર્મસૂરીશ્વર
ગુરુદેવોભ્યો નમ:
આમુખ ભૂતકાળમાં કરેલી પુણ્યાત્મક શુભ ક્રિયાઓને સ્મૃતિમાં લાવી ખુશ થવાના સ્વભાવવાળો માનવમાત્ર તત્કાળ કરેલી પાપાત્મક અશુભ ક્રિયાઓને એકાદ ક્ષણ માટે પણ જો સ્મૃતિપથમાં રાખી શકતો ન હોય તો ૨૫-૩૦ વર્ષો પહેલા કરેલા પાપકર્મો ક્યાંથી યાદ રાખી શકે? અને જ્યારે મેં આ ખોટું કર્યું છે મારાથી પાપો સેવાઇ ગયા છે ઈત્યાદિ પ્રસંગોમાં પાપોને પાપરૂપે સમળ્યા જેટલી યોગ્યતા કેળવાઈ ન હોય ત્યારે પાપોની સ્વીકૃતિ અને મિચ્છામિ દુક્કડ' (મિથ્યા મે દુષ્કૃતમ્) આપવાને ભાવ પણ કેવી રીતે થશે? અને જો આ પ્રમાણે ન થયું તો, પુણ્યકર્મની રાશિ (ઢગલો) સાથે લઈને જન્મેલો મનુષ્ય, માનવભવને પ્રાપ્ત કરીને પણ, આજીવન (જીવન પર્યન્ત) અવિરતપણે પાપ વ્યાપાર (પાપક્રિયા) કરી, પાપકર્મોનો ભારો મસ્તક પર લઈને ૮૪ લાખ જીવાયોનિમાંથી દુઃખમય અશુભ નરક તિર્યંચયોનિમાં પટકાઈ
જશે.
વી પરિસ્થિતિમાં હું મારા સ્વયંને માટે જ વિચારવાનો હકદાર હોવાથી મારો આત્મા ક્યા પાપોથી ઘેરાયેલો છે? તેનો નિર્ણય કરવો એ મારા દીક્ષિત અને શિક્ષિત જીવનનો ફલાદેશ છે. કેમકે, મનુષ્યજીવનમાં સાવધાન કે અસાવધાન આત્મા, જે કાંઈ શુભાશુભ કર્મો કરે છે, તેને ભોગવવા માટે, દેવગતિ તિર્યંચગતિ અને નરગતિ વિદ્યમાન છે, જ્યાં, ઉપાર્જિત કરેલા કર્મો ભોગવવા, સર્વથા અનિવાર્ય છે. આ ત્રણે ગતિમાં સમ્યકત્વ મૃત આત્માઓ, કંઇપણ શુભાત્મક વિચારો કરવા માટે પણ સમર્થ નથી, તો પછી સમકપ્રવૃત્તિ તેમના ભાગ્યમાં ક્યાંથી રહેશે? માટે જ દ્રવ્યોપાર્જન અને વિષયવિલાસની મોઝથી અનાસકત બની કેવળજ્ઞાન મેળવવાના માર્ગ પ્રતિ પ્રસ્થાન કરવામાં દેવદુર્લભ અને સર્વોત્કૃષ્ટ મનુષ્યજીવનને ઉપયોગમાં લેનાર ભાગ્યશાળી બનશે; પરન્તુ તે માર્ગને જાણવો એ ધારીએ તેટલો સરળ નથી. માટે જ સામાયિકાદિ વ્રતધર્મે જાણી શક્યા અને આદરી પણ શક્યાં પણ વ્રતધર્મોને
૧૧ '

Page #13

મલીન કરનારા દોષોનું જાણવાપૂર્વક વર્જન કરવું એ અતિ આવશ્યક હતું, પણ ભવભવાન્તરમાં કરેલા, કરાવેલા અને અનુમોદેલા પાપ સંસ્કારોની ઝટિલતાના કારણે તે તે દોષોને જાણવામાં અને ત્યાગવામાં સાધક, ગમે ત્યાં ભુલ ખાઇ જાય છે જેના પરિણામરૂપે કરેલા શુભાનુષ્ઠાનોનો ચમત્કાર આત્મામાં સર્જાઇ વાના બદલે પાપભાવના અને રાગદ્વેષની બહુલતા વધી જાય છે.
પુણ્યકર્મો સમજ્જા સરળ છે અને આદરવા કઠિન છે. તો પણ તેથી અધિક્રમ કાઠિન્ય પાપકર્મોને સમવામાં અને ત્યાગવામાં છે. તો પણ હુંડા અવર્પિણીના પાંચમા આરામાં અમૂલ્ય માનવભવને પ્રાપ્ત કરી ધીમે ધીમે યથાશકિત યથાશકય અને યથા પરિસ્થિતિ એકાદ મોટા પાપને પ્રતિમાસે પ્રતિવર્ષે અને અન્તે પાંચ વર્ષે પણ ઘેડવા માટે પ્રયત્નશીલ રહેનાર, અવશ્ય ભાગ્યશાળી બનશે. આ સર્વ વાતોને ધ્યાનમાં રાખી, જીવનમાં સર્વપ્રથમ પાપદ્દારોને સમવા માટેની તત્પરતા જ, મુનિવેષમાં કે ગૃહસ્થવેષમાં રહેલા આત્માને, મોક્ષ તરફ આગળ વધવામાં પૂર્ણ સહાયક બનશે, આમાં કોઇને પણ લેશમાત્ર શંકા નથી.
ઇષ્મસ્થતાના કારણે પ્રમાદાધીન બનીને મારા આત્માએ પણ, અનેકવિધ અઘટિત અશુભ પાપકાર્યો આચર્યા હશે, તેથી જ ગાઢતમ પાપસંસ્કારોથી મલીન બનેલો મારો આત્મા નિર્મળ બને, અને આ ભવમાં કૃતઅલ્પ પણ આરાધના, આગામી ભવોમાં પૂર્ણ કરી, હું શાશ્વત સુખને (મોક્ષને) પ્રાપ્ત કરવા સમર્થ બની શકું,તેવા પવિત્રતમ આશયથી જ, આ પ્રકરણ લખવા મેં પ્રયત કર્યો છે, જેથી પ્રત્યેક પાપોનું, તથા તેના ફળાદેશનું સમપૂર્વક વર્જન કરતો રહું તો, અરિહંત પરમાત્માના શાસનના, તથા મારા જીવનના ઘડવૈયા બનેલા, પરમ ઉપકારી મારા ગુરુદેવના ઉપકારના બળથી આવતા ભવમાં પણ હું ધન્ય બનવા પામીશ. આ કારણે ૧૮ પાપસ્થાનકોની વિસ્તૃત ચર્ચા કરવાનો આ પ્રયત, મારા માટે તો અવશ્ય ઉપકારી બનશે જ, સાથે સાથે મારા જેવા અન્ય આત્માઓને માટે પણ ઉપકારી બનશે જ, તેવી મને શ્રદ્ધ છે.
આજના ભૌતિકવાદમાં ગળાડુબ થયેલા માનવોને, પાપકાર્યો ખોટા છે, ઘાતક છે, મારક છે, દુર્ગતિદાયક છે, માટે છેડવા લાયક છે. આટલું પણ સમજ્જા જેટલી લાયકાત પ્રાપ્ત થશે તો, તે ભાગ્યશાળિઓ પણ, ભવાન્તરમાં બહુ જ શીઘ્રતાથી જ્યવંતા જૈનશાસનને પ્રાપ્ત કરી, વર્તમાન ભવની અધુરી રહેલી આરાધના,
૧૨

Page #14

અન્યભવોમાં પૂર્ણ કરી, કેવળજ્ઞાનની કેડી (માર્ગ) પર ચડવા માટે હકદાર બનશે.
મારી માન્યતા છે કે, પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાનમૈથુન અને પરિગ્રહ આ પાંચ મોટામાં મોટા પાપો છે, તો પણ, પછના ૧૩ પાપો તેના કરતાં પણ વધારે ખતરનાક છે માટે તેમને ભાવપાપો કહેવાયા છે તેથી તેમની વિસ્તૃત ચર્ચા કરવામાં મને ખૂબ જ આનન્દ આવ્યો છે, એને યથાશય શાસ્ત્રોના સૂકતો મૂકીને પણ વિષયની ચર્ચા વિશદ બનવા પામી છે. છદ્મસ્થ એવા આપણે સૌ ભાવપાપોને સમજીએ, વિચારિએ અને માનસિક જીવનમાંથી તેને ત્યાગી દેવાનો આગ્રહ રાખીએ.
ઘણા પ્રકરણો વિશેષ સુન્દર લખાયાં છે, જેનો ખ્યાલ, વાંચન કરવાથી આવશે. મનનશીલ આત્માનો સ્વાનુભવ પણ હોય છે. જેથી તેનો ઉપયોગ, લેખોમાં ઉતરે તે નિર્દનીય નથી, પણ પ્રશંસનીય છે કેમકે સંસારવર્તા જીવો, એક જ કોટિના નથી પણ અનેક કોટિના છે. તેમ સર્વેનું મતિજ્ઞાન અને મતિજ્ઞાનવરણીય કર્મ પણ સમાન નથી. તેમ જ ભવભવાન્તરોનાં સંસ્કારો પણ, જીવમાત્રના પૃથક પૃથક છે તે સર્વે વાતોને લક્ષ્યમાં રાખીને જ વિષયો ચર્ચાયા છે.
સ્વહિતમાં પરહિત સમાવિષ્ટ છે તો પણ આ પ્રકરણો સ્વ તથા પરને લદાયી બનશે, માટે વિસ્તૃત ચર્ચા દોષાસ્પદ નથી, તેથી મારા પ્રત્યે કલ્યાણકારી શુભભાવના રાખીને વાંચવા માટેનો આગ્રહ કરું છું.
અનુયોગ્લાર સૂત્રના વિવેચન પછ, આગમીય ગ્રન્થ ઉપર વિવેચન કરવા અંગેનો, ઘણા પ્રશંસકોને આગ્રહ હતો પણ ઉમ્રના કારણે સમર્થ બની શક્યો નથી. છમાં પણ વાંચવા લખવાની લગની હોવાના કારણે, વર્તમાન શારીરિક શકિત અને સમયનો, યથાશકિત, સમ્યક પ્રવૃત્તિ માં સદુપયોગ કરવા માટે, પાપસ્થાનકનો વિષય પસન્દ કર્યો છે. હવે પછી પૂ. ગુરુદેવના આશિર્વાદ અને શાસનદેવની કૃપા પ્રાપ્ત થશે તો “જૈન પારિભાષિક શબ્દકોષ” ઉપર ટૂંકમાં વિવેચન કરવાની ભાવના પૂર્ણ થશે.
જો કે ઘણા સ્થળોનું લખાણ સુધરાવી લીધું છે, છતાં પણ બાલ્યકાળમાં હિન્દી ગુજરાતી ભાષાનો ખાસ અભ્યાસ ન હોવાથી, કંયાચ પણ ભાષાદોષ કે વાયદોષ દેખાય તો હું ક્ષન્તવ્ય છું.

Page #15

વયસ્થવિર (વયોવૃદ્ધ) અને સંયમસ્થવિર મારા શિષ્ય, મુનિ દેવવિજ્યજી મ. જે મારા સાથીદાર બન્યા હતાં તે, ૨૫ વર્ષ સુધા ચારિત્ર પર્યાયમાં રહીને ભિવંડી મુકામે કાલધર્મ પામ્યા, અને ભિવંડીમાં જ સાધુપદને પ્રાપ્ત મારા અન્ય શિષ્ય મુનિ ગૌતમવિજ્યજી જે મહાતપસ્વી હતાં તે અઢિ (૨૧૧) વર્ષના અન્તરે, ઘાટકોપર સાંધાણી એસ્ટેટના ઉપાશ્રયમાં કાલધર્મ પામ્યા, આ કારણે થોડી હતાશા થાય, તે સ્વાભાવિક છે. છતાં પૂ.ગુરુદેવની અને શાસનમાતાની કૃપાદષ્ટિથી, આસુધી પ્રત્યેક લેખન કાર્યમાં સફળ બન્યો છું.
અતિ આગ્રહ અને વિનંતીથી અંધેરી (ઇસ્ટ) - જૂના નાગરદાસ રોડ, શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ જૈન સંઘ, વિક્રમ સં. ૨૦૪૮નું કરાવેલ ચાતુર્માસ હર્ષોલ્લાસપૂર્વક નાના મોટા આરાધક ભાઈ બહેનોના સહયોગથી આનન્દ સાથે પૂર્ણ થયું છે. તેમાં પણ જીવનપર્યન્ત સ્મૃતિમાં રહે તેવો આનન્દદાયી, વિશિષ્ટતમ પ્રશંસનીય, ૪૫ આગમોની આરાધનાનો મહોત્સવ થતાં, તે પવિત્ર સમયે જ શ્રી સંધે, આ પ્રસ્તુત પુસ્તક અંગે સુન્દરમાં સુન્દર આર્થિક લાભ લેવાનો નિર્ણય કરી મને કૃતકૃત્ય બનાવ્યો છે. તે માટે આ સંઘ ધન્યવાદ અને પ્રશંસાને પાત્ર છે.
લી. પં. પૂર્ણાનંદ
૧૪

Page #16


Page #17

શાસનપતિ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને નમ:
શાસ્ત્રવિશારદ જૈનાચાર્ય શ્રી વિજ્યધર્મસૂરિગુરુદેવેભ્યો નમઃ
શ્રી પદ્માવર્તી નમ:
(૧) પ્રાણાતિપાત (હિંસા)
સંસારની ગહનતા
કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત દેવાધિદેવ, શ્રી અરિહંત પરમાત્માઓને, પરમપૂજ્ય ગુરુદેવોને તથા પદ્માવતીમાતાને દ્રવ્ય તથા ભાવવંદન કરીને મારી મતિ, શ્રુતિ અને અનુભૂતિ પ્રમાણે, ૧૮ પાપસ્થાનકોની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા કરવાનો પ્રયાસ કરીશ.
અતિગહન આ સંસારચક્રમા દેવદાનવ કે માનવ હોય, જગદમ્બા સ્વરુપે પ્રસિધ્ધિ પ્રાપ્ત દેવીઓ હોય કે પંડિત મહાપંડિત હોય, ઋષિમહાઋષિ કે આકાશમાં ઉડનારા વિદ્યાધરો હોય તે બધાય રમતગમતના મેદાનમાં (પ્લેગ્રાઉન્ડ) પહેલા ફુટબૉલની માફક કરેલાં કર્મો ની ોકર ખાઇ ને સંસારની ૮૪ લાખ શેરીઓમાં રખડતા હોયછે, શા માટે રખડતા હશે? શા માટે અપુનરાવર્તનીય મુક્તિ (મોક્ષ) મેળવી શક્યા નથી કે શકતા નથી. તથા આત્યંતિક અને ઐકાન્તિક સુખશાન્તિ અને સમાધિ મેળવી શકવા માટે ભાગ્યશાળી બની શક્યા નથા? આમાં ખં કારણ શું છે ?આનો નિર્ણય કરવા માટે જંકશન જેવા મનુષ્યાવતાર સિવાય બીજો એકેય અવતાર નથી.
સદ્ગુદ્ધિ, સદ્વિચાર અને સદ્વિવેક. મનુષ્યાવતારના સર્વશ્રેષ્ઠ ફળાદેશો છે, જે દેવો કે દેવો પાસે પણ નથી, કેમ કે પ્રાયે કરી તે પૂર્ણ કર્મોના ભોગવટામાં સીમાતીત મસ્ત બનેલા હોવાથી જ્વન સફળ બનાવવા માટેનો એકેય વિચાર તેમના ભાગ્યમાં હોતો નથી. આ કારણેજ મનુષ્યાવતારને દેવદુર્લભ માનવામાં આવ્યો છે.
અનાદિકાળના સંસારમાં ૮૪ લાખ જીવાયોનિમાં અનંત ભવો પૂર્ણ કર્યા. તેમાં મનુષ્ય અવતારો પણ કરોડો વાર પ્રાપ્ત કરી ચૂકયા. જેમાં રાજા મહારાજા શેઠ સાહુકારો નાં ભવો પણ મેળવી લીધા છે. પણ તે બધાયે અવતારો મોહમાયાની અકાટ્ય જાળમાં વિષયવાસનાની દુર્ભેદ્ય અગ્નિજ્વાળામા, ક્રોધ, માન, માયા અને
૧૬

Page #18

લોભનાં શેતાની સકંજામાં, પુત્રપરિવારાદિના નાશવંત સ્નેહસાગરમાં અને મિથ્યા પ્રતિષ્ઠાનાં ભ્રામક ખયાલાતોમાં પાપાનુંબંધી પુણ્યકર્મોને ઉપાર્જન કરવામાંજ પૂર્ણ કયા છે. માં પણ રાધાવેધ ની સમાન એક વાર ફરીથી મનુષ્યાવતાર મેળવવા ભાગ્યશાળી બની ચૂક્યા છીએ. જ્યારે ચાર દિવસની ચાંદની જેવો માનવાવતાર પ્રાપ્ત થઈજ ગયો છે ત્યારે તેને હર હાલત માં પણ સફળ બનાવવા એજ સાચો પુરુષાર્થ છે. તથા ભણતર-ગણતર અને ખાનદાનીનુ ફળ છે.
મોહમાયાના ગાઢ અંધકાર માં અથડાતો આત્મા અનન્ત શક્તિઓનો માલિક હોવા બા પણ આષાઢ શ્રાવણ મહિનાના ઘનઘોર વાદળાઓ મા છુપાઈ ગયેલા સૂર્યનારાયણની જેમ પોતાની એકેય શક્તિનો વિકાસ સાધી શક્યો નથી. તેનું કારણ એકજ છે કે સૂર્યને હજારોની સંખ્યામાં કિરણો છે તેમ આત્માને પણ અસંખ્ય પ્રદેશો છે અને તે બધાય કર્મોના અનન્ત પરમાણુઓ તથા તેમના સ્કંધોથી એવી રીતે આવૃત થયેલા છે જેના કારણે આત્મા પોતાના પુરુષાર્થને ચરિત્રાર્થ કરી શકતો નથી. સિપાઈઓ ના હાથમાં સપડાઈ ગયેલા અપરાધી ના હાથ, પગ, કમર અને છતી દઢતમ દોરડાથી બંધાઈ ગયા હોય તો તેના હાથમાં તલવાર કે આસુરી શક્તિ પણ શા કામના? તેવી રીતે કર્મરાજાની બેડીમાં જકડાઈ ગયેલા આત્માને માટે પણ જાણી લેવું.
આત્મા પર લાગેલા, ચોંટેલા કર્મો બૉય અશુભ જ હોય તેવું માનવાનું નથી. પણ શુભકર્મો પણ હોય છે. જેનાથી અનન્ત આકાશના એક એક પ્રદેશમાં રખડતો કોઈક સમયે પાછું મનુષ્યજીવન મેળવવા માટે ભાગ્યશાળી બને છે. પણ અશુભકર્મોનો ભરમાર, (પ્રાચુર્ય) એટલો બધો સશકત હોય છે જેનાલીધે આચારવિચાર અને ઉચ્ચાર થી ભ્રષ્ટ થયેલા માતાપિતા, પુત્રપરિવાર, મિત્રો તથા ભણતર-ગણતર પણ તેવુજ પ્રાપ્ત થાય છે. જેના લીધે દુર્બુદ્ધિ ગંદા વિચારો અને અસદ્ધિકની પ્રાપ્તિ સુલભતમ બને છે ફળસ્વરૂપે તેવા તેવા પ્રકારના પાપવિચારો અને પાપ પ્રવૃત્તિઓજ જીવાત્માના ભાગ્યમાં શેષ રહે છે. એટલે કે પાપવ્યવહાર કરવાની મુદા ઇચ્છા ન હોવા છમાં પણ પાપવૃત્તિઓ ને પાપપ્રવૃત્તિઓ કરવી અનિવાર્ય બની જાય છે. પરિણામે મધના વાટકામાં પડેલી માખીની જેમ મોહમિથ્યાત્વ, વિષયવાસના અને માયાપ્રપંચ માં પૂર્ણ રૂપે લપટાઈગયેલા આત્માને પાછું ફરીફરીથી) ૮૪ લાખ યોનિઓમ ભટકવાનું અનિવાર્ય બને છે. તેવા સમયે પુણ્યથી મેળવેલી શુભસાધન સામગ્રી ને પણ સફળ કરવા જેટલી પુરુષાર્થ શક્તિ તેમની પાસે રહેતી
૧૭.

Page #19

નથી. ભીંત પર વાર્નીશની ચિકાશ જ્યાં સુધી રહેશે ત્યાંસુધી વિના રોકટોક તેના પર કચરો લાગ્યા વિના રહેતો નથી તેવી રીતે આત્મા પર અનન્ત ભવોના અનન્ત જીવો સાથે ઉપાર્જન કરેલા, પોષેલા વધારેલા રાગદ્વેષના લોભપ્રપંચના, વિષયવાસનાના કે મારકૂટના સંબંધો તથા લેવડદેવડમા કરેલા ગોટાળા, દુરાચાર, કુકર્મનાં અતિકુરાચરણો, જીભના અસત્યાચરણો, હૈયાનાં માયાચરણો અને પશુઓને પણ શરમાવે તેવા શરીરનાં દુષ્ટાચરણો, આદિના કારણે બાંધેલા બંધાયેલા પાપકર્મો અને વૈરકર્મોની પરંપરા પણ પ્રત્યેક ભવોમાં આત્માની સાથેજ રહેવાની છે . બેશક! અનન્ત જીવો સાથે બંધાયેલા ઋણાનુબંધો એકજ અવતારમાં ઉદયમાં આવવાના નથી પણ જ્યારે તે પ્રતિપક્ષી જે ભવમાં હશે ત્યાં આપણા આત્માને પણ જન્મ લેવાનું સર્વથા અનિવાર્ય છે અને અમુક સમય પુરતાતે ઋણાનુબંધોના હિસાબ (લેવડદેવડ) ભરપાઈ થઈ જશે ત્યારે તત્કાળ જ ત્યાંથી મરીને બીજો અવતાર લેવો ભાગ્યમાં રહેશઃ સારાંશ કે આ પ્રમાણે આપણે બધા અનન્ત ભવોમાં રખડી ચુકયા છીએ અને રખડી રહયા દિએ..
ચૈતન્ય અને જડનું મિશ્રણ જ સંસાર છે આનાથી અતિરિકત ત્રીજો એકેય પદાર્થ સંસારમાં ગોતવા છતાં મળે તેમ નથી. જેમા ચૈતન્ય, જ્ઞાન, અજ્ઞાન, ભય, ક્રોધ અને મોહાદિ તથા ધારણ કરેલા શરીરનું ઘટવું વધવું દેખાય, અનુભવાય તે સર્વે ચૈતન્ય સંપન્ન જીવ છે. અને તેનાથી વિપરીત જડ તત્વ છે. પૃથ્વી- પાણીવાયુ- વનસ્પતિ- કીડા- મંકોડા- હાથી- ઘોડા- દેવ - નારક અને મનુષ્યાદિ જીવોને જન્મ લેવાનો આધારજ જડ તત્ત્વ છે. આ કારણે પોતપોતાનાં શુભાશુભ કર્મોને ભોગવવા માટે એક ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા વિના જડ પદાર્થોનો આશ્રય લેવો અનિવાર્ય છે. અને જડ તત્ત્વથી રચાયેલા શરીર, ઇન્દ્રિયો, મન તથા મતિ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના કારણે પ્રાપ્ત થયેલી દુર્બુદ્ધિ પણ જ્ડ જ છે માટે શરીર ભાડાના મકાન જેવું છે તેની અંદર બિરાજ્માન આત્મા પણ અનાદિકાળથી શરીર સાથે જકડાયેલો હોવાથી તેને જડ તરફનું આકર્ષણ હોય તે સ્વાભાવિક છેપ્રાણાતિપાતાદિ કર્મો પણ જ્ડ છે કેમ કે તેઓની ઉત્પત્તિ કર્મજન્ય છે, એટલે કે ભવભવાન્તરોના કરેલા કર્મો જનક છે, કારણ છે અને પ્રાણાતિપાતાદિ જન્ય છે, કોઈક સમયે દ્રવ્ય - ક્ષેત્ર - કાળ અને ભાવને લઈને પ્રાણતિપાતાદિ કારણ પણ બને છે અને તેનાથી ઉપાર્જિત કર્મો કાર્યરુપે પણ બનવા પામે છે.
આ પ્રમાણે કર્મચક્રમાં ફસાયેલા આત્માને સબુદ્ધિ (સમ્યગ્ જ્ઞાનોદય) નો
૧૮

Page #20

અભાવ હોવાથી દુર્બુદ્ધિ (અજ્ઞાનોદય) જ ભાગ્યમાં રહેલો હોવાથી પ્રાણાતિપાતાદિ અસત્કાર્યો તરફ જ આત્માનો ઝુકાવ હોવાથી તે પાપો કોઠે પડી ગયાં છે. પ્રતિમિનિટ, પ્રતિસેકંડ અને પ્રતિસમય આત્માની લેયાઓ, અધ્યવસાયો પરિણામે અને વિચારધારાઓ સ્થિર નહી રહેતા હોવાથી જેટલીવાર લેશ્યાદિ બદલાય. તેટલાજ કર્મો નું ઉપાર્જન અનુભવગમ્ય છે પણ સંસારભરમાં જેટલી સંખ્યામાં પાપ હોઈ શકે તે બધાઓનો સમાવેશ ૧૮ ની સંખ્યામાં શાસ્ત્રમાન્ય છે.
કોઈને પણ કહેવાનો અવસર પ્રાપ્ત થઈ શકે છે કે અનાદિકાળના સંસારમાં પ્રાણાતિપાત (હિંસા), મૃષાવાદ (ઠ), અદત્તાદાન (ચૌર્ય), મૈથુન દુરાચાર) અને પરિગ્રહ તથા ક્રોધ - માન - માયા અને લોભાદિ તત્વો પણ અનાદિકાળના છે. માટે માનવમાત્રનો સહજ સ્વભાવજ હિંસાદિનો છે અને તે તે કર્મો જીવમાત્રને કર્યા વિના છુટકો નથી. આના જવાબમાં પ્રાણાતિપાતાદિ ભાવો સાહજિક નથી પણ વૈકારીક, વૈવાભિક, હોવાથી આત્માનો સહજ ધર્મ હોઈ શકે નહી કેમ કે જે કાર્યો કરવાથી માનવને પાછળ થી પસ્તાવો થાય, દુખ-મહાદુખ, ગ્લાનિ કે પ્લાનિ થાય તેવા કર્મો આત્માના ધર્મો શી રીતે હોઈ શકશે? જેમ કે પરજીવોની હત્યા કર્યા પી કે જપ્રપંચ કરી બીજાની સાથે છેતરપીંડી કર્યા પછી સહદય માનવને થોડે ઘણેઅંશે પણ અફસોસ થયા વિના રહેતો નથી. તેમ અધાર્મિક મૈથુન સેવ્યા પછી “પતનાન્ત શોવ તતિ શુ આ ન્યાયે વયનાશ થયા પછ ઘણામાનવોને હતપ્રભ થયેલા અને શોકસંતાપ કરતા જોયા છે. સીમાનીત પરિગ્રહ નો પરમભકત કયારેય, સ્વપ્નામાં પણ, સુખશાન્તિ તથા સમાધિ મેળવી શકતો નથી. પૈસાની માયામાં ગધેડૂબ થયેલાઓને તમે જાણો છે? તે દયાપાત્ર બિચારા ધર્મપતી કે પુત્રપરિવાર સાથે બેસીને ખાઈ પણ શકતા નથી સુખદુખ કે તેમના પઠનપાઠન માટે સમય પણ આપી શકતા નથી. થોડા આગળ વધીએ. પોતાનો લાડકવાયો પુત્ર મરણપથારીએ હોય તો પણ ડાકટરને બોલાવવા જેટલો સમય પણ તેમની પાસે નથી હોતો. પ્રતિશ્વાસે વ્યાપાર, ચોપડા, ગ્રાહક, તિજોરિ ચેકબુક, આદિ કામકાજમાંથી ઉચું માથું પણ કરી શકતા નથી. કોધમાં ધમધમતા માનવને પરદયાળુ પરમાત્મા પણ શાન્તિ આપી શકતા નથી. મંત્રજપ, જંત્રતંત્ર દોરાધાગા કે જમણા શાંખો પણ ક્રોધાન્યને શાન્ત કરી શકતા નથી અભિમાન ના ફૂંફાડા મારતા માનવનો જ્યારે તેનાથી સવાયો માણસ તિરસ્કાર કરે છે ત્યારે તેવા ઘમંડીરામોને ધુંઆપૂંઆ થતાં સૌ કોઈ જઈ શકે છે અને લોભાન્ય માનવ પછે ચાહે વિષયવાસનાનો લોભી હોય, પૈસા ટકાનો લોભી હોય, મિથ્યાપ્રતિષ્ઠા કે ઈજ્જત આબરૂનો લોભી હોય,
૧૯

Page #21

તેમને કોઈએ પણ ક્યારેય શાન્તિપૂર્વક બેસતાં ઉઠતાં કે બોલતાં પણ નહીં જોયા હોય. હદબહાર રાગાન્ય અને દ્વેષાન્યોથી સુખશાન્તિ અને સમાધિ હજારો માઈલ દૂર ભાગે છે. કલેશકંકાસ કરનાર, બીજાની ચાડી ખાનાર, કલંકિત અને અપમાનિત કરનાર અને સવારે ને સવારે રતિ અને અરતિમાં ગળે ડૂબ થયેલા માનવોને પણ આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન કરતા જ જોયા છે. ઈત્યાદિ પ્રસંગોને પ્રત્યક્ષ જોયા પછે કે અનુભવ્યા પછ આપણો આત્મા જ કબૂલ કરશે કે પ્રાણાતિપાતાદિ પાપો આત્માનો સ્વભાવ હોઈ શકે નહી. તો પછે ધર્મ શી રીતે હોઈ શકશે? માટે વૈકારિક ભાવ આત્માનો ધર્મ નથી જ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર માં પરમાત્મા મહાવીર સ્વામીએ વત્થસહાવો ધમ્મો એટલે કે વસ્તુ (પદાર્થ) નો જે મૌલિક સ્વભાવ હોય તે તેનો ધર્મ છે. જેમ કે અગ્નિનો મૂળ સ્વભાવ ઉષ્ણતા છે પાણી નો શીતલતા છે યદ્યપિ અગ્નિના પ્રયોગ પાણીમાં ઉષ્ણતા દેખાય છે પણ તે અગ્નિના વૈકારિક પ્રયોગથી દેખાય છે અને
જ્યારે જેમ જેમ અગ્નિ બુઝાતો જાય છે તેમ તેમ ઉગતા ઓ થતા પાણી પોતાના મૂળ સ્વભાવમાં આવી જાય છે. આ પ્રમાણે જન્મજન્મનાં ઉપાર્જિત કર્મોના કારણે જીવાત્માના મૌલિક સ્વભાવો અહિસા - સંયમ અને તપોધર્મના સ્થાને હિંસા, દુરાચાર અને ભોગવિલાસી ઉત્પન્ન થાય છે , વધે છે , વધારાય છે અને એક સમયે સદ્ગતિદાયક પાલેશ્યા તેજો વેશ્યા અને શુકલેશ્યા ના સ્થાને દુર્ગતિદાયક કૃષ્ણ નીલ અને કયોતલેશ્યા વૃદ્ધિગત થતાજ આત્મા પોતાની સંપૂર્ણ શકિતની સાથે હિસાદિ કર્મોમાં વ્યાપારિત થાય છે. તે માટે પ્રયતવિશેષ કરે છે. જેમ કે તીરકામઠા, છા, બંદુક, ઠંડા આદિ શસ્ત્રોને મેળવે છે . શિકાર માટે ભાડુતી માણસો ને રાખે છે, જંગલમાં જાય છે શિકાર માટેના ખાસ મકાનો બંધાવે છે. આવી રીતે જૂઠ, ચોરી, મૈથુન અને પરિગ્રહ આદિ પાપોને વધારવા માટે મન વચન કે શરીરથી ક્રોધ - માન – માયા અને લોભ થી પણ કંઈક કરવું પડે તે સર્વધર્મ નથી પણ પરધર્મ છે. માટે જ પ્રાણાતિપાતાદિમાં જીવમાત્રને વિશેષ પ્રવૃત્તિ કરવાની ફરજ પડે છે. તે વિના કોઈ પણ જીવનો ઘાત - હનન - મારણ - તાડન - દખોત્પાદન - પીડન - તર્જન કે આક્રમણ આદિ થતું નથી. માટે જ તે પાપો - પાપમાર્ગો સ્વધર્મ (આત્માનો ધર્મ) નથી, પરંતુ પરધર્મ છે અને “મચાવ” એટલે કે પ્રાણાતિપાત જૂઠ પ્રપંચ, દુરાચાર (બદચલન) અને પરિગ્રહ આદિમાં આસકત બની મરવું તે અત્યંત ભયાવહ છે, કેમ કે મોહમાયામાં મસ્તાન બનીને બીજા જીવોને મારનાર જ પોતાના બીજા ભવમાં યમદૂતોનો માર ખાય છે. ભૂખે મારનાર જ
૨૦

Page #22

ભૂખે મરે છે. રોવડાવનાર જ જીંદગીના છેલ્લા શ્વાસ સુધી રોતો રહે છે. બીજાના હાથપગ તોડનાર તથા આંખ ફોડનાર, કાન કે ચામડી છેદનારના જ પગ કપાય છે, હાથ છેદાય છે, આંખથી કમજોર હોય છે, કાને બહેરો, પગે લંગડો અને હાથે ઠુંઠો થાય છે, છેવટે બુધ્ધિ વિનાનો મગજનો ફરેલો થાય છે. સંસારવર્તી જીવોના ઉપર પ્રમાણે- ના ફળાદેશોને પ્રત્યક્ષ જોયા પછી નિર્ણય કરવાનો રહેશે કે પ્રાણાતિપાતાદિ ધર્મ નથી સદાચાર કે શિષ્ટાચાર પણ નથી પરંતુ મહાભયંકર પાપ જ છે દુરાચાર અને ભ્રષ્ટાચાર છે.
"पापानां स्थानकमिति पापस्थानकम् पापान्येव स्थीयन्तेऽस्मिन्निति पापस्थानकम्”
એટલે કે ગમે તે કારણે જેના સેવનથી - આચરણથી પાપભાવનાનું જ પોષણ થાય તે પાપસ્થાનક છે.
આજના સંસારનો, પછી ચાહે તે સાક્ષર કે નિરક્ષર હોય, પંડિત - મહાપંડિત હોય, સાધુ કે ગૃહસ્થ હોય, નાનો કે મ્હોટો હોય, સ્ત્રી કે પુરુષ હોય તે બધા વારે કે તહેવારે ચારિત્રાચાર, સદાચાર, પવિત્રાચાર આદિ શબ્દોનું ઉચ્ચારણ રુર કરે છે પરંતુ તેમનું મૌલિક રહસ્ય જ્યાં સુદી જાણવામાં ન આવે અને જાણેલા અર્થો જીવનનાં અણુ અણુમાં આચરિત ન થાય ત્યાં સુધી માંસ ભોજન, શરાબપાન જીવહત્યા, પરસ્ત્રી કે વેશ્યાગમન, જુગાર, શિકાર કે અભક્ષ્ય ભક્ષણ, અફિણ, ભાંગ, ચરસ આદિ જીવનધનને બરબાદ કરીને માનવને દાનવ બનાવનારા દુર્ગુણોની ક્યારેય સમાપ્તિ થાય તેમ નથી. કેમકે હૃદય મંદિર માં કાં તો શિષ્ટાચાર (અહિંસાચાર) રહેશે અન્યથા ભ્રષ્ટાચાર (માંસભોજનાદિ) રહેશે. તેમા ચારિત્રાચાર અહિંસક, સંયમી અને તપોભાવનું લક્ષણ છે. જ્યારે માંસભોજનાદિ હિંસક ભાવનું લક્ષણ છે જંકશન જેવા દેવદુર્લભ માનવાવતારમાં જ આનો નિર્ણય કરવાનો રહેશે કે મારે અહિંસક બનવું છે કે હિંસક? યદિ અહિંસક બનવાનો ભાવ હોય તો પ્રાણાતિપાતાદીને પાપસ્વરુપે જ માન્યાવિના છૂટકો નથી.
પાપસ્થાનકોના નામો -
પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માર્યા, લોભ, રાગ, દ્વેષ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, વૈશુન્ય, રતિ અરતિ, પરપરિવાદ, માયામૃષાવાદ અને મિથ્યાત્વ આદિ ૧૮ પાપસ્થાનકોમાં સંસારભરનાં બધાય પાપો સમાઈ જાય
૨૧

Page #23

છે. હવે આપણે આ પાપોને વિસ્તાર થી સમજીએ અને યથાશક્ય છેડી દેવાનો આગ્રહ કરીએ અથવા તેના માટે ધીમે ધીમે ટ્રેનિંગ લઈએ તો જેટલા અંશોમાં પાપમુકત થવાશે તેટલા અંશે આત્મા શુદ્ધ બનતો જશે, ભારમુકત થતો જશે, ત્યાર પછી તે સાધકના ઈશ્વર પ્રણિધાન, યોગસાધના, પદ્માસન પૂર્વકનો પ્રાણાયામ, પંચાગ્નિતપ, હઠયોગ, દ્રાક્ષમાળાનો જાપ આદિ શુભાનુકાનો સફળ બનશે, મન - વચન અને કયાની એકાગ્રતાપૂર્વક શનૈઃ શનૈઃ અધ્યાત્મનો રંગ લાગતો જશે, વધતો જશે. ફળસ્વરુપે એક દિવસ એવો પણ આવી જશે, જેના કારણે તે પાપોને સર્વથા છેડી દેવાની પ્રબલેચ્છ થતાં બેડી પણ દેવાશે. અને તેમ થયું તો તેમનું મૌન, ધ્યાન, પ્રાણાયામ, સામાયિક, પૌષધ પણ શુદ્ધ બનતાં કુંડળીની પણ જાગૃત થશે. અન્યથા તેની ચર્ચાવિચારણા, તર્કો, વિતર્કો કરતાં કરતાં આખી જિંદગાની હીરો વેચીને કાચના ટુકડા ખરીદવા જેવી બેકાર જશે.
પ્રાણાતિપાત (હિસા) (૧) એટલે કે એકેંદ્રિય થી લઈ પંચેન્દ્રિય જીવોના પ્રાણોનો અતિપાત, હનન, મારણ, તાડન, તર્જન અને તિરસ્કાર આદિ કરવા તે પ્રાણાતિપાત એટલે હિંસા છે.
“પ્રાણાનામતિપાત: પ્રાણાતિપાત: ”
“મોગાયતને શરીર પોતાના શુભાશુભ કર્મોને ભોગવવાને માટે શરીર ધારી બનવુ તે જીવવિશેષને માટે પણ સર્વથા અનિવાર્ય છે, પછે ચાહે તે તીર્થકર, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ, પ્રતિવાસુદેવ, બલદેવ, દેવ, દેવેન્દ્ર કે બ્રહ્મા હોય શરીર સ્વીકાર્યા વિના બીજ માર્ગ નથી. નિરંજન, નિરાકાર, અરિહંત પરમાત્મા બનતા પહેલાં તે ભાગ્યવતી પણ શરીરધારીજ હતા.
આત્મા પોતે શરીરના માધ્યમથી પોતાના પ્રારબ્ધ કર્મોનો ભોગવટો કરે છે અને સુખદુખ, સંયોગ, વિયોગાદિ નો અનુભવ કરે છે. અને જ્યારે શરીર છે તો દશ પ્રકાર ના પ્રાણો પણ તેને ધારણ કરવાની ફરજ પડે છે. માટેજ “પ્રાપ: સતિ થી સ
ાતે પ્રાણી કહેવાય છે. શ્વાસોશ્વાસની ક્રિયા પણ અનિવાર્ય હોવાથી જીવ કહેવાય છે. મોક્ષમાં પણ તેની વિદ્યમાનતા હોવાથી સર્વ કહેવાય છે. ભવાન્તર અને ભાવાત્તરમાં સતતું એટલે એક સમયની પણ રોકટોક વિના ગતિ કરતો હોવાથી આત્મા કહેવાય છે. પોતાના મૌલિક સ્વભાવને ક્યારેય પણ છેડતો ન હોવાથી તે ભૂત કહેવાય છે. અને અનાદિકાળથી પુદ્ગલોનો સંગી
૨૨

Page #24

હોવાથી તે આત્માને પુદ્ગલ પણ કહેવામાં શાસ્રબાધ નથી, ઇત્યાદિ પર્યાયોને ધરાવતો હોવાથી જીવ સંસારી પણ કહેવાય છે. જેની સંખ્યા ૧૦ ની છે તે આ પ્રમાણે પ્રાણો માટેની વક્તવ્યતા -
૧) સ્પર્શેન્દ્રિય- પગના તળિયાથી લઈ મસ્તકની ચોટી સુધીની ચામડી ને સ્પેર્શેન્દ્રિય કહે છે જેમાં હાથ, પગ, ગુતેંદ્રિય, ગુદા, પેટ આદિનો સમાવેશ થઈ જાય છે.
૨) રસનેંદ્રિય- ખારા, મીઠારસોનું આસ્વાદન જીભ કરે છે.
૩) ઘ્રાણેન્દ્રિય સુગન્ધ-દુર્ગન્ધને પારખનાર નાક છે
૪) ચક્ષુરિન્દ્રીય- કાળા ધોળા રંગોને જાણનાર ચક્ષુ છે.
૫) કર્ણે િન્દ્રય- નિદાસ્તુતિના શબ્દોનુ જ્ઞાન કાન ને આભારી છે.
૬) મનોયોગ- જેનાથી માનસિક વિચારો થાય તે મનોયોગ છે.
૭) વચનયોગ- બોલવાની શક્તિ આનાથી મળે છે
૮) કાયયોગ- નાનામોટા, રૂપાળા શરીરોની પ્રાપ્તિમાં કાયયોગ કામ કરે છે.
૯) શ્વાસોશ્વાસ- જેનાથી શ્વાસ નિશ્વાસ લેવાય છે.
૧૦)આયુષ્ય- હજારો પ્રકારે મરવાના નિમિત્તો મળવા છતાં પણ આયુષ્ય કર્મના કારણે જીવ મરતો નથી.
-
ઉપરોકત ૧૦ પ્રાણો તરતમભાવે જીવમાત્રને હોય છે. આમાંથી કનિષ્ઠતમ પાપોદયના ઉદયવર્તી, પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ કાચિક એકેન્દ્રિય જીવોને સ્પર્શેન્દ્રિય, શરીરયોગ, શ્વાસોશ્વાસ અને આયુષ્ય નામે ચાર પ્રાણજ હોય છે. બેઈન્દ્રિય જીવોને રસનેન્દ્રિય અને વચનયોગ વધારે હોવાથી છ પ્રાણ હોય છે. તેઈન્દ્રિય ને ધ્રાણેન્દ્રિય (નાક) વધારે હોવાથી સાત પ્રાણ ચક્ષુરિન્દ્રિય જીવોને ચક્ષુ વધારે હોવાથી આઠ પ્રાણ જ્યારે અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય તીર્ય અને મનુષ્યને મનોયોગનો અભાવ હોવાથી નવ પ્રાણ છે. તથા ગર્ભથી ઉત્પન્ન થયેલા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મનુષ્યોને તથા તિયોને મનોયોગની પ્રાપ્તિ હોવાથી દશે દશ પ્રાણ હોય છે. જીવમાત્રના કર્મો,
૨૩

Page #25

ગતિઓ, આગતિઓ જુદાજુદા હોવાથી પ્રાણોની સંખ્યા પણ સૌ જીવોને એક સમાન હોતી નથી. એકજ વૃક્ષના પાંદડાઓ પણ જ્યારે એક સમાન હોતા નથી. તેવી રીતે સૌ કોઈના પ્રાણોની સંખ્યામાં પણ જાણવું શુભઅશુભ કર્મોનાં કારણે ઓછાવત્તા સાધનો પ્રાપ્ત કરેલા જીવાત્માઓ જ્યારે પ્રત્યક્ષ દેખાતા હોય, ત્યારે પુનર્જન્મનો નિષેધ કરવો હાસ્યાસ્પદ લાગ્યા વિના રહેતો નથી. પંચેન્દ્રિત્વ પ્રાપ્ત બધાય ગર્ભજ જીવો સંપ્રધારણ સંજ્ઞાવાળા ન હોવાથી આગળ પાછળ, મનોયોગ નો ઉપયોગ કરી શકતા નથી, જેમ કે ગાય, ભેંસ આદિ પશુઓ તથા કીડા મંકોડા આદિ ક્ષુદ્ર જંતુઓને ડંડાથી મારો કે ભગાડે તો પણ તેમને તેવું જ્ઞાન (ભવિષ્ય માટે નિર્ણય કરવાનો) હોતું નથી કે અાંથી ભય સંજ્ઞાના કારણે ભાગ્યા પછી પણ બીજે સ્થળે પકડાઈ જવાની સપડાઈ જવાની, પાઈ જવાની માનસિક વિચારણા તેમને નથી. જ્યારે ગર્ભથી ઉત્પન્ન થયેલો મનુષ્ય સંપ્રધારણ સંજ્ઞાના કારણે પોતાનો બચાવ કરવા સમર્થ બને છે માં તેમનાં પણ કર્મો વાંકાચૂંકા હોય અને બીજાઓના હાથે સપડાઈ જાય તે વાત જુદા છે.
ભવભવાન્તરના પોતપોતાનાં પુણ્યકમી કે પાપકર્મના કારણે જે પ્રાણીને જેટલા પ્રાણો મળ્યા છે, તેમાંથી એકેય પ્રાણને હાનિ પહોંચે તેવું એકેય જીવ ઇચ્છો નથી. વનસ્પતિ નો કોઇ પણ જીવ નથી ચાહતો કે. મને કોઈ કુહાડા થી કાપે, મારી છલ ઉતારે મારા પાંદડા-પુષ્પો કે ડાળ કાપે તેવી રીતે પૃથ્વી પાણી અગ્નિ કે વાયુ ના જીવો પણ વિના મૌન મરવા માંગતા નથી, જ્યારે જીભ, નાક, આંખ અને કાન વિના ના એકેન્દ્રિય જીવો પણ મરવાનું ઇચ્છતા નથી, તો પછી પુણ્યયોગે મેળવેલી પાંચે ઈન્દ્રિયો ના માલિક જીવો જેવાકે બકરા, ઘેટા, ગાયો, બળદો, વાછરડાઓ, હાથીઓ, માછલાઓ, મગરો, વાનરાઓ, દેડકાઓ, સાપનોલીયા, કૂતરા, કબુતરા ભંડે, વાઘો, દીપડાઓ આદિને કોઈ મારે, બંદુક કે છાથી મારે, ચારે પગ બાંધી ને મારે, તેમની ખાલ (ચામડી) ઉતારે, મશીન થી કાપે આદિ ગમે તેવી રીતે મરવાનું કોઈ પણ. પશુ-પક્ષી ન ઇચ્છે તે સૌ કોઈ ના ગળે ઉતરી જાય તેવી વાત છે. આપણે સૌ કોઈ પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રૂપે પણ જોઈએ છીએ, વાંચીએ છીએ અને સાંભળીએ. કસાઈ ના હાથે મરનારો બકરો, ગાય ભેંડ આદિ મૂક પશુઓ ની તે સમયે - હત્યા થવાના સમયે બિચારાઓની જીભ બહાર નીકળી જાય છે, આંખો ના ઓળાઓ દયાલુ માણસોની પાસે દયાની માંગણી કરતા હોય તેમ આંસુઓ કરતા હોય છે. પરવશ બનેલા તે પશુઓને ડંડાથી મારી મારીને વધ-સ્થાને લાવે છે અને યમરાજ ની જીભ કરતાં પણ ભંડી છી તે પશુની ગરદન પર ફરી જાય છે. આવી રીતના
૨૪

Page #26

બેમોતે મરેલા પશુઓના માંસ ખાનારા ગ્રેજ્યુએટ હોય કે ડબલ ગ્રેજ્યુએટ હોય તેમની માનવતા મરી પરવારી હોવાથી તેમનું ભણતર-ગણતર-ચતુરાઈ-ચાલાકી કે ભાષણ અને લેખનાદિ ક્રિયાઓ કેવળ પેટ ભરવા સિવાય શા કામે આવવાની હતી? ઈતિહાસ પણ સાક્ષી આપે છે કે ભારત દેશની દુર્દશા થવામાં માંસાહાર મુખ્ય કારણ છે અને જ્યાં માંસાહાર છે ત્યાં શરાબપાન કે પરસ્ત્રીગમન જેવા પાપો ને કોણ રોકી
શકશે?
આવી રીતના પ્રાણાતિપાત (હિસા) ના કડવા ફળો ને બતલાવનારા કથાનકો પ્રત્યેક ધર્મ ના પુસ્તકોમાં જેવા અને વાંચવા મળશે, જેમકે – મહાભારત ના સમય માં દુર્યોધનાદિ સો પુત્રો ના પિતા ધૃતરાષ્ટ્ર જન્મતાં જ આંધળા શા કારણે થયા?
એકજ સપાટે તેના સો પુત્ર શા માટે મર્યા? જવાબ માં જાણવાનું કે જન્મ જન્મ ના ફેરા ફરતો ધૃતરાષ્ટ્ર વર્તમાન ભવ થી. ૫૦ માં ભવે બાધ (શિકારી) ના અવતાર માં જન્મેલો હોવાથી તીરકામાદિ શસ્ત્રો લઈને જંગલમાં ગયો. એક વૃક્ષ પર પોત પોતાના માળા માં મોજમજા કરતાં અને ગાઢ નિદ્ર માં આવેલા પક્ષીઓ હતાં. તેમને મારવા માટે, તેને બાધ (ધૃતરાષ્ટ્ર) અંગારાઝરતું ચક્ર તે ઝાડ પર ફેં. કેટલાક પંખીઓ જાન બચાવવા માટે ઉડયા પરન્તુ આગન ઝપાટા માં
આંધળા થયા અને બીજા પંખીઓ મરી ગયાં. સંચિત કરેલ. ૫૦ ભવપહેલાનું આ કર્મ જે સ્ટોકમાં હતું તે ધૃતરાષ્ટ્ર ના ભવે ઉદયમાં આવ્યું. જેનાથી ધૃતરાષ્ટ્ર અંધત્વને પામ્યા, સો પુત્રો એકી સાથે મર્યા અને પોતે સંતાપમાં મરણ પામ્યો.
“न स्मराम्यात्मनः किंचित् पुरा संजय दुष्कृतम् ।
ય નવ મયા મૂન મુક્યતે ||
બીજાજીવોની હત્યા માટે શિકાર રમવાના ભારે શોખીન દશરથ રાજાએ એક બાણ થી. શ્રવણને યમસદન પહોંચાડયો અને તેના શાપે દશરથ રાજા પણ પુત્રવિરહમાં યમરાજનો અતિથિ બન્યો છે (વાલ્મિકી રામાયણના મતે). દેવાધિદેવ ભગવાન મહાવીર સ્વામીની એક ભવની અણમાનતી રાણીએ બન્તરી બનીને ૨૭ માં ભવે સર્વથા અસહ્યા શીતોપસર્ગ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને કર્યો છે. ઈત્યાદિ અગણિત કથાનકો સૌની જીભ પર રમી રહયાં છે. સારાંશ કે - મશ્કરીમાં કુતૂહલમાં, સ્વાર્થમાં, વિષયવાસનામાં, જાણીબુઝીનો જે જીવોને માર્યા છે, તે મરનાર
૨૫

Page #27

જીવો મારનારને શાપ દીધા વિના મરતા નથી અને તે શાપ કોઈક ભવમાં ગમે તે રીતે પણ માર્યા વિના રહેતો નથી. પછે ચાહે તે એક જ ઝટકે મારે, ભૂખે મારે, ઇજ્જત આબરૂ વિનાનો કરે, કે ગાળો ભાંડીભાંડીને રોવડાવે. સારાંશ કે જેને તમે મારશો તેના શાપ માથાપર આવ્યા વિના રહેતા નથી. ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ પણ કહયું કે જે રીતે જે આશયે જે સાધનોથી હસતાં હસતાં કે તાલીઓ પાડતાં પાડતાં જીવોને મારશો રોવડાવશો, ભૂખે મારશો, રીબાવશો, હાડકા ભંગાવશો કે શ્વાસોશ્વાસ વિનાનો કરશો તો આવનારા ભવોમાં તમારે પણ ડંડા ખાધા વિના, ગાળો ખાધા સિવાય. દયામણી અવસ્થાને ભોગવ્યા સિવાય બીજો માર્ગ તમારા ભાગ્યમાં રહેવરનો નથી. રાજસત્તાના ૧૦૮ ડિગ્રીએ પહોંચેલા મહાવીર સ્વામીના આત્માએ ૧૮ માં ભવે વાસુદેવના અવતારમાં શવ્યાપાલકના કાનમાં ગરમ સીસું રેડવ્યું હતું. અને પરિણામે તીર્થંકરના અવતારમાં છપાસ્થિક જીવનના અન્તિમ સમદ્ભાં પણ પૂર્વ ભવના વૈરી બનેલા શવ્યાપાલકે અને આ ભવમાં ગોવાલિયાના અવતારે અવતરિત થયેલા શત્રુએ કાનમાં ખીલા ઠક્યાં ત્યારે કર્મમુકત થયેલા પરમાત્માએ કેવળજ્ઞાન મેળવ્યું છે. આ કારણે જ ધર્મના નામે, દેવીદેવતાઓના નામે માતાપિતાના શ્રાદ્ધના નિમિત્તે કે પુત્રપરિવારની પ્રાપ્તિના નામે પણ આચરેલી હિંસા ધર્મ નથી જ પણ પાપ છે, મહાપાપ છે. બન્મા અને અમર આત્માને હિંસા શા માટે લાગે?
કોઈને પણ શંકા કરવાનું મન થઇ શકે છે કે જૈનશાસનમાં આત્માને અજન્મા અજર અને અમર માનવામાં આવ્યો હોવાથી. આત્મા જ્યારે જન્મતો નથી, મરતો નથી અને વૃદ્ધત્વને પણ પ્રાપ્ત થતો નથી તો પછે હત્યા કોની ? હત્યારો કોણ? જવાબ માં જાણવાનું કે, જૈનશાસને આત્માને - “જ્ઞાતિવાડ તૂટવૉજીયે એટલે કે, અજર, અમર, નિરંજન, નિરાકાર, શર્વશકિત સમ્પન્ન આદિ આત્માના વિશેષણો અત્યારે કેવળ સત્તામાં જ પડેલા હોવાથી, અનન્ત ભવોમાં કરેલા, કરાવેલા અને અનુમોદેલા કર્મોના આવરણોમાં ઢંકાઈ ગયેલો આત્મા છપસ્થિક અર્થાત્ – જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મો ના અનન્ત અનન્ત પરમાણુઓથી તથા સ્કન્ધોથી આવૃત હોવાના કારણે, આત્માને પણ અમુક અપેક્ષાએ પૌદ્ગલિક માનવામાં આવ્યો હોવાથી. “vi કર્તા ભોજa” આ સૂત્રથી કર્મોને કર્તા અને ભોકતા પણ માનવામાં શાસ્ત્રબાધ નથી જ. સળેખમની પીડા નાકને થતી નથી પણ આત્માને થાય છે માથું દુખવાની પીડા પણ મસ્તિષકને નહીં પણ આત્માને થાય છે. ધૃતરાષ્ટ્રના અધત્વની અને સો પુત્રના મરણની ભયંકર પીડા અને રો બામણ ધૃતરાષ્ટ્રના
૨૬

Page #28

શરીરને નથી થઇ પણ તેના અન્તરાત્માને થઇ છે. ધરણેન્દ્રની તેજો લેશ્યાથી મરણને શરણ બનેલા, ૬૦ હજાર પુત્રોના વિયોગમાં સગરચક્રવર્તી ધ્રુસકે ધ્રુસકે રોયો છે, ભયંકર જંગલમાંથી સીતાજીનું અપહરણ થયા પછી વિયોગની ભયંકર વેદના અને વારંવાર મૂર્છા (ખેહોશી) રામચન્દ્રજી ના આત્માને થવા પામી છે. આવા પ્રકારના અસંખ્ય સ્થાનકોથી જાણવું સરળ રહેશે અને માનવાનું પણ રહેશે કે, વિયોગ, દુઃખ, દારિદ્રય આદિ પીડાઓને ભોગવનાર શરીર નથી, આંખો નથી પણ આત્મા પોતે છે જે પૂર્વભવના તેવા પ્રકારના હિંસક કર્મોનું પરિણામ છે . “મોશાયતન રી” શરીર તો કરેલાં કર્મોને ભોગવવા માટેનું માધ્યમ છે. માટે પૂર્વ ભવના કે ભવભવાન્તરનાં કરેલાં કર્મો અદૃષ્ટ છે. માટે કર્મો ને કરનાર જ્યારે આત્મા છે, ત્યારે તેનો ભોકતા બીજો શી રીતે હોઇ શકશે .આ અદૃષ્ટ કર્મો અપૌદ્ગલિક નથી પણ પૌલિ જ છે.
આત્મા કેવળ દ્રષ્ટા છે અર્થાત્ કર્મોનો કર્તા કે ભોકતા નથી ત્યારે કર્મોને કોણે ઉપાર્જયા? કેમકે, વેદાન્તીઓની માયા અને સાંખ્યોની પ્રકૃતિ સ્વયં જડાત્મક હોવાથી ચૈતન્ય સ્વરૂપી આત્માના સંકેત વિના જડાત્મક પ્રકૃતિ કે માયા કંઇ પણ પ્રવૃતિ કરવાને માટે સર્વથા અશકત છે. માટે જ શરીરના ક્રોધ પણ ભાગમાં થતી પીડા શરીરને થતી નથી પણ આત્માને થાય છે અને શરીરનું મરણ પુદ્ગલસહચારી હોવાથી અપેક્ષાએ આત્માનું મરણ પણ કહી શકાય છે વ્યવહારમાં પણ સંસારના પ્રત્યેક માનવો જેમાં તાર્કિકો વિતંડવાદીઓ, માયાવાદીઓ અને નાસ્તિકો પણ છે તે બધાય એક જ અવાજે બોલે પણ છે આ બિચારા જીવને શા માટે મારો છે? શરીરને કેમ મારો છે? એમ કોઇ પણ કહેતું નથી. આ બિચારા આત્માને કેમ રડાવો છે? ઇત્યાદિ ભાષાપ્રયોગોને વિતંડાવાદ ની ઉધી વૈતરણમાં ફસાવા કરતાં. “અસત્યા મૃષા” ભાષામાં સમાવીને સાચો અને યથાર્થ અર્થ બૂલ કરીએ તો સંસારને કંઇ પણ વાંધો આવે તેમ નથી.
હિંસક સ્વભાવના જીવો જેમાં વાઘ, વરૂ, સર્પ અને વિર્દીનો સમાવેશ થાયછે તેમને મારવામાં કયો વાંધો? જવાબમાં જાણવાનું કે પોતાની છતી પર હાથ મૂકીને સત્બુદ્ધિ ના ન્યાય (જમેન્ટ) સાંભળીએ તો ખબર પડી જશે કે - સંસારમાં વકરેલા વાઘવડું કે ફણ ચડાવેલા અને ક્રોધમાં ધમધમતા નાગરાજ (સર્પ) કરતાં વકરેલો અને દુર્બુદ્ધિ માં ફસાયેલો માનવ વધારે હિંસક છે. માનવતાની, સદ્ગુદ્ધિની,
સદ્વિવેકની અને ભાવદયાની ઘોર ખોદનાર માનવ છે. વાઘ, વરૂં નથી. પૂરા સંસારને
૨૭

Page #29

મૃત્યુના મુખમાં ધકેલી દેવા વાળા આણુશસ્ત્રોનો સર્જક વાઘની ખોપડી નથી પણ માનવની ખોપડી છે. જાતિવાદ, ભાષાવાદ, સંપ્રદાયવાદ, પ્રાન્તવાદ અને ધર્મવાદની આડમાં આજનો માનવ બીજા માનવના હાડવૈરી બન્યો છે. એક પ્રાન્તના પ્રધાનમંત્રી બીજા પ્રાન્તના પ્રધાનમંત્રી ના મૂળીયાં ખોદી રહયો છે. એક શ્રીમંત કે સત્તાધારી બીજા શ્રીમંત કે સત્તાધારીને મૂળમાંથી ઉખેડી દેવા માટે તૈયાર થઇ ને બેઠો છે. માટે જ આજનો માનવ નથી પનીનો, પુત્રોનો, માવડીનો, પિતાનો કે સ્વજનોનો આટલું નિર્મીત થયા પછ જવાબ દેવાનું સરળ રહેશે કે - વાઘ વરૂ કે સર્પોને તો વશમાં કરી શકીએ છીએ પણ વકરેલા માનવને વશ કરવામાં દેવોને પણ હાડકામાંથી પરસેવો આવ્યા વિના નહી રહે.
આવા પ્રકારની હિંસા (પ્રાણાતિપાત) નો સર્વાશે ત્યાગ કરનાર મુનિ સંસ્થા છે, જેઓએ મન-વચન, કાયાથી, કૃતકારિત અને અનુમોદનથી તથા ક્રોધ-માન, માયા અને લોભથી પણ હિંસાનો ત્યાગ કર્યો છે. જ્યારે જેમની પાસે ધર્મપત્ની છે, પુત્રપરિવાર છે, વ્યાપાર-વ્યવહાર છે, તેઓને માટે અનિવાર્યરૂપે કંઈક કરવું પડે છે, માટે તેની મર્યાદા બોંધી લેવી અને સર્વથા નિરર્થક, નિરપરાધી ત્રસ જીવોને સંકલ્પપૂર્વક મારવાની બુદ્ધિએ ન મારવા, આટલી મર્યાદામાં રહેલો ગૃહસ્થ પણ હિંસાના ત્યાગની મર્યાદામાં આવી જાય છે. આજે થોડી મર્યાદામાં આવશે તો આવતી કાલે અથવા ૫-૨૫ વર્ષે પણ જેના વિના ચાલી શકે છે. ચલાવી શકે છે તેવી હિંસાનો પણ ત્યાગ કરતો જશે. તેમ માં સમાજ ની રક્ષા માટે, દેશને માટે, અથવા બેન, બેટી લુંટાતી હોય ત્યારે મહાવીર સ્વામીનો શ્રાવક હાથમાં ડંડો પણ લેશે અને પોતાનું તથા પરનું રક્ષણ કરશે, જે ગાઈએ જીવનનું ફળ છે. પ્રાણાતિપાત (હિંસા) ચાર પ્રકારે છે (૧) પરદ્રવ્યહિંસા (૨) પરભાવહિંસા ૩) સ્વ-અહિંસા ૪) સ્વ-ભાવહિંસા આ ચારે ભેદોનું નું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે. (૧) પ્રથમ પ્રકારમાં ફોધ-માન-માયા અને લોભપૂર્વક, મન-વચન અને કાયાથી,
૨૮

Page #30

કૃતિકારિત અને અનુમોદિત જે ક્રિયાઓ થાય છે, તેનાથી સામેવાળા જીવના હાથ - પગ- નાક - આંખ - કાન, અથવા તેવા પ્રકારના જઠ વચનોથી સાક્ષી, કલંક, ગાળ અને ચોરી કરવાથી, અને પુરુષવેદની તીવ્રતમતાને લઇ તેવા પ્રકારના બળાત્કાર આદિના કારણે સામે વાળાને કેરોસીન, પેટ્રોલ બંટીને કે વિષપ્રયોગથી મરવું પડે તે પરદ્રવ્યહિંસા છે.
૨) બીજા ભેદમાં સામે વાળો મૃત્યુને પ્રાપ્ત ન થાય તો પણ ઘણી વસ્તુઓ તેની
ચોરાઈ ગયેલી હોવાથી, અથવા તેની સાથે વિશ્વાસઘાત કરવાથી. તેના બાળબચ્ચાઓને ભૂખે મરવા જેવી સ્થિતિમાં લાવી મૂકવા અથવા હવસખોર પુરુષના બલાત્કારને લઇ, તે કન્યાનું સગપણ તૂટી જાય અથવા જીન્દગીભર સગપણ વિનાની રહેવા પામે અથવા સમાજ માં અપમાનિત જીન્દગી પસાર કરવી પડે આદિ કાર્યો પરની એટલે બીજા જીવોને તેવી દશામાં મૂકી દેવા તે પરથી ભાવહિંસા છે.
(૩) ત્રીજા ભેદમાં, પોતાના કષાયમય જીવનના કારણે પોતાના હાથે જ પોતાના શરીર
ને હાનિ પહોંચાડવી તે સ્વદ્રવ્યહિંસા છે. કષાયાધીન જીવોને જોઇએ છએ ત્યારે મર્યાદાથી બહાર ગયેલા ક્રોધના પાપે, હાથમાં રહેલી લાકડી, ડી આદિથી પોતાનું માથું અથવા હાથપગ ભાંગી નાખે છે અને આજીવન ખોડખાંપણવાળા બનીને જીવનયાપન કરે છે
(૪) ચોથા ભેદમાં, પોતાના જીવનમાં સંગ્રહાયેલી, વધારેલી અવળચંડાઇ, અસહિષષ્ણુતા,
અત પણુ આદિ ગેરવર્તુણકોથી પોતે પોતાની મેળે જ રીબાઇ, રીબાઇ, છતીકુટા કરતાં, આંખોમાંથી આંસુઓની ધાર કાઢતાં, આર્તધ્યાન મય જીવનને પૂર્ણ કરી દુર્ગતિના મહેમાન બને છે.
ઉપર પ્રમાણેની ચારે પ્રકારની હિંસાનો ત્યાગ કરવો, ધીમે ધીમે ત્યાગ કરવો તે મોક્ષમાં જવા માટેનું પહેલું પગથિયું છે. મનુષ્યજાતિ માં વર્ગીકરણનું કારણ શું?
કૃતકર્મોનો ઉદયકાળ વૈચિપૂર્ણ હોવાથી, સર્વે માનવો એક વર્ગમાં આવી શકતા નથી. વ્યવહારમાં પણ એકની ચાલ મન્દ હોય તો બીજાની તેજ હોય છે, તેવી રીતે આધ્યાત્મિક માર્ગે પણ ચાલનારા બધાય એક સમાન હોતા નથી પૂર્વ ભવની આરાધના વિરાધના અને આ ચાલુભવની પુરુષાર્થ શકિતનો તારતમ્યભાવ પૃથક પૃથફ હોવાથી પણ ચાલમાં ફરક પડે છે. જેમકે -
૨૯

Page #31

૧ કૃતકારિત અને અનુમોદિત હિંસકર્મનો સર્વથા એટલે મન, વચન અને કાયાથી પણ ત્યાગ કરનાર સાધકને પોતાના શરીર અને આહાર પર પણ માયા રહેતી નથી. વૃક્ષ ના ઠુંઠાની જેમ પોતાના શરીરના અંગોપાંગો પણ સ્થિર કર્યા હોય તે મહાપુરુષો નિર્પ્રન્થ કહેવાય છે (નિર્જાતા મેળાં ગ્રન્થિ: સ નિગ્રન્થઃ ।।) એટલે ચારિત્રની ચરમસીમા જેવા યથાખ્યાત ચારિત્ર તરફ જેમનું પ્રસ્થાન ર્નિબોધ ચાલુ છે, માટે જ તેમના જીવનમાં દ્રવ્યહિંસા અને ભાવહિંસા પણ હોતી નથી, રહેતી નથી. આકારણેજ કેવળજ્ઞાન ની ભૂમિકામાં પદાર્પણ કરેલા દેવાધિદેવ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને નાગરાજ ચંડકૌશિકે કે સંગમદેવે જીવલેણ ઉપસર્ગ કર્યા, સુરાધમ કમઠે. પોતાના દેવત્વની સમ્પૂર્ણ શકિત લગાડીને પણ પાર્શ્વનાથ પ્રભુને હેરાન કરવામાં કચાસ રાખી નથી. છ્તાં પણ તેમના જીવનના અણુ અણુમાંથી ભાવદયાનું ઝરણુ વહયું છે.
(૨) આટલી કક્ષા સુધી પહોંચવાની ભાવના હોવા છ્તાં પણ શરીર, મન અને ઇન્દ્રિયો માં તેવા પ્રકારનું સ્વૈર્ય, ધૈર્ય અને ગાંભીર્ય આદિ પ્રાપ્ત થયેલુ ન હોવાથી, નવકોટિક પૂર્ણ અહિંસાની મર્યાદા પ્રાપ્ત કરી શકાતી નથી. માટે તેવા સાધકોનો વર્ગ બીજા નંબરે છે. જેમનું સમ્પૂર્ણ જીવન સંયમલક્ષી છે. છમાં જીવનધારણ માટેના પ્રશ્નો જ્યારે ઉપસ્થિત થાય છે ત્યારે અહિંસાની આરાધનામાં ઉત્સર્ગ અને અપવાદ, તથા દ્રવ્ય અહિંસા અને ભાવ-અહિંસાના વિકલ્પો ઉભા થયા વિના રહેતા નથી.
(૩) પૂર્ણ સંયમી બનવા જેટલી માનસિક ઇચ્છા છતાં પણ ગૃહસ્થાશ્રમ સ્વીકારવાની ફરજ પડે છે. પૂર્વભવની અલ્પ કે વધુ આરાધનાના કારણે માનસિક સંકલ્પપૂર્વકની, નિરપરાધી, ત્રસ જીવોની હિંસાને છેડી દેવા માટે શ્રદ્ધળુ છે. તેમ છમાં પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ વાયુ અને વનસ્પતિના જીવો પ્રત્યે ઉપયોગપૂર્વકનો વર્તાવ કરે છે અને જેમ બને તેમ મર્યાદિત હિંસાથી પોતાનું જીવન પૂર્ણ કરે છે.
(૪) જૈન શાસન પ્રરૂપિત નળતત્ત્તત્રેના અભિરુચિ ક્ર્માં પણ પોતેપોતાના જીવનમાંથી એકપણ પાપનું દ્વાર બંધ કરવા માટે સંયમિત કે મર્યાદિત કરવા માટે પણ તૈયારી કરી શકતા નથી. કેવળ વ્રતોની મર્યાદા વિનાની વાંઝણી શ્રદ્ધાના બળે પોતાની નાવ ચલાવનાર ગમે ત્યારે પણ મોટા કે નાના પાયે આરંભ સમારંભ તથા પરિગ્રહ અને મૈથુન કર્મની મર્યાદાને ઉલ્લંધી અવળે માર્ગે જઇ શકે છે કેમકે
તેમના જીવનમાં વ્રતોની મર્યાદા છે જ નહીં. તો પછી વ્રતોની મર્યાદા વિનાની
૩૦

Page #32

શ્રદ્ધારૂપી દિવાદાંડનો પ્રકાશ શી રીતે મેળવાશે? કેટલો મેળવાશે? ક્યારે મેળવાશે? (૫) અહિસા - સંયમ - સદાચાર અને તપોધર્મ પ્રત્યે સર્વથા દુર્લક્ષ્ય, બેધ્યાન તથા
શ્રદ્ધારહિત થઈને ગમે ત્યારે, ગમે ત્યાં, અને ગમે તે પ્રકારે પણ અર્થ-અને કમને ઉપાર્જન કરવા માટે અને તેને ભોગવવા માટે પણ કુદેવ, કુગુરૂ અને હિસાપૂર્ણ ધર્મમાં ફસાઈ, માંસ ભોજન, શરાબપાન, વેશ્યા કે પરસ્ત્રીગમન, જુગાર અને શિકાર આદિ પાપાચાર માં પગપેસારો કરી પોતાની માનવયાત્રાને વિકૃત બનાવે છે.
ઇત્યાદિ પ્રકારોમાંથી પાંચમે નંબર જે પૂર્ણ હિંસક જ છે. તેમને માટે કંઈ પણ કહેવાનું છે નહી, જ્યારે ૧-૨-૩-૪ નંબરના ભાગ્યશાળીઓની સાધના બળની તારતમ્યતાને લક્ષ્યમાં રાખીને અહિંસા ધર્મની વિચારણા પુનર્વિચારણા થતી રહી છે. જેમકે - પ્રથમ નંબર માં બિરાજમાન, વન્દનીય મહાપુરુષો પોતાની સંયમસાધનામાં એટલા બધા આગળ વધી ગયા હોય છે, જેથી તેમના માટે ઉત્સર્ગ કે અપવાદ માગની ચર્ચા કે દ્રવ્ય તથા ભાવની વિચારણા માટે અવસર રહેતો જ નથી. માટે ૨-૩-૪ નંબરના સાધકોને લઈ નીચે પ્રમાણે વિચારવાનું છે. અહિંસા ધર્મને ઉત્પન્ન થવાનું કારણ શું?
પોતાને તથા બીજાને દુઃખ અને ભય ઉત્પન્ન કરાવનાર હિંસા છે. હિંસકર્મ - હિંસક ભાષા અને હિંસક વ્યવહાર છે જે જીવમાત્રને પણ ગમતા નથી માટે હિસાકર્મ સૌને માટે સર્વથા, સર્વદા અને સર્વત્ર વર્જય છે. ત્યાજ્ય છે. આવી લાગણીમાંથી અહિંસાની ઉત્પત્તિ સમજવી. સારાંશ કે, સ્વાર્થવશ બીજાને દુઃખ તથા ભય ઉત્પન થાય તેવી પ્રવૃત્તિમાત્ર હિંસા છે. તે પણ હિંસા છે તથા આસન ભવ્યતાના પરિપાકે જે વૃત્તિ કે પ્રવૃત્તિથી પોતાને અફ્સોસ, પશ્ચાતાપ અને દુઃખની લાગણી થાય તે પણ હિંસા છે. પોતાની વ્યવહાર પદ્ધતિથી ગમે તેને દુઃખ તથા ભય થાય અથવા બીજાના વ્યવહારથી આપણને દુઃખ તથા ભયની લાગણી સાથે શોક-સંતાપ, માનસિક પીડા અને વ્યાધિ થાય તે હિંસા છે. મતલબ કે સ્વ કે પરને દુઃખ તથા ભયની લાગણી થાય તે હિંસા જ છે. જે સર્વથા ત્યાજ છે. છેડવા લાયક છે. આ પ્રમાણે અહિંસા ધર્મ ની ઉત્પત્તિનું મૂળ કારણ તપાસ્યા પછી પણ કરેલા કર્મોનો ઉદયકાળ સૌ જીવોને એક સમાન ન હોવાથી ઉપરની વાતોનું વિશ્લેષણ કરવાની જરૂર છે. તે આ પ્રમાણે -
- ૩૧

Page #33

(૨) અહિંસાનું વિશ્લેષણ -
હિંસાને અર્થ પ્રાણનાશ તથા દુઃખ છે તથાપિ હિંસા જન્ય દોષનો આધાર તો પ્રમાદ અને રાગદ્વેષ જ છે. યદિ જીવનમાં પ્રમાદ અને રાગદ્વેષ જન્ય આસકિત ન હોય તો કેવળ પ્રાણનાશ હિંસાની કોટિમાં આવી શકતો નથી. કેમકે - મન - વચન અને કાયાની શ્રદ્ધથી સંયમ સ્વીકારેલો સાધક સંયમલક્ષી જ છે. માં જીવન ધારણ કરવાના પ્રશ્નો જ્યારે ઉપસ્થિત થયા હશે ત્યારે ગોચરી, પાણી, વિહાર વ્યાખ્યાન આદિ ના પ્રશ્નો પણ સામે આવ્યા હશે. માટે સંયમલક્ષી બધી પ્રવૃત્તિઓ કરવા છતાં પણ જીવનમાં યદી અપ્રમત અવસ્થા છે, કષાય અને વિષય વિનાનું જીવન છે. તો અપ્રમત અવસ્થાની તે ક્રિયાઓ હિસાજનક બનતી નથી. કેમકે જ્ઞાન તથા ચારિત્રના ઉપયોગવંત આત્માને કોઈ પણ જીવને મારવાની વૃત્તિ સમાપ્ત થઈ ગયેલી હોય છે. માટે જ કિયા એ કર્મ અને પરિણામે બંધ કહેવાય છે. તત્વાર્થ સૂત્રમાં પણ
પ્રમત્તયોત્િ પ્રાઇવ્યપરોપ હિંસા ” તેમ છમાં શિષ્યની સામે જ્યારે
“जले जन्तुः स्थले जन्तुराकाशे जन्तुरेवच ।
નનુમાને તો fમક્ષુરિંઝિ: ” આ શ્લોક આવ્યો હશે? ત્યારે ભયભીત બની ગુરૂને પૂછ્યું છે કે -
“कहं चरे कहं चिट्ठे, कह मासे कहं सये । (दशवैकालिक)
कहं भुजंतो भासंतो पावं कम्मं न बन्धइ ॥"
મારે કંઈ રીતે ચાલવું, ઊભા રહેવું, બેસવું, સુવું, ખાવું, અને બોલવું જેથી હિસાજન્ય પાપ લાગવા ન પામે, કેમકે – સંયમલક્ષી સાધકને પણ ક્રિયાઓ કર્યા વિના ચાલે તેમ નથી. અને જ્યાં ક્રિયાઓ છે ત્યાં કર્મો તો લાગતા જ હશે. પણ માનસિક પરિણામોમાં જ્યાં સુધી કષાયભાવ નહી હશે, તો રસબંધ અને સ્થિતિબંધનો અભાવ રહેશે. માટે જવાબમાં ગુરૂજીએ કહયું કે -
“ગર્વ રે વિકે ન મારે નાં સથે ! जयं भुंजतो, भांसतो पावं कम्मं न बन्धइ ।। (दशवैकालिक)" મતલબ કે - માનસિક, વાચિક તથા કાયિક પ્રવૃતિ માં પ્રમાદ, રાગદ્વેષ.
૩ર.

Page #34

ઈર્ષ્યા, અસૂયા નથી. તેવા ઉપયોગપૂર્વક કરાતી ક્રિયામાં હિંસા નથી. આગમમાં પણ
“અશુભ પરિણામ હેક નીવાવીરતિતોમર્યાસિ | जस्स उ न सो निमित्त संतोवि न तस्स सा हिंसा ||"
જીવને મારવાના અશુભ પરિણામ ન હોય તો તે ક્રિયાઓ હિસાજનક નથી. માટે જ પ્રમાદ પાપ છે, મૃત્યુ છે, રાગદ્વેષ પાપ છે અને તેમાં મરવું ભયંકર પાપ છે. પરિણામે બંધ એટલે કે શરીર દ્વારા કરાતી ક્રિયામાં કર્મબન્ધ પરિણામોના આધારે હોય છેજેમકે - (૧) મારવાની બુદ્ધિથી પ્રેરાઈને એક માણસ હાથમાં ડંડો અથવા થી લઇ બીજાની
પાછળ દોડી રહયો છે, યદ્યપિ બંનેની વચ્ચે હજી અંતર છે તો પણ વચ્ચે તેને પોલીસ પકડી લેશે અને કારાવાસમાં ધકેલી દેશે. હજી કોઈને માર્યો નથી તો પણ મારવાની બુદ્ધિથી જ ડંડો લઈ દોડી રહયો છે. અહીં મારવાની ક્રિયા નહી કરવા છતાં વેશ્યા તો મારવાની જ છે. માટે સંસાર તેને હિંસક માને છે.
(૨) જ્યારે ૮-૧૦ મહિનાના બાળકને હિંચકો દેનાર જે સર્વથા નિર્દોષ છે અપ્રમાદી
છે માં અકસ્માત હિંચકો તૂટી જાય, બાલુડે મરી જાય તો પણ નોકરને એકપણ ફેજદારી કલમ લાગુ પડતી નથી. કેમકે નોકરના એક પણ રોમમાં હિંસક ભાવનું અસ્તિત્વ નથી. માટે સંસાર તેને અહિંસક માને છે.
સારાંશ કે અપ્રમત્ત સાધકની જીવન ધારણ કરાતી પ્રત્યેક ક્રિયા હિંસક બની શકે તેમ નથી. તેના ભોજનપાણી અને વિચાર આદિ ક્રિયાઓ સંયમલક્ષી હોવાથી. હિંસકભાવ વિનાની છે. કૃત કર્મોને નિર્જરિત કરવાને માટે પણ શરીર ધારણ કરવું જેમ સર્વથા અનિવાર્ય છે. તેમ – સંયમની ગુણસ્થાનક શ્રેણીનું આરોહણ કરનાર સાધકને સર્વથા પરિમિત અને વિરસ ભોજન કરવાનું પણ અનિવાર્ય છે. તે કારણે ગૃહસ્થાશ્રમીને ત્યાં તેમના માટે જ બનેલું ભોજન સંયમીને સ્વીકારવાનું હોય છે જે વનસ્પતિજન્ય જ હોય છે નહીં કે પંચેન્દ્રિય પ્રાણીજન્ય. કારણ કે એકેન્દ્રિયત્ન અને પંચયિત્વ પ્રાપ્ત જીવોમાં પુણ્ય કર્મોની ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ સ્પષ્ટ દેખાતી હોવાથી ગૃહસ્થ ને ત્યાંથી સર્વથાનિર્દોષ - એટલે કે સાધુને માટે કંઈ પણ બનેલું નહી. તેવા ભોજન થી ઉદરપૂર્તિ થઇ જતી હોય તો પંચેન્દ્રિય પ્રાણીજન્ય ભોજન સર્વથા સર્વદા અને સર્વત્ર પાપ છે, મહાપાપ છે.
૨૨

Page #35

હસ્તીતાપસના અનુયાયીઓનું કહેવું છે કે, એકજ હાથીને મારી તેનું ભોજન કરવામાં આવે તો અનેક જીવોની હત્યાથી બચી શકાય છે. જવાબમાં જાણવાનું કે તમારી આવા પ્રકારની માન્યતા હરહાલતમાં પણ ઢક નથી. કેમકે - વ્યવહારમાં દેખાય છે કે – એક કસાઈ, ગાય અને કૂતરાને મારવા માટે તૈયાર થયો છે. છતાં દયાળુના કહેવાથી, બેમાંથી એકને બચાવવા ચાહે છે. ત્યારે સૌ કોઇનું દય ગાયને બચાવવાનું કહેશે, કેમકે – કુતરા કરતાં ગાયનું પૂણ્ય વધારે છે. વચ્ચે સમજી લેવું જરૂરી છે કે, દયાળુ ને કૂતરા પ્રત્યે રતિમાત્ર રોષ નથી જ. તેવી રીતે ગાય અને માણસમાં માણસને બચાવશે. રાજા અને માણસની વચ્ચે રાજાને તેવી રીતે રાજા અને મુનિ, મુનિ તથા આચાર્ય માટે સમજવું ઇત્યાદિ કારણો ને લઈ પંચેન્દ્રિય જીવોની હત્યાથી ઉદરપૂર્તિ કરવા માં પોતાને સંયમી કલ્પી લેવો તે અજ્ઞાન છે. કેમકે જ્યાં આહાર લોલુપતા અથવા ઇન્દ્રિયોની તુષ્ટિ પુષ્ટિ માટે પ્રાણીજન્ય આહાર લેવાતો હોય ત્યાં અહિંસાની કલ્પના કેવળ અજ્ઞાન છે પૂર્વગ્રહ છે. અને સામ્પ્રદાયિક રાગ અથવા ગતાનુગતિક વ્યવહાર છે. (૩) વધ્ય જીવોનું શરીર પરિમાણ, (કદ) તેમની સંખ્યા અને ઇન્દ્રિયો આદિની સંપત્તિ
ના તારતમ્યની દૃષ્ટિથી હિંસાના દોષનું તારતમ અવલંબિત નથી. પરન્તુ એક જીવને કે અનેક જીવોને મારનારના પરિણામ અથવા તેમના માનસિક જીવનની તીવ્રતા, મંદતા, સજ્ઞાનતા, અજ્ઞાનતા, અને બળપ્રયોગની ન્યૂનતા કે અધિકતા પર અવલંબિત છે. તત્વાર્થ સૂત્ર માં પણ કહયું છે કે “તમજ્ઞાતિ જ્ઞાતિમાવવીfધUવિશTખ્યપ્નવિષે ...” મતલબ કે વધ્ય જીવનું શરીર કીડી જેટલું નાનું હોય કે હાથી ના શરીર જેટલું મોટુ હોય, જીવ એક હોય કે અનેક હોય, એકેન્દ્રિય હોય કે પંચેન્દ્રિય હોય, તેમને મારવાના સમયે જીવઘાતક આત્મા, તીવ્ર કે મન્દ ભાવમાં, જ્ઞાત કે અજ્ઞાતભાવમાં આવીને શરીરની કે શસ્ત્રની શકિતનો જેટલા પ્રમાણમાં ઉપયોગ કરશે તેટલા પ્રમાણમાં
જીવ હત્યાનું પાપ બાંધશે. આનાથી સમજી લેવાનું સરળ બનશે કે - નાના કદના જીવનો વધ નાનું પાપ અને મોટા કદના પ્રાણીના વધ નું પાપ મોટું હોય છે. તેવી ભ્રાન્તિનો વિચ્છેદ થઈ જાય છે. જીવોની હિંસા પણ કેટલી ભયંકર હોય છે?
માંડવ્ય ઋષિ સ્થિર ચિત્ત, સત્યવાદી અને શાસ્ત્રોના પારગામી હતાં. અત્યન્ત વૃદ્ધાવસ્થાના કારણે એકદા પોતાની કુટીર (ઝુંપડી)ની બહારના ઓટલા પર ધ્યાનમગ્ન

Page #36

હતાં. પરમાત્માના ધ્યાનમાં એકાગ્ર બનેલા મહર્ષિ હિંસા, અસત્ય, ચૌર્યકર્મ, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહની માયાથી લગભગ મુકત હોવાના કારણ, મન-વચન અને કાયાથી નિર્ભય હતાં, તેમ છતાં કોઈ ભવના કરેલા કર્મો ચિત્ર-વિચિત્ર હોવાથી સર્વથા નિર્દોષ વ્યકિત પણ કલંકિત બનવા પામે છે.
અનાદિકાળથી પ્રત્યેક જીવોના કર્મો પૃથક્ પૃથક્ હોવાથી, હિંસા અને અહિંસા સત્ય અને અસત્ય, ચોરી અને સાહુકારી, મૈથુન અને બ્રહ્મચર્ય તથા પરિગ્રહ અને સંતોષ આદિના દ્વન્દ્વો પણ આત્માની સાથે જ રહેનારા હોવાથી ગમે તેટલા સત્યુગોમાં પણ અહિંસાદિ કે હિંસાદિ તત્વોનું અસ્તિત્વ કે નાસ્તિત્વ સર્વાંશે ન હતું. મતલબ કે ધર્મ અને અધર્મના દ્દો પણ અનાદિ કાળના છે માટે, કર્માણુઓથી સર્વથા મુકત બનેલા અરિહંત પરમાત્માઓને ઘેડીને, જીવાત્મામાં. આ બંને તત્વો સઁવાંશે કે અલ્પાંશે તારતમ્ય ભાવે વિદ્યમાન જ હોય છે. આ કારણે જ એક દિવસે ગામના રાજાજીનોં ખજાનો લુંટાયો, જે હાથે આવ્યું તેના પોટલા બાંધીને ચોરો ભાગવા માંડયા. સૈનિકોને ખબર પડી અને ચોરોને પકડવા માટે ચારે દિશાઓમાં ઘોડેસવારો દોડયા. ચોરોની હિંમત તૂટવા લાગી અને પાસે રહેલા માંડવ્ય ઋષિના ઝુંપડામાં પોટલાઓને મૂકી બીજી દિશા માં ચોરો ભાગી ગયા. સૈનિકો પણ ઝુંપડી પાસે આવી ગયા હતાં. અને તપાસ કરતાં ચોરોયેલો માલ (ખજાનો) ત્યાં મળી જવાથી. થોડી પૂછપરછ કરતાં જ્વાબ ન મળવાના કારણે રાજાજીને ફરિયાદ કરી અને કાચાકાનના રાજાએ શૂળી પર ચઢાવી દેવાની આજ્ઞા કરી અને આજ્ઞા પ્રમાણે મહર્ષિ ને શૂળી પર લઇ ગયા અને ચઢાવી દીધા. પરન્તુ દેવાવિતં નર્મસતિ જ ધમ્મે સયા મણો' એટલે કે જેમનું મન અહિંસાદિ તત્વોના રંગમાં રંગાયેલુ હશે દેવો પણ તેમની સુરક્ષા કર્યા વિના રહેતા નથી. ફ્ળસ્વરૂપે શૈલીની અસર મહર્ષિને નથી થઇ, સૈનિકો વિસ્મય પામી રાજાને સંદેશો આપવા ગયા, અને રાજા ને ભાન તથા શાન આવ્યું, ઋષિને ચૂલીથી નીચે ઉતારવામાં આવ્યા, રાજાજી નમી પડયા, માફી માંગી, ઋષિજી આશ્રમમાં આવ્યા. રાજાજી મહેલમાં ગયા. અહિંસાદિ તત્વો નો આરાધક માંડવ્ય ઋષિ વિચારે છે કે, 'શૂલી પર ચઢાવવાની લાયકાતવાળા કર્મો મેં ક્યારે કર્યા હતાં? વર્તમાન જીવનમાં મેં એકપણ પાપ કર્યુ હોય તેની મને ખબર નથી તો પછી શૂળીની સજા મને શા માટે થઇ? આવું વિચારીને માંડવ્ય ઋષિ સીધા ધર્મરાજા પાસે આવ્યા અને પૂછ્યું કે આવી ભયંકર સજા મને શા કારણે મળવા પામી છે? જ્વાબમાં ધર્મરાજા એં કહયું કે ઋષિજી તમે જ્યારે બાલ્યકાળમાં હતાં ત્યારે નાના કદના ક્ષુદ્ર જન્તુઓ જેવા કે તીડ, માખી, મચ્છર, કીડી, માંકડ, જુ
૩૫

Page #37

લીખ આદિને પકડી પકડી ને સતાવતા હતા માટે લઘુમાં લઘુ પુણ્ય કર્મનો ફળાદેશ જેમ મોટો હોય છે તેમ નાના માં નાનું પાપકર્મ પણ મોટા ફળને દેવાવાળું હોય છે.
મુનિજી ! મરનાર પાણીનું શરીર ન્હાનું હોય કે મોટુ તે મહત્વનું નથી પણ મારનાર, જીવહત્યા કરનારનો આશય જ મહત્વનો છે. બાલ્યાવસ્થા નિર્દોષ હોય તો પ્રશંસનીય છે. પરન્તુ અજ્ઞાનાવસ્થામાં ઢંકાયેલી બાલ્યાવસ્થા નિર્દોષ નહી પણ સદોષ જ હોય છે, પુણ્ય કર્મોને કારણે જન્મ લેનારો જાતક સુવર્ણના પારણા માં ઝુલી શકે છે પણ સાથે સાથે પાપકર્મો નો ભાર હોય ત્યારે ઘુંટણથી કે પગથી ચાલનારો બાલક પણ જીવોને મારતો, ચગધતો જાય છે અને જેમ જેમ મોટુ થતું જાય છે તેમ તેમ કલ્પના માં પણ ન આવે તેવી ગંદામાં ગંદી પાપચેષ્ટાઓ પણ કરતો હોય છે. માટે જ “વજ્ઞાનેનાડડવૃત્તિ જ્ઞાને તેને મુક્તિ નવ: સારાંશ કે અજ્ઞાન અવસ્થા પાપપૂર્ણ જ હોય છે. ત્રીષજી! પ્રપંચ, જૂઠ, ચોરી મૈથુન, આદિ પાપ સમજદારીથી કરાય કે અસમજદારીથી કરાય. ફળાદેશમાં અન્તર પડતું નથી.
ઉત્તેજિત થયેલા શ્રેષજી એ ધર્મરાજાને શાપ આપ્યો કે - તમે મનુષ્ય યોનિમાં અવતરજો અને તેમજ થયું. દેવયોનિનો ત્યાગ કરી મનુષ્યાવતારને પામેલા તે વિદુર ના નામે પ્રસિદ્ધ થયા જે શરીરથી કૌરવોના પક્ષમાં રહયાં અને આત્માથી પાંડવોના પક્ષમાં. (શાબ્દિક ફેરફાર સાથે રાન્ગોપાલાચાર્યનું મહાભારત) માનસિક હિંસા પણ કેટલી ભયંકર હોય છે?
દ્વાદશાંગીમાં અગ્યારમુ અંગ વિપાક સૂત્ર છે, જેના દ્ધા અધ્યાયમાં ચારજ્ઞાન ના ધારી, અને ભાવદયાની ચરમસીમામાં પ્રવિણ, ભગવાન ગૌતમ સ્વામીના પૂછવ્વાથી. ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ નીચે પ્રમાણેની વાત કહી છે. મથુરા નગરીમાં સિરિદાસ નામે રાજા હતો, બધુ સિરિ નામે તેને ભાર્યા હતી, નંદીવર્ધન પુત્ર યુવરાજ પદે હતો. સુબધુ અમાત્ય હતો અને રાજાને વિશ્વાસપાત્ર ચિત્રક નામે હજામ (નાપિત) પ્રતિદિન રાજાના હજામત કરનારો હતો. રાજારાણીના ખોળામાં લાડપૂર્વક પોષાયેલો રાજકુમાર પણ મોટો થતો ગયો.
જન્મ લેનારા માનવમાત્રની પાછળ પૂર્વભવના સંચિત એટલે સ્ટોકમાં પડેલા કર્મોનો ઉદય પણ નિશ્ચિત હોય છે. તેના કારણે જ વૈરી કે મિત્ર જ્યાં જન્મેલો હોય ત્યાં જ અર્થાત્ તેની ફેમીલી માં જ જન્મ લેવો લગભગ અનિવાર્ય
૩૬

Page #38

છે. માતા-પિતા તથા જન્મ લેનારા પુત્રના કર્મો સર્વથા ભિન્ન હોવાથી જ સૌને તેવા પ્રકારના જ ભાવ અને ચેષ્ટાઓ કર્યા વિના બીજો માર્ગ નથી. તે કૃતકર્મો રાગના કે દ્વેષના દોરડા માં બંધાયેલા હોવાથી. યથાસમયે તેનો ઉદયકાળ પણ નિશ્ચિત છે. આ કારણે જ પોતાના લાડકવાયા પુત્ર પ્રત્યે, માતા પિતા ગમે તેટલી માયા રાખે તો પણ જન્મ જન્મના વૈરી, પુત્રરૂપે પણ અવતરિત થઇને અત્યુટ વૈરભાવમાં આવી ગમે ત્યારે પણ પોતાના પિતાનો હાડવૈરી બની શકે છે. આ કારણે પૂર્વભવના વૈરી રાજકુમાર ના મનમાં પોતાના પિતાને મારીને પણ રાજ્ગાદીને પોતાને સ્વાધીન (કબજે) કરવાની ભાવનાનો ઉદ્ભવ થાય છે વધે છે અને ટે ચિત્રક નામના હજામને દ્રવ્ય તથા સત્તાનો લોભ આપીને તૈયાર કરે છે. લોભાન્ય હજામ રાજકુમારની વાતને માન્ય કરે છે. એક દિવસે રાજાની હજામત કરતાં કરતાં તેનો હાથ ધ્રુજ્વા લાગ્યો. ચતુર રાજા સમજી ગયો, સૈનિકોને સંદ્વૈત કર્યો અને તે પ્રમાણે નાપિતને બાંધી લીધો. રાજાની પાસે લાવ્યો, મૃત્યુદંડનો ભય બતાવ્યો અને હજામે સર્વ વૃતાન્ત કહયો. રાજા ને ક્રોધ નો પાર ન રહયો. પૂર્વભવના ધૃત કર્મોમાં કેટલાક એકપક્ષી હોય છે અને કેટલાક દ્વિપક્ષી હોય છે. પિતાપુત્રનું વૈર દ્વિપક્ષી હોવાથી. ક્રોધ ની મર્યાદાથી બહાર ગયેલા રાજાએ વિચિત્ર પ્રકારે રાજકુમારને રાજ્ગાદી આપવાનો નિર્ણય કર્યો. તે અનુસારે હજારો માણસો બેસી શકે તેવો મંડપ તૈયાર કરાવ્યો, મોટા ઠાઠમાઠથી. હાથી, ઘોડા અને ઉટ સવારો પણ હોય. વાંજિત્રો અને હજારો માણસો પણ સાથે હોય તે રરીતે શણગારેલા રાજકુમાર ને મંડપમાં લાવવામાં અને તૈયાર કરેલી લોખંડની ખુરશી પર બેસાડવામાં આવ્યો. ચારે તરફ તારથી બાંધી લેવામાં આવ્યો. તેવા સમયે ભગવાન મહાવીર સ્વામીની આજ્ઞા લઇ ગોતમ સ્વામીજી ગોચરી માટે ફરતાં હતાં. આવા વરઘોડાને જોઇ કુતૂહલવશ બની, તેઓ પણ મંડપ સુધી સાથે આવ્યા. રાજાએ સૈનિકોને આજ્ઞા કરી અને મોટી મોટી ભઠ્ઠીઓ માં લોખંડ, તાંબા અને સીસાને ઉકાળી દેવામાં આવ્યા હતા. તેમાંથી કમંડલ ના કમંડલ ભરી રાજપુત્રનો અભિષેક કરતાં હતાં. તે પછી હાથી, ઘોડા અને ગધેડાનું મૂત્ર તેની પર ઢોળવામાં આવે છે. તે સમયે અશ્રાવ્ય અને અદર્શનીય તે રાજકુમાર ની દયામણી અવસ્થાને જોઇ હજારોની સંખ્યામાં રહેલા માનવો પણ ચીચીઆરી કરી રહયાં હતાં. ત્યાર પછી ગરમાગરમ લોખંડના સળીયા તેના શરીર પર ફરી રહયાં હતાં. આ જોઇ ગૌતમસ્વામીજી વિચારે છે કે
-
“न मे दिट्ठा नरया वा नेरइया
अयं पुण पुरिए निरयपडिरुपितं वेयणं वेयेर ॥”
(વિપાનસૂત્ર)
૩૭

Page #39

મેં નરકભૂમિ જોઈ નથી. ત્યાનાં જીવોની ભયંકરતમ વેદનાઓ પણ જોઈ નથી, પણ મારી આંખ સામે આ પુરુષ નરકભૂમિની વેદના કરતાં પણ ભયંકરતમ વેદના ભોગવી રહયો છે. અને અત્યન્ત કંપિત થયેલા ગૌતમસ્વામી સમવસરણમાં આવી ભગવંતને પૂછે છે કે હે પ્રભો ! જેને મેં પ્રત્યક્ષ કર્યો છે, તે આટલો બધો રૂપાળો માણસ ક્યાં ભવના કર્મો ભોગવી રહયો છે. જવાબ માં ભગવંતે કહયું કે હે ગૌતમ! સિંહપુર નગર માં સિહરથ રાજાને દુર્યોધન નામે કોટવાલ હતો. વિશ્વાસુ હોવાના કારણે રાજાએ એક ગામના કોટવાલ તરીકે સ્થાપિત કર્યો. જેમ જેમ સમય વ્યતીત થતો ગયો તેમ તેમ સત્તાન અને શ્રીમંતાઈનો નશો ચઢતો ગયો. આજે આ સત્તા મારા હાથમાં છે આવતી કાલે બીજાના હાથમાં જશે માટે શ્રીમંતાઇ જેટલા પ્રમાણમાં ભેગી થાય, તેવી રીતે સત્તાનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ. આવું વિચારીને પ્રશ્નના હિતને હાનિ પહોંચાડી તે પણ ટેક્સો વધારવામાં, સિપાઇઓ દ્વારા ટેક્સો ને ઉધરાવવામાં મોટા વ્યાપારો પોતાના હાથમાં લઇ તે દ્વારા લખલૂટ દ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરતો ગયો. દરેક પ્રસંગ પર તમે આવે તેવા ગુંડાઓ - દાદાઓ અને બદમાશોને પોતાના પક્ષમાં લઈ. પ્રજાને હેરાન-પરેશાન ઉપરાંત બેનબેટીઓના શીયલરક્ષણની પણ પરવાહ કરી નથી. પશુહત્યા, પક્ષીહત્યાનો વધારો કર્યો. મતલબ કે - જે રીતે પોતાના ગજવામાં, તિજોરીમાં છેવટે પોતાના ઘરના આંગણા પણ સુવર્ણ, ચાંદી, હીરા, મોતી, પુખરાજ થી ભરાઈ જાય તેવી રીતે બીજાઓ પર જુલ્મ ગુજારીને પણ દ્રવ્યને વધારતો ગયો. અને એક દિવસે રાજાજીને મારીને પણ તેમનું રાજ્ય કબજે કરવાના મનસુબા કર્યા. છેવટે રાજાના સૈનિકેથી પકડાઈ ગયો, અને કૂતરાના મોત મરતો તે દુર્યોધન છઠ્ઠી નરકભૂમીનો અતિથિ બનવા પામ્યો. ત્યાં ભયંકરતમ વેદનાઓને ભોગવતો તે દુર્યોધન પાપી-સંસ્કારોને લઈ આ રાજાનો પુત્ર બન્યો છે. માટે બાપને મારી તેમનું રાજ્ય સ્વાધીન કરવા હજામને સાધ્યો. પણ આ ભવે પણ તેની ઇચ્છા પૂર્ણ થઈ નહી,અને જેવો આવ્યો હતો તે મનુષ્ય ભવનો ત્યાગ કરીને દુર્ગતિનો માલિક બન્યો. માટે જ તીર્થંકર પરમાત્માઓએ દ્રવ્યહિંસા અને ભાવહિંસાનો પાપ સ્વરૂપે કહી છે. (વિપાક સૂત્ર ૬ અધ્યાય)
“પાણાતિપાત પાપ સમાપ્ત
૩૮

Page #40

(૨) મૃષાવાદ (અસત્ય)
મૃષા એટલે જૂઠ અને વાદ એટલેં બોલવું પદાર્થમાત્રનું સ્વરૂપ જ્ઞાની ભગવંતોને જે રૂપે ચક્ષુગોચર છે તેનો અપલાપ કરવો, અને પદાર્થ જેવા સ્વરૂપે છે જ નહીં તેને તેવા સ્વરૂપે સ્વીકાર કરવો તેને મૃષાવાદ કહેવાય છે. જે હિંસા (પાણતિપાત) નો પર્યાય છે અનાદિકાળના સંસારમાં મોહમિથ્યાત્વના નશામાં આત્મા પ્રમાદી બનેલો હોવાથી તેની બોલવાની ભાષા, વ્યવહાર, વ્યાપાર તથા મન-વચન અને શરીરની ક્રિયાઓમાં કોઇક સમયે કે કોઇક સ્થળે પરજીવોની અને કોઇક સમયે કે કોઇક સ્થળે સ્વજીવનની હિંસા રહેલી હોવાના કારણે આત્માના પ્રતિપ્રદેશે હિંસાના કુસંસ્કારો રહેલા હોવાથી જીવાત્માને મૃષાવાદી બનતા વાર લાગતી નથી. માટે જ મૃષાવાદ હિંસાનો પર્યાય કહેવાયો છે. સારાંશ કે જે હિંસક છે તે મૃષાવાદી છે અને જે મૃષાવાદી છે તે હિંસક છે પછી ચાહે દ્રવ્યહિંસક હોય કે ભાવહિંસક હોય. મૃષાવાદ (અસત્ય) એટલે શું?
અદમ્ય પુરુષાર્થ વડે જે ભાગ્યશાળીએ પોતાના આચાર-વિચાર અને ઉચ્ચાર પર ભાવઅધ્યાત્મનો રંગ લગાવી દીધો હશે, શાસ્ત્રકારોએ તેમને સજ્જન (શિષ્ટ) યાં છે તેમની વચ્ચે જે ભાષા બોલાય તે સત્યભાષા છે. તેનાથી વિપરીત અસત્યભાષા છે. યુકિતયુકત ધર્મ ભાષા સમીચીન ભાષા છે. જે ભાષા બોલવાથી શ્રોતામાત્રને વિશ્ર્વાસ આવે તે ઋ ભાષા છે તેનાથી વિપરીત અનૃત ભાષા છે. જે પદાર્થ (તત્ત્વ) જેવા સ્વરૂપે છે તેને તે રીતે બોલવું તે યથાતથ ભાષા છે તેનાથી વિપરીત અયથાતથભાષા જાણવી. સારાંશ કે, સ્વાર્થવ, વિષય-વાસના કે લોભવશ, અથવા ખોટી પંડિતાઇ કે માયામૃષાવાદને પોષનારા ક્રિયાકાંડોની માયાજાળમાં લોકોને કિંકર્તવ્યમૂઢ બનાવવા તે અસત્યભાષા છે, અલીક ભાષા છે. “અન્નતિ વાતિ સાત્ત્તિાંત અલી” જેનાથી સદ્ગતિ, સદ્વિચાર અને સદ્ભિવેકનો નાશ થાય તે અલીક જૂઠભાષા છે.
-
હૈયાના મંદિરમાં હિંસાદેવીનું સામ્રાજ્ય જામેલું હોય ત્યારેજ માનવની ભાષા ધર્મના નામે, તત્વોના નામ પણ અસત્યપૂર્ણ હોય છે. આ કારણ જ તત્વાર્થસૂત્રમાં “અસમિધાનમૃતૃત” સદ એટલે વિદ્યમાનતા અને પ્રશંસા, આ બંને અર્થોનો ત્યાગ કરી અસ ્ બોલવું તે અમૃત (જૂઠ) ભાષા છે. યોગશાસ્ત્રમાં તેના ચાર પ્રકાર કહયા છે.
૩૯

Page #41

(૧) ભૂતનિબવ (૨) અભૂતાવન (૩) અર્થાન્તર (૪) ગર્દી આ ચારે પ્રકારોને કંઇક વિસ્તારથી જાણીએ. (૧) ભૂતનિબવ - .
આત્મા છે, સંસાર છે, ચારે ગતિઓ છે, તેમાં પરિભ્રમણ કરનાર જીવો પણ છે. કર્મોનું ઉપાર્જન અને નાશ પણ છે જે સર્વે જીવોને સ્વસંવિદિત છે. આવા અનાદિકાળના વિદ્યમાન આત્માનો નિષેધ કરવો તે ભૂતનિદનવ નામનું અસત્ય ભાષણ છે. (૨) અભૂતોદ્ભાવન
બીજા પ્રકારનું અસત્ય બોલનારા ભાગ્યશાળી આત્માનો સ્વીકાર કરે છે. પરન્તુ અજ્ઞાનગ્રન્થિઓ, પૂર્વગ્રહ, મતાગ્રહ અથવા સંપ્રદાયવાદમાં ફસાયેલા હોવાથી. આત્મા કેવો છે ત્યારે જવાબમાં તે કહેશે કે ચોખાના દાણા જેવડો, અંગૂઠા જેવડો તથા શ્યામ અને પંચ ભૂતોથી ઉત્પન્ન થઈ તેમાંજ પાછે વિલીન થનારો છે. આના જવાબમાં જૈનશાસનનું કહેવું છે કે – “આત્મા ચોખા કે અંગૂઠા જેવો નથી પણ શરીરવ્યાપી છે. કેમકે-પગના તળીએ કાંટો કે કાંકરો વાગ્યો હોય તો તેની અસર શરીરવ્યાપી આત્માને તે જ સમયે પહોંચી જાય છે. દૂધમાં વ્યાપીને રહેલા ધીની જેમ આત્માને પણ શરીરવ્યાપી માનવાથી જ સુખ-દુઃખનો અનુભવ સરળતાથી થઇ શકે છે. પૃથ્વી - પાણી - અ - વાયુ અને આકાશ આ પાંચે ભૂતો સ્વયં જડ હોવાથી ચૈતન્યસ્વરૂપી આત્મા તે જડ તત્વોમાં થી ઉત્પન્ન થાય તે સર્વથા અશક્ય છે. અન્યથા આજના વૈજ્ઞાનિકો પાંચભૂતોને ભેગા કરીને અગણિત આત્માઓને ઉત્પન્ન કરી શક્યા હોત? પાણીને પરપોટો પાણીમાંથી ઉત્પન્ન થાય, ફૂટે અને પાછે પાણીમાં મળી જાય છે. આવી રીતે આત્માને માનવા જતાં તેનું સંસારી વિશેષણ નિરર્થક જશે. જે કોઈને પણ ઈષ્ટ નથી. આ વિષયનો વિસ્તાર મારા લખેલા “ભગવતીસૂત્રસારસંગ્રહ” -પ્રશ્ન વ્યાકરણ અને અનુયોગ દ્વાર સૂત્રોમાંથી જાણી લેવો. પ્રતિશરીર - જૂદા જૂદા આત્માઓને નહીં માનવાના કારણેજ જગતમાં અકિરિયાવાદની ઉત્પત્તિ થતી હિંસા, દુરાચાર, ભોગવિલાસ આદિ પાપ વધવા લાગ્યા છે. અને ઈતિહાસ પણ સાક્ષી આપે છે કે કથિત ધર્મોની આડમાં ગુપ્ત નાસ્તિકતા, શરાબપાન આદિ ગુમ કે અગુપ્ત પાપો વૃદ્ધિગત થયા છે.
૪૦

Page #42

(૩) અર્થાન્તર ભાષા
એટલે કે - એકવાતને, એક દ્રવ્યને અને ધર્મને અન્યરૂપે એટલે કે અર્થ નો અનર્થ થાય તેવી રીતે કહેવો તે અર્થાતર છે, જેમકે - આત્માનું સત્યસ્વરૂપ અહિંસાદિધર્મ છે. કેમકે અહિંસાના પાલન માટે, સત્ય બોલવા માટે, અચૌર્યને માટે, બ્રહ્મચર્ય માટે કે સંતોષવૃત્તિ માટે કોઇને કંઇપણ પ્રયત્ન કરવો પડતો નથી. આવા પ્રકારના આત્માના સ્વધર્મને યજ્ઞયાગાદિમાં પરિવર્તિત કરવો તે અર્થાન્તર છે. મૃત્યુને પામ્યા વિનાના શરીર માત્રમાં આત્મતત્વ રહેલું હોવાથી જીવતા પશુઓને, યજ્ઞયાગના નામે મારી નાખવા, કાપીનાખવા તે આત્માનો સ્વધર્મ ક્યારે પણ થઇ શકતો નથી. માટેજ જૈનશાસને અર્થાન્તર વચનને અસત્યસ્વરૂપે સ્વીકાર્યુ હોવાથી સદાને માટે પાપભીરૂ આત્માઓએ તેવી ભાષા છેડી દેવા માટેજ આગ્રહ રાખવો. હિતાવહ છે.
પ્રત્યેક શબ્દનો અર્થ રૂઢ તથા વ્યુત્પત્તિ જન્મ યૌગિક પણ હોય છે. જેમ “છતીતિ ગો” આ વ્યુત્પત્તિને માન્ય રાખીએ તો માનવ પણ ચાલે છે અને ગાય પણ ચાલે છે. પણ અહિં રૂઢ અર્થ લેવાનો હોવાથી ગો એટલે ગાય (cow) અર્થ લેવોં ઇષ્ટ છે. તેવી રીતે બધા શબ્દોના અર્થો રૂઢ માનવા જઇએ તો પૂરો સંસાર સૌને વિસંવાદ રૂપે બની જતાં અનિષ્ટ થશે. માટે યથાશક્ય યૌગિક અર્થ ઠીક રહેશે. “ન ખાયતે કૃતિ અન:" ત્રણ વર્ષની જૂની ડાંગર ઉગતી નથી માટે તે ડાંગર અજ કહેવાય છે. વૈદિકમતે બ્રહ્માજી પણ જન્મતા નથી. માટે અજ કહેવાય છે. આવી સત્યસ્વરૂપ પરિસ્થિતિમાં અજ નો અર્થ બકરો કોણે કર્યો? શા માટે કર્યો? ત્યારે માનવાનું સરળ રહેશે કે, વૈદિક ધમિઓમાં માંસાહારે જ્યારે મર્યાદા મૂકી દીધી હશે ત્યારે અજનો અર્થ બકરો મનાયો હોવો જોઇએ.
સય્યિદાનન્દ, અજરઅમર, પરમાત્મસ્વરુપ આદિ આત્માના વિશેષણોને સાર્થક બનાવવાને માટે આત્માને શાકાહારી, દુગ્ધાનુપાન અને સાધુ હો. તો પૂર્ણ અને ગૃહસ્થાશ્રમી હોય તો તેની મર્યાદામાં સ્થિર રહેવું જોઇએ. આર્યદેશ અને આર્યખાનદાનનો આ ધર્મ અનાદિકાળનો છે. છઠ્ઠાં “ન માંસમક્ષળે તોપો ન મલેન ન = મૈથુને” આવા પ્રકારની સૂકિતઓ, વેદોમાં. સ્મૃતિઓમાં પ્રવેશ શા રીતે પામી ? આ કારણેજ અર્થનો અર્થાન્તર કરનાર વચનો સત્યસ્વરૂપે નથી પણ અસત્ય સ્વરૂપે
જ છે.
(૪) ગર્હા એટલે અપ્રશસ્ત, અસભ્ય અને નિદાત્મક ભાષા અસત્ય ભાષા છે, મોહમાયામાં ફસાયેલા જીવોને પોતાની જીભ પર કંટ્રોલ હોતો નથી, માટે જ્યારે
૪૧

Page #43

ને ત્યારે અમુકને મારી નાખ, તેના પગ ભાંગી નાખ, આ ચોર છે, બદમાશ છે, કુર્કમી છે ઈત્યાદિ ભાષાઓમાં હિંસકતા રહેલી હોવાથી નિંદનીય છે. પરમાત્માની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાય?
સંકટ અને સંતાપપૂર્ણ સંસારમાં પોતાની બગડેલી પરિસ્થિતિમાં પરમાત્માનું નામસ્મરણ કરવાનું સૌ કોઈને થાય તેમાં વાંધો નથી, પણ વિચારવાનું રહેશે કે તેવાઓ શું પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર કરી શકવાના છે? અથવા તેમને પરમાત્મા શું મળી ગયા હશે? આ બધા પ્રશ્નોનો જવાબ સ્વાર્થી, પંડિતમૂર્ખ પંડિતો ગમે તે આપી શકે. પરન્તુ તેવા જવાબોમાં સત્યાર્થ કેટલો? માયાવી સંસારની માયાજાળમાં ફક્સાયેલાઓને સ્વરૂાઓમાં ગમે તે દૃશ્યો દેખાતા હોય, તેથી નિરંજન, નિરાકાર પરમાત્મા શું મેઈને પણ સ્વપ્નમાં આવી શકતા હશે? આના જેવા બીજા પ્રશ્નોના જવાબમાં જૈન શાસ્ત્રો કહે છે કે, જેમનું જીવન દ્રવ્ય અને ભાવની માયાથી, ૫ટી, હિંસક અને લુચ્ચાઇ ભરેલું હોય તેમને પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર થતો નથી. પોતાની બડાઈ મારવા ખાતર તેવી વાતો કરી શકે છે પણ તેમાં તલ્મ જરા પણ હોતું નથી.
હિંસક માણસમાં પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ આજે કે કાલે જૂઠ વચન, ચૌર્ય કર્મ, મૈથુનપરિગ્રહ અને ધાદિ પાપો નું આવાગમન શકય બને છે તેથી માનવનું મન જ તેવા પ્રકારે ઘડાઈ ગયેલું હોવાથી પોતાને ફાયદો થાય કે –
ન થાય અથવા નુકશાન સામે દેખાતું હોય તો પણ આદતનો લાચાર બનેલો તે જૂઠ ભાષાને બોલ્યા વિના રહેવાનો નથી. પછે ચાહે તેનું કારણ ૧૮ પાપસ્થાનકોમાંથી ગમે તે હોઇ શકે છે. “માયામાં મિથ્યાત્વરે પ્રાણી – આ ન્યાયે પણ અસત્યાદિ જીવનમાં મિથ્યાત્વનો અધિકાર જોરદાર હોવાથી અથવા તેને દબાવી દેવા માટે આત્મિક પુરુષાર્થ મરી પરવાર્યો હોવાથી પ્રાયઃ કરી અનન્નાનુબધી કષાયોની હાજરી પણ નકારી શકાતી નથી. માટે અસત્યજીવનના માલિક ને ભાઈ. (૧) અમૃત - એટલે જેમાં સચ્ચાઇ નથી તેવી ભાષા. (૨) પરુષ - ધિના આવેશમાં કઠોર ભાષા. (૩) પિશુન - બીજાની ચાડી ખાતી ભાષા. (૪) અસભ્ય - પાંચ માણસોની વચ્ચે ન બોલાય તેવી ભાષા
૪૨

Page #44

(૫) ચંચલ - મન-વચન અને કયામાં પ્રવેશેલી વકતાપૂર્વકની ભાષા (૬) મલીન - આત્મા અને મનની મલીનતાથી બોલાતી ભાષા. (૭) વિરલ - કંઈક છુપાવીને મરતાં મરતાં બોલાતી ભાષા.
ઉપરાન્ત બીજાને ભ્રમમાં નાખે, શ્રોતાને કડવી લાગે, સ્પષ્ટતા વિનાની સંદિગ્ધ ભાષા, નિચિતાર્થ વિનાની ભાષા, તૂટતા શબ્દવાળી ભાષા, ઉદારતા વિનાની ભાષા, તુચ્છ શબ્ધવાળા ભાષા, ગન્દી ભાષા, બીજાના મર્મોને ભેદનારી ભાષા, અશ્લીલ ભાષા, રાગ-દ્વેષ અને ઈષ્યપૂર્ણ ભાષા, વૈરવિરોધને ઓકતી ભાષા, વાચાલ ભાષા, સમય વીત્યા પછી ભાષા, ગર્વિષ્ટ ભાષા આદિ બોલાતી ભાષામાં કયાંય પ્રાણાતિપાત, ક્યાય મૃષાવાદ, કંયાંય મૈથુન તો ક્યાચ પરિગ્રહ આદિના પાપો રહેલા છે. રાજ્યવિરુદ્ધ, દેશવિદ્ધ, સમાજ, ધર્મ તથા માનવતાની વિરુદ્ધ કર્મ કરનારા શું સત્યભાષા બોલતા હશે? માટે આવી ભાષા ગમે તેવી મધુરી હોય તો પણ મહાજનને પંડિતને, મહાપંડિતને પણ બોલવા લાયક નથી. હવે આપણે સમજી શકીએ એ કે - જુઠી ભાષા જુઠ જીવન અને જુઠો વ્યાપાર પોતાના આત્માને માટે કેટલો બધો નુકશાનકારક છે. સંખ્ય, અસંખ્ય જીવો સાથે અસત્ય વ્યવહારના મૂળમાં હિંસાદિ રહેલા હોવાથી તે જ્યારે બીજાઓને માટે જઠ બોલશે, જઠી સાક્ષી દેશે અથવા બીજાની વસ્તુને, આભૂષણોને જમીન કે જોર (પરસ્ત્રી) ને પચાવી દેવાના ભાવ રાખશે ત્યારે નિશ્ચિત છે કે સામેવાળાના ગુમ કે અગુમ શાપ લાગ્યા વિના રહેવાના નથી. ફળસ્વરૂપે દેવદુર્લભ માનવાવતાર, સુંદરતમ રૂપરાશિ મેળવ્યા પછી પણ મૂંગાપણ, બુદ્ધિમાં જડતા, મગજની વિકૃતિઓ, ઇન્દ્રિયોની કમજોરી, બોલી શકવાની અસમર્થતા, હલ્કી ગંદી ભાષા, મુખ તથા દૂતોની દુર્ગધતા, આદિ પૂર્વભવીય અસત્યભાષાના ફળો છે.
કન્યા, ગાય, ભૂમિ, પારકાની થાપણ અને જુદી સાક્ષી આદિથી સંબંધિત - અસત્ય ભાષા પણ છેડવી. લગ્નની ભૂમિકાને પ્રાપ્ત થયેલી કન્યાને માટે અસત્ય બોલવાથી તેની જીન્દગી બગડશે, સગપણ તૂટશે અથવા તેને રડી રડીને જીન્દગી પૂર્ણ કરવાનો અવસર આવશે. બીજાનું દ્રવ્ય, મકાન, આભૂષણનું ન્યાસાપહરણ કરવું એટલે કે – આપણી ખાનદાની કે બાપદાદાઓના વિશ્વાસે કોઈએ આપણે ત્યાં દ્રવ્યમકાનાદિ પણ મૂકી તેને લોભમાં આવીને પચાવી લેવાની ભાવનાથી સામેવાળાને મરવા જેવી અવસ્થા પ્રાપ્ત થશે. આ કારણે સૌનું અહિત કરનારું. વિશ્વાસઘાત
૪૩

Page #45

કરનારું અને પૂર્વભવીય પુણ્ય કમીનું દેવાળું કઢાવનારું અસત્યભાષણ હોવાથી ધીમે ધીમે પણ છેડી દેવાનો આગ્રહ રાખવો. શાસ્ત્રકારો તો ત્યાં સુધી કહે છે કે, પારદારિક અને ચૌર્ય કર્મને પ્રતિકાર હોઈ શકે છે પણ. અસત્ય જીવન જીવીને વધારેલા પાપોનો પ્રતિકાર નથી. Who Is God? Where Is God?
પરમાત્મા કોણ? અને ક્યાં રહે છે? જવાબમાં જાણવાનું કે “સર્ચ વસ્તુ મયd” આચારાંગ સૂત્રમાં પરમાત્મા મહાવીર સ્વામીએ કહ્યું કે ” જ્યાં સત્ય ભાષા વપરાતી હોય, સત્યપૂર્ણ વ્યવહાર હોય, ત્યાં પરમાત્મા છે અને તેમનો વાસ પણ સત્યવચનમાં છે. મતલબ કે 'દયના મંદિરમાં યદિ પરમાત્માને બિરાજમાન કરવાની. ભાવના જ હોય તો જીવનને સત્યપૂર્ણ બનાવવા માટે જ પ્રયત્ન કરવો હિતાવહ છે. 'Truth is GOD' મતલબ કે સચ્ચાઇમાં પરમાત્મા છે અને સમ્યત્વ, સમ્યગદર્શનનો વાસ પણ સચ્ચાઇપૂર્ણ જીવનમાં છે માટે જ કહેવાયું છે કે –“સાચામાં સમકિત વસે - માયામાં મિથ્યાત્વરે પ્રાણી માટે સત્ય અને સમ્યકત્વમાં કાર્યકારણ ભાવ છે. મતલબ કે, સત્યમાં સમ્યકત્વ નકારી શકાતું નથી, અને સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિનો ફળાદેશ સત્ય ભાષણ છે.
મૃષાવાદના કટુફળો અહિંસા - સંયમ અને તપોધર્મ પ્રત્યે પૂર્ણ શ્રદ્ધા ક્ષીરકદંબક ઉપાધ્યાય (પંડિત) ના આશ્રમમાં જુદા જુદા દેશના વિદ્યાધિઓ અભ્યાસ કરતાં હતાં તેમાં પંડિતપુત્ર પર્વતક, રાજપુત્ર વસુકુમાર અને નારદ આદિ પણ વિદ્યાધિઓ મુખ્ય હતાં
વિદ્યાવ્યાસંગિત્વમાં પૂર્ણ મસ્ત બનેલા ત્રણ વિદ્યાર્થિઓ શાંત, નિર્દોષ અને નિર્મમ હતાં. તથાપિ અર્થ અને કામના લક્ષ્યવાળી વિદ્યાના માધ્યમથી સમગજ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં શંકા રહે છે. કેમકે “જ્ઞાની B વિરતિ જેનાથી શરીર ઈન્દ્રિયો અને મનમાં વિરતિ (પાપોનાં દ્વાર બંધ કરી દેવાની મના) ના પરિણામો ઉત્પન્ન થાય તે સમ્યજ્ઞાન છે. જ્યારે વિદ્યા વિવાહાથ અને પેટાથ પણ હોઇ શકે છે, જેમાં પાપમાર્ગોને બંધ થવાની તથા વિચારશકિતને સન્માર્ગે વાળવાની શક્યતા તથા સમર્થતા પણ રહેતી નથી.
એક દિવસે ઉપાધ્યાય ના કાને અદૃશ્ય શબ્દો અથડાયા કે આ ત્રણે
૪૪

Page #46

વિદ્યાર્થિઓમાં બે વિદ્યાર્થિ નરકગામી છે અને એક જ ઉર્ધ્વગામી છે. તે કોણ હશે? તેની પરીક્ષા માટે પોતાના જન્મદિવસે ત્રણે વિદ્યાર્થિઓને એક એક કૂકડો આપી કહયું કે જ્યાં કોઇ જોઇ શકે નહીં તેવા સ્થાને જઇ મારી નાખવા. ત્રણે જંગલ તરફ ગયા, તેમાંથી એક વિદ્યાર્થિએ વિચાર્યું કે - અહીં એટલે આ જંગલમાં કોઇ માણસ જોનાર નથી, અને ગુરૂઆજ્ઞાને ફળિતાર્થ કરવા માટે કૂકડાને મારી નાખ્યો. સર્વથા અકાટ્યવિદ્વાન અને તર્ક-કર્કશ આ વિદ્યાર્થિ ને આટલી પણ ખબર ન રહી કે - સંસાર ના ચોગાનમાં માનવસૃષ્ટિ કરતાં બીજા જીવોની સૃષ્ટિઓ પણ ધણી માત્રામાં છે. પરન્તુ આત્માને કોરાધાકોર ચખાવનારી વિદ્યાના માલિકને આટલું વિચારવા માટે પણ ક્ષમતા હોતી નથી. બીજો વિદ્યાર્થિ જંગલ ઉંડાણમાં ગયોં ત્યાં પશુપક્ષી પણ હતાં નહી એટલે કૂકડાને મારી નાખ્યો અને બાહ્યદષ્ટિએ ગુરુની આજ્ઞા માન્ય કરવાનો સંતોષ મેળવ્યો.
સમ્યાનના અભાવમાં, વિદ્યાનો સંબંધ કેવળ પોથી પાનામાં લખેલા શબ્દો પૂસ્તો જ હોવાથી તેનો આત્મા શબ્દ, શબ્દાર્થ અને તેની ચર્ચામાં અટવાઇ જ્વાથી કોઇ પણ સૂત્રનું રહસ્યાર્થ, તાત્પર્યાર્થ. અને ઐદંપર્યાર્થ મેળવી શકવા માટે સમર્થ બની શકતો નથી.
આજનો ભારતદેશ જ આપણને સાક્ષી આપે છે કે, ભૂતપૂર્વની ઘણી શતાબ્દીઓથી. પંડિતો-મહાપંડિતો ઉપરાંત અર્થ અને કામની માયાજાળમાં ગુપ્તરૂપે સપડાયેલા ઋષિ-મહર્ષિઓ પણ સમયે સમયે વેદ-વેદાન્તની, આત્મા અને પરમાત્માની, તથા આસ્તિકતા અને નાસ્તિકતા આદિની સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ ચર્ચાઓ કરી છે. પરન્તુ ભારતદેશના ભાગ્યમાં વાગ્યુદ્ધ, ડંડાઠંડી, મારામારી, ઉપરાન્ત, સંપ્રદાયવાદ, ધર્મવાદ, પ્રાન્તવાદ અને જાતિવાદ આદિના અગણિત અખાડાઓ શેષ રહયાં છે. જ્યાં એક અખાડાને બીજા અખાડા સાથે, એક ધર્માચાર્યને બીજા ધર્માચાર્ય સાથે કોઇ પણ જાતનું સ્નાનસૂતક રહયું નથી. ફળાદેશે માંસાહાર, શરાબપાન, અન્યાયોપાતિ શ્રીમંતાઇ, વેશ્યા અને પરસ્રીગમન તથા જુઠ પ્રપંચ આદિ પાપોથી માનવ બેહાલ બનવા પામ્યો છે. વાતે વાતે ધર્મશાસ્ત્રોને ચર્ચામાં ઉતારવા કરતાં જીવનના અણુ અણુમાં ધર્મને ઉતારી દીધો હોત તો દેશની દશા જુદી જ રહેવા પામત. ત્રીજો વિદ્યાર્થિ, સત્યસ્વરૂપે વિદ્યાર્થિ, જ્ઞાનાર્થી અને ચારિત્રાર્થી હોવાથી ભયંકરતમ જંગલ માં, જઇને પણ વિચારતો થયો કે - 'જીવહત્યાના અને માંસાહારના સ્વયં કટ્ટર વૈરી ઉપાધ્યાયજી કૂકડાને મારવાનો આદેશ કદાચ મારી પરીક્ષા માટે હોઇ શકે છે. ચક્લા, કબૂતરા તથા વૃક્ષના પાન આદિમાં મારા આત્માની સમાન જ આત્મા
૪૫

Page #47

વિદ્યમાન છે. તે ઉપરાન્ત અદૃશ્ય પરમાત્માઓ પોતાની જ્ઞાનદૃષ્ટિથી સંસારના ચરાચર જીવોને પ્રત્યક્ષ કરી રહયાં છે માટે કુકડાને મારવા પાપ છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરી પોતાના અને ગુરુજીના આત્મા ને પાપથી બચાવવા, જીવહત્યાથી વિરામ પામ્યો અને ગુઆજ્ઞા પૂર્ણ કરવાનો સંતોષ પામી ગુસમીપે આવ્યો. તેટલામાં પહેલાના બજ વિદ્યાર્થિઓ પણ આવી ગયા હતા. પોતપોતાની વાત રજુ કરી. પંડિતે ત્રણેની વાતો સાંભળીને પહેલાના બે વિદ્યાર્થિઓ નરકગામી આવો નિર્ણય થતાં જ ઉપાધ્યાયજીનું મન ભાંગી ગયું, આવું વિદ્યાદાન પણ શા કામનું ? જેને લઈ મારે પાસે ભણનાર સાધકને નરકભૂમિ તરફ જવાનો અવસર આવે. આ બંનેમાંથી એક પુત્ર પોતાનો અને બીજો રાજકુમાર વસુ હતો. વિદ્યા શું નરકગતિ આપી શકે છે?
જવાબમાં જાણવાનું કે વિદ્યા પોતે કોઈને પણ નરક આપતી નથી, કેમકે વિદ્યાનું મૂળ સમ્યજ્ઞાન છે અને તેનું ફળ વિરતિ અર્થાત્ પાપોના ભરેલા મન-વચન અને કાયાને પાપમાર્ગોથી અટકાવે તે સમ્યજ્ઞાનનું ફળ છે. જેમણે પાપમાર્ગો બંધ કર્યા છે તેમને નરક તરફ જવાનું હોતું નથી. પરન્તુ સમ્યગ જ્ઞાન વિનાની વિદ્યા કદાચ નરકગતિ તરફ જવા માટે નિમિત્ત બની શકે છે. તેથી કુપાત્રોના હાથે પડેલી વિદ્યા, કુપાત્રોને મળેલી શ્રીમંતાઇ અને સત્તા તેના માલિકોને નરક તરફ લઈ જવા માટે નિમિત્ત બનવા પામે છે. શ્રેષ્ઠતમ દાન કર્યું?
અભયદાનને છેડીને બીજા દાનો જેવા કે, વિદ્યાદાન, અન્નદાન, વસ્ત્રદાન, ઔષધઘન, પુત્રદાન, શિષ્યદાન, સુવર્ણઘન અને મંત્રદાન આદિનો નિષેધ જૈનશાસને કર્યો જ નથી. કેવળ તે દાનોને કરતી વખતે “ વિવેક ” નો ઉપયોગ કરવો આવશ્યક એટલા માટે છે કે જેનાથી દાન લેનાર માણસ તથા સમાજ સંસ્થા અને ધર્મ સંસ્થાઓ પણ વધારે પડતી, પાપમય, દુરાચારમય, કુકર્મી, આળસુ અને નિંદનીય બનવા ન પામે, થોડા આગળ વધીને વાત કરવાની હોય તો “ત્તિને શનિ યુવા
હતા નર વરેત “અર્થાત્ જે ભાગ્યશાળીઓએ સંસારની માયાનો ત્યાગ કરી પ્રવૃત્તિ થયા છે, તેવા ત્યાગી મહાત્માઓને નોટોના બંડલો, સુવર્ણ, ચાંદી આદિ દ્રવ્યો આપવા, અથવા તેમની સીધેસીધી દેખરેખ નીચે સંસ્થાઓ, મંદિરો, ઉપાશ્રય કરવા સામાજિક દષ્ટિએ હાનિકર્તા છે. તે સૌકોઈને અનુભવમાં આવે તેવી વાત છે. માટે દ્રવ્યદાન લેનાર કરતાં પણ દેનાર વધારે અપરાધી છે.
૪૬

Page #48

મુકિત મેળવવાને માટે દાન, શિયળ, તપ અને ભાવ આદિને દ્વારસમા કહયાં છે. તેમ છતાં માન્યા વિના છુટકો પણ નથી કે, આ ચારે ધર્મોમાંથી પહેલાના ત્રણ શબ્દો સ્વયં નપુંસકલિંગના છે. જ્યારે ભાવશબ્દ પુલિંગ છે માટે ભાવપૂર્વક કરાંતા, સેવાતાં દાન, શિયળ અને તપ, કર્મો ની નિર્જરાના કારણ બનવા પામે છે. મતલબ કે, જે દાનથી ગરીબોની ગરીબી મટે. રોગિઓના રોગ મટે, ભૂખ્યા પેટમાં અનાજ પડે, તે દાન કહેવાય છે, અને બેથી નવ લાખ સુધીના પંચેન્દ્રિય જીવોને તથા અગણિત સંમૂર્છિમ જીવોને અભયદાનં દેવા માટે જ કરાતી આરાધના શિયળ ધર્મ કહેવાય છે. અને નવા પાપોને રોકવા તથા જૂના પાપો ને ક્ષય કરવા માટે કરાતી આરાધના તપોધર્મ કહેવાય છે. ઇત્યાદિ કારણે જ ભાવને સર્વશ્રેષ્ઠ કહયો છે. જે ભાગ્યશાળી પોતાના ભાવને અધ્યવસાયોને, લેશ્યાઓને પવિત્ર બનાવવાનો પ્રયાસ કરશે તે ઉર્ધ્વગામી બનવા પામશે. અન્યથા દેવદુર્લભ મનુષ્યાવતારમાં ભાવની શુદ્ધિ માટે ટ્રેનિંગ ન લઇ શક્યા તો મિથ્યાત્વના જોરે કમજોર બનેલો આત્મા વધારે પડતો કમજોર થશે. તે સમયે અને જીવોના કરેલા, કરાવેલા પાપસંસ્કારોને ભડકે બળતા રોકવાની શકિત પણ સમાપ્ત થશે.
કાલક્રમે રાજપુત્ર વસુરાજાગાદીનૌ વારસદાર બને છે અને પંડિતપુત્ર પર્વત પોતાના પિતાનો વારસદાર બની આશ્રમ સંભાળે છે અને આશ્રમ માં આવ.નારા વિદ્યાર્થિઓને વેદ-વેદાન્ત નો અભ્યાસ કરાવે છે.
પુણ્ય પવિત્ર વસુરાજાનું સિંહાસન સ્ફટિક શિલા પર સ્થિત અને સ્થિર હોવાથી રાજાની ખ્યાતિ સત્યવાદી સ્વરૂપે હતી. અને ન્યાય પદ્ધતિ પણ સત્યપૂર્ણ હતી. જ્યારે પંડિત પર્વતક "गंगा गये गंगादास, जमना गये जमनादास " ના સ્વભાવ વાળો હોવાથી પોતાના પિતાનો વારસો બરાબબર સંભાળી શક્યો નહી. તથા અહિંસક ભાવના ના અભાવે માનસિક સ્થિતિને એકપણ ધર્મ પ્રત્યે સ્થિર રાખી શક્યો નથી, પરિણામે ઇન્દ્રિયોના ઘોડાઓનું તોફાન વધી ગયું. ખાનપાનના સંસ્કારો પણ બગડવા લાગ્યા, મિત્રો અને હજુરિયાઓ પણ પંડિતને સંસ્કાર ભ્રષ્ટકરવા માટેના નિમિત્તો ગોતવા લાગ્યા. અને સંસારની માયા પણ એટલી બધી વિચિત્ર છે કે તેનો તાગ મેળવવા માટે બ્રહ્મજ્ઞાનિઓનું બ્રહ્મજ્ઞાન પણ સકૂળ પનતું નથી, વસિષ્ઠના જેવા મુહુર્તદાતા હોય, દશરથરાજા જેવો દક્ષિણા આપનાર હોય અને રામચન્દ્રજી જેવા પુણ્યપનોતા હોય તા પણ રાજ્ગાદી પર બેસવાના મુહુર્તેજ વનવાસ સ્વીકારવાની જ પડે છે. માટે કયાંય પૂર્વભવનો પુણ્ય પકાર હોય અને કંયાય પાપ પ્રકાર હોય. બંનેને પોતપોતાના ભાગ્યાનુસારે નિમિત્તો મળી જાય છે, જ્યારે કેટલાક
૪૭

Page #49

જીવો જાણી ને પાપમાર્ગે વાની ઉત્કંઠા ધરાવનારા હોય તો તેને સલાહ દેવા તેની હામાં હા મેળવવાવાળા પણ તેવાજ મળી આવે છે.
, આશ્રમ માં કેટલાય વિદ્યાર્થિઓની સામે તથા પ્રેક્ષકોની સામે પંદિતના વેદ વેદાન્તની ચર્ચા કરી રહયાં છે. ત્યારે 'અજ શબ્દ સામે આવતાં જ બગડેલી આત્મિક વિચારધારાના કારણે અજના અર્થ બકરો થાય છે જે શાસ્ત્ર સમ્મત છે. તેના પર ચર્ચા થવા લાગી કેમકે. વિદ્યમાન પંડિતજીના પિતા જે અકાઢ્ય વિદ્વાન હોવા ઉપરાન્ત પૂર્ણ અહિંસક હતાં તેમની પરમપરાથી અજનો અર્થ ત્રણ વર્ષની ડાંગર થાય છે તેમ સૌ ના ખ્યાલમાં હતું. માટે વિરોધનું વંટોળ ઉભું થયું. તેમની માતાજીએ પણ અજ નો અર્થ બબકરો નથી પણ ડાંગર છે. તેવી રીતે અહિંસક સંસ્કારોથી પરિપૂત થયેલા જૂના વિદ્યાર્થીઓ અને શ્રોતાઓએ પણ વિરોધ કર્યો. પરન્તુ પંડિતજીના કાન આજે કોઈને પણ સાંભળવા તૈયાર ન હતાં. છેવટે પ્રતિજ્ઞા પર ઉતરેલા પંડિતજી એ જોરશોરથી કહયું કે - અજ નો અર્થ બકરો ન થતો હોય તો મારી જીભ ચપુ પડે કાપી નાખવા તૈયાર છુ આનો ન્યાય કરાવવા માટે મામલો વસુરાજાની કોર્ટમાં આવ્યો.
પક્ષપાત, આંખોની શરમ અને મિશ્ર પ્રતિષ્ઠાની લાલસા આ ત્રણે તત્વો એટલા બધા તાકાતવાળા છે કે જેનાથી ભલભલા મહાયોગિ, તપસ્વિઓ પણ સસઠુદ્ધિમાં સ્થિર રહી શકતા નથી. તો પછ વસુરાજાની વાત શું કરવાની હોય? તે પણ ન્યાયમાં સ્થિર રહી શકયા નહી અને પડિતજી જે પોતાનો લંગાટિઓ મિત્ર હતો તેના પક્ષમાં તણાઈ ગયા અને ફેસલો આપતા કહયું કે, અજ નો અર્થ બકરો છે. વસુરાજાના ન્યાય પર સૌને શ્રદ્ધા હતી કે આકાશપાતાલ એક થાય તો પણ વસુરાજા જુઠ બોલતા નથી અને ઘણાઓએ ન્યાયને માથા પર ચઢાવી લીધો; ત્યારથી મૂક પશુઓના યજ્ઞ ચાલુ થયા અને આજ સુધી સર્વથા અગણિત મૂંગા પ્રાણિઓને બલી પર ચઢવું પડયું છે. આ બાજુ જુઠ અને પ્રપંચ ભરેલા ન્યાયથી દેવો નારાજ થયા અને ન્યાયાસન થી પટકાવી દીધા. મૃત્યુવશ બનેલો તે રાજા નરકનો અતિથિ બન્યોકથાનું હાર્દ આટલું જ છે કે પક્ષાન્ય, લોભાધ અને મહાધ બનીને રાજાએ આખી જીન્દગીમાં એક જ વાર અસત્ય ભાષણ કર્યું છે. તો પછી ૨૪ કલાકમાં ૨૪ હજાર વાર જૂઠ બોલનારાઓની દશા કંઈ?
મૃષાવાદ પાપ સમાપ્ત
૪૮

Page #50

(૩) અદત્તાદાન (ચૌર્યકર્મ - ચોરી કરવી)
૧૮ પાપસ્થાનકોમાં ત્રીજું પાપ અદત્તાદાન છે. આમાં અ +દત્ત + આદાન આ ત્રણ પદોનો સમાસ છે. દત્ત એટલે આપેલું, આ શબ્દ નિષેધમાં હોવાથી નહીં આપેલું આદાન અર્થાત્ ગ્રહણ કરવું - ઉપાડી લેવું ચોરી લેવું, સારાંશ કે, વસ્તુના માલિક દ્વારા નહીં આપેલું લેવું તેને અદત્તાદાન કહેવાય છે. ચાર પ્રકારે અદત્તાદ્યન
તીર્થકર અદત્ત, ગુઅદત્ત, સ્વામી અદત્ત અને જીવ અદત્ત ભેદે અદત્તાદાન ના ચાર પ્રકાર છે. આ વાતને વિસ્તારથી સમજી લેવી આવશ્યક છે. (૧) તીર્થકર અદત્ત - એટલે તીર્થંકર પરમાત્માઓની ચોરી કરવી – કંઈ રીતે?
કેમકે સપૂર્ણ કર્મોનો ક્ષય કરીને પરમાત્માઓ સિદ્ધશીલામાં બિરાજમાન છે. અને “સિદ્ધvi નત્યિ હો” આ સૂત્રથી તેમને શરીર પણ નથી. તો પછ તેમની પાસે પૌલિક માયા કયાંથી હોય? ત્યારે આનો ભાવ આ પ્રમાણે છે. ભાવ દયાની ચરમસીમાને પ્રાપ્ત થયેલા તે પરમેશ્વરોએ “ડિસિદ્ધ વકર” અર્થાત જે જે અકાર્યો નો, પાપોનો નિષેધ કર્યો છે તેનું આચરણ કરવું તેને તીર્થંકર અદત્ત કહેવાય છે. આ પાપ મુનિરાજોને તથા સાધ્વી મહારાજને સર્વથાત્યાજ્ય છે.
જ્યારે ગૃહસ્થાશ્રમ માંડીને બેઠેલાઓને સવા વીસાની દયામાં રહીને જે કંઈ કરવું પડે તે સર્વથા અનિવાર્ય હોવીથી કર્યા વિના બીજ માર્ગ નથી. તેમ છમાં સંસારભરની બધી વનસ્પતિઓ, શાકો, ફળો તથા કપડાઓ, ભોગવિલાસો, સુગંધી પદાર્થો, શરીર શૃંગારના સાધનોને એકી સાથે ભોગવવા જેટલી અને પચાવવા જેટલી શકિત પણ નથી, તે વસ્તુ ઓને મેળવવા માટે પૈસા પણ નથી, આવી પરિસ્થિતિમાં, ગૃહસ્થાશ્રમનો ભોગી આત્મા થોડે ઘણે અંશે યોગની, યોગી જીવનની આરાધના કરી શકે તે માટે તીર્થંકર પરમાત્માઓએ. ભયંકરતમ પાપોના કરાવનાર વ્યાપારો, અસંખ્યાતા જીવો એકી સાથે મરણ પામે તેવા ઉદ્યોગો, અભક્ષ્યભોજનો, જેનાથી તન-મન અને બુદ્ધિમાં વિકૃતિઓ આવે તેવા કોકાકોલા, શરબત, ભાંગ, શરાબ આદિ પીવાના પેય પદાર્થો. થોડીવાર માટે ગણિકાની વેષભૂષા યાદ કરાવે તેવા પ્રકારની લેટેસ્ટ ફેશનાલીટી એટલે વેષભૂષા આદિનો ત્યાગ કરી શકે તે માટે ભોગપભોગ વિરમણ અને અનર્થ દંડ વિરમણ વ્રતોનો ઉપદેશ કર્યો છે. તો સમજીબુઝીને જીવનમાં ધીમે ધીમે પણ ટ્રેનિગ લેવાશે તો ભોગી હોવા છતાં યોગી બનશે, કેમકે -
૪૯

Page #51

સમ્યજ્ઞાનપૂર્વક હજારો - લાખો પાપમાર્ગોમાંથી એકાદ પાપનું પણ વર્જન (ત્યાગ) કરનારો વ્રતધારી કહેવાય છે. વિરમણ નો અર્થ સર્વથા ત્યાગ કરવાનો નથી. પણ શરીર, કુટુંબ, પુત્રપરિવાર માટે ઉપયોગ માં આવતા પદાર્થોની મર્યાદા કરવી. તે તીર્થંકર પરમાત્માની આજ્ઞા છે તેનો જાણીબુઝી ને અથવા આલસ્ય અને પ્રમાદથી ભંગ કરવો તે પણ તીર્થંકર પરમાત્માઓની ચોરી કહેવાશે. માનવની માનવતાનો વિકાસ કઈ રીતે થશે?
મનુષ્ય જીવનની સફળતાનો ફળાદેશ સમ્બુદ્ધિ અને સદ્વિવેક, શાસ્ત્રમાન્ય છે કેમકે આ જ · તત્વો મનુષ્યતર પ્રાણી પાસે હોતા નથી. હોય તો ઉપયોગમાં લઈ શકાતા નથી. આ કારણે જ દેવદુર્લભ માનવાવતારને મેળવેલા ભાગ્યશાળીને જ વિચારવાનું રહેશે કે - પ્રાણ વિનાના મડદાની જેમ, માનવતા વિનાનું માનવ શરીર, ગમે તેટલું સુંદર હોય, સુદૃઢ હોય તો પણ શા કામનું? રાવણ, દુર્યોધન, દુશાસન, શુર્પણખા મમ્મણ કે ધવલશેઠ ઓ રૂપાળા ન હતાં? પણ તેઓએ માનવતા કેળવવાનો પ્રયત્ન કર્યો નથી. માટે જ બીજાઓના હાથે કમોતે માર્યા ગયા અને ઇતિહાસના પાને હરહાલતમાં પણ અમર થઇ શકયા નથી. અનન્તાનન્ત જીવરાશિમાં સર્વશ્રેષ્ઠ માનવાવતાર મનાયો છે. જે મર્યા પછી જીવનની સુવાસ અને સુકૃત્યોની સ્મૃતિ કોઇને ન થાય તેવું જીવન શા કામનું , આના કરતાં પશુઓ લાખવાર સારાં મનાયા છે જે મર્યા પછી પણ પોતાના વાળ, હાડકા, ચામડા, માંસ, ચરબી, લોહી અને શિંગડા તથા પૂછના વાળ આદિથી પણ માનવોની સેવા કરે છે.
જ્યારે મર્યા પછનો માનવ શાકામનો? એટલા માટે જ તીર્થંકર પરમાત્માઓની આજ્ઞા અને ઉપદેશ સૌ કોઈને ઉપાદેય છે. જેનાથી માનવ સાચાઅર્થમાં માનવ બનવા પામે છે, અન્યથા વિપરીત જ્ઞાન અને વિપરીત ભ્રમણા ને લઈ તેનું મન “મુરતિ વચ્ચે મોwવ્ય ” મતલબ કે - પરમાત્માએ જ્યારે મોટું, દાંત અને દાઢા આપી છે તો જે ખવાય, જેટલું ખવાય, જે રીતે ખવાય, જે બોલાય, જેટલું બોલાય અને જે રીતે બોલાય આ પ્રમાણે ખાવું-પીવું, બોલવું, ચાલવું આદિ મોજમજા કરી જીવનનો આનન્દ લુંટવો” પરન્તુ આવા પ્રકારની માન્યતા ખરાબમાં ખરાબ એટલા માટે છે કે – વિવેક વિનાની ખાવાપીવા આદિની ક્રિયાઓ તો પશુઓ અને પક્ષીઓ પણ કરે છે પરન્તુ તેમની ખાવાપીવા અને ભોગવિલાસની ક્રિયાઓમાં વિવેકની મર્યાદા હોતી નથી. માટે તે પશુઓ કહેવાય છે. પરન્તુ માનવ, માનવ છે, પશુ નથી. આવો માનવ પશુતુલ્ય પોતાનું જીવન રાખે તો ખાનદાન ભણતર ગણતર પણ શા કામના? પશુઓમાં વિવેક નથી માટે તેમના સંતાનો પશુજ હોય છે, તો
૫૦

Page #52

પણ કુદરતે તેમના જીવનમાં ગર્ભાધાન થયા પછી કોઈ પણ પશુમાદા પશુનર પાસે જતી હોય કે પશુનર પોતાની માદા પાસે જતો હોય તેવું ક્યારેય જોવામાં આવ્યું નથી. તો પછ તીર્થંચોને માટે પણ કુદરતી મર્યાદા છે. તો માનવ તીર્થંકર પરમાત્માની આજ્ઞા માને આનાથી શ્રેષ્ઠતમ માર્ગ બીજો કયો? ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેલા ગૃહસ્થીઓને બારવ્રતની મર્યાદામાં રહેવું શ્રેયસ્કર છે યદ્યપિ પરમાત્માની બધી આજ્ઞાઓ જીવનમાં ઉતરી જાય કે ઉતારી દેવાય તેવું સંઘયણ બળ, બુદ્ધિ બળ, જ્ઞાન બળ કે ગુરૂબળ પણ આપણા ભાગ્યમાં નથી માં પણ તીર્થંકર પરમાત્મા પરમોત્કૃષ્ટ દયાળુ હોવાથી આપણા માટે પરમોપકારી છે. તેવી શ્રદ્ધા રાખીને યથાશય, યથાપરિસ્થિતિ જીવન બનાવવું, તને માનવતા છે. Aણાંગ સૂત્રમાં “ નિપજે ન વિદ્યત્તે હિંસા, असत्य, चौर्य, मैथुन, परिग्रह, क्रोध, मान, माया, लोभादि वस्तूनि यस्मिन् स માનવ: ” અર્થાત જેમાં હિંસાદિ નવપાપ નથી તે માનવ છે. અને તે માત્વ જ્યારે હિંસાદિનો ત્યાગ કરે છે તેને માનવતા કહેવાય છે. એટલે કે માનવ ના શરીરમાં માનવતાનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. (૨) ગુરુઅદત્ત
મહાવ્રતધારી, ગુરુદેવના ચરણોમાં મન-વચન અને કાયાથી સમર્પિત થવું, જેથી શ્વાસોશ્વાસ લેવા મૂકવાની ક્રિયાને છેડી બીજી એક પણ ક્રિયાને ગુરુઓથી છુપાવવાનો અવસર ન આવવા પામે. ગૃહસ્થોને યથાશય, યથાપરિસ્થિતિ, ગુરુની આજ્ઞા માનવી એટલા માટે જરૂરી છે કે, કોઇક અગમ્ય સમયે ભયંકરતમ પાપકર્મોથી નિવૃત્તિ લેવાનો અને માનસિક-વાચિક તથા કાયિક પાપોની માફી માંગવાનો ભાવ જાગશે. ગૃહસ્થ માત્ર પોતાના પેટ, વ્યવહાર કે પોઝીશનને માટે, સોલિસ્ટર, બેરિસ્ટર, કલેક્ટર, માસ્ટર, હેડમાસ્ટર આદિ પદવીઓને મેળવી શક્યો હશે. શ્રીમંતાઈ કે સત્તા પણ સારામાં સારી મેળવી લીધી હશે. વ્યાપારની વૃદ્ધિ માટે લાયસન્સ મેળવવાની પાછળ ગમે તેવા અભક્ષ્ય ભોજનો પણ રાજસત્તાધારિઓની સાથે હોટલોમાં ક્ય હશે તો પણ તે ભાગ્યશાળીને સમજવાની જરૂર છે કે, આ બધા ભૌતિકવાદના નાટકો છે જે વિજળી ના ચમકારા જેવા ઓસના બિદ જેવા, કાચની બંગડી જેવા કે હાથીના કાનની જેમ ચંચલ છે અને એક દિવસે તે ભૌતિજ્વાદ હાથતાળી દઈને સમાપ્ત થશે ત્યારે તમારો રક્ષક કોણ? તમને આશ્ર્વાસન આપવાવાળો કોણ? આ કારણે જ ભૌતિકવાદ કરતાં આધ્યાત્મિક વાદ લાખો વાર શ્રેષ્ઠ અને ચિરસ્થાયી છે. પરંતુ આવો આધ્યાત્મિક વાદ મેળવશો કેવી રીતે? જવાબમાં જાણવાનું કે – હિંસા - જૂઠ – ચોરી - મૈથુન અને પરિગ્રહ નો સર્વથા
૫૧

Page #53

ત્યાગ કરનાર પંચ મહાવ્રતધારી ગુરુદેવોથી અતિરિકત કયાંય થી પણ મળી શકે તેમ નથી. તમારી છતી પર હાથ મૂકીને પ્રત્યક્ષ કરશો તો ગ્ણાઇ આવશે કે સંસારભરના સર્વ ધર્મગુરુઓ કરતાં આજનો જૈન મુનિ આચરણ માં, વિચારમાં અને ઉચ્ચારણમાં સૌથી જુદો દેખાઇ આવે છે કારણ કે તે આચાર-વિચાર ની વાતોમાં પ્રેકટીકલ (વ્યવહારૂ) છે. આવા સંતોના ચરણોમાં બેસીને જ્ઞાનસંપાદન કરવું, તેમની સેવા કરવી. વૈયાવચ્ચનો ભાવ રાખવો, શ્રેયસ્કર છે. આનાથી વિપરીત, તેમની સાથે ગપ્પા મારવા, મંત્રતંત્રની વાતો કરવી, તેમના સ્વાધ્યાયમાં અંતરાય થાય તેવા સમયે ઉપાશ્રયમાં આવવું. આદિ ક્રિયાઓ છેડી દેવાનો ભાવ રાખવો. આવા ગુરુઓ ગૃહસ્થોને જે કંઇ ઉપદેશ કરશે તે કલ્યાણને માટે હોવાથી તેનો સ્વીકાર કરવો. આવા ગુરુઓથી વિરુદ્ધ કંઇ પણ કરવું તે ગુરુ અદત્ત કહેવાશે.
(૩) સ્વામી અદત્ત
જે પદાર્થનો જે માલિક હોય અર્થાત્ પદાર્થ પર અત્યારે જેમનો હક હોય, તેમને તેને પૂછ્યાવિના કંઇ પણ ન લેવું. કેમકે, પ્રત્યેક વ્યકિતને પોતાની વસ્તુ પર મોહ-માયા હોય તે સ્વાભાવિક છે. આવી સ્થિતિમાં, જેના માલિકને ક્રોધ આવે, અકળામણ થાય, અને ચોરને પકડવા કે પકડાવવા માટે પ્રયત કરે અને કદાચ ચોર પકડાઇ જાય તો મારી કૂટીને હાડકા તોડયા વિના કે તોડાવ્યાવિના રહે તેમ નથી. આવી સ્થિતિમાં ચોરી કરનાર ના કાળામોઢા થાય, ઇજ્જત આબરૂના કાંકરા થાય. માટે પૂછ્યા વિના કોઇની વસ્તુ ન લેવી તે અદત્તાદાન કહેવાય છે.
(૪) જીવ અદત્ત
જેમાં ચિત્તતા હોય, બીજ રહેલા હોય, તેવી વસ્તુ મુનિસંસ્થા માટે સર્વથા ત્યાજ્ય છે. જ્યારે ગૃહસ્થોને માટે જીવ અદત્ત સર્વથા અપરિહાર્ય હોવા હ્તાં પણ વિવેક રાખવો જરૂરી છે. જીભઇન્દ્રિયને વશમાં રાખીએ તો ઘણી વસ્તુઓનો ત્યાગ સુલભ બનતાં. અગણિત જીવોની નિરર્થક હત્યા રોકી શકાશે જીવ અદત્તનો સીધોસાદો અર્થ આ પ્રમાણે છે પોતાની માલિકીની એક મોસંબીને રામજીભાઇએ ચાંપસીભાઇને આપી છે, હવે તે લેનાર ચાંપસીભાઇને સ્વામી અદત્ત ન લાગે પણ જીવ અદત્ત ચોરી એવી રીતે લાગશે કે મોસંબીમાં રહેલા જીવો “સપ્ને નીવવિ इच्छन्ति जीविरं ।" આ ન્યાયે મરવા માંગતા નથી. માટે રસ કાઢનાર અને પીનાર ચાંપસીભાઇને જીવ અદત્ત લાગશે.
અનાદિકાળથી આ જીવાત્મા, જડાત્મક પાંચે ઇન્દ્રિયોનો વશવર્તી છે. ભોગૈષણા
પર

Page #54

અને રસગારવનો પણ ગુલામ હોવાથી ગત ભવોના સંસ્કારો આ ચાલુ ભવમાં સાથે લઇને આવ્યો હોવાથી. ખાઘ અને (ચટકેદાર મસાલેદાર ભોજનીયા) પેય (સુગન્ધી અને સ્વાદુ પીવાના પદાર્થો) પદાર્થોને ખાવાપીવાની ઇચ્છ કરશે. આવી પરિસ્થિતિમાં સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ જૈન શાસન જીવાત્માઓને સમજાવે છે કે - દેવદુર્લભ માનવાવતારમાં ઇન્દ્રિયોના ગુલામ બનવા કરતાં તેના માલિક બનજો. જેથી ખાવાપીવાની વસ્તુઓના ત્યાગ કરવાની ઇચ્છ થશે. કારણ કે શાક માર્કેટ માં આવનારા સર્વ પ્રકારના શાકો, ભાજીઓ અને ફળોને તમે એકી સાથે ખરીદવાના નથી - ખાવાના નથી માટે જેનાથી તમને સંતોષ અને તૃપ્તિ થાય તેનો ઉપભોગ અને બીજી હજારો વસ્તુઓને સમજદારી અને જ્ઞાનપૂર્વક ત્યાગ કરવાની ભાવનાથી ત્યાગી દેજો
ચોરી કરવાના ફળો કેવાં ભયંકર હોય છે.
શ્રાવક શ્રાવિકાઓને સંયમની દોરડીમાં બાંધવાના ઇરાદે તીર્થંકર પ્રરૂપિત બાર વ્રતની પૂજાની ઢાળમાં પંડિતપ્રવર, કવિશ્રેષ્ઠ, વીરવિજ્યજી મહારાજ ચોરીનું કર્મ કેટલું ભયંકર હોય છે, તેને બતાવતાં કહયું કે
""
સ્વામી અદત્ત કદાપિન લીજે ભેદ અઢારે પરિરિયેરે - ચિત્તચોખે ચોરી નવી કરીએ નવી કરીએ તો ભવજળ તરિયેરે ..ચિત્તચોખે ...
-
સાતપ્રકારે ચોર કહયાં છે તૃણ તુષમાત્ર કર ન ધરિયેરે ..ચિત ચોખે
રાજદંડ ઉપજે તે ચોરી, નાનું પડયું વળી વિસરિયરે ..ચિત્
ફૂડે તોલે કૂડે માપે, અતિચારે નવિ અતિ ચરિયેરે ..ચિત્ત આ ભવ પર ભવ ચોરી કરતા, વધુ બંધન જીવિત હરિયેરે..ચિત્ત ચોરીનું ધન ન ઠરે ઘર માં, ચોર સદા ભૂંખ મરિયેરે ..ચિત્ત ચોરનો કોઇ ધણી નિવ હોવે, પાસે બેઠા પણ ડરિયેરે ...ચિત્ત પરધન લેતા પ્રાણજ લીધા, પંચેન્દ્રિય હત્યા વરિયરે ...ચિત્ત
આ ચારે પ્રકારની ચોરીમાંથી ગૃહસ્થોને તીર્થંકર અદત્ત, ગુરૂ અદત્ત અને જીવ અદત્તનો ત્યાગ કદાચ અશકય હોઇ શકે છે. પણ સ્વામી અદત્તનો ત્યાગ કરવો જરૂરી છે. કેમકે તેમા વ્યવહાર સંબંધી, કુટુંબ સંબંધી, શ્રાવકધર્મ સંબંધી કેટલાય દૂષણોને પ્રત્યક્ષ જોઇ શકાય છે. પોલીસોના હાથે સપડાયેલા ચોરને જ્યારે ઢોરમાર પડતો હોય કે આજીવનની અથવા અમુક સમયની જેલ ભોગવવી પડતી હોય ત્યારે
૫૩

Page #55

તેના ધર્મપત્ની, બાળબચ્ચા રડી રડીને અધમુઆ થઈ જાય છે. કારાવાસમાંથી છુટ્યા પછી પણ તેને વિશ્ર્વાસ કોઈ કરતા નથી. તેની પાસે બેસવામાં પણ ભય લાગે છે. ઈત્યાદિ દોષોને ધ્યાનમાં રાખી પારકાની વસ્તુ લેવાની આદત છેડી દેવી જોઇએ.
* ભવભવાન્તરમાં આચરેલી વધારેલી ચોરીના સંસ્કારોના કારણે, પારકાનું દ્રવ્ય પચાવી લેવાના કારણે, વિશ્વાસુ સાથે વિશ્વાસઘાત કરવાના કારણે પણ કેટલાય જીવોના શાપ માથા પર લીધેલા હોવાથી તે ભાગ્યશાળી માનવાવતારમાં પણ સુખી બનતો નથી, શાન્ત રહેતો નથી, સમાધિ તેનાથી હજારો માઈલ દૂર જ રહેવા પામે છે. ઘણા જીવોને આપણે જાણીએ છીએ કે, તેઓ પરિશ્રમ કરવામાં, ભાગદૌડ કરવામાં, પરસેવો ઉતારવામાં, કંયાય પણ પાછા પડતા નથી. માં પણ બે પૈસાની માયાને ભેગી કરી શકતા નથી, ઘરમાં ત્રણ સાંધે ત્યાં તેર તૂટતા હોય છે, કોઇક સમયે ૫-૨૫ હજારની મત્તા ભેગી કરી હોય. ત્યારે પોતે, ધર્મપતી કે માવડી બીમાર પડે છે અને ભેગી કરેલી માયા તે બીમારીમાં સ્વાહા થઈ જતાં પાળ જ્યાં હતાં ત્યાને ત્યાંજ. ત્યારે માનવાનું રહયું કે આ બધી વાતોમાં પૂર્વભવીય કોઈ અદષ્ટ કર્મ નડતું હોય છે. આ કારણે જ હજારો પ્રયત્ન કર્યો છેને પરિસ્થિતિ સુધરવા પામતી નથી. ભવાનરમાં કરેલા ચૌર્યકર્મના ફળો ...
દૌભંગ. - ભવિતવ્યતા ખરાબ હોવાના કારણે ઘણા માનવો, ધર્મના માર્ગે આવી શકતા નથી ત્યારે તેમના જીવનમાં ધર્મ નથી, ધર્મના સંસ્કારો નથી, ધર્માત્માઓને સહવાસ નથી. ત્યારે તેમના જીવનમાં અધર્મ શેષ રહે છે. તેના કારણે પાપી પેટ ભરવાને માટે ચોરી કરવાની પ્રેરણા થતાં. ઘણાઓનું ત્રણ તેમના ભાગ્યમાં શેષ રહે છે. આવાઓની જન્મપત્રિકામાં પણ નવમો, દશમો, બીજો, અગ્યારમો અને પાંચમો ભાવ પણ દૂષિત બનવા પામે છે. અથવા કેન્દ્રસ્થાનોમાં પાપગ્રહો પડે છે, જેના કારણે ઉઠયાં ત્યારથી સૂવાના સમય સુધી પણ ભયની ભૂતાવળો તેમને સતાવતી હોય છે, અને ચારે તરફ ભયનાં માર્યા આંખના ડોળા ફેરવતાં જીવન પૂર્ણ કરે છે.
(૨) પ્રેષ્ય - અર્થાત્ ભાગ્યમાં નોકરી જ લખાયેલી હોવાથી, ક્યારેય પણ આ ભાઇસાબો,
શેઠ-બની શકતા નથી. અનુભવીએ છીએ કે, બુદ્ધિથી કે ચતુરાઇથી શેઠને લાખો કરોડની કમાણી કરી શકાવે છે, પણ પોતાનું ભાગ્ય અજમાવવા માટે પોતે દુકાન કરે તો - કાં તો દુકાન ચાલતી નથી. ગ્રાહકો આવતા નથી, ઉધરાણી ડુબી જાય
૫૪

Page #56

છે, અને આખરે " લે કરવતીઆ કરવત આખરે મોચીડાનો મોચીડોધ ન્યાયે ફરીથી નોકરી જ કરવાની રહે છે.
-
||
ઘરના
(૩) દાસ્ય આના કારણે શેઠોના ઘરે પોતાના હાથપગ બંધાઇ ગયા હોવાથી વાસણો માંજવા .. કપડા ધોવા અને છેવટે સંડાસો તથા બાથરૂમો પણ સાફ કરી જીન્દગી પસાર કરે છે.
આ
(૪) અંગદ - ગુનાહિત કાર્યો કરવાથી અથવા તેવા પ્રકારના કારનામા મજ્જૂરી કરતાં. હાથપગના આગળા પણ કપાઇ જતા હોય છે.
(૫) દરિદ્રતા - લક્ષ્મદિવીની મહેરબાની મેળવવા માટે ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે શુભાનુષ્ઠાનો કરવા છ્તાં પાંચ પૈસાની માયા પણ ભેગી કરી ન શકતા હોવાથી, તેમના બાળ બચ્ચા કે પતીઓ આંખોમાંથી બોર બોર જેવા આંસુઓ ટપકાવી જીન્દગી પૂર્ણ કરે છે.
આ ફળાદેશ ચૌર્યકર્મરૂપી વૃક્ષના છે. એટલું જ નહી, મર્યા પછ પણ નરકગતિ કે તિર્યંચગતિ ભાગ્યમાં શેષ રહે છે.
ઉપરના લખેલા ગતભાવ અને આ ભવની ચોરી કરવાના ફળો જાણી લીધા પી, તે ભાગ્યશાળી હશે. જે ચોરીના વ્યાપાર, ચોરની ભાષા, ચોરસાથે લેવડદેવડ, ચોરાયેલી મિલ્કતને ખરીદવી, ચોરને જ્ગ્યા આપવી, તેમને ઘરમાં સંતાડી રાખવા, રોટલા પાણી ખવડાવવા, આદિ પાપજનક, પાપવર્ધક અને પાપપરંપરક ચોરી કરવાના પાપકાર્યનો મન-વચન તથા કાયાથી ત્યાગ કરી પોતાના માનવ જીવનને સફળ બનાવવા માટે પુરુષાર્થી બની સન્માર્ગે આવશે.
૫૫
પુણ્ય કર્મોની અને પાપ કર્મોની બેંકમાં જે અને જેટલું જમા કરાવ્યું હશે તેમાં રાઇ કે મેથી ઘટવાની નથી અને વધવાની પણ નથી ચાહે જ્યોતિષી પાસે જન્મપત્રિકા ના બીજા, પાંચમાં, નવમાં અને દશમાં ભાવને જોવડાવી થાકી જઇસે તો પણ નશીબમાં લખાઇને આવેલા સુકા રોટલા, કયારે પણ ધીમાં તરબોળ થવાના નથી. અને ધી કેળા ખાવાના નશીબવાળાને લુખા રોટલા મળવાના નથી. ગતભવો બગડયા છે, બગાડયા છે માટે આ ભવમાં કંઇ પણ મળ્યું નથી, તો પછી આ ભવને જ બગાડશે. તે આવતા ભવોમાં પણ કંઇ રીતે સુખી બનશે.

Page #57

અદત્તાદાન નો કટુફળો
પોતાની પૌલિકી અને આધ્યાત્મિકી સંપદાઓથી, દેવોની અમરાવતી નગરી ને ઝાંખી કરનાર મગધદેશની રાજધાની રાગૃહી નગરીમાં શ્રેણિક નામનો રાજા હતો. તેમને ચાર બુદ્ધિનો ધારક, નીતિ-ન્યાય તથા પ્રામાણિકતાનો સ્થાપક અને પાંચસો મંત્રિઓનો અગ્રેસર મંત્રી અભયકુમાર નામનો પુત્ર હતો. દેવાધિદેવ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના ૧૪ ચાતુર્માસો આ નગરીમાં થયેલા હોવાથી. પવિત્રતમ બનેલી આ નગરી માં, કેવળ જ્ઞાનીઓ, ગણધરો, ચતુર્દશ પૂર્વધારીઓ, તથા અનેક લબ્ધિસંપન્ન મુનિરાજો શીયળધર્મની સાક્ષાત્ મૂર્તિ સદશ સાધ્વીજી મહારાજોના ચરણ કમળોથી આ નગરીની આન્તરિક અને આધ્યાત્મિક શોભામાં ચાર ચાંદ લાગી ચૂકયા હતાં. આ કારણે જ પૂરા બ્રહ્માંડમાં રાગૃહી નગરી સૌની જીભ પર પોતાનો વાસ જમાવીને બેઠી હતી. તીર્થંકર પરમાત્માઓની હાજરી જે સમયમાં હોય છે, તે સત્યુગ કહેવાય છે. તથાપિ સંસારની ગતિ ચિત્રવિચિત્ર હોવાથી પુણ્ય પાપ, ધર્મ-અધર્મ, સુખ-દુઃખ, સંપત્તિ-વિપત્તિ આદિના દ્વન્દ્વો પણ સદાકાળને માટે સંસારમાં કોઇની રોકટોક વિના પણ વિદ્યમાન જ હોય છે. સૂર્ય-ચન્દ્ર નક્ષત્ર, તારા વિનાનો સંસાર ક્યારેચ હતો નથી અને ભવિષ્ય માં પણ હશે નહી તેવી રીતે - હિંસા અહિંસા, સત્ય-અસત્ય, સ્નેય-અસ્તેય, મૈથુન-બ્રહ્મ, પરિગ્રહ અને સંતોષ આદિના
દ્દો પણ ચારે તીર્થંકરોની સત્તા હોય અથવા ચક્રવર્તિઓ ના, કે વાસુદેવોના હાથની આંગળી પર ચક્ર ફરતો હોય તો પણ વિદ્યમાન જ હોય છે. આ ન્યાયે રાગૃહી નગરીની પાસે આવેલ વૈભારગિરિ પર્વતની ગુફામાં રૌદ્ર રસની મૂર્તિ સમો, લોહખુર નામનો ચોર પણ રહેતો હતો. જેના શરીરની ચેષ્ટા, બોલવાની ભાષા અને આંખોના લાલ ખુણા જ સૌને સાક્ષી આપતા હતાં કે, જન્મજન્મના ચૌર્યકર્મના પાપ સંસ્કારો લઇને જ આ ચોર જન્મેલો હતો. જીવતા જાગતા પિશાચ ની જેમ શ્રીમંતોના ઘરે થતાં ઉત્સવાદિ પ્રસંગોમાં ગુપ્ત વેધમાં હાજર રહીને પોતાની ચોરદષ્ટિથી, તે શ્રીમંતોના દ્રિોને જોતો રહેતો હતો અને પ્રસંગ આવ્યે તેમના ઘરોને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે ઉપદ્રવે પણ કરતો રહેતો હતો. આ પ્રમાણે પારકાની સંપત્તિ, માલ મિલ્કત અને તેમની યિોને લૂંટી લેવામાં જ પોતાની ખાનદાનીનો ધર્મ સમજતો હતો. રાક્ષસો કાચા માંસને છેડીને ભીજા ગમે તેવા ખાદ્ય પદાર્થોનો સ્પર્શ પણ કરતા નથી. તેમ લોહખુર ચોર ગામને, શ્રીમંતોને લુટવામાં જ તેમન તેમની પુત્રિઓ ને ઉપાડી જ્વા
૫૬

Page #58

સિવાય બીજી એકેચ ધર્મને માનનારો ન હતો. તેને રોહિણી નામની ધર્મપત્ની થઈ ૌહિણેય નામનો પુત્ર હતો. જેમાં પોતાના પિતાના બધા દુર્ગુણો જ ઉતરી આવ્યા હતા. વય (ઉમ્ર) ના પરિપાકને લઇ મૃત્યુ શય્યા પર છેલ્લા દ્વાસ ને પૂર્ણ કરતા લોહખુરે પોતાના પુત્ર રોહિણેયને પાસે બોલાવી અને પડખે બેસાડી ને કહયું કે હે પુત્ર! તું મારો સાચો જ પુત્ર હોય તો મરવાની અણી પર આવેલા બાપ ને વચન આપ, જેથી મારા છેલ્લા શ્વાસને આરામથી લઇ માનવ જીવનની યાત્રાને પૂર્ણ કરી શકું. મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન અને અવિરતિના ઘોર અંધકારમાં વિષ્ટના કીડાની જેમ પૂર્ણ રૂપે ફસાયેલા પુત્રે કહયું કે - પૂજ્ય પિતાજી! મરવા માટે છેલ્લા શ્વાસને લેતા પોતાના પિતાના વચનને હું પ્રાણ કરતાં પણ અધિક માનનારો છું. માટે તમારી છેલ્લી આજ્ઞા શું છે? તે હું સમજી શકું અને પાળી શકું. પિતાએ કહયું, પુત્ર! આપણી પેઢી દર પેઢીથી ચાલ્યો આવતો ધંધો, જેમકે - શ્રીમંતોને લુંટવા, આપણા ધંધાની આડે આવે તેમને સારી રીતે સજા કરવી. રૂડીરૂપાળી છોકરીઓ તથા પુત્રવધુઓને ઉપાડી જ્હી, ગામમાં હાહાકાર મચાવી દેવો આદિ આપણા ધર્મને મહાવીર સ્વામીનો ઉપદેશ બંધ કરાવી દેનાર હોવાથી. બેટા ! તું મહાવીરની માયાજાળમાં ફસાઇશ નહી. તેમના સમવસરણના પગથિયે પણ પગ મૂકશ નહી. રોહિણેયે પોતાના પિતાને વચન આપ્યું અને લોહખુરે છેલ્લો શ્વાસ પુરો કર્યો."
જેમની ખાનદાનીમાં હિંસા, જૂઠ, ચોરી તથા મૈથુનાદિ પાપ કાર્યો સેવાતા આવ્યા છે. તે પાપો તેમના પુત્રપરિવારાદિ પરમ્પરામાં પણ ઉતરી આવે છે વધે છે. આ ન્યાયે સૈહિણેય ચોર પણ દિનપ્રતિદિન ચૌર્ય કર્મમાં જુદી જુદી રીતો અપનાવો ગયો, અને અજમાવતો ગયો, પરિણામે, પાપકર્મો પણ ભડકતા ગયા, જેના કારણે ચોરનું મસ્તિષ્ક, હૃય, આંખો, કાન, પગ, હાથો અને મન-વચન તથા કાયાનું તંત્ર પણ ચૌર્યકર્મમાં પૂર્ણ રૂપે ફસાઈ ગયું.
ધર્મ-અર્થ-કામ અને મોક્ષના ચારે પુરુષાર્થોને માટે પણ વિધિવિધાનોના આવશ્યકતા રહેલી છે. તેવી રીતે ચૌર્યકર્મ, ચોરી કરવી, ખાતર પાડવું ઘર તોડવું, તિજોરી તોડવી, બનાવટી ચાવી (કુંચી) થી ગમે તેવા તાળાઓને ખોલી નાખવા આદિ માટે પણ શાસ્ત્ર છે. વિધિવિધાન છે. આ પ્રમાણે, ખાતર પાડવા માટેની સર્વે કળાઓ રૌહિણેય ચોરને હસ્તગત હતી. પૂર્વભવનો પુણ્યકર્મી આત્મા જેમ આ ભવમાં પણ સારા સંસ્કારો સાથે લઈને અવતરે છે. તેમ પૂર્વભવોમાં ચૌર્ય પાપની આદત લઈ અવતરેલો જીવ પણ આ ભવમાં જન્મે ત્યારથી હાની ન્યાની ચોરીઓ
૫૭.

Page #59

કરતો જાય છે અને એક દિવસે ચોરી કરવામાં પ્રાવીણ્ય કૌશલ્ય, ચાતુર્ય, શૌર્ય અને હિંસક ભાવની પણ પૂર્ણતા મેળવી લે છે. રૌહિણેય ચોરમાં કળ, બળ અને અવસર આબે ક્રૂરતા પણ પૂર્ણરૂપે વિકસિત થયેલી હતી. ફળસ્વરૂપે, શ્રેણિક જેવો રાજા અને અભયકુમાર જેવો બુદ્ધિનધાન મંત્રી હોવા માં, આજે તો રાગૃહી નગરી સર્વથા અનાથ જેવી હતી. પ્રજા કિંકર્તવ્યમૂઢ હતી રાજા શ્રેણિક અજ્ઞાત હતો. અભયકુમાર સરસેનાપતિઓના વિશ્વાસ હતો. માટે જ ચોર રાગૃહીમાં ક્યારે આવતો? કોનું ઘર લુંટાતું, તેની ખબર કામ પતી ગયા પછી પ્રજાને રાજાને થતી હતી.
રાજા શ્રેણિકના રાજ્યમાં રૌહિણેય જેમ ખ્યાતિપ્રાપ્ત થયો તેવી રીતે બીજા રાજ્યમાં અંગુલીમાલ ચોર ખ્યાતિપાત હતો. આમાં હિંસકવૃતિનો વધારો હોવાથી શ્રીમંતો ના આંગળા કાપી તેની માળા પોતાના ગળામાં પહેરીને ફરતો હતો. બંનેને પકડવા માટે રાજાઓની રાજસત્તા અને બુદ્ધિવૈભવ મંત્રિઓની બુદ્ધિ પણ અચિત્કર હતી. માં રૌહિણેય ભગવાન મહાવીરના વચનથી અને અંગુલીમાલ બુદ્ધના વચનોથી, ચૌર્યકર્મનો ત્યાગ કરીને સાધુના વેશમાં આવી ગયા હતાં.
જે માર્ગે રાગૃહી નગરીમાં રૌહિણેય આવતો જતો હતો, તે માર્ગના નાકે જ ભગવાન મહાવીર સ્વામી એકદા સમવસરણમાં બિરાજમાન થઈ દેશના આપી રહયાં હતાં. જ્યારે ચોરને આવવાનો સમય થવા આવ્યો તે સમયે પરમાત્માની દેશનામાં દેવલોકના દેવાનું વર્ણન ચાલતું હતું. પરન્તુ આજે કર્મના સંજોગો હશે. અથવા ભવિતવ્યતાનો પરિપાક થવાનો સમય પાકી ગયો હશે. જેથી ગામમાંથી બહાર નીકળતા જ બાવળનો જોરદાર કાંટો ચોરના પગે વાગી ગયો. અને પોતાના પિતાની આજ્ઞા ને યાદ કરી ચોરે પોતાના કાનમાં એક પણ શબ્દ પડવા ન પામે તેવા ઇરાદાથી બંને કાનમાં બંને અંગુઠ નાખી દીધા હતાં અને તે જોરથી ભાગી રહયો હતો. પરન્તુ કાંટાની વેદના ભયંકર હતી માટે તેણે એક કાનમાંથી અંગૂઠો કાઢીને કાંટાને કાઢવાનો પ્રયાસ કર્યો. બરાબર તે જ સમયે તેના કાનમાં ચાર શબ્દો પડી ગયાતે આ પ્રમાણે (૧) દેવો અને દેવીઓના પગ ભૂમિ પર પડતા નથી. (૨) તેમને પરસેવો આવતો નથી. (૩) પુષ્પમાળા કરમાતી નથી.
૫૮

Page #60

(૪) આંખની પાંપણ બંધઉઘાડ થતી નથી.
આપણે જાણીએ છીએ કે, અત્યાર ના સમયે ઉપરના ચારે શબ્દો ચોરને માટે કોઇ પણ કામના છે જ નહી. કદાચ કોઇ ને થાય કે, ચોર જ્યારે આ માર્ગે આવવાનો હતો, ત્યારે પરમાત્માને પણ તેને અનુકૂળ જ શબ્દો કહેવા જોઇતા હતાં. જ્વાબમાં જાણવાનું કે, સંસારની સ્ટેજ ચિત્રવિચિત્ર હોવાથી, કર્મોની માયાજાળમાં ફસાયેલો કોઇ પણ માણસ બીજાકોઇની સીધેસીધી વાત પણ સાંભળવા તૈયાર નથી હોતો, જ્યારે અહીં તો પરમાત્મા સાક્ષાત્ છે. ભાવી ધટનાઓ જે રીતે બનવાની છે તે પ્રત્યક્ષ જોનાર છે. તેથી માનવની જીવનયાત્રામાં કયો સમય કંઈ રીતે આવશે તેની ખબર કેવળજ્ઞાનીને હોવાના કારણે, ભવિષ્યમાં ચોરને માટે જે ઘટના જે રીતે ઘટવાની છે. તે સમયે આજ ના સાંભળેલા ચાર શબ્દો જ ચોરના ભાગ્યને પલટાવી દેવામાં સમર્થ બનવા પામશે. કેમકે કોઇ પણ જીવના અધ્યવસાયો, લેશ્યાઓ અને પરિસ્થતિઓ એક સરખી રહી નથી. માટે જીવનમાં ઘટનારી ઘટનાઓનો નિર્ણય દ્મસ્થ કરી શકે તેમ નથી.
ત્રાહિમાં ત્રાહિમાંની પ્રજા દ્વારા કરાયેલી ફરિયાદથી સાવધાન બનેલા શ્રેણિક રાજાએ અભયકુમારને કડક શબ્દોથી ચોરને પકડી પાડવાની આજ્ઞા આપી, અને મંત્રીએ રાગૃહીમાં પ્રવેશ કરવાના બધા માર્ગોને કવર કર્યા તથા પોતે પણ સાદા વેષમાં મુખ્યદ્વાર પાસે ચોકી કરતાં ઉભા રહયાં કર્મ સંજોગે આજે મંત્રીના હાથમાં રૌહિણેય ચોર આબાદ સપડાઇ ગયો અને રાજા પાસે લાવ્યો અને રાજાએ પણ શૂળી પર ચડાવી દેવાની આજ્ઞા આપી, પરન્તુ સંસારમાં ઘટનારા ઘણા પ્રસંગો એક સમાન હોવા છ્તાં. સૌની પરિસ્થિતિ જુદી જુદી હોય છે. પ્રધાનમંત્રી અભયકુમાર ચુસ્ત અહિંસક હોવાથી મૃત્યુના મુખમાં આવી ગયેલા અપરાધીને પણ યથાશક્ય યથાબુદ્ધિ મૃત્યુમાંથી બચાવી લે છે કેમકે - હ્રદય પરિવર્તન કરાવીને, અપરાધીને પશ્ચાતાપ અને પ્રાયશ્ચિત ના માર્ગે લાવી મૂક્વામાં જ અહિંસાધર્મની યથાર્થતા છે. આ કારણે અપરાધી પોતાની મેળે જ વિચાર કરતો થાય. તે માટે દેવતુલ્ય પ્રાસાદ અને તેમાં રહેવાવાળાઓ પણ દેવદેવીઓ જેવા જ હતાં, ચોર ને અત્યુત્કટ ધેનમાંસ સપડાઈ દેવામાં આવ્યો. ૮-૧૦ કલાકે નિદ્રમુકત થયેલો ચોર ચારે તરફ નજર ફેંકે છે અને વિચારે છે કે - આવો દેવલોક મર્યા વિના શી રીતે મળવાનો હતો? મને બીમારી આવી નથી, તો પછી મર્યો કયારે? એટલામાં ય જ્યારપૂર્વક નૃત્ય કરતાં દેવદેવીઓ હાજર થયા. સર્વથા વિચારમૂઢ બનેલા ચોરના મનમાં એક જ વાત
૫૯

Page #61

ઘોળાતી હતી કે - મારા જેવા ચોર અને બદમાશને માટે દેવલોક ક્યાંથી હોય? અને નજર સામે અનુભવાતો દેવલોક છે. આ દેવો છે, આ દેવીઓ છે. આવી રીતે વિચારતાં જ તેના મસ્તિષ્કમાં ભવિતવ્યતાના પરિપાકને લઈ વિચારમ્ભર્યો કે - આ દેવલોક છે કે અભયકુમારની માયાજાલ? મહાવીર જ કહયું હતું તેનાથી સર્વથા વિપરીત આ દેવો ભૂમિ પર પગ મૂકીને ઊભા છે, આંખો પલકારા મારે છે, પરસેવાથી તરબોળ છે. માળા પણ કરમાઈ ગયેલી છે, માટે આ દેવો પણ નથી, દેવલોક પણ નથી. ત્યારે મારે શું અભયકુમારના કારાવાસમાં કૂતરાની જેમ વિના મોતે મરવું કે પરમાત્મા ના વચનો પર શ્રદ્ધાન્વિત થઈ ઉર્ધ્વગામી બનવાનું? અત્યાર સુધી મારા પિતાને હું ભગવાન સમજતો હતો અને તેમ સમજીને મર્યાદાથી બહાર જઈ ને પણ અશોભનીય સર્વથા નિંદનીય, પાપકર્મો, ચૌર્યક્રર્મો, દુરાચારો, શરાબપાન અને પરસ્ત્રિયોના અપહરણો કર્યા છે. માટે મારા પિતા, મારી ખાનદાનની અને મારા મિત્રો, પણ અત્યારે તો કટ્ટર દુશ્મન જેવા લાગી રહ્યાં છે. મહાવીર સ્વામીને મેં જોયા નથી સાંભલ્યા નથી, તો પણ કરોડોની સંખ્યા માં ઇન્દ્ર, ઈન્દ્રાણીઓ, દેવદેવીઓ, રાજારાણી, શેઠશેઠાણી અને તેમની અપ્સરાતુલ્ય પૂત્રિઓ પણ એક જ અવાજે કરી રહી છે કે – આ બ્રહ્માંડમાં મહાવીર સ્વામી જેવો યથાર્થવાદી, સત્યવાદી અને દયાનો અવતાર બીજો કોઈ નથી જ તો મારે પણ બાપદાદાઓના બતાવેલા પાપ માર્ગો છેડી દેવા જ શ્રેયસ્કર છે. નૃત્ય કરતાં દેવો પૂછે છે કે, તમે મનુષ્યલોકમાં પાપ અને પુણ્ય શા શા ર્યા હતાં? હોશમાં આવેલા ચોરે કહ્યું કે - શરાબપાન કરનાર, માંસાહારી, દુરાચારી અને હિંસક માનવોને માટે દેવલોક નથી, તેમ સમજી મેં તો જિન મંદિરો ઉપાશ્રયો ઉપરાન્ત દયાદાન કર્યા છે માટે દેવલોક મેળવી શક્યો છું. અભયકુમારની બુદ્ધિ નિષ્ફળ ગઈ અને ચોરને છેડી મૂકયો માં ચારે તરફ ગુપ્ત સૈનિકો ગોઠવી દીધા હતાં. પરન્તુ હવે તો ચોરનું હૃદય પરિવર્તિત થઇ ગયું હતું તેથી પોતે એકાકી જ શ્રેણિક રાજા પાસે આવ્યો. બધી હકીકત કહી, અને રાજાએ પણ તે વાત મંજુર કરી. ચોરાયેલું દ્રવ્ય સ્ત્રીઓ પરત કરી અને ભગવાન મહાવીર સ્વામીના ચરણોમાં પ્રવ્રજિત થયો. સારાંશ કે, રૌહિણેય ચોરે ચૌર્યકર્મના ફળો પણ જોયા અને તેના ત્યાગના ફળોનો પણ સાક્ષાત્કાર કરી જીવનને ધન્યતમ્ બનાવતા પણ વાર લાગી નથી.
અદત્તાદાન પાપ સમાસ

Page #62

૪ મૈથુન કર્મ (અબ્રહ્મચર્ય) ૧૮, પાપસ્થાનકોમાં મૈથુન કર્મ ચોથા નંબરે છે. મિથુન એટલે જોડલું (યુગલ) ચાહે અજાતીય હોય કે વિજાતીય, ગંદીભાવનાથી, લિષ્ટતમ પાપવાસનાથી કુકર્મ કરાય તેને મૈથુન કહેવાય છે. વ્યવહારમાં જેના માટે એક શબ્દ પણ બોલાતા શરમ આવે તેવું આ કર્મ છે, પુરુષ પુરુષ સાથે અને સ્ત્રી સ્ત્રી સાથે બનાવટી સાધનોના માધ્યમથી કર્મ કરાય તે સજાતીય, અને પુરુષ સ્ત્રી સાથે કે સ્ત્રી પુરુષ સાથે રમણ કરે તે વિજાતીય છે. પુણ્ય અને પવિત્ર કાર્યોમાં કર્તવ્યબુદ્ધિ કામ કરતી હોવાથી ત્યાં રાગદ્વેષની સંભાવના નથી. જયારે ૧૮ પાપસ્થાનકોમાં ચાહે તે સજાતીય હોય યા વિજાતીય હોય બંનેમાં રાગદ્વેષની હાજરી અવશ્ય રહેલી હોય છે. સ્ત્રીના સ્પર્શ અને આલિંગનાદિમાં રાગની માત્રા હોય છે અને મૈથુન સમયે રાગની આડમાં દ્વિષ હોય છે, કારણકે સ્ત્રીમાત્રનું અવાચ્ય સ્થાન (યોનિપ્રદેશ) મૂત્ર અને રકતમિશ્રિત હોવાથી તેમાં જઘન્ય, મધ્યમ અને તીવ્ર શકિતવાળા કૃમિઓની ઉત્પત્તિને કામશાસ્ત્રના પારંગત વાત્સ્યાયન મુનિએ પણ નકારી નથી, અને મૈથુનાદ્ધ પુરુષના વીર્ય સાથે સ્ત્રીના રમિશ્રણમાં બે લાખથી નવલાખ સુધીના પંચેન્દ્રિય જીવોની ઉત્પત્તિને તીર્થંકર પરમાત્મા શ્રી અરિહંત દેવોએ નકારી નથી. એક જ સમયના મૈથુનમાં બંને પ્રકારના અગણિત જીવો મૃત્યુને શરણ થાય છે. આ કારણે જ જીવહત્યાના કર્મમાં વૈષની હાજરી રહેલી હોય છે. યદ્યપિ નવતત્વાદિ પ્રકરણ ગ્રંથોનું જ્ઞાન પ્રત્યેક જીવને ન હોવાથી “મૈથુન કર્મમ” 'હું જીવહત્યા કરું છું તેનો ખ્યાલ હોતો નથી. માટે જ અજ્ઞાન જેવું મહાપાપ બીજું એકેય નથી. દશવૈકાલિક સૂત્રમાં કહયું છે કે - “અન્ના &િ#ાદી એટલે કે જીવાદિજ્ઞાન વિનાના અજ્ઞાની જીવોને અભયદાનના રહસ્યાર્થ નો ખ્યાલ ક્યાંથી રહે? “ જ્ઞાનેનાડાવૃતં જ્ઞાન તેન મુક્તિ સન્તવ: અજ્ઞાન (કુત્સિતજ્ઞાન) થી આવૃત થયેલા જીવો મોહકર્મના કારણે મુઢ બનેલા હોવાથી સમ્ય દયાધર્મ અને સમ્યગૂ દાનાદિ ધર્મને ઓળખી શકતા નથી. મૂઢ માનવ બે પ્રકારના હોય છે. એક મગજનો મૂઢ અને બીજો હૈયાનો મૂઢ. તેમાં હૈયાના મૂઢની મૂઢતાનો પ્રતિકાર લગભગ અશક્ય છે, અપ્રતિકાર્ય છે.
મૈથુનકર્મોને ચોરી, મૃષાવાદ અને પ્રાણાતિપાતાદિ પાપ પણ લાગ્યા વિના રહેતા નથી. સજ્જન, શિષ્ટ, ખાનદાન, વિદ્વાન, પંડિત, વકતા અને લેખકનો ધર્મ સર્વ શાસ્ત્રોમાં એક જ કહેવાયો છે, અને તે -ક વિવાહિત સ્ત્રીને છેડી બીજી સ્ત્રીને માતાની જેમ સમન્વી તુલસીદાસજી પણ રામાયણમાં કહી ગયા છે કે - “ગનની
૬૧

Page #63

સજ ગાનદિ પરનારી રામચન્દ્રજીએ પણ રાજગાદી પર બેસતાં ભરતને “પરસ્ત્રી માતેવ” આદિ ઢગલાબંધ સૂકિતઓનો અર્થ થાય છે. 'પરસ્ત્રી નો ત્યાગ” હવે સમજવાનું સરળ રહેશે કે 'પરસ્ત્રીનો ત્યાગ જેને ન ર્યો હોય તેને અદત્તાદાનાદિ પાપો નીચે પ્રમાણે લાગશે. (૧) હસ્તમિલાપ વિનાની કુમારી કન્યા, સહપાઠની, વિદ્યાર્થિની શિષ્યા ઉપરાન્ત
ઓફિસમાં, કેબીનમાં, પેઢીમાં અથવા ઘરમાં કામ કરનાર સ્ત્રી હોય, તેમના પિતાની, તેનાં સંરક્ષકની, આજ્ઞા મેળવ્યા વિના તેઓની સાથે મન મેલા
કરવાવાળાઓને સ્વામી અદત્ત નામની ચોરીનો દોષ લાગશે જ. (૨) તેમની રતિમાત્ર પણ ઇચ્છ ન હોય માં ફેસલાવીને, બળબરીથી અથવા ભય
બતાવીને પણ બળાત્કાર કરનારને જીવ અદત્ત લાગ્યા વિના રહેતું નથી. (૩) પોતાના માથા પર રહેલાં વડીલની, ગુરૂની, શિક્ષકની કે પ્રિન્સીપાલની આજ્ઞા
મેળવ્યા વિના પોતાની પાસે ભણનારી, ધર્મચર્ચા કરનારી કે પોતાના પેટને માટે
નોકરી કરવાવાળીના મનને, તનને ચોરનારને ગુરૂ અદત્ત લાગશે. (૪) પાંચે ઈન્દ્રિયોના શબ્દ, રસ, ગબ્ધ, રૂપ અને સ્પર્શરૂપ વિષયોને ભોગવવામાં
મશગુલ બનવાવાળાને તીર્થંકર અદત્ત લાગશે જ, કેમકે - પરમદયાળુ પરમાત્માઓએ, ઈન્દ્રિયોના અતિશય ગુલામ બનવા માટેની આજ્ઞા આપી જ નથી કારણકે સીમાનીત ઇન્દ્રિયોની ગુલામી ભાવમૈથુન છે. આ પ્રમાણે ચારે પ્રકારની ચોરી કરનાર નિર્ણયાત્મક રૂપે મૃષાવાદી છે, અને જે મૃષાવાદી છે તે હિંસક છે.
શરાબ આદિનો નશો થોડું ઘણું નુકસાન કરાવીને ૨-૪ કલાકે પણ સમાસ થશે. પરન્તુ મોહમાયામાં મૂઢ બનેલાને, કેવળ જ્ઞાન, તેનો માર્ગ કે સંત સમાગમ પણ ગમતો ન હોવાથી તેના ભાગ્યમાં આશ્રવ અને કષાચનો માર્ગ જ ઉઘાડો રહેતા ગમે તે પાપ, ગમે તેવા પાપ, અને ગમે તે સ્થાને તે પાપોમાં રઓ પરહેશે. પરિણામે આશ્રવ અને કષાયની ઉદીરણા કરીને પણ મોહકર્મના નશાને ભડકાવી મારશે, ત્યારે ઈન્દ્રિયોના ઘોડાઓને બેકાબુ બનતાં કોણ રોકી શકશે? તેમાં પણ સ્પર્શેન્દ્રિયના તેલન માર્ગે પગ મૂકતાં જ પુરુષને સ્ત્રીને સ્પર્શ અને સ્ત્રીને પુરુષને સ્પર્શ ગમશે અને પછે તો આંખ, કાન અને જીભને નશો ચડતાં ધીમે ધીમે તે વ્યકિત (ચાહે પુરુષ કે સ્ત્રી) ના જીવનમાંથી ખાનદાની, ધર્મ, માતાપિતા, વડીલ
દર

Page #64

પુરુષોની શરમ પણ રહેવા પામશે નહીં. વ્યવહારને રાજી રાખવા માટે કદાય તે ભાઇ રામચન્દ્ર-લક્ષ્મણના મંદિરે જશે, આરિત ઉતારશે, માથું ઝુકાવશે પરન્તુ પોતાના જીવનમાં પરમાત્માને પ્રસન્ન રાખનાર એકપતી વ્રત સ્વીકારવા માટે તૈયાર નથી. હનુમાન ચાલીસાનો પાઠ કરશે, શનિવારે તેલ ચડાવશે, માળા ગણશે પણ લંગોટબંધ રહેવામાં તેને શ્રદ્ધા નથી. મંગળ કલ્યાણ કરનાર, મુકિતભકિત દેનાર ગણપતિ (ગૌતમસ્વામી) ની પૂજા કરશે, રાસ સાંભળશે પણ પોતાનું જીવન પારકાને માટે મંગળમય બનાવી શકે તેમ નથી. સર્વથા નિસ્પૃહી દેવાધિદેવ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને સોનાચાંદીના વરખથી પૂજશે, આરિત મંગળદીવો ઉતારશે, પરન્તુ પરસ્ત્રીનો ત્યાગ કરીને શ્રાવકધર્મની મર્યાદામાં આવવા માટે તેના મનમાં ઉત્સાહ નથી. ઇત્યાદિ કારણે જ પરમાત્મા કરતાં તેમની આજ્ઞા સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાદેય માર્ગ છે. માટે પૂર્વભવના પુણ્યકર્મોને બરબાદ કરાવનારા શરીરના રૂપરંગ, ઓજ, તેજ અને લાલિમાને સમાપ્ત કરાવનાર, સર્વથા અસાધ્ય, કષ્ટસાધ્ય, જીવલેણ રોગોની બક્ષીસ અપાવનાર, ધર્મપત્ની અને પુત્ર-પુત્રીયો પ્રત્યે બેકાળજી રખાવનાર, યશકીતિ તથા ખાનદાનીને દેશવટો અપાવનાર અને ટે પોતાના આત્માનો તથા પરમદયાળુ પરમાત્માનો હાડવૈરી બનાવનાર અધાર્મિક મૈથુનકર્મને છેડી દેવામાં જ માનવતા રહેલી છે.
આ પાપમાં લોહચુંબકીય આકર્ષણ એટલું જોરદાર હોય છે કે માનવ હેવાન બનશે, પશુ કરતાં પણ નફાવટ બનશે, પણ તેનામાં આ પાપને છેડી દેવાનો પુરુષાર્થ ઉત્પન્ન કરવા જેટલી શક્યતા પણ મરી પરવારી ગઇ હોય છે. ફળસ્વરૂપે શેરડીમાંથી રસ નીકળી ગયા પછી જેમ કુચા શેષ રહે છે, તેમ અતિશય કામુક વૃદ્ધાવસ્થામાં મડદાલ, અસાધ્ય, કષ્ટસાધ્ય રોગોથી આક્રાન્ત બની પરમાત્માને ઘેર રોતાં રોતાં, રીબાતાં રીબાતાં જ્વા જેવી સ્થિતિ સર્જાઇ જશે. તેના હાથપગના આંગળાઓમાં, માથામાં અને શરીરના બીજા ભાગોમાં કંપારી-ધ્રુજારી, પરિશ્રમ વિના પણ વધારે પડતો પરસેવો, હાથપગમાં થકાવટ અને થોડું કામ કર્યાં પછી પણ શરીર સાવ થાકી ગયેલા જેવું, મોહુ, મૂર્ચ્છ, ફીટ, વિસ્મૃતિ, કમર, સાથળ તથા પગની પિડિઓમાં શકિતનો અભાવ ઉપરાન્ત, ક્ષયરોગ, ટી.બી., બ્લડપ્રેશર, હાર્ટ એટેક, ઉધરસ, દમ અને છેવટે કેન્સર જેવા મરણ પથારીયે લઇ જ્વાવાળા રોગો વધી જશે. “વેયુમૈથુનોસ્થિતા” મર્યાદાતીત મૈથુનકર્મના કારણે ઉપરના રોગો લાગુ પડે
છે.
શરીરમાં વીર્ય કે રજની બોટલ ભરીને કોઇ વ્યાપારી બેઠેલો નથી. પરંતુ મુખ દ્વારા જે કંઇ ખવાય છે તે જઠરાશયમાં એકત્ર થાય છે. પીત્તાશયની થેલીમાંથી
< 5

Page #65

ગરમાગરમ પીત્ત ચવાઇ ગયેલા ખોરાક પર પડતાં, ખોરાકનું વિભાજન થાય છે. જેમાંથી લોહી-માંસ-મેદ-મજ્જા હાડકા અને છેવટે વીર્ય કે રજ બનવાની લાયકાત નથી હોતી તે ચાહે બદામ, માવો, મિષ્ટાન્ન, દૂધ, ઘી કે મલાઇ હોય તે બધાય રસ રૂપે વિભાજિત થઇ વિષ્ટા, મૂત્ર, પરસેવો, આંખ કાનના મેલ, વાળ, નખ આદિ રૂપે બહાર ફેંકાઇ ગયા પછી, શેષ રહેલા ખોરાકમાંથી લોહી માંસ ચાવત્ વીર્યાદિ રૂપે બનવા પામશે. હવે આપણે જાણી શકીએ ીએ કે વીર્યની ઉત્પત્તિમાં કેટલાય દિવસોનો ખોરાક કામે આવે છે. શરીરમાં જે કાંઇ શકિત, તેજ, ઓજ કે ચમકતી ચામડી દેખાય છે તે બધાયમાં પુરુષના વીર્યની અને સ્ત્રીના રજની કરામત છે. આવી સ્થિતિમાં વીર્યનો અપ્રાકૃતિક નાશ જેમ જેમ થતો જશે તેમ તેમ ઉપરની ઘાતુઓ કમજોર પડતાં શરીરમાં કમજોરી વધશે અને ચામડી શરીરના માંસથી છુટી પડતાં નવજુવાન પણ વૃદ્ધ સમાન લાગશે.
નસીબથી જ્યારે માનવાવતાર પ્રાપ્ત થઇ જ ગયો છે, ત્યારે તેમાં દેવતાઇ ગુણોને મેળવવાનો, વધારવાનો અને છેલ્લા શ્વાસ સુધી ટકાવવાનો પ્રયત કરનાર માનવ ધીમે ધીમે પોતાના જીવનમાં ક્રાંતિ-મહાક્રાંતિને ઉત્પન્ન કરવા સમર્થ બનશે. તેમાં યદિ પૂર્વભવના પુણ્યકર્મોનો સથવારો મળી જાય તો પોતાનું, કુટુંબનું, સમાજનું અને દેશનું હિત કરવા જેટલી ક્ષમતા પ્રાપ્ત કરી શકાશે. અન્યથા આસુરી તથા રાક્ષસી શકિતઓનો પ્રવેશ થતાં તે વ્યકિત પોતાનું, કુટુંબનું, ધર્મપત્નીનું, માતાપિતાનું છેવટે દેશનું પણ અહિત કરશે તેમાં શંકા નથી જ.
શરીર ઇન્દ્રિયો અને મનનો આનંદ યુવાવસ્થા સુધી જ રહેવાનો હોવાથી ક્ષણસ્થાયી છે. તેમાં પણ પુણ્ય કર્મની બેંક સમાપ્ત થઇ ગઇ હશે તો ઘણા યુવાનોને તથા કુમારીકા, સધવા અને વિધવાઓને અત્યન્ત રોગિષ્ટ અવસ્થાની બેહાલ અવસ્થામાં સપડાઇ જતાં લમણે હાથ દઇ આંખોમાંથી બોર જેવા આંસુઓ ટપકાવતી જોઇએ છએ. આ બધાયે ફ્ળો, અવિકસિત, અર્ધ વિકસિત અવસ્થાના મૈથુન સેવનના છે. શરાબપાનની પાસ્પિષ્ટ આદતનો પ્રારંભ સાવ નાની પ્યાલીથી થાય છે. પણ તે વધતાં વધતાં બોટલ સુધી પણ પહોંચી જાય છે. તેવી રીતે સજાતીય કે વિજાતીય મૈથુન પાપનો પ્રારંભમાં એકબીજાને સ્પર્શ, આલિંગન, હાથમાં હાથ મેળવીને હસાહસ પૂરતો જ હોયછે, પણ નશો તે નશો જ હોય છે. અન્ને વધતાં વધતાં તીવ્રાનુરાગ અને અનંગક્રીડા સુધી પણ પહોંચી જાય છે. ગાર્હસ્થ્ય જીવનને તથા કૌમાર્ય જીવનને સર્વથા બરબાદ કરાવનાર તથા માનવની માનવતાને,
૬૪

Page #66

ખાનદાનની, ખાનદાનીને, વિદ્યાર્થીના વિદ્યાર્થી જીવનને આ બંને તીવ્રાનુરાગ અને અનંગકડા નામના પાપો શકિતહીન બનાવી પુરુષને કે સ્ત્રીને તેવી અવસ્થામાં લાવી મૂકશે જેથી કેન્સરના દર્દીની જેમ રીબાઈ રીબાઈને મરવાના વાંકે જીવન પૂર્ણ કરશે. (૧) તીવ્રાનુરાગઃ
ભવપરંપરાઓથી સેવિત પુરુષવેદ (મૈથુનેચ્છ) જીવમાત્રને સત્તામાં પડેલો હોવાથી, જ્ઞાન અને વૈરાગ્યપૂર્ણ, મુનિરાજે તપ-જપ-ધ્યાન, ગુરુકુળવાસ અને સ્વાધ્યાય બળે દાઢ વિનાના સર્પની જેમ કામદેવ (પુરુષવેદ) ને વશમાં કરી શકવા સમર્થ બને છે, તેવી રીતે વ્રતધારી શ્રાવક, પોતાની સ્ત્રી સાથે પણ અત્યન્ત આસકિતપૂર્વક કામક્રીડા કે પાપચેષ્ટા કરતો નથી. કેમકે - તેમના જીવનમાં પાપભીરુતા પ્રાપ્ત થયેલી હોય છે. જ્યારે વ્રત નિયમ વિનાના યુવાનો અને યુવતિઓનું જીવન સંયમની મર્યાદાથી સર્વથા બહાર નીકળી ગયું હોવાથી શરાબપાન કરાવેલા વાંદરાની જેમ પ્રતિદિન સેવાતી કામલીલામાં શરીર અને ઈન્દ્રિયોનું તંત્ર , રતિક્રિડામાં શકિત અને સંખ્યા વધારવામાં જ કેન્દ્રિત થઇ ગયેલું હોય છે અને તેમ થતાં સંતાનોની સંખ્યા વધવા ન પામે, સ્ત્રીની જુવાની સમાપ્ત થવા ન પામે તે માટે નિરોધ” આદિ સંતાન નિરોધક સાધનોને ઉપયોગમાં લેશે. આ રીતે પૂર્ણરૂપે કામાન્ય બનેલા સ્ત્રીપુરુષની જ્ઞાનસંજ્ઞા લગભગ ખતમ થઇ જ્વાથી, વિચારી પણ શકવાના નથી કે - નિરોધાદિ બનાવટી સાધનો મારા શરીરમાં કે મારી સ્ત્રીના શરીરમાં કેવા કેવા ભયંકર અસાધ્ય રોગો ઉત્પન્ન કરશે અને વૃદ્ધાવસ્થાના ભૂંડા હાલ કરી દેશે, તેમની ખબર સુધ્ધા પણ તેમને હોતી નથી, તેવી રીતે મૈથુનકર્મમાં જ્યારે તીવ્રાનુરાગ તીવ્રતમ બને છે, ત્યારે ગર્ભવતી સ્ત્રી સાથે પણ કામચેષ્ટા એટલે ભોગવિલાસો માણવામાં અબ્ધ બનેલા સ્ત્રીપુરુષોને ખ્યાલ પણ નથી હોતો કે, તે સમયની કામલીલા કુક્ષિમાં રહેલા સંતાનની કેવી ભયંકર દુર્દશા કરવામાં કારણ બનશે?
દ્વાદશાંગીમાં સર્વશ્રેષ્ઠ ભગવતી સૂત્રના એક પ્રશ્નના જવાબમાં દેવાધિદેવ મહાવીર સ્વામી ફરમાવે છે કે, હે ગૌતમ! કુક્ષિગત સંતાન નરક્શતિમાં અને દેવલોકમાં પણ જઈ શકે છે. કારણ આપતાં ભગવંતે કહયું કે, ગર્ભવતી સ્ત્રી ક્રોધમાં હોય, ચીડીયા સ્વભાવમાં હોય, કુટુમ્બીઓ સાથે લડાઈ ઝઘડામાં હોય અથવા કુટુમ્બીઓના અભિશાપે ગર્ભિણી સ્ત્રી આર્તધ્યાનમાં હોય ત્યારે તેની અસર કુક્ષિગત જીવ પર પડે છે અને તે સંતાન પણ તેવા જ સ્વભાવમાં પરિવર્તિત થતાં તે સમયે
૬૫

Page #67

મૃત્યુ પામે તો નરગતિ સિવાય બીજી ગતિ તેના ભાગ્યમાં ક્યાંથી હોય? કેમકે - પાંચ કે છ મહિના સુધી સંતાનનું સ્ક્રય અને માતાનું હૃદય પરસ્પર સંબંધિત હોવાથી માતાના રહેણી-કરણી આદિ સંસ્કારો સંતાન પર પડ્યા વિના રહેતા નથી, તો પછી ગર્ભવતી સ્ત્રી સાથે કામક્રીડામાં મસ્ત બનેલો પુરુષ કે મસ્ત બનેલી સ્ત્રીના મહાપાપી સંસ્કારો સંતાન પર પડે તે માનવામાં આવે તેવી વાત છે. તે સમયે તેવા પ્રકારની મશ્કરીઓ અને સંકેતિક શબ્દો સાથે ભોગવિલાસમાં મસ્ત બનેલા દમ્પતીના સંસ્કારો જ જ્યારે પાપર્પણ હોય છે તો સંતાનને સારા સંસ્કારો ક્યાંથી મળવાના હતા? સ્ત્રીના ક્રોધાદિ સંસ્કારોનો અનુભવ સંતાન કરતો હોય તો, તે સમયે ભોગવિલાસમાં મસ્ત બનેલો બાપ ક માતા કુક્ષિસ્થ પોતાના લાડકા સંતાનને જ ભોગવિલાસનો રસાસ્વાદ કરાવતો હોય છે અને તે સમયે મરી જાય તો દુર્ગતિ જ તેના નસીબમાં રહેલી હોય છે અને કદાચ જીવતો રહેવા પામે તો તે સંતાન માતાપિતા ની રાઇટ કોપી જેવો જ થશે. સાવ નાની ઉમ્રમાં સંતાનોને (પુત્ર પુત્રીઓને) માતા પિતાની જેમ મૈથુનસેવનની કુચેષ્ટાઓ કરતાં જ્યારે જોઇએ છએ ત્યારે સૌ કોઈને આશ્ચર્ય થાય છે. પણ સમજવું સરળ રહેશે કે તે સંતાનના આ પાપી સંસ્કારોમાં તેના માતાપિતા જ શતપ્રતિશત દોષને પાત્ર છે. તે યદિ ક્રોધ કરે, કોઇને મારે, અસભ્ય ચેષ્ટા કરે ઇત્યાદિ પ્રસંગોમાં માતાપિતાનું ગંદુ જીવન, ગંદીભાષા જ જવાબદાર છે. આવી સ્થિતિમાં દમ્પતી હજી પણ સમજવા તૈયાર નથી કે - કબૂતરોને દાણા નાખવા, કૂતરાઓને રોટલા નાખવા કે પશુઓને ઘાસ ખવડાવવાથી જે પુણ્ય બંધાતું હશે તેના કરતાં, કામક્રીડામાં મસ્ત બનીને, પાગલ બનીને ગર્ભવત જીવ જે પોતાનું જ સંતાન છે, પંચેન્દ્રિય જીવ છે. તેને મૃત્યુનું દ્વાર દેખાડવાનું, ખોડખાંપણવાળો અથવા અત્યન્ત દુરાચારી, કુકર્મી બનાવવાનું પાપ હજારોઘણું વધારે છે. ગર્ભવતી સ્ત્રી સાથે કરેલા કામાચરણોના પાપે - ધર્મપતીને રોગિષ્ટ બનાવવી અથવા તીવ્રાનુરાગના પાપે શરાબ, ભાગ, અફીણ આદિ નશીલા પદાર્થોના નશામાં કરાતી ભોગક્રિયામાં સ્ત્રીને મૃત્યુના મુખે ધકેલી દેવા જેવું ભયંકરમાં ભયંકર પાપ બીજું કયું? ભૂંડ, ગધેડ કે ભાદરવા માસના કૂતરાઓને શરમાવે તેવા કેટલાક માનવોની એક પછી બીજી પત્ની, ત્રીજી પત્ની અને તેના પછી ચોથીને મરવાના દિવસો જોવા પડે. તેવા માનવો પશુ કરતાં પણ નીચી કક્ષાના સાબીત થતાં, તેમના માટે ભૂંડ, ગધેડા કે કૂતરાના અવતાર સિવાય બીજો અવતાર કયો હોઈ શકે? (૨) અનંગ ક્રીડા
પ્રતિક્રમણના વંદિતુ સૂત્રમાં “રૂર વાહિયા તીવ્યાનુરાગોડસંક્રા ”
૬૬

Page #68

જે કહેવાયું છે તે લાખોમાં એકાદ વિશિષ્ટ વ્રતધારી વિશેષને છેડી બીજાઓને માટે તીવ્રાનુરાગ અને અનંગફીડા ભયંકરતમ અનાચાર છે, મહાપાપ છે તે સહજ રીતે જાણી શકાય છે. સ્ત્રીના ભોગ્ય અંગ (યોનિ) ને છેડી સીમાનીત કામાન્ય બનેલો, અથવા ગંદામાં ગંદા, બીજા પુરુષ કે બીજી સ્ત્રીની સામે જોઈ પણ ન શકાય તેવા ગંદા ચિત્રો, કાવ્યો, કથાનકો દ્વારા મૈથુનકર્મ મર્યાદાથી બહાર ભડકાવી દેનાર માનવ પુરુષના કે સ્ત્રીના બીજા અંગો સાથે બાહય મનને રાજી રાખતો વીર્યનો નાશ કરે છે. તેના ત્રણ ભેદ છે. ૧. સૃષ્ટિ વિરુદ્ધ (ગુદા મૈથુન) ૨. હસ્ત મૈથુન અને ત્રીજો મુખ મૈથુન છે.
માનવયોનિને પ્રાપ્ત કરનારા જાતકે, સાધકે યદિ પૂર્વભવની વિશિષ્ટ, વિશિષ્ટતર કે વિશિષ્ટતમ બ્રહ્મવ્રતની આરાધના કરી હશે તેવા ભાગ્યશાળીને જ દ્રવ્ય અને ભાવ નિક્ષેપે સત્યવાદી અને સદાચારી માતાપિતા મળવા પામશે. જેના કારણે તેના જીવનમાં કોઈ પણ જાતની એક પણ ગંદી કુટેવ પડવા પામતી નથી. આજે પણ હજારો વિદ્યાર્થીઓ કે વિદ્યાર્થીઓને જોયા પછ, અનુભવમાં લીધા પછી ખ્યાલ આવશે કે તેમાંથી એકાદ વિદ્યાર્થી કે વિદ્યાર્થિની પણ પોતાના જીવન વસ્ત્રને વઘ લાગવા દેતા નથી. બોયફ્રેન્ડ કે ગર્લફ્રેન્ડના પાપી વિચારો તેમના જીવનમાં પ્રવેશ પામતા નથી. અને અતિરેક થવાનો પ્રસંગ ઊભો થશે ત્યારે તરત જ કોલેજ કે સ્કૂલને છેડી દેવા તૈયાર રહેશે. પરન્તુ આવા જીવાત્માઓ હજારો લાખોમાં એકાદ જ હોય છે. અન્યથા, જાણતા કે અજાણતાં, ભોળપણમાં કે નાદાનીમાં, પ્રલોભનમાં કે સામેવાળાની શરીર સુંદરતા અને બોલવા-ચાલવાની ચાલાકીમાં ફસાઈ ગયા પછી, અનંગક્રીડાના ત્રણે કે એકાદ પ્રકારનો ચસ્કો લાગી ગયા વિના રહેતો નથી. રાક્ષસ જેમ રાક્ષસ જ હોય છે તેમ, ત્રણમાંથી ત્રણ, બે કે એક પણ આદત જીવનધનને માટે જીવતી જાગતી વકણ જેવી હોવાથી તેમાંથી છુટકારો મેળવવો દુષ્કરતમ છે. ૧. ગુદામૈથુન અત્યમાં અત્યન્ત ખરાબ એટલા માટે છે કે તેનો ઉપયોગ કરનાર અને ઉપયોગ કરાવનારો ધીમે ધીમે નપુંસક, નિસ્તેજ ઉપરાંત જનનેન્દ્રિયની કમજોરી (શૈથિલ્ય) ખરાબી અને પ્રમેહ, પથરી, અંડકોષની વૃદ્ધિ, ઉદરવૃદ્ધિ ઉપરાન્ત મોઢા પર કાળાશ વધતી
જશે.
૨. હસ્તમૈથુન જાણીબુઝીને ભડકાવી દીધેલા કામાવેગને સહન નહી કરતો માનવ, સજાતિય કે વિજાતિય સાધન જ્યારે મેળવી શકતો નથી ત્યારે હસ્તમૈથુનના માર્ગે ચડીને પોતાના જીવનનું પોતાની મેળે જ સત્યાનાશ કરે છે. આનાથી શરીરમાં કમજોરી આવતા, મસ્તિષ્ક
૬૭

Page #69

તથા જ્ઞાનગ્રંથિઓ કમજોર પડે છે, વિચારશકિત અને સ્મરણશકિત ધીમે ધીમે ગચ્છન્તી થવા માંડે છે. માથામાં ચકકર, કમરનો દુઃખાવો, હાથપગની ક્ળતર, આંખોની ખરાબી અને છેવટે પોતાની વિવાહિત પત્ની સામે બેહદ શરમાવું પડે તેવા પ્રકારે જનનેન્દ્રિયની કમજોરી, વીર્યનું શીઘ્રપતન આદિ અસાધ્ય, કષ્ટસાધ્ય રોગોની બક્ષીસ મળે છે.
૩. મુખમૈથુન રાક્ષસી કરતાં પણ ભયંકર આ કુટેવ લાગુ પડયા પછી છૂટશે કે કેમ? કોણ ઘેડાવશે ? કેવી રીતે છેડાવશે? તે ભગવાન જાણે !ઊપરની ત્રણે કુટેવો લાગુ પડયાં પી તથા બેકાળજી રાખ્યા પછી સર્વાંશે મટતી હશે?તેનો જ્વાબ, છતી પર હાથ મૂકીને પોતાનો જ્વાબ પોતે જ મેળવી શકે છે. છેવટે વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ આ ગંદી અને માનવસમાજની વચ્ચે અત્યન્ત શરમાવા જેવી ટેવો હાજર જ રહેવા પામશે.
આ બધા વાતોમાં જુવાનીમાં પગ માંડતા છેકરાઓને કે છેકરીઓને દોષી માનવા કરતાં તેમના માતાપિતા વધારે દોષને પાત્ર છે. શયનસંગ મેળવતા પહેલા જ સ્ત્રી પુરુષના પાપાત્મક વિચારો ઉતાવળ અને ક્રૂરતા આદિના સ્વભાવોની તસ્વીર જ સંતાન છે. માટે જ કહેવાયું હશે કે માતાની કુક્ષિ જ મોટામાં મોટી યુનિવર્સિટિ છે. કુક્ષિમાં જ કામાચારાદિ જેવા કુસંસ્કારોને પ્રાપ્ત થવાના કારણે પુત્ર કે પુત્રી બેહાલ ન મરે તો પણ તે
-
(૧) શ્રીમંત બનશે પણ મહાજન બની શકે તેમ નથી.
(૨) એજ્યુકેટેડ (પંડિત) થશે પણ જીવનમાં સદાચાર અને ગાંભીર્ય, ધૈર્ય આદિ આત્મિક ગુણો પ્રાપ્ત કરી શકે તેમ નથી.
(૩) રૂપાળો બનશે પણ હૈયાનો ક્રૂર, ઘાતકી અને બેશરમ બનવા પામશે.
(૪) બોલવામાં ચાલાક અને ચતુર બનશે પણ, ભાવદયાનો પુજારી બની શકે તેમ નથી.
'
(૫) સ્વાર્થીન્ધ બનશે પણ પરમાર્થનો સ્પર્શ પણ કરી શકશે નહી.
ધર્મ, સમાજ અને ખાનદાનીથી બેશરમ બનેલો મૈથુનકર્મી માનવ કાય દેવલોકને પ્રામ કરશે તો પણ દેવાવતારમાં તે પાપી સંસ્કારો તેની સાથે રહેવાથી ત્યાં પણ ભોગાસકત બનીને, પાછે મરીને એકેન્દ્રિયાવતારને પ્રાપ્ત કરશે. તે સિવાય અન્ય માર્ગ તેની પાસે નથી. આપણે સામાન્ય દેવદેવીઓની વાતને જ્વા દઇએ
૬૮

Page #70

અને લોકવ્યવહારમાં અત્યન્ત પ્રશંસિત થયેલા દેવોની વાત કરીએ તો -
(૧) મહાદેવ શંકરજીને પાર્વતી નામની દેવી છે.
(૨) સંસારના સર્જન કરનારા બ્રહ્માજીને સાવિત્રી નામની દેવી છે.
(૩) શંખચક્ર ધરનારા જગતના સંરક્ષક વિષ્ણુને મહાલક્ષ્મી નામે રાણી છે. (૪) કરોડો દેવોના સ્વામી ઇન્દ્ર મહારાજને શચી ઈન્દ્રાણી છે.
(૫) સૂર્યનારાયણને રન્નાદેવી, ચન્દ્રને દક્ષપુત્રી, દેવોના ગુરૂ મહારાજ બૃહસ્પતિને તારા નામની રાણી છે. અગ્નિદેવને સ્વાહા, કામદેવને રતિ, શ્રાદ્ધવને મોણાદેવી છે, આ પ્રમાણે સૌને દેવીઓનો પરિગ્રહ છતાં પણ કામાવેશના કારણે શંકરજી ભીલડી પર, બ્રહ્માજી પોતાની પુત્રી પર, ઇન્દ્ર મહારાજે તો ઘાસપાણી ખાનારી સુકલડી અહલ્યા તાપસીને પણ છેડી નથી, ઇત્યાદિ વાતોને પુરાણોથી જાણવાનું સરળ રહેશે. માટેજ કામાવેગનું ઉપશમન કઠિન છે.
જીવહત્યા બે પ્રકારે છે.
૧. સ્વહત્યા
૨. પરહત્યા
યદ્યપિ દેવદેવીઓના વૈક્રિય શરીર હોવાથી તેમનાં વીર્ય અને રજનું મિશ્રણ થયે છો જીવોની ઉત્પાત્તિ થતી નથી. જ્યારે માનવ શરીર ઔદારિક હોવાથી તેમના વીર્ય અને રજ ઔદારિક છે. તેથી તેના મિશ્રણમાં બીજા જીવોની ઉત્પત્તિ શાસ્ત્રમાન્ય છે. પરન્તુ કામસેવનના સમયે દેવ કે મનુષ્યના આત્મ પરિણામો ગંદા થતાં વાર લાગતી નથી માટે માનવ સ્વ અને પરહત્યાનો માલિક બનશે. જ્યારે દેવો, કેવળ અધ્યવસાયો તેમના તે સમયે ખરાબ હોવાથી, ભાવહિંસાના માલિક બનશે. પરન્તુ ગુરૂઓના ચરણે આવેલો પાપભીરૂ આત્મા સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત હોવાથી તેમના વિલાસોમાં ગંદાપણ નથી હોતું. માટે જ "नासकत्या सेवनीया हि स्वदाराऽपि उपासकैः” અર્થાત્ ધર્મનુરાગી માનવે આસકિતપૂર્વક સ્વસ્રીનું પણ સેવન કરવું ન જોઇએ. અંતે આટલું તો જરૂર ધ્યાનમાં રાખવું જોઇએ કે, માંડેલા ગૃહસ્થાશ્રમનું ફળ કુપાત્ર સંતાન નથી પરંતુ સત્યવાદી, સદાચારી, સુપાત્ર સંતાન જ ગૃહસ્થાશ્રમનું સુચારૂ ફળ છે. આજની જુવાની આવતી કાલે સમાપ્ત થવાની છે. માટે વૃદ્ધાવસ્થામાં હસતાં હસતાં અને પ્રભુનું સ્મરણ કરતાં કરતાં પૂર્ણ થાય આવું જીવન જ માનવીય
૬૯

Page #71

જીવન કહેવાય છે, અન્યથા મનુષ્યરૂપે જન્મીને પશુતુલ્ય જીવન પૂર્ણ કરવાનું અને પરમાત્માના શાપ લઇને જીવન સમાપ્ત કરવાનું ભાગ્યમાં રહેશે. માટે જ પોતાની ધર્મપત્ની સાથેના સહવાસમાં તીવ્રાનુરાગ અને અનંગક્રીડા નામના બે પાપોને પ્રવેશ કરવા દેશો નહીં અને ગર્ભગત જીવને વિષયાનન્દનો અનુભવ કરવો પડે તેવા રાક્ષસીય જીવનને ઘેડી દેવા માટેનો પ્રયત્ન કરશો.
જન્મ લીધા પછી પણ તમારું સંતાન અંધ, મૂંગુ, બહેરૂ, ખોડખાંપણવાળું, પોલીઓ અને લકવા જેવા રોગોમાં સપડાય તેમાં માતાપિતાનું અપકૃત્ય જાણવું. છેવટે અધાર્મિક અને અપ્રાકૃત મૈથુનકર્મ જીવનધનને બરબાદ કરાવી માનવભવની યાત્રાને નિષ્ફળ બનાવી દે છે.
મૈથુનકર્મ માટે જેટલા પ્રકારો છે તે બધાયને એકી સાથે છેડી દેવા જેટલી આત્માની શકિત અને પરિસ્થિતિ તમારા ભાગ્યમાં ન હોય, તો સમદારીપૂર્વક ધીમે ધીમે તથા પોતાના પાત્રને સમજાવીને પણ એક એક પ્રકાર છેડવાનો સંકલ્પ કરશો તો વૃદ્ધાવસ્થા સુધીમાં તમે આટલા બધા રૂડા રૂપાળા સંસ્કારોના માલિક બની શકશો જેથી કોઇક ભવે વિજ્યશેઠ કે વિજ્જાશેઠાણી જેટલી શકિતના વારસદાર પણ બની શકાશે.
અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર અને અનાચારમાંથી સ્વસ્રીનો પણ મર્યાદિત ત્યાગ કરવાવાળાને પ્રારંભના ત્રણ અતિચાર રૂપે જ રહેશે. તેમનો પ્રતિક્રમણ દ્વારા શુદ્ધિકરણ નો અવકાશ રહેશે. માટે કેટલું છેડવું અને કેટલું રાખવું તેનો નિર્ણય કરી જે રીતે આત્મરૂપી વસ્ર ડાઘ વિનાનું બને અને ભોગી અવસ્થામાં પણ યોગી જીવનનો અભ્યાસ કરી શકીએ. આ લક્ષ્યમાં રાખીને ખરાબ નિમિત્તો, પ્રસંગો, ચેષ્ટાઓ તથા સંકેતોનો પણ ત્યાગ કરવો.
ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નનો જ્વાબ ભગવતી સૂત્રમાં આ પ્રમાણે આપવામાં આવ્યો છે. હે ગૌતમ! અનન્તાનન્ત જીવોથી પરિપૂર્ણ આ સંસારમાં સૌથી વધારે જીવો સૂક્ષ્મ નિગોદના છે અને ઓછમાં ઓછ જીવો મનુષ્ય યોનિને પ્રાપ્ત કરનારા છે. આથી આપણે જાણી શકીએ છએ કે ૮૪ લાખ વાયોનિમાં રહેલા અનંત અસંખ્ય જીવો કરતાં મનુષ્યાવતાર અત્યન્ત દુર્લભ છે. જેને મેળવવાને માટે કેટલાચ ભવોની તપશ્ચર્ચા, દાન, દમન, આત્મ-સંયમ, દયાલુ જીવન ઉપરાંત લાખો કરોડો ભુખ્યા માનવોને અન્ન, પાણી, ઔષધ, વસ્ત્ર આદિના દાન દ્વારા પ્રાપ્ત કરેલા પુણ્યકર્મોને લઇ કોઇક સમયે મનુષ્યજીવન સુલભ બને છે. આટલું બધું સ્વાર્થ
૭૦

Page #72

બલિદાન આપ્યા પછી પ્રાપ્ત કરેલા વર્તમાન માનવાવતારને પવિત્ર બનાવવો શ્રેયસ્કર છે. મોહકર્મનો નશો ગમે તેટલો ચડયો હોય તો પણ અનન્ત શકિત સમ્પન્ન આત્મા પોતાનો પુરુષાર્થ ફેરવે તો મોહકર્મને દબાવી પણ શકે છે, મારી પણ શકે છે.
હાથમાં તલવાર, ભાલા, બંદૂક રિવોલ્વર છેવટે અણુપ્રયોગથી લાખો માનવોને મૃત્યુના ઘાટ ઉતારવા અત્યન્ત સરળ છે, પણ તોફાને ચડેલા આત્માને, મનને, ઈન્દ્રિયોને, શરીર અને આસુરી શકિતઓને સમ્મચારિત્ર વડે સ્વાધીન કરવા અત્યન્ત કઠિન છે. આપણે સૌ આત્મવિજેતા બનીને સ્વકલ્યાણ સાધીએ. આનાથી શ્રેષ્ઠ બીજો પુરુષાર્થ કયો?
મૈથુનકર્મના કહુફળો હિંસા અને અહિંસા, સત્ય અને જૂઠ આદિ દ્વન્દો જેમ અનાદિકાળના છે, તેવી રીતે મૈથુનકર્મ અને બ્રહ્મચર્ય પણ અનાદિકાલીન છે. જીવમાત્રને અને આર્યદેશ અને આર્ય ખાનદાનને પ્રાપ્ત કરેલા ભાગ્યશાળીને વિચારવાનું રહેશે કે, મારે ક્યા માર્ગે જવું? જેના જીવનમાં વિચાર અને વિવેક હશે, તેઓ પોતાના જીવનને પવિત્ર બનાવવાને માટે બ્રહ્મચર્ય માર્ગનો આશ્રય લેશે. અન્યથા, મૈથુનકર્મના પાપ સંસ્કારો ભાગ્યમાં શેષ રહેવા પામશે. જેના કડવા ફળો આ ભવે કે પરભવે ભોગવવાના રહેશે, ચારે સંજ્ઞાઓમાં સંજ્ઞા શબ્દનો અર્થ સંસ્કાર થાય છે. ભવભવાન્તરોથી મોહ મિથ્યાત્વના કારણે પાપી સંસ્કારો પ્રતિ પ્રદેશે પડેલા હોવાથી લાલસા અને અત્યુત્કટ વાસનાને લઈને આહાર કરવાની ઇચ્છા થાય તે આહારસંજ્ઞા, પરિગ્રહ વધારવાની ઇચ્છ થાય તે પરિગ્રહ સંજ્ઞા સંસારમાં ચારે દિશાઓમાંથી ભયગ્રસ્ત થવામાં ભયસંજ્ઞા, અને પાંચે ઈન્દ્રિયોના ભોગોમાં તીવ્રચ્છ થાય તેને મૈથુનસંજ્ઞા કહેવાય છે.
વીતરાગ કે ઉપશમિત સ્થાનમાં રહેલા પૂજનીય મહાત્માઓને જવા દઇએ. શેષ વ્યકિતઓને માટે આ ચારે સંજ્ઞાઓ જીવતી જાગતી વકણ કરતાં ભૂંડી છે. જેનાથી દેવદુર્લભ માનવાવતારને પ્રાપ્ત કરેલા માનવની માનવતા, દયાળુતા, સમતા, નિરભિમાનિતા આદિ સદ્ગુણો પણ રીસાઈને ચાલ્યા જાય છે. અને જે ભાગ્યશાળીઓએ તપ-ત્યાગના સંસ્કારોથી મૈથુનસંજ્ઞાને મર્યાદામાં કરી હશે તેઓ આ સંસારની સ્ટેજ પર આત્મોન્નતિ કરવા માટે હકદાર બને છે જ્યારે મૈથુનસંજ્ઞાના
૭૧

Page #73

ગુલામ બનેલાઓ પાસે ગમે તેટલાં પોથાપાનાં હોય મહાવિદ્યાલયોની ગમે તેટલી ડિગ્રીઓ હોય, વકતા હોય, પંડિત હોય કે ઇતિહાસ ભૂગોળના પૂર્ણ જ્ઞાતા હોય તેઓ પણ અવસરે એકાન્ત અને નિરાબાદ સ્થાન મળ્યે, આંખના પલકારે ચલિત થાય છેકોઇ આંખથી, કોઈ કાનથી, કોઈ જીભથી, સ્પર્શથી પણ ચલાયમાન થયા વિના રહેશે નહીં. અને ચલચિત્ત માનવોને બધી ક્રિયાકલાપ વાંઝીયો રહેવા પામે તેમાં શું આશ્ચર્ય?
અમુક દેશનો રાજા સરળ, સ્વચ્છ અને જ્ઞાનપિપાસુ હતો. તેના અંતઃપુરમાં પાંચસો રાણીઓ હતી. એક દિવસ કાશીથી ભણીને નવયુવાન પંડિત ફરતો ફરતો રાજાના દરબારમાં આવ્યો. રાજાએ હાર્દિક સ્વાગત કર્યું, અને પૂછ્યું કે, આપશ્રી
ક્યાંથી પધાર્યા છે? ક્યાં જવાના છે? શું ભણ્યા છે? કેટલું ભણ્યા છે? અને તેમાં પણ તમારો ખાસ વિષય કર્યો ? જવાબમાં પંડિતે કહયું કે હું કાશીથી ભણીને આવ્યો છું અને ઘણી ડિગ્રી મેળવી છે. ખાસ વિષય મારો સ્ત્રીચરિત્રનો છે. પૂર્વભવના સારા સંસ્કારોને લઈને અવતરેલો રાજા, કાળી નાગણ જેવી પાંચસો સ્ત્રીઓના સહવાસથી કંઇક ઉદાસીન બની ગયો હતો. તે માટે ફરીથી પૂછયું કે આવા સ્ત્રીચરિત્રો તમને કેટલા આવડે છે? જવાબમાં પંડિતજીએ કહયું કે ઓછામાં ઓછા બે લાખ સ્ત્રીચરિત્રો આવડે છે. અને નોકરીની ચાહનાથી તમારા ચરણે આવ્યો છું. ખુશ થયેલા રાજાએ પંડિતની વાત માની લીધી અને વધારામાં કહયું કે, પ્રતિદિન રાજદરબારમાં આવીને એક ક્લાકને માટે મને ધર્મોપદેશ આપવો. એમ કહીને પોતાના મહેલની પાસે જ એક કમરો સોંપી દીધો જેથી જ્યારે ને ત્યારે પંડિતજી સાથે ધર્મચર્ચાનો અવસર સુલભ બનવા પામે.
ભરજુવાની અવસ્થામાં પ્રવેશ કરી ચૂકેલા પંડિતજી શરીરે ગૌરવર્ણો હતાં,આંખો મારકણી છતાં પણ પંડિતાઈને શોભે તેવી હતી, કથા અને ધર્મલાપ કરવામાં વચ્ચે પંડિતાઈની ચમક હતી. રાજાજી સાથે બેઠેલા છમાં તેમની ચકોર દષ્ટિને ચારે તરફ ફેરવી શકતા હતાં, મિઠ્ઠી ભાષા” હતી, કેશકલાપ શ્યામ હતો. હોઠોમાં લાલશ હતી અને કથા કરવાની અને તેનો ભાવાર્થ સમજાવવાની સારી આવડત હતી. જેના શ્રવણથી રાજાથી લઈ સૌને આનન્દ આવતો હતો. ફળસ્વરૂપે એક એક પતીનો ત્યાગ કરવા લાગેલા રાજાને ખાવામાં, પીવામાં, હરવાફરવામાં, બોલવાચાલવામાં, સર્વત્ર વૈરાગ્યની છાયા લાગવા લાગી. સભાના મેંબરો વધવા લાગ્યા. અને પંડિતજીની ઘેર ઘેર પ્રશંસા વધવા લાગી.
૭૨

Page #74

માનવજીવનમાં અને ખાસ કરી પંડિતના જીવનમાં ઉપર કહેલી સારામાં સારી આવડત હોવા માં, પોતે વૈરાગ્યની લગામ વિનાના હતાં. સંયમથી ઈન્દ્રિયો અનિયંત્રિત હતી, મનના તોફાનોને દબાવી દેવા જેટલી શકિતનો અભાવ હતો. માટે જ શાસ્ત્રકારોએ કહયું કે - જ્ઞાન વિનાની વિદ્યા, પૌલિક સંપત્તિ આપી શકશે પણ આધ્યાત્મિક સંપત્તિ આપી શકે તેમ નથી.
દિવસે દિવસે પંડિતજીની કથા કહેવાની કળા વધવા લાગી. શરીર પણ માલમસાલા ખાવાથી ભરાવદાર થવા આવ્યું. આંખોમાં ચમક, હોઠોમાં લાલાશ, ફુલગુલાબી ચહેરો, બોલવાની ચાલાકી અને મરક મરક હસવાની આદતો પણ વધવા લાગી તેમના ભાષણમાં, ઉપદેશમાં એક જ લલકાર હતો કે, “સ્ત્રીમાત્ર નરકની ખાણ છે” કાળી નાગણની જેમ ગમે ત્યારે પણ ડંખ મારે છે, અદિઠું કલ્યાણી છે, તેનું માદક શરીર અને માદક હાસ્ય જ નરકનો માર્ગ છે. તેના ભરાવદાર સ્તનો અને લચકતી કમર પુરુષને ઘાયલ કરવા માટે સમર્થ છે. આ પ્રમાણે ઉપદેશની અસર રાજા પર થતી ગઈ અને સંસાર પ્રત્યેનો રાગ પણ ઘટતો ગયો..
એક દિવસે ઉપર પ્રમાણેની બધી વાતો રાજાની મુખ્ય પટ્ટરાણીના કાનમાં આવી ગઈ. દાસીને પૂછ્યું અને જાણ્યું કે, રાજદરબારમાં એક પંડિતજી આવ્યા છે, તેમની સ્ત્રી ચરિત્ર સંબંધીની વાતોથી રાજાજી એક પછી એક સ્ત્રીને છેડી રહયા છે. આ વાત સાંભળીને પાણીના મનમાં થયું કે આ રીતે તો એક દિવસ મારા ત્યાગ માટેનો પણ આવી જાય તે પહેલાં આકરામાં આકરી દવા કરી લેવી જોઇએ. તેમ વિચારીને પોતાની સંગત અને વિશ્વાસુ દાસીને બોલાવી અને વાટકામાં સોનામહોરો ભરીને કહયું કે, પંડિતજી જ્યાં બેસે છે ત્યાં તેમની સામે વાટકી મૂકી દેજે. તું આધી રહેજે. સોનામહોરોને જોઈને બહાર ઉભેલી દાસીને કહયું કે - કોણ છે? ક્યાંથી આવી છે? વૈરાગ્ય રાજાની છાવણીમાં તારું શું કામ છે? આધી ખસ અને જ્યાંથી આવી છે ત્યાં ચાલી જા. હું સ્ત્રીઓનું મુખ જોવામાં નરકગતિને માનનારો છું. વાટકો ત્યાં જ મૂકીને ગભરાયેલી દાસી રાણી પાસે આવી. હકીકત કહી. ચાલાક અને ચબરાક રાણીજી સમજી ગયા કે, શિકારને મારા સકંજામાં ફસાઈ જવામાં વાર લાગે તેમ નથી.
પુરુષની ચાલ, બોલવાની ભાષા ઉપરથી પુરુષજાતની નબળી કીને પકડી પાડવામાં સ્ત્રીઓને કુદરતી બક્ષીસ મળેલી છે. ર-૪ દિવસ પછે થાળ ભરીને સોનામહોરો દાસીને આપી અને કહયું કે પંડિતજીના કમરામાં થાળને તેવા સ્થાને
૭૩.

Page #75

મૂકજે જ્યાં સૂરજના કિરણો મહોરો પર પડે અને ત્યાંથી પ્રતિબિમ્બિત થયેલી કિરણો પંડિતજીના મોઢા પર પડે. તુ આધી ઊભી રહેજે. રાણીજીની શિખામણ પ્રમાણે દાસીએ કર્યું. સૂરજનાં કિરણો મહોરો પર અને મહોરોનાં કિરણો પંડિતજી પર પડતાં જ મોટું ઊંચું કરી પૂછ્યું, કોણ છે? ક્યાં રહો છે? શા માટે આવ્યા છે? જવાબમાં દસીએ કહયું કે - હું મહારાણીની માનીતિ દાસી છું. તમારી ખ્યાતી સંભળીને રાણીજીએ કહેવડાવ્યું છે કે – મારા જેવી તુચ્છ સ્ત્રીને પણ ધર્મોપદેશ કરવા આપ રાણીજીના મહેલમાં પધારશો તો ધણો જ આનંદ આવશે. ત્યાં આપશ્રીના સત્કારને માટે બે થાળ ભરી સોનામહોરો તૈયાર રાખી છે. પંડિતે વિચાર્યું કે આખી જીન્દગી કથાઓ કરીને મરી જઇશ તો પણ આટલું દ્રવ્ય ભેગું થવાનું નથી અને અત્યારે રાજા પણ ત્રણ ક્લાકને માટે શિકાર કરવા જંગલમાં ગયા છે. આટલા સમયમાં મહેલમાં જઈ આવું અને જે કંઇ મળે તેનો સ્વીકાર કરૂં. અસૂર્યમ્પરયા રાણીજી રાજી થશે. બે શબ્દ સાંભળશે તો બિચારીને સ્ત્રી અવતાર પણ સુધરશે. તેમ વિચારી પોથીપાનાં બગલમાં નાખીને કહયું - તું આગળ ચાલ, હું તારી પાછળ પાછળ આવું છું. અને પંડિત રાણીજીના મહેલમાં પહોંચી ગયા. સસ્વાગત સારા સ્થાને પંડિતને બેસાડીને રાણીજી સન્મુખ બેઠા. ધર્મકર્મની વાર્તાઓ સાથે ચાલાક રાણીજીએ પંડિતની વિગતો જાણ્યા પછી કહ્યું કે સાવ નાની ઉમરમાં લગ્નગ્રન્થિમાં જોડાઈને તમે પરદેશમાં રહો... અને તે બિચારી ધર્મપત્નીનું શું થતું હશે? તેની ખબર લેવા જેટલો પણ ખ્યાલ પુરુષજાતને ન રહે તેના જેવી બીજી કરૂણતા કંઈ? આ વાત ચાલતી હતી તે સમયે જ શિકારે ગયેલો રાજા, શિકાર ન મળવાના કારણે ધુસાંપુંસા થઇ મહેલમાં આવ્યો. મગજને શાન્તિ દેવાને માટે પંડિતને બોલાવી લાવવા માણસને આજ્ઞા આપી. ચારે તરફ પંડિતની તપાસ થઈ, છેવટે ખબર મળી કે રાણીબાની દાસી આવી હતી, તેની પાછળ પંડિતજી મહેલમાં ગયા છે. આટલું સાંભળતાં જ રાજાનો મિજાજ ગયો અને તીવ્રગતિથી રાણીના મહેલ તરફ ગયા, વચ્ચે વચ્ચે બોલતા ગયા કે મારો બેટો ભામટો (પંડિત) અમને તો ઉપદેશ આપતા કહે છે કે, સ્ત્રીઓનું મોટું જોવું નરકગતિને માટે થાય છે. તેની છાયામાં ઊભા રહેવું પણ પાપ છે. ત્યારે તેને મહેલમાં રહેલી રાણીને ઉપદેશ દેવાની શી જરૂર પડી? લાકડાના દાદરે ક્રોધના માર્યા ધમધમ કરતાં ચડતા ગયા. દ્વાર પાસે આવીને દ્વાર ખોલવા માટે ઘાટો પાડયો. ગભરાઈ ગયેલા પંડિતે રાણીને પૂછ્યું, ત્યારે જવાબમાં રાણીએ કહયું કે, આ તો મારા પ્રાણનાથ રાજા સાહેબ છે. શિકારથી આવી ગયા લાગે છે. પંડિતે કહયું કે, રાજા આવીને તમારી પાસે મને જોશે તો મને મોતના ઘાટ ઉતાર્યા વિના રહેશે નહીં. માટે
'૭૪

Page #76

બ્રહ્મહત્યાના પાપમાંથી બચવા સારૂં મને ક્યાંય છુપાવી લો. રાણીએ કહયું કે આ રાજમહેલ છે, અહીં મોજશોખના સાધનો સિવાય બીજુ કંઇ પણ નથી. રોતાં રોતાં પંડિતે કહયું કે મારી માં મને બચાવ મારા જેવા પોથાપંડિતને બચાવ, ધાર્મિકતા પ્રાપ્ત કર્યા વિનાના મારા જેવા પેટ ભરવાની વિઘાવાળાને બચાવ, ધર્મના ખોટા આડંબરોમાં શ્રધ્ધાળુઓને ફસાવી નાખનાર મારા જેવા કુબ્રાહ્મણને બચાવ, દેવદેવોના માયાચક્ર ઉભા કરી દુનિયાને ધુતી ખાનાર મારા જેવાને બચાવ, ગોમાંસ ખાનાર અને બહારથી પશુહત્યાનો જોરશોરથી વિરોધ કરનાર મારા જેવા ધૂર્તને બચાવ ઇત્યાદિ શબ્દોથી દયાલુ બનેલા રાણીજીએ એક લાકડાની પેટીમાં પંડિતને નાખી, તાલુ મારી ચાવીનો ઝુમખો પોતાની કમરે લટકાવી દ્વાર ઉઘાડવાનો આદેશ દાસીને આપે છે. દ્વાર ઉઘડતાં જ હાથમાં તલવારને મચાવતા રાજાજી પ્રવેશ કરે છે અને રાણી સાથે લાલ આંખ કરતાં પૂછે છે કે - બોલ ! અહીં પંડિત આવ્યો છે. રાણીએ હાં માં જ્વાબ આપ્યો ક્યાં છે ? આ પેટીમાં લાવ ચાવી અને રાણીએ ચાવીનો ઝુમકો રાજાને આપ્યો, ક્રોધની માત્ર તો ૧૦૮ ડિગ્રી પર ચઢી ગઇ હતી, તેથી એક ચાવી, બીજી ચાવી આ પ્રમાણે ધણી ચાવીઓને લગાડવાનો પ્રયત્ન કર્યો. રીસાઇ પણ ગયેલા માનવની જેમ રીસાયેલું તાલું ન ઉઘડયું તે ન જ ઉઘડયું, માવડીની કુક્ષિમાં પૂરાયેલા ગર્ભગત જીવની જેમ પેટીમાં પૂરાયેલા પંડિતજી પણ ભયગ્રસ્ત બન્યા અને ગભરાટમાં ને ગભરાટમાં પંડિતને પેશાબ (મેક વોટર) આવી ગયું. અને પેટીની તિરાડમાંથી બહાર આવવા લાગ્યું આ જોઇને રાણીના મનમાં થયું કે બિચારો પોથીપાનાનો પંડિત, ધર્મના નામે દુનિયાને ધુતી ખાનાર પંડિત મરી જશે અને મને બ્રહ્મહત્યાનું પાપ લાગશે. આવી સ્થિતિમાં વાણીયાભાઇની માફક પાઘડીને ફેરવતી અને સ્રી ચરિત્રની સહજ અભ્યાસિની રાણીજીએ પણ બાજી ફેરવતાં કહયું કે - રાજાજી! સંસાર કહે છે કે રાજાવાજા અને વાંદરા એક સમાન જ હોય છે. મોટા માણસોને સાન નથી, ભાન નથી તેમ કાન પણ હોતા નથી. આપ શ્રીમાન્ આટલું પણ ન વિચારી શક્યા કે - પંડિત અહી આવ્યો હોત તો હું શા માટે તમને કહેવાની હતી. પેટીમાં હોત તો ચાવીઓ તમને શી રીતે આપી દેવાની હતી. ત્યારે આ શું થયું? રાણીએ કહયું કે, શ્રાવણ સુદ - ૧૫, રાખડી પૂનમના દિવસે ભાઇને રાખડી બાંધવા ગઇ, ત્યારે તેમને મને બહું જ ઊંચી જાતના ગુલાબ, મોગરા, હીના, કેવડા, ચંપા, ચમેલાના અત્તરના બાટલા આપ્યા હતા. તે તમારી અણઆવડતથી પેટીમાં ભાંગી ગયા છે. આ બધુ અત્તર છે. દિગમૂઢ થયેલા રાજાના કપડા દાસીઓએ ઉતાર્યા અને અત્તરની માલીશ કરી. થોડું ચરચર થયું. અને રાજાને બાથરૂમમાં લઇ
-
૭૫

Page #77

ગયા. રાણીએ પેટી ઉઘાડી પંડિતને બહાર કાઢયો અને પૂછ્યું કે પંડિતજી મહારાજ તમે કેટલી સંખ્યામાં સ્રી ચરિત્રા શીખ્યા છે અને જે શીખ્યા છે તેમાં મારું લવેલું સ્ત્રી ચરીત્ર આપ્યું કે ન આપ્યું? પંડિતજીની દશા ખરાબ થઈ. અને રાણીએ કહયું કે પંડિત પૂરા સંસારના પોથીપાનાના પંડીત થવું સરળ છે - ખગોળ અને ભૂગોળ, ઇતિહાસ અને શાસ્ત્રોને કંઠસ્થ કરવા અને તેની ચર્ચા કરવી પણ સરળ છે. વ્યાખ્યાનો દ્વારા હજારો લાખો માણસોને ચરણદાસ બનાવવા અને તેમના ઘરનાં માલ મસાલા ખાવા ઘણા જ સરળ છે. પણ, પોતાના મનને, ઇન્દ્રિયોને શરીરને તથા કુબુદ્ધિને પાપમાર્ગોથી બહાર કાઢી પવિત્ર માર્ગ પર લાવવા આનાથી બીજો ધર્મ એક પણ નથી. પધારી જાઓ, પંડિત સીધા તમારા ઘરની વાટે જો. અન્યથા રાજાની નજરે ચઢયા તો યમસદનમાં પહોંચી જતાં વાર લાગશે નહી. બસ...સાચા ધાર્મિક બનો અને બીજાઓને ધાર્મિક બનાવો એ જ મારી સલાહ છે.
મૈથુન પાપ સમાપ્ત
૭૬

Page #78

૫ પરિગ્રહ પાપ
બધાય પાપોના બાપ, દુર્ગુણોનું મૂળ કારણ, આપત્તિ અને વિપત્તિનો સર્જક પરિગ્રહ છે. જે પાંચમાં નંબરે બિરાજમાન છે. જન્મજન્મના ફેરા ફરતાં આ જીવાત્માએ મોહ અને મિથ્યાત્વના ગાઢ અંધકારમાં બેભાન, બેહાલ અને બેદરકાર બનીને મૈથુન સંજ્ઞાનો વધારો બેહદ કર્યો હતો, જેના પરિણામે આ ભવે પણ તે કર્મનો ઉદયકાલ જોરદાર રહેવા પામ્યો છે. આ સંજ્ઞાની અત્યન્ત લાડકી, દિલોજાન, અને પૂર્ણ વફાદાર સહીચર-સખી પરિગ્રહ સંજ્ઞા છે, જેના ઉદયે માનવમાત્રને પરિગ્રહની ઇચ્છ, તેની પ્રાપ્તિ માટે ભિન્ન ભિન્ન પ્રયત્ન વધારવા અને સુરક્ષિત રાખવા માટે તનતોડ પરિશ્રમ કરવામાં જ જીન્દગીનો ધણો મોટો ભાગ પૂર્ણ થવા પામ્યો છે. મરી ગયેલી કે મરવાની તૈયારી કરવાવાળી મૈથુનસંજ્ઞાને જીવતદાન દેવાવાળી, તોફાને ચડાવાવાળી અને જીવનના સર્વસ્વને બરબાદ કરાવનારી પરિગ્રહ સંજ્ઞા આત્માની અનન્ત શકિતઓને દબાવી દેવાવાળી છે. મતલબ કે, આ સંજ્ઞાને વશ થયેલા માનવની ધર્મ અને મોક્ષની સંજ્ઞા-ભાવના પણ મરવાની તૈયારીમાં આવી ગઇ હોય છે. “રિસમન્નત ત્મિને FUાતિ પરિશ્રદ આત્માને ચારે બાજુથી પોતાને વશમાં કરી કઠપુતળીની જેમ નચાવનારી પરિગ્રહ સંજ્ઞા છે. આકાશમાં પરિભ્રમણ કરનારા સૂર્ય - ચન્દ્ર- મંગળ - બુધ - ગુરૂ - શુક્ર - શનિ, રાહુ, કેતુ આદિ ગ્રહો તો તલ, મમરા અને ચણાના લાડવાથી, એકાદ સોપારી, બદામ, ઇલાયચી, લવિંગ અને એકતના લાલપીલા કપડાથી પ્રસન્ન થઈ શકે છે. જ્યારે પરિગ્રહ નામનો દશમો ગ્રહ દુનિયાભરના સોના - ચાંદી - હીરા - મોતી આદિ પદાર્થોથી પણ કયારેય તુમ થનારો નથી. આ સંજ્ઞામાંથી લોભ નામનો રાક્ષસ જન્મે છે. રાક્ષસનો અર્થ રાક્ષસ જ હોય છે. આના ચકકરમાં ફસાયેલા માનવના શરીરમાં લોહી-માંસ-હાડકાં તથા રૂપરંગ આદિ ધીમે ધીમે ચૂસાતા જાય છે. તેવી રીતે લોભના વશમાં પડેલા માનવની પરિગ્રહ સંજ્ઞા, બળતી અગ્નિમાં કેરોસીન કે પેટ્રોલના છંટા નાખ્યા પછી જેમ તે સગડી કોઇની પણ શરમ રાખતી નથી, તેવી રીતે, વકરેલી લોભ દશાથી ભડકે બળતી પરિગ્રહ સંજ્ઞા ભવભવાન્તરના કરેલા પુણ્યકર્મોને, સત્કર્મોને તથા સંતસમાગમ દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલા દાન - શીયળ - તપોધર્માદિની આરાધનાથી પરિપુષ્ટ બનેલા આત્માની સપૂર્ણ ત્રદ્ધિ સમૃદ્ધિને બરબાદ કરાવી દે છે, જેના કારણે મર્યા પછે પણ દુખપૂર્ણ જીવાયોનિમાં પટકાઈ જાય છે. જેના અભિશાપે લાખો કરોડો ભવો પછે પણ માનવાવતાર તથા ખાનદાન પરિવારની પ્રપ્તિ પ્રાય કરી બુદ્ધદેવના
૭૭

Page #79

શુન્યવાદ જેવી બની જાય છે.
લાભાર્ લોભો વધતે.... ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રનું આ ટંકશાળી વચન કહે છે કે, સટ્ટા બજારમાં આવેલાને પ્રથમના દાવમાં લાભ થતો હશે, પરન્તુ પાછળથી સપૂર્ણ પાયમાલી ન થાય ત્યાં સુધી તે ભાઇને સટ્ટા બજારની માયા છટતી નથી, તેવી રીતે ૫-૨૫ ભવોની થોડી ઘણી પુણ્યકર્મની બેંક મબૂત કરી માનવાવતારને મેળવેલા ભાગ્યશાળીઓને પણ અવસર આવ્યું પરિગ્રહ નામની જીવતી જાગતી વકણ સંપૂર્ણ રીતે બરબાદ કર્યા વિના છેડે તેમ નથી.
નાટક મંડળીમાં એક જ નટ જુદા જુદા વેષોને ધારણ કરે છે. તેમ લોભ રાક્ષસ પણ બહુરૂપી હોવાથી કોઇક સમયે વિષયવાસનાનો લોભ, શ્રીમંતાઈને વધારવાનો લોભ, રાજસત્તા, સમાજસત્તા અને સંઘસત્તા પ્રાપ્ત કરવાનો લોભ, પુત્રલોભ, યશકીતિનો લોભ, યુવાનીની મદમસ્તીનો લોભ અને અન્ને મિશ્ર પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરવાનો લોભ પણ ભડકે બળવા લાગે છે. ત્યારે આવા માનવોને સંતસમાગમ તથા ધર્મકર્મના સંસ્કારો પણ ગમતા નથી. વ્યવહારને રાજી રાખવા કે પૂર્વજન્મની કરેલી આઈપાતળી આરાધનાની સંજ્ઞાના કારણે પ્રતિક્રમણ કરવા આવશે તો પણ
“वहबंध छविच्छेए सहसा रहस्सदारे तेना हडप्पओगे इत्वर परिग्गहिया, ઘTધર્વવત્થ આદિ વંદિતુના સૂત્રો જ્યારે બોલાશે ત્યારે તેને આ સિધ્ધાન્તો મશ્કરી જેવા લાગશે કેમકે, પરિગ્રહ સંજ્ઞાના પાપે તેના અજ્ઞાન આત્માએ , પૂર્વગ્રહ બાંધેલો હોય છે કે ગમે તેમ ગમે તે પ્રકારે પણ શ્રીમંતાઈ વધારવી જ જોઈએ, પછી તે “જીવતા ઢેરોને માર્યા પછના મુલાયમ ચામડા, શરાબના ઠેક, માંસ પેક કરેલા ડબ્બા, કોલસા પાડવાનો ઠેકા, બિલ્ડિંગો બાંધવાના ઠેકા, તેલ પીલવાની, મીલો જંગલો કપાવવાના ઠેકા, ભેળસેળ આદિના વ્યાપારો કરવા માટે, વધારવા માટે ૨૪ કલાક પ્રયતશીલ રહેશે. આવી પરિસ્થિતિમાં અર્થી બનેલો તે માનવ અવસર આવ્યે પોતાના કુટુમ્બ, પુત્ર, પરિવાર અને અન્ને ધર્મપતીને પણ સંરક્ષક બનતો નથી. અથવા પરિગ્રહ વધારવામાં સર્વથા અબ્ધ બનેલા તે ભાઈને પુત્રપરિવાર સાથે, ધર્મપત્ની સાથે કે માતાપિતા સાથે પણ ભોજન પાણી કરવાનો કે ઘડી, આધ ઘડી સુખદુઃખની વાતો કરવા જેટલો પણ સમય તેમની પાસે હોતો નથી. આ કારણે જ ભૂત-ભવિષ્ય અને વર્તમાન તીર્થંકર પરમાત્માઓએ પરિગ્રહને પાપ કહયું છે મહાપાપ કહયું છે.
માનવાવતારને પ્રાપ્ત કરેલ માનવ, ભવભવાન્તરના કરેલા પુણ્યકર્મોને જેમ
૭૮

Page #80

સાથે લઈને આવે છે. તેવી રીતે સુધાવેદનીય કર્મ, અસાતવેદનીય કર્મ અને અત્તરાય કર્મો પણ સાથે જ લેતો આવે છે. હવે પુણ્યકર્મ કેવું છે? અને કેટલું છે? તે તો ચાચર સંસારના માનવોને કે પશુઓને જોયા પછી જ આપણે સૌ પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરી રહયાં છએ. સુધાવેદનીય કર્મના કારણે જીવમાત્રને ભૂખની સૂય, અસહ્ય વેદના અસાતવેદનીય કર્મના કારણે ઠંડી-ગરમી, સહય અસહય વેદના, કષ્ટ સાધ્ય અને અસાધ્ય બિમારીઓ છે વત્તે અંશે પણ સતાવતી હોય છે. ત્યારે તેના નિવારણ માટે ભોજન પાણી, ગરમ સુતરાઉ વસ્ત્રો,ગાદલા-રજાઈ, ટેબલ, સોફા ફર્નીચર અને ઔષધાદિ પદાર્થોને વસાવ્યા વિના બીજો માર્ગ પુરુષ વિશેષને માટે પણ નથી જ. હવે જાણવાનું એટલું જ છે કે આ સર્વે પદાર્થો આકાશમાંથી, કુવા, વાવડીમાંથી કે લાલ જાદુગર પાસેથી ટપકતા નથી ત્યારે આ પદાર્થો કયાંથી આવ્યા?
દ્વાદશાંગીમાં સર્વશ્રેષ્ઠ અને અગમનિગમની જ્ઞાતવ્ય વાતોના ખજાના સ્વરૂપ શ્રી ભગવતીસૂત્રના પાંચમા શતકના બીજા ઉદેશામાં ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના જ્વાબમાં ભગવંતે કહ્યું કે : ઓદન,(ચોખા) ગેહુ, કુલ્માષ (અડદ) આદિ સર્વે પ્રકારની ધાન્ય પૂર્વભવની પ્રજ્ઞાપનાની અપેક્ષાએ વનસ્પતિકાયના શરીર છે. જેનાથી માનવમાત્ર ષ્ટપુષ્ટ થઈ સુખપૂર્વક જીવતો રહે છે. કટ્ટરમાં કટ્ટર શૂન્યવાદીઓને, “જ્ઞાનામૃત મોગ” માં મસ્ત રહેલા ત્યાગી, તપસ્વીઓને પણ ધાન્ય અને કઠોળ વિના હરહાલતમાં પણ ચાલતું નથી. સુવર્ણ, રજત, હીરા, પુખરાજ, લોખંડ, પીતળ આદિ ધાતુઓ પૃથ્વીકાયના શરીરો છે. જેના વ્યાપાર કરવા માત્રથી લાખો કરોડો રૂપિઆઓ ઉપાજિત થાય છે. હીરામોતીના આભૂષણોથી પુરુષ અને સ્ત્રીના શરીરો દેવદેવી સમાન બને છે. અસહ્ય યાતનાઓને ભોગવતી અને મૃત્યુશરણ થતી માછલીઓના શરીરમાંથી મોતીઓ નીકળે છે. લાખો કરોડોની કમાણી સાથે મોતીની માળા અને બંગડીઓથી સ્ત્રી શોભી ઉઠે છે. હાડકું, ચામડું, રૂવાટી, ખરી આદિ ત્રસજીવોના શરીર છે. જંગલોના જંગલો કપાવી તેના કોલસા પડાવીને વ્યાપાર દ્વારા ધાકેલા ખાવાવાળાઓને જ્ઞાનનો સર્વથા અભાવ હોવાથી તેમને સયારે પણ ખબર પડવાની નથી કે - આવા પ્રકારના ધી કેળાના મૂળમાત્ર અસંખ્યાત જીવોની હત્યા મારા મસ્તક પર રહેલી છે. તેવી રીતે બિલ્ડીંગોના ઉપયોગમાં આવતી માટી, સીમેંટ, ચુનામાં પૃથ્વીકાયિક જીવો અને લાખો ટન પાણીમાં, પાણીકાયના જીવો મરી રહયાં છે. માતાની કુક્ષિમાંથી વૈતીયું શરીર લઈ આવ્યા પછી જેમ જેમ ઘાન્ય પટમાં પડતું ગયું તેમ તેમ શરીર, લોહી- હાડકાં- માંસ આદિ વધવા લાગ્યાં, ખાતાં ખાતાં કોઇક સમયે મોઢું બગડ્યું તો વરિયાળી સોપારી, લવંગ, ઇલાયચી, ધાણાની દાળ, આદિ
૭૯

Page #81

પદાર્થો પણ વનસ્પતિ કયિક જીવોના શરીરો છે. કદાચ પારકા ઘરે જમવા જતાં ર-૪ લાડવા કે અને ૫ - ૨૫ લાડવા વધારે ખવાઈ ગયા તો ઇસબગોલ હરડે આદિ પર્દાથી તૈયાર છે અને વધારે પડતાં જલાબ લાગતાં શરીરમાં અશકિત આવે તો મોસંબી સંતરા, લીંબુ, કેલા, અનાનસ, દાડમ, અને કેરી આદિના ફળો તૈયાર છે. તેને પણ પચાવવા માટે સુંઠ, મરી, પીપર, પીપરામૂળ અને અને મર્યા પછે પણ લાકડા તૈયાર છે. ઉપરોકત સર્વવાતોમાં જાણવાનું કે તેના મૂળદ્રવ્યો સચિત્ત હોવા
માં, શસ્ત્રઘાત થયા પછી અચિત્ત (નિર્જીવ) બની જાય છે. સમ્યજ્ઞાનની એકાદ ધારા જેમને મળી હશે તો, માન્યા વિના છુટકો નથી કે, તે બધાચ પૂર્વભવની પ્રજ્ઞાપનાની અપેક્ષાએ જીવોના શરીરો છે. તેમ છતાં ફરજીયાત કે મરજીયાત તે પદાર્થોનો સંગ્રહ અનિવાર્ય રૂપે પણ કરવો પડે છે. માટે જ સંગ્રહ-પરિગ્રહ પ્રાયઃ કરીને પાપોત્પાદક છે. અને પાપને પાપરૂપ માનવું સહુદ્ધિનું લક્ષણ છે. પાપી પેટ ભરાય અને કુટુંબ નિર્વહિ નિર્વદિને થાય તે ઉપરાન્ત પરિગ્રહ વધારવાનો આગ્રહ રાખવો તે ભવાન્સરોને બગડવા માટે થશે. કેમકે - લોભને રાક્ષસની જેમ આકાશની પણ ઉપમા ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં આપવામાં આવી છે. અને આકાશનો જેમ અન્ત નથી તેમ, લોભરાક્ષસનો અને તેની ચેલી ચાપટી આશા તૃષ્ણાનો પણ અન્ન નથી. વિકૃત થયેલી પરિગ્રહ સંજ્ઞાના પાપે - (૧) આત્માના શાન્તિ- સમાધિને નાશ કરનારો પરિગ્રહ છે. (૨) માનવની માનવતાનો ઉપાદેય અને પ્રશંસનીય વૈર્ય-ગાંભીર્ય-ઔદાર્ય આદિ
ગુણોનો સમૂળ નાશ કરનારો પરિગ્રહ મનાયો છે. તથા આ ગુણો વિના આહ
ધર્મની આરાધના દુષ્કરતમ મનાઈ છે. (૩) મોહનીયકર્મને વિશ્રાન્તિ લેવા માટેનું સ્થાન પરિગ્રહ છે. મતલબ કે જ્યાં જ્યાં
પરિગ્રહ મર્યાદાતીત છે ત્યાં ત્યાં મોહકર્મની તીવ્રતા પણ જાણવી. (૪) અઢારે પાપને અને પાપભાવનાઓને ભડકાવી મૂકનાર પરિગ્રહ છે. (૫) આદિ-વ્યાધિ અને ઉપાધિનો લંગોટિયો મિત્ર પરિગ્રહ છે. | (૬) આધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનનું મૂળસ્થાન પરિગ્રહ છે.
(૭) માનસિક જીવનમાં ચંચળતા (અધૈર્ય વધારનાર પરિગ્રહ છે. અને ચંચલતા - કામદેવની સહચારિણી છે.

Page #82

(૮) અહંકારનો પોષક, વર્ધક પરિગ્રહ છે કેમકે પરિગ્રહની હાજરીમાં જ અહંકારનો નશો સમાપ્ત થવો અશકય છે.
(૯) શોક-સંતાપને કરાવનાર પરિગ્રહ છે. કેમકે - પરિગ્રહનો પરમ પૂજારી મરે ત્યાં સુધી રડતો જ રહે છે.
(૧૦) કલેશ-કંકાસ-વૈર અને અતડા રહેવાના મૂળમાં પરિગ્રહ છે. (૧૧)ત્યાગીઓને માટે સર્વથા ત્યાજ્ય પરિગ્રહ છે.
}
ઉપરના કારણોને અનુભવ્યા પછી ખયાલ આવશે કે, તીર્થંકર પરમાત્માઓનો (નિષ્પરિગ્રહ ધર્મ જ દેશ, સમાજ, સંપ્રદાય, કુટુંબને તારનાર છે. જ્યારે પરિગ્રહ અને પરિગ્રહી આત્મા પોતાના વ્યકિતત્વને, વકતૃત્વને, ઇજ્જત અને આબરૂને તથા કુટુંબ, સમાજ અને દેશને પણ ડુબાડી દેનાર છે. ચાર ટન વજનની મર્યાદાવાળી નાવડીમાં ચાલીસ ટન માલ ભરી લીધા પછી તેને જળ સમાધિ સ્વીકારવી પડે તેમાં કોનો દોષ? માટે જ પરિગ્રહની પણ મર્યાદા અત્યાવશક છે. પૂર્વજન્મના પુણ્યકર્મોનો સથવારો સારામાં સારો મળી ગયો હોય અને જન્મપત્રિકામાં ૨-૫, ૯-૧૦ અને ૧૧ માં ભાવના માલિકો રાશિબળ, સ્થાનબળ, ઉચ્ચબળ, મૂળત્રિકોણબળ આદિથી પરિપુષ્ટ થઇ ગયા હોય તો તેનાથી પુણ્યકર્મોને વધારવા કરતાં પાપવ્યાપારોને, ખોટા વ્યાવટાને, ખોટા તોલમાપને, હિસાબ કે ચોપડાના ગોટાળાઓને છેડી દેવામાં જ અરિહંત પરમાત્માના શાસનની શ્રેષ્ઠતમ આરાધના છે. કેમકેઃ તે પરમાત્માનું શાસન સધપાવપણાસણો' એટલે કે પાપકર્મોને બંધ કરવાનું ફરમાન કરેછે.
બાહય્ અને અભ્યન્તરરૂપે પરિગ્રહ બે પ્રકારે છે.
'
બાહય્ એટલે શરીર અને તેની માયા સાથે સંબંધિત હોય તેને પરિગ્રહ કહેવાય છે તથા અભ્યન્તરને આત્મા સાથે સંબંધ હોય છે. જે આત્માને શક્તિહીન હોવાથી તે ભાગ્યશાળીને આવો વિચાર પણ કયારેચ આવતો નથી કે - ”હું પોતે અનન્ત શકિતનો માલિક છું, મારો આત્મા અરિહંત સ્વરૂપે છે. મારી શકિતની આગળ દેવ - દેવી - ઇન્દ્ર - ઇન્દ્રાણીની શકિત અકિંચિત્કર છે.“ બકરા ધેટાઓના ટોલામાં ફસાઇ ગયેલા સિંહના બચ્ચાની જેમ પોતાની જિન્દગાની Æર માયામાં પૂર્ણ કરી સંસારના અનન્ત ભવોમાં એક મીંડુ વધારી દે છે.
આ બંને પરિગ્રહો એકબીજાના પૂરક છે. માટે હદ વગરનાં બાહય્ પરિગ્રહ
૮૧

Page #83

પણ અભ્યત્તર પરિગ્રહનો પૂરક છે. આપણે અનુભવીએ છીએ કે માનવ પાસે પરિગ્રહ જ્યારે ઓછું હોય છે ત્યારે તે સાધક દેવપૂજા, ગુરૂસેવા, સ્વાધ્યાય, તપ, જપ આદિ ધર્મની આરાધના કરતો હોય છે, અને જ્યારે પુણ્યોદયનો સથવારો મળે છે ત્યારે તેની જીભ પર 'સાહેબ! મારી પાસે થોડો પણ સમય નથી બંને ટાઇમના ટીફીન ઓફીસમાં જ મંગાવવા પડે છે, વ્યાપારની ધમાલમાં એટલો બધો ફસાઈ ગયો છું કે ન પૂછે વાત, છેવટે પોતાની પ્રાણપ્યારી ધર્મપત્ની અને લાડકવાઈ પુત્રી મરણ અને જીવન વચ્ચે એલા ખાતી હોય ત્યારે તે પરિગ્રહીને સમયનો અભાવ હોવાથી નોકરને કે મુનીમને કામ સોંપી, ભાઇ-સાબ! નોટીને ભેગા કરવામાં, બેંક બેલેંસ વધારવામાં મસ્ત બની જાય છે. બાહય પરિગ્રહ
ધન-ધાન્ય-વસ્ત્ર-હાટ-હવેલી-ઘડાયેલા ન ઘડાયેલા આભૂષણો, હીરા-મોતીના પડિકાઓ, તાંબા-પીતલ, સ્ટીલ, જરમન સિલ્વર સોનાચાંદીના વાસણો, મોટરસાયકલ, ગાયભેંસ, ખેતર આદિ સ્થાવર જંગમ મિલકત બાહમ્ પરિગ્રહ છે જ્યારે આમાં મર્યાદા હોતી નથી, ત્યારે સુવર્ણાદિ અને નોટોના ભરેલા થેલાઓને લઇ પરિગ્રહી પોતાના વતનમાં જઈ મકાનના અમુક સ્થળે ખાડાખોડી તેમાં દાટી દે છે. અને
જ્યારે ત્યારે સાંભળે છે કે - રેડ પાડવાવાળા ઇન્કમટેક્ષ આદિના ઓફિસરો દેશ તરફ જઇ રહયાં છે ત્યારે પ્લેનમાં જઈને પણ ત્યાંની માયા પાછી મુંબઇમાં લાવે છે. અને પોતાના પુત્ર-પુત્રીઓ, ધર્મપત્ની તથા માતા આદિના જુદા જુદા નામે જુદી જુદી બેંકોમાં જમા કરાવી દે છે. અને આમને આમ દેવદુર્લભ માનવાવતારને ને હીરો વેચીને કાચ ખરીદવાની જેમ પૂર્ણ કરી આવતા ભવે સાપ, ઉંદરડ, નોળીયા, વાઘ, દીપડા અથવા ખજર, નારિયલ વડ, પીપલો,આંબલી તથા આકડા આદિના કનિતમ અવતારમાં પટકાઇ જાય છે. ત્યાં પણ પરસ્પર અથવા એકબીજાના હાથે મૃત્યુના મુખે ધકેલાઈ જાય છે. આ પ્રમાણે પરિગ્રહને જ પોતાના આરાધ્ય દેવ સમજી, વિજળીના ચમકારા જેવી નદીનો પ્રવાહ અને કાચની બંગડી જેવા સંસારની સર્વથા નશ્વર માયામાં અટવાઈ પુણ્યકર્મોનું દેવાળું અને પાપકર્મોનો ભારો માથા પર લઈ ચારે ગતિના, ચોરાસી લાખ જીવાયોનિમાં ફેંકાઈ ગયેલો જીવાત્મા પાછે માનવાવતાર ક્યારે મેળવશે? કોણ મેળવી આપશે? આ બધી વાતો કેવળી ભગવંત સિવાય બીજો કોણ જાણે?

Page #84

અભ્યન્તર પરિગ્રહ:
જેમાં રાગદ્વેષનું મિશ્રણ છે તેવા વિષયકષાચાદિ અભ્યન્તર પરિગ્રહ કહેવાય છે. આના કારણે કુટુંબના મેંબરો સાથે કલેશ, કંકાસ, વેરઝેર, જીભાજોડા અને અંતે પોતાના મુખમાંથી નીકળી પડેલા શબ્દોને ગમે તે પ્રકારે સાચા કરવાની માયામાં માનવ ગળેડુબ થઇ જાય છે. જેનાથી સામેવાળાનો પ્રતિસ્પર્ધિ બનીને ઘરમાં, સમાજમાં, કુટુંબમાં યાવત્ પૂરા દેશને વિભાજિત કરવામાં પોતાના ધનનો, શકિતનો, વાટાનો, દુરૂપયોગ કરી સૌના શાપ માથા પર લઇ મરીને દુર્ગતિનું ભાજન બને છે. આવી રીતના અનન્ત કાળચક્રો નિરર્થક, સર્વથા નિરર્થક, બરબાદ કર્યા છે.
સર્વશ્રેષ્ઠ માનવભવમાં પોતાના આત્માની અને પરમાત્માની સાધના કરવી જૌઇતી હતી તેને બદલે ક્ષણભંગુર, વિશ્વાસઘાતિની, સંસારની ખટપટોમાં પુણ્ય કમાઇને સમાપ્ત કરી દેછે.
“સત્ત્વપાવપળાસક
“मिच्छत्तंवेयतिगं हासइछक्कं च नायव्वं । कोहाइण चउक्कं चउदसं अभितरा गंछी ॥”
મિથ્યાત્વ અને જુઠાપણું, ઘોરાતિઘોર અન્ધકાર સ્વરૂપ, આત્માને સર્વ પ્રકારે શક્તિહીન બનાવનાર, નિત્વ અને નિત્વનો હાડવૈરી - એટલે કે પોતાના અસલી સ્વરૂપ પ્રત્યે અને શુદ્ધિકરણ પ્રત્યે સર્વથા બેદરકાર મિથ્યાત્વ છે. આના ઉદયકાળમાં ધર્મની, અહિંસાની અને સંયમ આદિની એક પણ ધારા (નિયમ) માનવા માટે મિથ્યાત્વી તૈયાર નથી. યદ્યપિ અહિંસાદિ પ્રત્યે થોડીઘણી ખોટીખરી શ્રદ્ધા હોય છે. પરન્તુ એકલી અને સર્વથા લંગડી શ્રદ્ધા આત્માને અનન્ત શકિતઓ તરફ આગળ વધવા માટે શી રીતે સહાયક બનશે? આવી સ્થિતિમાં નૂતન પાપોના દ્વાર બંધ શી રીતે થશે? વિવેક અને સમ્યજ્ઞાન વિનાની શ્રદ્ધા, અન્ધશ્રદ્ધા કહેવાય છે. જેના કારણે પંડિતો-મહાપંડિતો તાર્કિકો વિતંડવાદીઓ અને જન્મથી જ લંગોટબંધ રહેનારાઓ પણ, નીચે લખેલા દ્વન્દેમાંથી એક પત્યે પણ પૂર્ણ શ્રદ્ધાલુ બની શક્યા નથી, જેમકે - સીતલાદેવી કે પદ્માવતીમાતા, પાલીતાણાનો વડ કે ગામના મહાદેવના મંદિરમાં રહેલું પીપલાનું વૃક્ષ, મહાદેવ કે પાર્શ્વનાથ, જૈન મંદિર કે અન્ય દેવદેવીઓના મંદિર, માંસાહાર કે શાકાહાર, દુગ્ધપાન કે શરાબપાન, સ્વસ્રી કે પરી, મુસલમાનોના જાજીયા કે મહાવીર સ્વામીનો વરઘોડો, ભગવા વસ્ત્રધારી સાધુઓ કે સફેદ વસ્રના
૮૩

Page #85

મુનિરાજો આદિમાં તેમની શ્રદ્ધા એક સમાન “ગંગા ગયો ગંગાદાસ અને જમના ગયે મનાદાસ” જેવી હોય છે.
જેની આંખનો એક એક પરમાણુ કામવિકારથી પૂર્ણ છે એવા રહનેમિ સામે સ્વસંયમની મર્યાદાથી રતિમાત્ર ચલિત ન થનાર સંયમની મૂર્તિસમા રાજીમતી શતશઃ વન્દનને પાત્ર છે.
સાચાખોટાનો નિર્ણય ન કરી શકવાના કારણે ગમે તે પ્રકારે અને ગમે ત્યારે ગમે તે સ્થાને. પોતાની પાંચે ઇન્દ્રિયો તુષ્ટપુષ્ટ થાય, બે પૈસાની માયા મળે, અથવા મિથ્યા પ્રતિષ્ઠા સચવાય તેવા પ્રકારના પાપપંથે પણ જતા વાર લગાડતા નથી. આ કારણે જ મિથ્યાત્વ ઘોર અન્ધકાર છે. આત્માનો પાકો શત્રુ છે. સમ્યજ્ઞાનરૂપી ચક્ષુને માટે લોખંડના પાટા જેવું છે, અન્યથા જંગલમાં રહેનારા ઘાસપાન ખાનારા, વેદ-વેદાન્ત શાસ્ત્રોના પારગામી અને વૃદ્ધાવસ્થાના કિનારે આવવાની તૈયારીવાળા વિશ્વામિત્ર, પારાશર, અને જમદગ્નિ જેવા કેટલાય તાપસોના જીવનમાં મેનકા આદિ અપસરાઓ કંયાથી આવી? વિદ્વાન, તપસ્વી અને બાલ્યકાળમાં જ લંગોટ બાંધતી વખતે મદગ્નને “પુત્રસ્વાતિર્રાપ્તિ” ની ધી વેતરણમાં શામાટે ફસાવું પડયું? તે સમયે તેમનું બ્રહ્મજ્ઞાન યાદ કેમન આવ્યું? વૃદ્ધાવસ્થામાં તપોભ્રષ્ટ શામાટે થયા? લાખ વર્ષ પર્યન્ત માસખમણને પારણે માસખમણ કરનાર અગ્નિશર્મા ક્રોધાવેશમાં શી રીતે આપ્યા? ઇત્યાદિ અગણિત દાન્તોને જોયા પછી, સાંળ્યા પી જ સમજણ આવશે કે - આત્માને, ઇન્દ્રિયોને, મનને તથા શરીરના ગુપ્તાંગોને કંટ્રોલમાં કરવાની શકિત મિથ્યાત્વી પાસે છે જ નહીં, કેમકે - ગાઢ મિથ્યાત્વના ઉદયે અનન્તાનુબંધી કષાયોને જૈન શાસને માન્ય રાખ્યા છે. જ્યારે આત્માના પ્રબલ પુરુષાર્થ વડે પ્રાપ્ત થયેલા સમ્યગ્દર્શનના પ્રકાશમાં સમ્યાનપૂર્વક સ્વીકારેલા સમ્યારિત્રના કારણે -
(૧) ઘાણીમાં પીલાતા બંધકસૂરિના ૫૦ શિષ્યો.
(૨) હસ્તે મોઢે ચામડી ઉતરાવી દેતો જૈન મુનિ.
(૩) લોન્ચ કરાવેલા મસ્તક પર ખેરના અંગારથી ચામડી તડ તડ થઇ રહી છે તો પણ સહનશક્તિ ધારક ગસુકુમાલ મુનિ.
(૪) વર્ષાઋતુની મોસમ છે, વિળીના ચમકારા છે, ગૃહસ્થાશ્રમમાં, ૧૨ વર્ષોથી ભુત
૮૪

Page #86

કોશા વેશ્યાનું આલિશાન મકાન છે તો પણ મુનિના વેષમાં રહેલા યૂલિભદ્રની આંખમાં પણ વિકાર કોઇએ જોયો નથી.
ઇત્યાદિ અગણિત દાન્તોથી ખબર પડશે કે, આત્મસંયમ જ જીવંત છે. જે ગમે તેવા પ્રસંગોમાં પણ ચલિત થતું નથી. જ્યારે મિથ્યાત્વના રંગમાં પૂર્ણરૂપે રંગાયેલાઓને આયારામ ગયારામ થતા વાર લાગતી નથી. આ કારણે જ આત્માના સ્વરૂપનું અને તેના શુદ્ધિકરણમાં મિથ્યાત્વ જ કામકારી હોવાથી અભ્યત્તર પરિગ્રહ
(૨) વેઈત્રક
વેદનો અર્થ મૈથુનેસ્ક છે. અને ત્રિક એટલે ત્રણ પુરુષને મૈથુનેચ્છ થાય તે પુરુષવેદ કરહેવાય છે.
વેતિ મોતમૂડીકરોતિ ગાત્માને તિ પુરુષવેઃ”
આવી રીતે સ્ત્રીને મૈથુનેસ્થ થાય તે સ્ત્રીવેદ અને સ્ત્રી તથા પુરુષ બંનેની સાથે પાપચેષ્ટ કરવાની ભાવના જાગે તે નપુંસક વેદ છે અનન્ત ભવોના ઉપાર્જિત ગાઢાતિગાઢ આ ત્રણે વેદો ૧૩-૧૪ ગુણસ્થાનકે રહેલા કેવળી ભગવંતો તથા સિદ્ધ ભગવંતોને વર્જીને, ચારે ગતિના જીવમાત્રની સત્તામાં પડેલા છે. તેમજ નવમાં ગુણસ્થાનક સુધી તેનો ઉદયકાળ સિદ્ધાન્ત માન્ય છે. તેમ માં જાગૃત આત્માને જ્યારે પણ પોતાની અનન્ત શકિતઓનો ખ્યાલ આવે છે ત્યારે તેવા ભાગ્યશાળીઓ વેદોદયને - મૈથુનેચ્છઓને ઉપશાન્ત કરવા માટે એટલે કે. મૈથુનેસ્ક - ભોગૈષણાને ઉત્પન્ન જ નહી થવા દેવા માટે સમર્થ બને છે. ઘોડાના મોઢામાં લગામ નાખવી અનિવાર્ય છે તેમ લાલ બસ, ખટારો ટ્રક, મોટર સાયકલ કે રીક્ષાના ડ્રાઇવરો પણ બ્રેક હાથમાં રાખે છે. જેથી કોઈને પણ એક્ષીડન્ટમાં લેતા નથી. તેવી રીતે, સંયમધારી મુનિરાજ બાહય અભ્યત્તર તપધર્મને સ્વીકારી, ગુસ્કુળવાસમાં રહીને વેદધર્મનું ઉપશમન કરવા સર્મથ બને છે. પરંતુ યોગાભ્યાસની આ પ્રક્રિયા સૌ કોઇના ભાગ્યમાં નથી આ ત્રણે વેદોમાં જ્યારે અનન્તાનુબંધીનો રસ લાગે છે ત્યારે મૈથુનસંજ્ઞાનો અતિરેક થતા વાર લાગતી નથી. તે સમયે તેમની ભાષા કંઈક આવી હોય છે કે, “ભલે મરીને હું નરકમાં જાઉં તો પણ ભોગવિલાસોનો ત્યાગ મારા માટે અશક્ય છે. બધા વિના ચલાવી લઇશ પણ સ્ત્રી વિના કોઈ કાળે ચાલે જ નહીં. ઇત્યાદિ પ્રસંગો જ કહી આપે છે કે - આવા ભાગ્યશાળીઓની આત્મશક્તિ જ સર્વથા
૮૫

Page #87

ખતમ થઈ ગઈ હોય છે. સમ્યજ્ઞાનનો પ્રકાશ તેઓ મેળવી શક્યા નથી માટે ઉદીરણા વડે તોફાને ચઢાવેલી મૈથુનેચ્છને અભયન્તર પરિગ્રહ રૂપે સ્વીકારવામાં આવી છે. ઉપરોક્ત બંને પ્રકારના પરિગ્રહને મર્યાદિત કરવા અથવા છેડી દેવા એ શ્રેયસ્કર સાધના છે. પરમાત્માની સાથે તાદાત્મ સંબંધ જોડવા માટે આનાથી બીજા પ્રકારના યોગસાધના કેવળ આત્મવંચના છેબેશક ! ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેલાઓને પરિગ્રહ રાખ્યા વિના બીજો માર્ગ નથી. તે માટે વ્યાપાર, રોજગાર કરવા જરૂરી છે. તો પણ વિવેકનો દીપક બુઝાઈ ન જાય તે ધ્યાનમાં રાખીને વ્યાપારાદિ કરવામાં આવે તો માડલા ગૃહસ્થાશ્રમને કંયાચથી પણ વાંધો આવતો નથી જેનાથી બુદ્ધિ,આત્મિક બળ, સત્કર્મો આદિ બગડવા ન પામે તેવા વ્યાપારો કરવા અને જે મળે તેમાં સંતોષ રાખવો. કેમકે - આ વર્તમાન ભવ, ગતભવોને ફળાદેશ (રીઝલ્ટ) છે. તેમ સમજીને તથા પોતાના ભાગ્ય પર વિશ્વાસ રાખી જીવનવ્યવહાર સુન્દરતમ બનાવવાનો પ્રયત્ન કરવો આ ભવને સુધારવા કરતાં આવનારા ભવો બગડવા ન પામે તેની કાળજી રાખવી. ૧૫ કર્માદાનોના વ્યાપારો જે સીમાનીત આરંભ સમારંભોથી પરિપૂર્ણ છે તેને છેડી દેવા. આવી રીતે ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને જૈનત્વની જૈનદર્શનની પ્રાપ્તિ સુલભ રહેશે. પરિગ્રહમાં આર્તધ્યાનને વધારવાના ત્રણ દોષો છે.
૧) અસંતોષ, ૨) અવિશ્વાસ અને ૩) આરંભ
આ ત્રણે દોષોથી દૂષિત બનેલા આત્માને ધર્મધ્યાન સાથે શત્રુતા સધાઈ હોય છે. કારણકે છે ગુણસ્થાનકે બિરાજમાન પંચમહાવ્રતધારી મુનિરાજના જીવનમાં યદિ બાહય અને અભ્યત્તર પરિગ્રહનો પ્રવેશ થઈ ગયો હોય છે ત્યારે તેમને પણ આર્તધ્યાનની મુખ્યતા સિધ્ધાંતે નકારી નથી. અને જ્યાં આર્તધ્યાન રહેલું હોય ત્યાં ધર્મધ્યાનનિ એટલા માટે રહેલી છે કે આ બંને ધ્યાનોને લગબગ શત્રુતા હોય છે. આર્તધ્યાનનું નિમિત્ત પરિગ્રહ છે કે અને મૂડ્ઝયુકત પરિગ્રહધારીને ધર્મધ્યાન સાથે સ્નાનસૂતક લગભગ હોતું નથી. જ્યારે મુનિરાજોની આ વાત છે ત્યારે ગૃહસ્થાશ્રમીઓની શી વાત કરવાની હોય? જીવનમાં દુઃખોત્પાદક, દુઃખવર્ધક અને પરમ્પરક પરિગ્રહ છે, જે સુખ-શાંતિ અને સમાધિનો નાશક છે. થોડી વાર માટે કદાચ વિનય-વિવેક-અહિંસા અને સત્યાદિ ગુણો ત્યાં દેખાય પરન્તુ તે ઔપચારિક વ્યવહાર પૂરતા જ છે. માટે પરિગ્રહ કારણ છે અને અસંતોષ કાર્ય છે. જે અમેરિકાનું સુવર્ણ એની પાસે આવી જાય તો પણ તેને તૃપ્તિ થઈ શકે તેમ નથી. સંતોષામૃત
८६

Page #88

સમ્યગ્દર્શનનું ફળ છે જ્યારે અસંતોષ પરિગ્રહનું ફળ છે. ચાહે તે દ્રવ્ય પરિગ્રહ હોય યા અભ્યત્તર પરિગ્રહ હોય. મર્યાદાતીત આ બંનેમાં થોડે ઘણે અંશે પણ અનન્તાનુબંધી મિથ્યાત્વનું જોર હોય છે.
૨) અવિશ્વાસ એટલે સ્વ થી અતિરિકત કોઇના પ્રત્યે પણ વિશ્ર્વાસ ન હોય અથવા આપણી વ્યકિતગત જીવનની પરિગ્રહની માયાને લઈ બીજા કોઈનો પણ વિશ્વાસ પ્રાપ્ત થઈ શકતો ન હોય તો સમજી લેવાનું કે પરિગ્રહની માયાનો જ આ ચમત્કાર છે. દેવોને પણ દુર્લભ આ માનવાવતારને વિશ્વસનીય બનાવવો જોઈતો હતો. પરંતુ પરિગ્રહની માયાના ચક્કરમાં ફ્રાઈ અવળે માર્ગે ગયેલાઓને સીધો માર્ગ પ્રાપ્ત થવામાં ઘણી જ વાર લાગે છે. શ્રીમંતાઇ, સત્તા કે રૂપાળા શરીરમાંથી બીજાઓને માટે વિશ્વસનીયતા પ્રાપ્ત થતી નથી. કેમકે - આ ભૌતિક પદાર્થો તો અનાર્યોને, મિથ્યાત્વીઓને પણ મળેલા હોય છે. આ કારણે જ વિશ્વસનીયતા આત્માનો ગુણ છે જે અપરિગ્રહી જીવનને આભારી છે. દ્રવ્યપરિગ્રહના માલિકને બીજાઓનો વિશ્વાસ મેળવવો જેમ કઠિન છે તેમ અભ્યત્તર પરિગ્રહોના માલિકો લુષિત જીવન, વાસનામય જીવનને લઈ એક જ ઘરમાં રહેનારી સાળી-ભાભી કે આડોશ-પાડોશની કન્યાઓ પણ તેમના પ્રત્યે વિશ્વાસ રાખતી નથી. આવી સ્થિતિમાં દ્રવ્ય પરિગ્રહ કરતાં પણ અભ્યત્તર પરિગ્રહ વધારે ખરાબ હોય છે, જેના મણે તેમના પ્રત્યે કોઈને પણ વિશ્વાસ બેસતો નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં કરોડોની માયા પણ શા કામની? ડા-રૂપાળા શરીરો પણ શા કામના? મદમસ્ત યૌવન પણ શા કામનું? અને વધારેલી કુટુંબની માયા પણ શા કામની?
૩) આરંભ “યત્ર યત્ર પરિક તત્ર તત્ર ગારમ” મતલબ કે આરંભ સમારંભની પ્રવૃત્તિ પરિગ્રહને હોય છે. કેમકે પેટ અને પટારા ભરાઇ ગયા પછે પણ પરિગ્રહને વધારવાવાળાના જીવનમાં આરંભનો પ્રવેશ સુલભ બને છે. તે સમયે તે ભાગ્યશાળીને ભગવાન મહાવીર સ્વામીને નિષ્પરિગ્રહી ધર્મ કે પરિગ્રહ પરિમાણવ્રત ખ્યાલમાં રહેતા હશે કે કેમ? તે ભગવાન જાણે. આશ્રવ તત્વમાં સંરંભ, સમારંભ અને આરંભ ત્રણ પ્રકાર કહેવાયા છે. કોઇના પ્રત્યે શત્રુભાવ રાખી ક્રોધમાં ધુંસાપુંસા થઈ જવું તે સંરંભ છે. જે હિંસાદિ કાર્યોનું મૂળ કારણ છે. આપણા ક્રોધી સ્વભાવને લઈ સમાજમાં વિભાગીકરણ કરવું, જુદા જુદા મંડળો સ્થાપવા, મંદિરો અને ઉપાશ્રયો પણ જુદા કરવા અને માની લીધેલા પ્રતિસ્પદ્ધિને ખતમ કરવા માટે શસ્ત્રસામગ્રી આદિ ભેગી કરવી તે સમારંભ છે અને પ્રતિસ્પદ્ધિને મૃત્યુને શરણ બનાવવું તે આરંભ છે. આ રીતે પરિગ્રહ, આરંભ, સમારંભનું મૂળ કારણ બનવા
૮૭.

Page #89

પામે છે. જે સ્વધાતક કે પરઘાતક પાપ છે. કેમકે - પરિગ્રહી આત્માનું મન સ્થિર રહેતું નથી આજે ઘણાઓની ફરિયાદ છે કે પૂજા-પાઠ, સામાયિક, કાયોત્સર્ગ, છેલ્લે ભગવાનના ગભારામાં પણ અમારૂં મન સ્થિર થતું નથી. શા માટે થતું નથી ? ત્યારે શાસ્રકારોએ જ્વાબમાં કહયું કે - પરિગ્રહ જ તેમાં મોટું કારણ છે. આ પાપથી અશુદ્ધ બનેલા આત્મામાં સ્વૈર્ય, ધૈર્ય, ગાંભીર્ય, સ્નેહ, દયા, સહિષ્ણુતા હોતી નથી. તેમ તે કોઇનો ભાવમિત્ર પણ બની શકતો નથી. તેવી રીતે પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન અને મૈથુનકર્મો પણ છેડી શકવા માટે સમર્થ નથી. માટે અનન્ત ભવોમાં રખડ્યા પછી, થાકયા પછી મેળવેલા માનવ જીવનને બરબાદ કરવા કરતાં પરિગ્રહને જ મર્યાદિત કરવો, સંયમિત કરવો કલ્યાણકારી ધર્મ છે.
સંસારમાં ખાવાની, પીવાની, પહેરવાની, ભોગવવાની ચીજો પણ અનન્ત છે. તે બધી તમે પ્રાપ્ત કરી શકવાના નથી, ખાઇ પી શકવાના નથી. તેમજ તે વસ્તુઓનો ભોગવટો પણ કરી શકવાના નથી તો પછી વાંદરા જેવા મનને તોફાને ચડાવવા કરતાં સંયમની લગામથી બાંધી લેવામાં આવશે તો માનવજીવનમાં સમ્યક્ત્વનો પ્રકાશ મળશે; જે મોક્ષ મેળવવા માટે અધિકારણ છે.
પરિગ્રહના કટકળો
દ્વાદશાંગીમાં સર્વશ્રેષ્ઠ ભગવતી સૂત્રમાં ભગવંતે કહયું કે - હે ગૌતમ ! એક જ વૃક્ષના પાંદડાઓ પણ જુદા જુદા કર્મોના કારણે એક સમાન નથી હોતા તેવી રીતે કરેલા કર્મોના કારણે માનવસૃષ્ટિના માનવોના શરીર સ્વભાવ, રૂપરંગ આદિ એક સમાન હોતા નથી. આ કારણે જ કેટલાક જીવો મોહ, માયા, લોભ, પ્રપંચ આદિ સ્વરૂપ મિથ્યાત્વના ઘોરાતિઘોર અન્ધકારમાં તેવી રીતે ફસાઇ ગયેલા હોવાથી તેમનું જ્ઞાન પણ મિથ્યાત્વવાસિત બને છે. માટે જ તેમની વિચારધારાઓ પણ કંઇક આવી બનવા પામે છે. જેમકે
·
૧) આપણે ગૃહસ્થાશ્રમી હોવાના કારણે, વ્યાપાર રોજ્ગાર કરવાના હોય છે. તેમાં જીવહિંસાને જોવા જઇએ તો, જમીન પર પગ મુકવાની પણ જ્ગ્યા રહેવા પામતી નથી.
૨) જૂઠ, પ્રપંચ કર્યા વિના શ્રીમંત શી રીતે થવાશે? અને તે વિના ઇજ્જત આબરૂ મેળવી શકાય તેમ નથી, એકાદ સંસ્થાના ટ્રસ્ટી, મેંબર આદિ બનવા ન પામીએ તો કોઇ ભાવ પણ પૂછનાર નથી, માટે જૂઠભાષાનો ત્યાગ લગભગ આત્મવંચના છે.
८८

Page #90

૩) ખોટા તોલમાપ, વ્યાજવટાના ગોટાળા, અને વ્યાપારમાં સેળભેળ કરવા જ પડે
છે, તે વિના લાખો કરોડો રૂપીઆ શી રીતે કમાવી શક્વાના હતાં. ૪) ઉમ્રમાં આવતા મૈથુનકર્મની મસ્તી જીવમાત્રને આવે જ છે, કેમકે તે પ્રાકૃતિક
ધર્મ છે. શરીર-મન અને ઇન્દ્રિયોની પ્રસન્નતા પણ આના કારણે જ છે તથા
મર્યા પછ પિંડદાન દેનાર ન હોય તો સદ્ગતિ પણ થતી નથી. ૫) સ્ત્રી અને શરીર જ્યારે લઈને બેઠા છએ તો પછી પરિગ્રહની માયા વધારવી એ
ગૃહસ્થાશ્રમનું ફળ છે. ક્રોધ ન કરીએ તો સૌ કોઈ ધમકાવનાર જ મળશે, માનનો કુંફાડો રાખવો જ પડે છે. માયા પ્રપંચ વિના સંસારનો વ્યવહાર બરાબર ચાલે તેમ નથી. ઈત્યાદિ ભાષા જ મિથ્યાત્વના ઘોર અન્ધકારમાં ફસાઈ ગયેલા જીવોની છે. આના કારણે સંસારવર્તી જીવોની લેશ્યાઓ જ તેવી ઘડાઈ ગયેલી હોય છે. જેથી સારા માનવોનો સહવાસ, સંત-સમાગમ આદિ સત્કાર્યો તેમને મુલ ગમતા નથી.
દેવાધિદેવ ભગવાન મહાવીર સ્વામીની, ગણધરોની, લબ્ધિસમ્પન્ન મુનિઓની, આકાશમાંથી આવતા અને પાછા જતાં કરોડોની સંખ્યામાં દેવ-દેવીઓની હાજરી સૌને માટે પ્રત્યક્ષ હતી, તો પણ વિષ્ટાનો કિડો જેમ વિષ્ટમાં જ આનન્દ માને છે, તેમ પાપકર્મના રસિયા જીવો પોતાના પાપમાર્ગોને છેડી શકતા નથી અને ધર્મમાર્ગને હંબક માની તેને સ્વીકારી શકતા નથી. નિકાચિત કર્મોની અતિ નિબડ ગ્રન્થિ અર્થાત્ બાંધેલા અત્યન્ત ચીકણા કર્મોનું જોર એટલું બધું હોય છે જેનાથી દુર્ગતિદાયક ભવિષ્યકાળનો ખ્યાલ પણ હોતો નથી ગમે તેવો સત્યુગ હોય પણ, અભવ્યાત્માઓ અને જાતિભવ્યાત્માઓની વાત જવા દઇએ, તો પણ દૂર્ભવ્ય જીવો પણ પ્રકારમાં આવવા માટે તૈયાર હોતા નથી. કદાચ આવ્યા હોય તો તે પ્રકાશને ટકાવી લેવા માટેની શ્રધ્ધા પણ તેમને નથી. ભૂત-ભવિષ્ય અને વર્તમાન કાળના કડવા ફળો કેવા હતા, કેવા હશે અને કેવા છે તેની વિચારણા તેમના મસ્તિષ્કમાં હોતી નથી.
પૂર્વભવના પુણ્યકર્મોના અને પાપકર્મોના અતિનિકાચિત નિયાણા કર્મોને લઈને માનવભવમાં અવતરિત્ થયેલા મમ્મણ શેઠના, મન-વચન અને કાયાના તંત્રમાં ધન ઉપાર્જન-વર્ધન અતિરિકત બીજું લક્ષ્ય હતું નહીં. આ રીતે તેમનું જીવન પાપાચરણ માયાચરણ, મિથ્યાચરણ, અસત્યાચરણ, અને દુષ્ટાચરણમાં, આગળને આગળ વધતું ગયું. કેટલીક વાર શરાબના નશા કરતાં પણ પાપાચરણનો નશો
૮૯

Page #91

તીવ્રતમ હોવાથી સ્પર્શન, નયનાદિ પાંચે ઇન્દ્રિયો, તન અને મન પણ પાપકર્મો તરફ જ ગતિ કરનારા હોય છે. મમ્મણ શેઠની પ્રવૃત્તિ અને વૃત્તિ પણ એક સમાન હતી.
વસ્ત્ર પરપ્રસ્વેદ (પરસેવા) તેલ કે કડાઇનો મેલ લાગ્યો હોય, તો અલ્પ પરિશ્રમ કરીને પણ, વજ્રને ઉજ્જુ (સ્વચ્છ) નિર્મળ કે પવિત્ર કરી શકીએ, પણ ડામરનો ડાઘ કાઢવો સરળ નથી. તેવી રીતે અમુક જીવોના પાપકર્મો જ ભયંકરતમ અને અપવર્તનીય હોય છે, જેનાથી તેમના આત્માનું, અહિંસાદિ માર્ગ પર આવવું લગભગ અશકય છે. મમ્મણ શેઠને એક જ ધુન લાગેલી હતી કે જે કામ સંસારના માનવો ન કરી શકે, તેવા “સુવર્ણના બે બળદ મારે તૈયાર કરવા”. ધુન એ ધુન જ હોય છે જેમાં કોઇનું પણ સાંભળવાનું હોતું નથી, કોઇની સલાહ પણ લેવાની કે દેવાની હોતી નથી આ પ્રમાણેની ધુનમાં તે શેઠ લાકડા ઘણા વીણીને પણ જે રીતે બે પૈસા મેળવાય તે રીતે દ્રવ્ય ભેગુ કરવું, વ્યાપાર રોગારમાં શરમ શામાટે જોઇએ? ગણિકાઓના ચંપલ અને પહેરેલી સાડી પણ ગિરે રાખી ૨-૪ રૂપીયા બામાં આવે અને અવસર આવ્યે ડબલ વ્યાજમાંથી ૧૦૦-૨૦૦ રૂપીયા ધારી લઇએ તો પણ વાંધો કંઇ નથી, અનાજના વ્યાપારમાં ઇયળો અને ધનેરા જેવા જીવો જન્મ કે મરે તેમાં હું શું કરી શકવાનો હતો. કેમકે જીવમાત્રનું જન્મવું અને મરવું તે પ્રકૃતિનો ધર્મ છે. મતલબ કે આ પ્રમાણે પૈસો ભેગો કરવો એ જ એક લક્ષ્ય રાખીને મમ્મણ શેઠે બળદીયા તૈયાર કરવામાં “ટિપે ટિપે સમુદ્ર ભરાય” આ ન્યાયે અવિલંબપણે સતત પરિશ્રમ કરતાં એક બળદ પ્રાપ્ત કર્યો અને બીજા બળદ માટે થોડું ખુટતું સુવર્ણ મેળવવા ઠંડી ગરમીની પરવા કર્યા વગર, ભોજન છેડીને પણ રાતદિવસ (નિશદિન) પૈસો, પૈસો, હાય મારો પૈસો...
એક દિવસની વાત છે, ચેલ્લણા રાણી સાથે શ્રેણિક મહારાજા ઝરૂખાંમાં બેસીને નગરચર્ચા જોઇ રહયાં હતાં. તે સમય અંધારી રાતનો હતો. આકાશમાં વિળીના ચમકારા અને વાદળાઓની ગડગડાટ જોરદાર હતી. નદીમાં બંને કાંઠે પૂર હતું. તેવા સમયે મમ્મણ શેઠ નદીમાં ઉતરીને તણાઇને આવતા લાકડા બહાર કાઠે છે. વિજ્ઞીના પ્રકાશમાં રાજાની નજર મક્ષ્ણ શેઠ પર પડી બે દિવસનાં ભૂખ્યા ભિખારીને પણ અત્યારે સૂઇ જ્વાનો સમય છે. ત્યારે આ માણસ અત્યન્ત બીહામણી રાતમાં પણ લાકડા વીણીને ભેગા કરી રહયો છે. માણસને પૂછ્યા પી જાણવા મળે છે કે આ મમ્મણ શેઠ છે. જેની પાસે શ્રીમંતાઇનો પાર નથી. વ્યાપાર રોજ્ગારનો પાર નથી. છતાં પણ સુવર્ણના બે બળદીયા બનાવી રહયો છે. તે માટે
-
૯૦

Page #92

ભૂખ્યા માણસને પણ શરમાવે તેવો પરિશ્રમ કરી રહયો છે. કરોડાધિપતિ માં તેના તન પર ક્યારે પણ, ઉજળા વસ્ત્રો કોઇએ જોયા નથી. ખોરાકમાં પણ મેવા-મિષ્ટાન્ન જોઈને પણ વમન થાય છે. કેરી, જામફળાદિ ઉત્તમ ફળને જોઈને પણ નાકનું ટેરવું ચઢે છે. કેવળ બફાઈ ગયેલા ચણા કે ચોળાને તેલમાં વઘારીને ખાય ત્યારે જ તૃપ્તિ થાય છે. કોઇની સાથે પણ ઉઠવા-બેસવા બોલવા કે વાતો કરવાનો પણ સમય આની પાસે નથી. કેમકે - જિન્દગીના નકશામાં પૈસો-પૈસો બચાવવાનો છે. આવા પ્રકારે ધર્મ અને ધાર્મિકતા સાથે સંબંધ નહિ રાખનાર પરિગ્રહનામના પાપના પરમપૂજારીને, સાધુસંતો સાથે કે વડીલો સાથે, કલાક અર્ધો કલાક બેસવાની લેવાદેવી કંઇપણ નથી. મારા બાપદાદાનો ધર્મ કયો? અને હું પરિગ્રહ નામના મહાપાપની પાછળ પાગલ બનીને શું કરી રહયો છું? આવા વિચારો પણ પરિગ્રહના પરમ ભકતોને આવતા હશે કે કેમ? તે ભગવાન જાણે! ૧૫ પ્રકારના કર્માદાનોના, વ્યાજવટાના ગોટાળાના, સારો માલ બતાવી ખરાબ માલ દેવાના, શરીરને પુષ્ટ બનાવવા માટે ગમે તેવા અભક્ષ્યો અપેયોને પેટમાં નાખવાના, ઇત્યાદિ ધંધાઓમાં પાપ લાગતું હશે કે કેમ? તેની વિચારણા કરવા માટે પણ તેમને સમય નથી, અથવા તૈયાર નથી. મમ્મણ શેઠની આવા પ્રકારની વિગતો જાણીને રાજાજીને ધણું જ દુઃખ થયું. કેમકે - જ્યાં દેવાધિદેવ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના ૧૪ ચાતુર્માસો થયા છે તેવી મારી રાજગૃહી નગરીમાં એકબાજુ ધર્મોના અવતાર સમા, છમાં અઢળક શ્રીમંતાઇમાં મહાલતાં શાલીભદ્રજી, ધન્નાજી, ધર્મના રંગમાં રંગાયેલી મારી ધર્મપતી ચેલણા, ધારિણી, કાલિકા, મહાકાલિકા આદિ સ્ત્રીઓ રાજઘરાણામાં રહેવા છતાં તેમનો ત્યાગ, ખાનપાનની મર્યાદા, રહેવાકરવાની તથા ઓઢવા પહેરવાની મર્યાદા તથા પાંચસો મંત્રીઓના અગ્રણી મારો લાડકો અભયકુમાર કયાં? અને પરિગ્રહની માયા સિવાય, ધર્મની મુદત લેશ્યા નથી તેવો મમ્મણ શેઠ ક્યાં? કર્મસત્તાની કેટલી બલિહારી? મનુષ્યરૂપે પ્રત્યેક મનુષ્ય સમાન હોવા માં પણ એકને ધર્મની વેશ્યા, બીજાને પાપની શ્યા, એકને સ્વર્ગની ઝંખના તો અન્યને મોક્ષની ઝંખના, અને વળી, બીજાને નરક તરફ પ્રસ્થાન કરવાની તૈયારી. અને એક દિવસે મમ્મણ શેઠ જાણે મરવાનો સમય પાસે આવી રહયો હોય તેમ - 'હાય મારા સુવર્ણના બળદીયા, મારા ચોપડા, મારી બેંક, બેંકનું બેલેન્સ, મારા બંગલા, મારી તિજોરી, મારી ચાવીઓ માટે હાય-હાય કરતાં કરતાં શેઠજીની આંખો સદાને માટે બંધ થઈ ગઈ અને મરીને નરકગતિના મહેમાન બની ગયા. ભેગી કરેલી માયા જ્યાં હતી ત્યાંને ત્યાં પડી રહી. ભગવાન જાણે તે શેઠના તૈયાર કરેલા સુવર્ણના બળદીયા અત્યારે કયાં હશે?
૯૧

Page #93

આ રીતે પુણ્યકર્મોનું દેવાળું કાઢી મહાભયંકર પાપકર્મોના પોટલા મસ્તક પર મુકીને પરિગ્રહનો પરમપૂજારી, સોનાચાંદી, હીરામોતીનો પરમ ભકત, લક્ષ્મીદેવીને પરમ લાડકવાયો; મમ્મણ શેઠ સદાને માટે ઇતિહાસમાંથી સમાપ્ત થયો. આ કારણે જ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ કહયું કે - પરિગ્રહ, પરિગ્રહની સંજ્ઞા અને તેની માયા, છેવટે તેનો પડઘયો પણ પાપ છે, મહાપાપ છે.
પરિગ્રહ પાપ સમાપ્ત
મોટાં પાપ સમાપ્ત

Page #94

દ્રવ્ય પાપ
ત્રણ સંતાનો રૂડાં રૂપાળા, હસીહસીને ખેલનારા, સંસારની સ્ટેન્પર આવ્યા હોય ત્યારે ચોથું સંતાન રંગે શ્યામ, મૂંગુ, બોબડું, ઠુંઠું, પોલિયાનો રોગ, હાડકા તથા લોહીનું કેન્સર લઇને આવે છે. અથવા બે-ચાર વર્ષે કેન્સરમાં રીબાઇને મરે છે તેમાં કારણ શું? વિષયવાસનાના રંગમાં રંગાયેલી ધર્મપત્ની જ જ્યારે પતિદેવને મૃત્યુના ઘાટે ઉતારતી હોય અને પતિ પણ પોતાની પ્રાણપ્યારીને વિષપાન કરાવતો હોય ત્યારે દીવા જેવી સ્પષ્ટ વાત છે કે - કોઇક ભવે પતિ-પત્ની માર્ય અને મારક રૂપે હોવાથી તે ભવમાં પડેલા હિંસક ભાવના સંસ્કારોનું ફળ હજી પણ મરીને કે મારીને ભોગવવું પડે છે, માીમારની જાળમાં અમુક જ માદ્લા પકડાય છે અને બીજાં ટકી જાય છે, માંસ વેચનારના હાથમાં એક ભૂંડ આવ્યું અને બીજું ભાગી ગયું. ઇત્યાદિ પ્રસંગોમાં કારણ એક જ છે કે કર્મોનો ભોગ્ય કાળ એકને કદાય આજે આવ્યો અને બીજાને બે - ચાર દિવસે આવે અથવા બંનેનો સંબંધ નહી હશે તો પકડાયા વિનાનું ભૂંડ એવા સ્થાને ભાગી જશે જ્યાંથી કસાઇના હાથમાં તો શું પણ ષ્ટિમાં પણ ન આવે. આપણા પોતાના જીવનમાં મારકાટ, ગાળોનું આદાન-પ્રદાન અને કર્મોનો વિપાક જોરદાર ઉદયમાં આવી જાય તો એક જ ઝાટકે બીજાનું ગળું દબાવતા વાર લાગે તેમ નથી ઇત્યાદિ પ્રસંગોમાં કર્મરાજાની સત્તા જ સ્પષ્ટ દેખાય છે. દ્રવ્ય પાપોને પરસ્પર જ ભોગવવાના રહેશે. ઉપરના વિવેચનમાં માર્ય મરવાવાળો અને મારક એટલે મારવાવાળો. આ રીતે એક ગાળો દેનાર બીજો સહન કરનાર, એક ડંડાથી મારે બીજો સહન કરે. પરસ્પરમાં કોઇક કર્મ બેઆની, કોઇક ચાર આની, આઠ આની અને કોઇક કર્મ એક જ ઝાટકે બીજાના મોતને માટે થાય છે. મતલબ કે બાંધેલા કર્મોના ફળ અનુભવ્યા વિના અન્ય માર્ગ નથી.
ભાવપાપ (કષાયભાવ)
શેષ રહેલા ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, રાગ-દ્વેષ, રિત-અતિ, વૈશુન્ય અભ્યાખ્યાન, પરપરિવાદ, માયા-મૃષાવાદ અને મિથ્યાત્વ નામના ૧૩ પાપસ્થાનકોને ભાવપાપ કહેવાયા છે જે વ્યપાપો કરતાં વધારે ખરાબ છે, કેમકે - બે વ્યકિતઓના પાપને પ્રગટ કરાવનાર, સમાજને લડાવનાર, દેશમાં ભાગલા પડાવનાર, સાસુવહુને લડાવનાર, પતિ-પત્નીને રોવડાવનાર, નણંદ-ભાભીને જન્મ જન્મની વૈરણ બનાવનાર કષાય નામનું પાપ છે. જેની વિદ્યમાનતામાં વ્યકિતમાત્રને તેટલા સમય પૂરતી ધર્મની અને ખાનદાનની અને વ્રતવિશેષની પણ મર્યાદા રહેતી નથી. ઉત્તમોત્તમ વકતવ્યત્વને
૯૩

Page #95

તથા વકતૃત્વને કલંકિત કરાવનાર, સાધુતા અને વૈરાગ્યનો હાડવૈરી અને છેલ્લે ગુરૂનો પણ ોહ કરાવનાર કષાય છે. કષાયનો માલિક અજ્ઞાન ગ્રન્થિમાં જકડાયેલો છે. પૂર્વગ્રહની માયામાં લપટાયેલો છે. ઉપર કહયા પ્રમાણે - પ્રાણાતિપાત મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન અને પરિગ્રહ આ પાંચે મોટકા પાપો હોવા છધ્માં દ્રવ્યરૂપે સ્વીકારાયેલા છે. કેમકે આ પાપોને પરસ્પર બે વ્યક્તિઓ સાથે જ સંબંધ હોય છે, જેમકે એક મારક, હિંસક, ઘાતક છે ત્યારે બીજો માર્ય, હિસ્ય અને ઘાત્ય હોવાથી ભવાન્તરોમાં આ બંને જીવાત્માઓને જ વૈરાનુબન્ધ અને તેના વિપાક (ફળાદેશ) નો અનુભવ કરનારો રહેશે ! ત્રીજો માનવ વચ્ચે ન હોવાના કારણે તેમને
તેમનાથી બંને જીવોને અપવાદ સિવાય ખાસ હાનિ હોતી નથી. આવી રીતે જેના માટે અસત્ય ભાષા બોલાય, જેની ચોરી કરાય, જેની સાથે અધાર્મિક મૈથુન સંબંધ બંધાય અને પરિગ્રહવશ જે જે જીવો સાથે લેવામાં, દેવા માં, વ્યાજવટામાં ખોટા તોલમાપમાં ભેળસેલમાં અથવા ઉદ્યોગો યદ્વારા જે જીવોને માર્યા છે, ઇત્યાદિ અર્થમાં પાપના ફળો પરસ્પર જ ભોગવવાના રહેશે. માટે પ્રાણાતિપાતાદિ દ્રવ્ય પાપ કહેવાય છે. બેશક ! મનના પરિણામોમાં ક્રૂરતમતા, ક્રૂરતરતા કે, ક્રૂરતા જેટલા પ્રમાણમાં રહી હશે તેટલા પ્રમાણે જ કર્મોનું બંધન થશે. કેટલીક વાર આવું પણ બંને છે કે - કૃષ્ણલેશ્યાના ક્રૂરતમ પરિણામે એક સ્ત્રી કડવી તુંબડીના શાકના કારણે મુનિની હત્યામાં ભાગીદાર બને છે. મુનિરાજ તો શુક્લતમ લેશ્યાના માલિક હોવાથી કેવળજ્ઞાન મેળવીને મોક્ષમાં ગયા છે, જ્યારે તે સ્ત્રી મુનિહત્યાના પાપે પ્રત્યેક નરકભૂમિમાં બે બે વાર એ રીતે ૧૪ વાર નરકમાં ગઇ છે. ઉપરાન્ત બીજા પણ કેટલાય અવતારોમાં સીમાતીત ભૂખ, તરસ, ઠંડી-ગરમીને ભોગવતી વિના મોતે મરી છે. પાંચસો મુનિરાજો ઘાણીમાં પીલાતાં કેવળજ્ઞાની બને છે ત્યારે પીલાવનાર પાલક નામનો નરાધમ કયારેય સમ્યક્ત્વનો પ્રકાશ મેળવી શકે તેમ નથી. નાના મોટા માલા હજી પ્રાણમુકત થયા નથી તો પણ કસાઇ કર્મ કરનારાઓ તે માલ્લાઓની જીવતી ખાલ જ ઉતારી લે છે દીપડાના ચારપગ લોખંડની સાંકળથી બાંધીને ગરમાગરમ લાલ સુરખ લોઢાનો સળીયો તેની ગુદા પર મૂકે છે અને મશીનથી મુખ દ્વારા બહાર કાઢે છે. તે ઉપરાન્ત પાર્શ્વકુમાર અને કમઠ, ગુણસેન અને અગ્નિશર્મા, શય્યાપાલક અને ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવ, ઇત્યાદિ અગણિત દાન્તોમાં એક ભવનો મારક બીજે ભવે માર્ય બને છે. અને આવી રીતે ભવભવાન્તરમાં વિના મોતે મરતાં કર્મોને ભોગવે છે. મતલબ કે અપવાદ સિવાય બીજા માણસો ભાગ્યે જ વચ્ચે આવતા હોય છે.
-
૯૪

Page #96

એક ભવનું કરેલું, કરાયેલું અને અનુમોદેલું પાપ કેટલા ભવો સુધી સાથે આવશે? ક્યારે છુટશે? કેવી રીતે છુટશે? આ અને આના જેવી બધી વાતોને આપણે ભલે ન જાણી શકીએ તો પણ કર્મોના વિપાકો (ફળો) જ્યારે ભોગવીએ છીએ ત્યારે કર્મબંધન કેવી રીતે કર્યું હશે? તેના થોડો ઘણો અનુભવ તો જીવમાત્રને થયા વિના રહેતો નથી. યદ્યપિ આ અનુભવ સ્પષ્ટ હોતો નથી. માતાની કુક્ષિમાંથી જન્મ લેનારા માનવમાત્રને હિંસામાં, જૂઠમાં, ચોરીમાં, મૈથુનમાં અને પરિગ્રહમાં ક્વચિત પાપ દેખાય છે. પણ કષાયભાવ તેના કરતાં પણ ભયંકર પાપ છે. આવું સમજ્ઞાન પ્રાપ્ત નહી થયેલું હોવાના કારણે ખાનપાનમાં, રહેણીકરણીમાં, ત્યાગ દેખાશે છેલ્લે નિરાગભાવમાં આવી સંસારનો ત્યાગ કરશે, પરંતુ કષાયભાવ તથા કષાય વ્યવહારનો ત્યાગ કરવા જેટલી ક્ષમતા કેળવી શકાતી નથી, પૌષધ તથા સામાયિકમાં કાજો લેતા મરેલા કીડી આદિના માટે પશ્ચાતાપ કે પ્રાયશ્ચિત કરશે પણ પૌષધ સામાયિક દરમ્યાન કષાય કર્યો હોય, તેમાં ધમધમ્યા હોઈએ કે ધુંસાપુંસા થઇ ગયા હોઇએ તોપણ તેઓને સમ્યગ જ્ઞાનના અભાવે અથવા સમ્યજ્ઞાનના અજીર્ણના કારણે “કષાય કરવામાં મે પાપ કર્યું છે” અથવા અરિહંત પરમાત્માની આણા લોપી છે તેનો ખ્યાલ પણ તેમને હોતો નથી, અથવા કષાયભાવમાં રહેવું, તેની પ્રવૃત્તિને ધીમી પણ પડવા ન દેવી તે ભયંકર પાપ છે. આવી સમજતી પણ તેમને હોતી નથી. સ્વીકારેલા ગૃહસ્થાશ્રમમાં દીવાળીના દીવાના સ્થાને હોળીના ભડકા થશે તો પણ કષાયભાવને કંટ્રોલમાં લેવાની ટ્રેનિંગ લઈ શકતા નથી. કેમકે - તેમના મગજમાં એક જાતનું અજ્ઞાન, મિથ્યાજ્ઞાન ભરાઈ ગયું હોય છે કે - કષાયો કરવાથી જ કુટુમ્બના સભ્યો મારી આણમાં રહે છે, પરન્તુ આવો કષાયભાવ આત્માને, મનને, ઇન્દ્રિયોને શરીરમાં રહેલા લોહીને, શરીરના રૂપરંગને, સ્વોપાર્જિત પુણ્યકર્મોને તથા મતિજ્ઞાનને પણ બરબાદ કરાવી દે છે. તેવું સમજવા જેટલી ક્ષમતા પણ તેઓ કેળવી શકતા નથી. કષાયમાં કષ અને આય આ બે શબ્દોને સમાસ છે.
“ખ્યત્વે હિંયને પ્રખિન: યર્િ ૪ : સંસાર: ”
અને આય એટલે જેનાથી સંસારના મૂળની મમ્મુતી, ભવભ્રમણની વૃદ્ધિ અને દુર્ગતિગામી થવાય તે કષાય છે. તેના ક્રોધ-માન-માયા અને લોભ નામે ચાર ભેદ છે.
૯૫

Page #97

૬ ક્રોધપાપ
- ૧૮ પાપસ્થાનકોમાં છું પાપ ક્રોધ છે, સાતમું માન, આઠમું માયા અને નવમું લોભ છે. રસાનુબંધને લઇ કોઇમાં અનન્તાનુબંધી, બેઇમાં અપ્રત્યાખ્યાની, કોઈમાં પ્રત્યાખ્યાની અને કોઇમાં સંજ્વલન હોય છે. સારાંશ કે - ૪, અનન્તાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા, લોભ ૪, અપ્રત્યાખ્યાની, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ. ૪, પ્રત્યાખ્યાની ક્ષેધ, માન, માયા, લોભ. ૪, સંજ્વલન ક્રોધ, માન, માયા, લોભ
આવી રીતે કષાયના અવાજોર ભેદ ૧૬ ની સંખ્યામાં થાય છે. આ ચારે ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ ઉત્તરોત્તર બળવાન છે. અર્થાત, ક્રોધ કરતાં અભિમાન કષાય, માન કરતાં માયા કષાય, અને માયા કરતાં લોભ કષાય વધારે સશકત છે. ગમે તે કારણે ઉત્પન્ન થયેલા અનન્તાનુબંધી કષાય જીન્દગીના છેલ્લા શ્વાસ સુધી પણ ટકી રહે છે. આના કારણે સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન થઇ શકતું નથી, થયું હશે તો ટકી રહેવાની શકયતા નથી. અને આનો માલિક મરીને નરક્શતિમાં જાય છે.
અપ્રત્યાખ્યાન કષાયમાં રસની મન્દતા હોવાથી એક વર્ષે પણ તેનો આત્મા જાગૃત થાય છે. જેની સાથે કષાયો થયા હોય તેને 'મિચ્છમિદુક્કડમ' આપી આત્માને કષાય મુકત કરશે. આમાં સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થતાં પહેલા આયુષ્યકર્મ બંધાઈ ગયું હશે તો તિર્યંચગતિમાં જશે.
પ્રત્યાખ્યાન કષાયમાં રસની મન્દતરતા હોવાથી આવરણીય કર્મોને ખસી જવું પડે છે. પરિણામે ભાવી કાળમાં ફરીથી સમ્યકત્વ ભ્રષ્ટ થવું ન પડે તે માટે સ્થલ પ્રાણાતિપાતાદિનું વિરમણ (ત્યાગ) કરવાની ભાવોલ્લાસ ઉત્પન્ન થશે. ચાર મહિને પણ જીવોને ક્ષમાપના કરી આત્મજાગૃતિમાં આગળ વધશે. જેના કારણે આયુષ્ય પૂર્ણ કરીને મનુષ્યગતિ પ્રાપ્ત કરશે.
સંજવલન કષાયમાં રસની મદતમતા હોવાથી કષાયોનું શમન થતાં વાર લાગતી નથી. સંસારની માયાને પાપોત્પાદક, પાપવર્ધક અને પાપપરમ્પરક સમજીને તેનો ત્યાગ કરીને મહાવ્રતોને સ્વીકારવા જેટલી ક્ષમતા પ્રાપ્ત કરશે અને સ્વીકારેલા મહાવ્રતો ને યથાશક્ય, નિરતિચાર પાળીને, તથા સર્વે જીવોને ખમતખામણા કરી

Page #98

દેવલોકને પ્રાપ્ત કરનાર બનવા પામશે. અને વૈમાનિક દેવ બનશે જ્યાં તીર્થંકર પરમાત્માઓના પંચકલ્યાણકની આરાધના કરી ભવિષ્યમાં કેવળજ્ઞાનની ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરવાની યોગ્યતા ભાગ્યમાં રહેશે.
આવા પ્રકારના રસાનુબન્ધીમાં પૂર્વભવની આરાધના અને વિરાધના, પુણ્ય કે પાપના કારણે અથવા આવનારા ભવો બગડવાના કે સુધરવાના હોય ત્યારે રસાનુબન્ધની લેશ્યાઓમાં પરિવર્તન થતું રહે છે, જેમકે -, જન્મતાં જ અનન્તાનુબંધી કષાયના માલિક ચંડકૌશિક નાગરાજને, દયાના મહાસાગર શ્રી મહાવીર સ્વામીના દર્શન થતાં જ, જીવન ના અણુ અણુમાં રહેલ અનન્તાનુબંધી કષાયનું વમન થતાં જ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય છે. ફળસ્વરૂપે પાંચમી નરકે જ્વાની લાયકાતના બદલે આઠમો દેવલોક પ્રાપ્ત કરે છે. યદ્યપિ અનન્તાનુબંધી કષાયમાં તો સમ્યગ્દર્શન થતું નથી પણ દેવ-ગુરુ અને ધર્મ નું નિમિત્ત પામી થોડીવારને માટે પણ અનન્તાનુબન્ધીમાં, અપ્રત્યાખ્યાન, પ્રત્યાખ્યાન અથવા સંજ્વલનનો રસોદય થતા સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ કરી દેશવિરતિ પણ પ્રાપ્ત કરે છે. એટલે કે - હવેથી મારી ફણા બીલમાંથી બહાર કાઢીશ જ નહી. આવી રીતના દેશિવરતિધર્મ ને પ્રાપ્ત કરે છે. કેમકે આ દેશ વિરતિધર્મ તિંર્યચોને તથા નારકોને માટે પણ ખુલ્લો છે. તેનાથી વિપરીત શુકલ લેશ્યાના માલિક વૈમાનિક સંગમ દેવને, મહાવીરસ્વામીને જોયા પછી સંજ્વલન કષાયમાં અનન્તાનુબન્ધીનો રસ મિશ્રિત થતાં જ ક્રોધની માત્રા વધવા લાગી અને દેવાધિદેવને આમરણાત ઉપસર્ગો કરીને હમેશાને માટે પોતાની લાયકાત ગુમાવી દીધી છે. રાવણ અને લક્ષ્મણનો જીવ અત્યારે ચોથી નરકે છે. ત્યાં અચ્યુતેન્દ્ર (સીતાનોજીવાત્મા) જાય છે અને પ્રતિબોધ કરે છે. તથા સમ્યક્ત્વ મેળવીને દેશવરતિધર્મ એટલે કે 'હવે અમે કોઇને મારીશું નહીં, લડીશું નહી' આનું નામ જ દેશિવરિત છે. તાકાત હોવા માં લડાઇ ઝગડા અને જીભાજોડા ન કરવા તેનું નામ વ્રત છે અને આ વ્રતના કારણે જ રાવણે હમેશાને માટે દુર્ગતિના દ્વાર બંધ કર્યો છે.
-
કષાયોની ભયંકરતા
પૂર્વભવની અલ્પાંશે પણ કરેલી આરાધનાના કારણે, સુખ-શાન્તિ અને સમાધિની કલ્પનાઓ સાથે મનુષ્યાવતારની સ્ટેજ પર અવતરિત થયેલા માનવનો બાલ્યકાળ પૂર્ણ થયા પછી, પૂર્વકૃત વિરાધના પણ સાથેજ આવતી હોવાથી, આ ચાલુ જીવનમાં, માતા-પિતા, ભાઇ ભાભી, ફઇબા ઉપરાન્ત સાથે રમનારા ગંદા મિત્રો,
62

Page #99

તથા આચાર-વિચાર અને ઉચ્ચાર થી ભ્રષ્ટ થયેલા સ્કૂલના માસ્ટરો, તથા પ્રોફેસરોના કરણે જીવનના બાલ્યકાળમાં પડી ગયેલા, ખરાબમાં ખરાબ, અકથનીય, ગોપનીય, અને લજ્જાસ્પદ સંસ્કારો પણ સાથીદાર બનવા પામે છે. ઉમ્ર જેમ જેમ વધતી જાય છે તેમ તેમ વાતાવરણની પ્રતિકૂળતા પણ સર્જાતી જાય છે અને આત્માના પ્રતિપ્રદેશે ક્રોધ - માન - માયા તથા લોભ પણ વધતાં જાય છેપુણ્યકર્મની કમાણી સાથીદાર બનવા પામે તો તે સારામાં સારો શ્રીમંત પણ બને છે, કેટલીક સંસ્થાઓની સત્તા પણ મેળવી લે છે. પરન્તુ કષાયાધી બનીને પોતાના વ્યકિતત્વમાં, કુટુંબ-પરિવારમાં, સમાજ અને સંઘમાં, ગામઅને દેશમાં ભાગલા પડાવવા અને એક બીજાને એક બીજા સાથે લડાવવામાં, પોતાની શ્રીમંતાઇ અને સત્તાનો દુરુપયોગ કરી પોતાના પુણ્યકર્મોને બરબાદ કરે છે અને જીવનયાત્રા કલુષિત કરી મર્યા પછી પણ અપસનો ભાગીદાર બનવા પામે છે. અત્યુત્તમ માનવાવતારમાં સત્ય અને શીયળની આરાધના સાથે મૈત્રી ભાવ તથા પ્રમોદભાવના રૂડારૂપાળા સંસ્કારો મેળવવા જોઈતા હતાં તેના બદલે સૌની સાથે વૈર-વિરોધ વધારીને જીવન ધનને ખતમ કરે
પરસ્પર રણમેદાન શા માટે રમાતા હશે?
પ્રત્યેક દેશનો અને ખાસ કરી ભારત દેશનો ઈતિહાસ સાક્ષી આપે છે કે - રાજા, મહારાજા, શ્રીમંતો અને સત્તાધારીઓ એ વાતે રણમેદાન ખેલી દેશને પાયમાલ, શકિતહીન, અને નિર્માલ્ય બનાવ્યા છે. તેમાં કોઇક સમયે એક રાજાને બીજારાજા સાથે સર્વથા મામુલી વાતમાં અસહિષતા સાથે કોધની માત્રા વધતી ગઇ. ચારણભાટો અને વચ્ચે રહેલા દલાલો (નારદો) તેમાં વધારો કરતા ગયા પરિણામે હજારો લાખો નિર્દોષ માનવોને યમરાજના દરબાર માં પહોંચાડી દીધા. કોઈક રાજાને એક વેશ્યા કે પરસ્ત્રી વચ્ચે આવી. કોઇકને સરહદ વચ્ચે આવી અને યુદ્ધનો પ્રારંભ થયો, આવી રીતે અભિમાન કષાય થી કષાયિત થઇ પોતાનો મિથ્યાવટ બતાવવા સારૂં પણ યુદ્ધના મેદાનમાં ઉતરી આવેલા રાજાઓના ઇતિહાસ ઓછ નથી. માયા પ્રપંચમાં, મિથ્યા પ્રતિષ્ઠામાં અને સરહદો વધારવાના લોભમાં રમાયેલા યુદ્ધમાં માર્યા ગયેલાઓની માતાઓ, અને તેમની વિધવા બનેલી સ્ત્રીઓના ગરમાગરમ આંસુઓની બક્ષીસ જ ભારતદેશના ભાગ્યમાં શેષ રહેવા પામી છે. અને જે દેશમાં સમાજ માં, સમ્પ્રદાયમાં, વિધવા, કુમારિકાઓના આસુઓ પડતા હશે. તે દેશ, સમાજ કે કુટુંબ ક્યારે ઉન્નતિ કરશે? તે ભગવાન જાણે? આવા કારણે જ ભારતીય પ્રજા દિન પ્રતિદિન શારિરિક અને આત્મિક બળમાં કમજોર થતી ગઈ. લોહીમાં રહેલી શુરાતન
૯૮

Page #100

શકિત મરી પરવારી, આંખોના ઓજ કપાળનું તેજ ગયું અને મરવાના વાંકે જીવતી પ્રજા આજે સૌને માટે પ્રત્યક્ષ છે. માટે જ કષાય ભાવ અને કષાયોથી ધમધમતું જીવન કોઇને માટે પણ હિતકારક બનતું નથી.
જે પ્રવૃત્તિના મૂળમાં કષાય ભાવ રહયો હશે તે ધર્મ, સમ્પ્રદાય અથવા ગમે તેવા સાત્વિક અનુષ્ઠાનો પણ સ્વને, પરને, દેશને, સમ્પ્રદાયને હિતકારી બનવા પામ્યા નથી. આ કારણેજ કષાયો આત્માના હાડવૈરી મનાયા છે.
કેવળજ્ઞાન મેળવવાને માટે બાધક તત્વ કર્યું ?
કેવળજ્ઞાનરૂપી આત્માની જ્યોત પ્રાપ્તિમાં બાધક તત્વ કોઇ હોય તો કષાય ભાવ અને કાષાયિક પ્રવૃત્તિ છે, તેના માલિક આત્માને પરિગ્રહ વિના ચાલી શકે તેમ નથી પી ચાહે બાહય હોય કે અભ્યન્તર અથવા કષાયોજ આભ્યન્તર પરિગ્રહ જ છે. નગ્નાવસ્થા સ્વીકારવી, ભૂખ્યા રહેવું કે મરવું, મલીન ગંદા વસ્ત્રો પહેરવા, કેવળ પાણી સાથે ભોજનાદિ કાર્યો કરવા, સરળ છે, પરન્તુ આત્મ સંયમ કરવો ધણો જ અધરો છે, મતલબ કે કષાયોજ સંસાર છે અને તે વિનાનું જીવન મોક્ષ છે. શાસ્ત્રોમાં પણ કહેવાયું છે કે -
(૧)“ષાયમુત્તિ: જિન મુòિરેવ,” અર્થાત્ કષાયોથી મુકત થવું એજ કેવળજ્ઞાન છે (૨) “મોત્યાો હિ મુમુક્ષુત્વ” સંસારની મોહમાયાનો ત્યાગીજ મુમુક્ષુ કહેવાય છે. (૩) “નિર્મમત્વ વૈરાશ્યાય” પરિગ્રહની લાલસા અને મુર્દાના ત્યાગ માંથી જ વૈરાગ્યનો જન્મ થાય છે.
(૪) “યત્ર યંત્ર વૈરાગ્યું તત્ર તત્ર ષાયામાવો ડસ્ચેવ” - અર્થાત્ કષાયોને તથા આત્માને હાડવૈર છે.
(૫) રાવીનામુત્પતિદેવ હિંસા,” માનસિક જીવન પણ રાગદ્વેષમય રાખવું તે હિંસા છે, અને જ્યાં હિંસા છે ત્યાં કષાયભાવો ની હાજરી નકારી શકાતી નથી. ક્રોધાયને ઉત્પન્ન થવામાં મુખ્ય કારણ શું?
સામેવાળા ચારે પ્રતિસ્પર્ધિ હોય, શેઠ હોય, ભાગીદાર હોય, તેઓમાં રહેલા રૂપ સૌન્દર્ય ઉજ્જ્વળ વસ્ત્ર પરિધાન સારા અને હુશિયાર પુત્રપુત્રીઓ, શ્રીમંતાઇ મોટર, વ્યાપાર, રોજ્ગારમાં રહેલી કુશલતા, સુન્દર સ્રી, સમામાં આગેવાની,
૯૯

Page #101

રાજદરબારમાં બહુમાનિ તો, દયાળુતા, દાનેશ્વરીતા આદિ સાધારણ કે અસાધારણ ગુણોને જોઈ માનવના મનમાં સૌથી પ્રથમ અસહિષષ્ણુતા તથા બળતરા થાય છે. તે માંથી ધીમે ધીમે કાળી નાગણ અને જીવતી જાગતી ડાકણ કરતાં વધારે ખતરનાક ઈષ્યનો જન્મ થાય છે. નાગણને એક પ્રસુતિમાં ૧૦ ઇડા ની ઉત્પત્તિ મનાઇ છે. કુંડાળું કરીને નાગણ વચ્ચે બેસે છે અને પોતાના એક એક ઇંડોને મોઢામાં લઈ આકાશ તરફ ફેકે છે. યદી તે ઇડ ફડાળાની બહાર પડે તે જીવતું રહે છે, અન્યથા નાગણ (ઇડાઓની માતા) જ ખાઈ જાય છે માટે જીવસૃષ્ટિમાં તેને પુત્રઘાતિની કહેવામાં આવી છે. તેવી રીતે વ્યવહાર કે આત્મ કલ્યાણને માટે અથવા સાધુસંતોની વચ્ચે બેસી થોડા ઘણા ગુણો ઉપાર્જન કર્યા હોય તે સર્વે ઈર્ષ્યાની જ્વાળામાં એક પી એક ભસ્મસાત્ થાય છે માટે “જુuથતિની રૂં” અર્થાત ગુણો ને ઉત્પન્ન કરાવનારી લજ્જા છે તો ગુણોનો સમૂળ નાશ કરાવનારી ઈર્ષ્યા છે. તેને યદિ સમ્યજ્ઞાન દ્વારા વશમાં ન કરી શકયા તો તેમાંથી કોધ, મહાક્રોધ નામનું ભૂત દેખાડો દેશે અને એક દિવસે તમારા માનવ જીવનને પોતાના સકંજામાં લઇ જન્મ જન્મની તપશ્ચર્યાઓને તથા સત્કર્મોને સમૂળ ખતમ કરી દેશે.
જૈનાગમ કોના વિષયમાં શું કહે છે?
જુદા જુદા આગમૂશાસ્ત્રોની સાક્ષીએ કોધની વ્યાખ્યા કરીએ છએ. (૧) કારણે વાર વા તિ શ્રધ્યવસાય: શોધ: (ઝાવાર સૂત્ર ૨૬૨)
સામેવાળા તરફ થી એકાદ કારણ મળે અથવા ન મળે તો પણ ભૂતકાળની વાતો ને જ્યારે સ્મૃતિમાં લાવવામાં આવે છે ત્યારે માનસિક જીવનમાં ક્રૂર અધ્યવસાયો, પરિણામો, વેશ્યાઓ થયાજ કરે છે. તેમાં ક્રોધનો ચમત્કાર અનુભવમાં આવતો હોય છે. અને આ કુર અધ્યવસાયો જ આત્માને કૃષ્ણ-નીલ અને કાપાત લેશ્યાઓમાં વધારો કરનારા બને છે. કલાક કે અર્ધા કલાક પહેલા સાધક પવિત્રભાવોને માલિક બન્યો હશે. પણ ક્રોધનો ઉદય થતાંજ તેટલા સમય પૂરતી શુભ લેશ્યાઓના સ્થાને અશુભ લેશ્યાઓ હાજર થઈ જાય છે. અને તે સમયેજ શ્વાસ બંધ પડી જાય તો દુર્ગતિ સિવાય બીજી ગતિ નથી. (૨) તત્ર શાસ્ત્રીયાપધાતી, ધર્મ વિપાશ્ચાત્ : (માવાર ૨૭૦)
આત્મા એટલે પોતે અને ઇન્દ્રિયો, મન તથા શરીરને સ્વવશ કરી સાધેલા %, અઠ્ઠમ, આયંબીલ, એકાસણ, પૂજા, જાપ, પૌષધ, પ્રતિક્રમણ આદિથી ઉપાર્જન
૧૦

Page #102

કરેલા ગુણે પોતાના કહેવાય છે. તે ગુણોનો ઉપઘાત કરનાર, દબાવી દેનાર તથા દુર્ગુણોમાં પરિવર્તિત કરનાર ક્રોધ છે. યોગશાસ્ત્રમાં હેમચન્દ્રચાર્યજી કહે છે ફ - “શ્નો: પુન: ક્ષણેના પિ પૂર્વ ટ્યતિ તપ: હતિ ” એટલે કે લાખો- કરોડો અને અબજો વર્ષો પર્યત કરેલી તપશ્ચર્યા, સંયમ આરાધના, સાધેલી વકતૃત્વતા, ફેળવેલું વ્યકિતત્વ આદિ ગુણોને એજ્જ ક્ષણમાં ખતમ કરનાર ક્રોધ છે. “ોધ કરોડ પૂર્વ તણ સંયમફળ જાય - ક્રોધ સહિત જે તપ કરે તે તો લેખે ન
થાય”
મતલબ કે, ખુબજ પુરુષાર્થ દ્વારા સાધિત સર્વે સ્વસત્કાર્યો આદિનો ઘાતક ફોધ છે. સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિના સમયે ઉપશમિત થયેલા મિથ્યાત્વમાં ક્રોધ કર્મ પણ સત્તામાં પડેલું હોવાથી. તેનો વિપાકોદયજ ક્રોધ કહેવાય છે. સંયમની સારામાં સારી સાધનાથી પ્રાપ્ત કરેલા ગુણ સ્થાનકોના માલિક મુનિરાજને પણ “aધાર્થ મુનuડાનોપાર્તિતા” યોગશાસ્ત્રમાં ચંડાલસમાં કહયાં છે તો અન્યની વાત શું કરવી? (3) “क्रोधनं क्रुध्यति वा येन स क्रोधः क्रोधमोहसम्पाद्यो जीवस्य परिणामविशेषः
ઘોઘ: afથ: મોહનીયર્ન પર્વ છે” (ટાણાં સૂત્ર ૧૮૩) એટલે કે, શરાબપાન વડે બેભાન બનેલા માનવને મતિજ્ઞાન કે માનવતા સાથે જેમ લેણાદેણી રહેતી નથી. તેમ શરાબપાન જેવા મોહકર્મના ઉદય માં કોઈ ના પરિણામો પણ શાન્ત-ઉપશાન્ત કે દાન્ત થતા નથી.તે કારણે સંસારના કોઈ પણ ચેતન કે અચેતન પદાર્થોના નિમિત્તે ક્રોધનો ઉદય માનવને સદૈવ બન્યો રહે છે. શરાબપાનનો નશો સૌથી પહેલા માનવની ઇન્દ્રિયોમાં ઉત્તેજના લાવ્યા છે તેના દિલ અને દિમાગને સર્વથા બેહોશ કરી મૂકે છે. તેવી રીતે, મોહકર્મનો ઉદય અથવા તેની ઉદીર્ણોથી માનવની પાંચે ઈન્દ્રિયોમાં, મનમાં, માદકતા આવે છે અને તેટલા સમય પૂરતો તે સાધક પ્રગાઢ કે પ્રચ્છન્ન પણ ઇન્દ્રિયો નો ગુલામ બન્યા વિના રહેતો નથી. તેવી સ્થિતિ માં ક્રોધનો ઉદય પણ નકારી શકાતો નથી.
_ “यत्र यत्र इन्द्रियाणां वशवर्तित्वं तत्र तत्र क्रोधोदयो ऽस्त्येव"
યોગશાસ્ત્રની સાક્ષી પણ આ વાતને પુષ્ટ કરતાં કરે છે કે - “ષાયા વિિિક્રયા વિજેતૃત્વમવિશ્યમેવ” એટલેકે - કષાયોને જીતવા જ હોય તો સર્વ પ્રથમ ઈન્દ્રિયોના વિજેતા બનવું જરૂરી છે. કેમકે - પાંચે ઈન્દ્રિયોમાં શબ્દ
૧૦૧

Page #103

અને રૂપ કામસ્વરૂપે છે. અને ગંધ-રસ તથા સ્પર્શ ભોગસ્વરૂપે છે. પંચેન્દ્રિયજાતિનામકર્મના કારણે પાંચે ઈન્દ્રિયોને પ્રાપ્ત થયેલા જીવાત્માને પાંચે કામભોગનો ઉદય હોય જ છે. આંખ અને કાનથી જોવાયેલા પદાર્થો અને સાંભળેલા શબ્દોથી તે વિષયોને પ્રાપ્ત કરવાની માયા લાગે છે. અને તેને ભોગવવાને માટે શેષ ઈન્દ્રિયો મુખ ખોલીને તૈયાર જ બેઠી છે. હવે ઇચ્છિા કે વાંન્તિ કામભાગોમાં
જ્યારે ન્યૂનતા રહે. અંતરાય આવી પડે ત્યારે અતૃમમાનવને ક્રોધ ઉત્પન્ન થયા વિના રહેતો નથી. ગીતાજી માં પણ “ામત afમના એટલે કે, કોધની ઉત્પત્તિ કમભોગોની અતૃપ્તિના કારણે થાય છે. તેથી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કામભોગોને શલ્ય અને વિષ સમાન કહયાં છે. શલ્ય એટલે કાંટો ક્રોધની માત્રા જ્યારે વધે છે ત્યારે મહાવસ્થા અને મૂઢાવસ્થા પણ વધે જ છે. અને માનવ વિવેકશુન્ય બને છે. વધારે પડતાં નશામાં સ્મૃતિ નો નાશ થાય છે. અને તેમ થતાં પોતાની અવસ્થા, સ્ટેજ, પોઝીશન, લીધેલા વ્રતો નિયમો. ખાનદાનની મર્યાદા તથા અરિહંતદેવ આદિની પણ સ્મૃતિ રહેવા પામતી નથી. अप्रीतिगक्षण: क्रोधः (उत्तराध्ययन सूत्र - २६१)
લક્ષણથી લક્ષ્યની સિદ્ધિ થાય છે, જેમકે “ધૂમાત્ નિસ્ય તેવી રીતે ચેતન કે અચેતન પદાર્થ પ્રત્યે રહેલી અપ્રીતિ - સપ્રેમ અણગમો - નફરત અને ઉદાસીનતામાં કારણ રૂપે ક્રોધની હાજરી શાસ્ત્રકારોએ નકારી નથી. છુપાઇ ગયેલા ચોરની જેમ માનવતા જીવન માં રહેલી ક્રોધના કારણે બીજા માનવ સાથે પ્રીતિધર્મ, પ્રેમધર્મ, મૈત્રીધર્મ, વૈરાગ્યધર્મ કે સમ્યકત્વધર્મ પણ તેટલા પૂરતાં, અથવા જીવનના છેલ્લwાસ સુધી પણ સમાપ્ત થાય છે. માટે અપ્રીતિ આદિ લક્ષણો વડે માનવના જીવનમાં રહેલો કોઈ શીરીતે નકારી શકાશે? સંજ્વલન આજે કદાચ સંજ્વલન કોઈ હશે પણ રોજને રોજ હાજર રહેલો ક્રોધ, ભૂત હોવાના કારણે કદાચ આવતી કાલે નિમિત્તો મળતા અનન્તાનુબંધી માં કૂદકો મારી દેશે. ત્યારે ગ્રહણ કરેલા વ્રતો પણ મશ્કરીને લાયક બની જશે. બેશક! અપ્રીતિ આદિમાં નિર્મમ લક્ષણથી લક્ષિત વૈરાગ્ય પણ હોઈ શકે છે. પરન્તુ નિશ્ચયાત્મક દષ્ટિએ નિર્મમ માનવના જીવનમાં ‘ષાત્મક અપ્રીતિ હોતી નથી. પણ દયાપૂર્ણ પ્રીતિ-પ્રેમ અને મિત્રતાનો સાગર ઉછળતો હોય છે, જેમકે મહાવીર સ્વામીને ચંડકૌશિક કે સંગમ ઉપર, પાર્શ્વનાથનો કમઠઉપર ગજસુકમાલનો સસરા ઉપર, મેતારજનો સોની ઉપર, ચન્દનબાળા નો મૂલાશેઠાણી ઉપર, રાજીમતી નો દિયર મુનિ રહોમી ઉપર અપ્રીતિ કે દ્વેષ ન હતો. પરન્તુ અદ્ભુત કરૂણા હતી. મૈત્રીભાવ હતો, દયાની ચરમસીમાં હતી. માટે જ
૧૦૨

Page #104

સમ્યક્ત્વ રંગના ઘૂંટણા જેને લાગ્યા છે, તેને કોઇના પ્રત્યે નફરત હોતી નથી, અતડા પણ હોતું નથી.
(૫) ઋોઘઃ અપ્રીતિપરિણામ: (નીભિગમ સૂત્ર )
અવ્યાપ્તિ, અતિવ્યાપ્તિ અને અસંભવાદિ દોષ રહિત લક્ષણ વડે લક્ષ્યની સિદ્ધિ અસંભવિત નથી. પરન્તુ લક્ષ્યમાં લક્ષણની વિદ્યમાનતા હોવી જ જોઇએ તેવું નથી લોખંડના ગોળામાં કે સગડામાં અગ્નિરૂપ લક્ષ્ય તો છે પણ ધૂમાડારૂપ લક્ષણની ગેરહાજરી સ્પષ્ટ દેખાય છે. તેવી રીતે સ્વાર્થપૂર્ણ અને સમયના ગણતરીબાજ ઘણામાનવોને જોઇ શકીએ ીએ કે, તેઓ તેટલા સમય પૂરતા ઠાવકા ગંભીર હસમુખા અને પ્રેમ ભરેલી વાતો કરનારા સ્પષ્ટ દદેખાય છે, પણ ... પણ.. તેમના હૈયામાં રોષનો અગ્નિ ભરેલો હોય છે, માટે જ બહારના ઠાવકા અને અન્દરના માયાવી, બહારના ગંભીર પરન્તુ હૈયામાં ચૂલા પર ખદબદતી ખીચડીની જેમ ક્રોધ અને ઇર્ષ્યાથી જલતા હોય છે. બહારના હસમુખા અને અન્દરના કાતિલ વિષ જેવા આત્માઓ સમયને જોઇને 'ઘા' કરનારા હોય છે. બહારથી પ્રેમપૂર્ણ વાર્તાલાપ કરે છે.
પણ હૈયામાં વૈર-વિરોધનો વંટોળ ચઢી ગયો હોવાથી સમયની પ્રતીક્ષા કરનારા હોય છે. આ કારણેજ, આવા પ્રકારના વર્તન અને ક્થનમાં ફેરફારવાળા માનવોના ચહેરા ઉપર તત્કાળમાં અપ્રીતિરૂપ લક્ષણ ન દેખાતું હોય તો પણ આત્માના પ્રતિ પ્રદેશે ક્રોધનો જ્વાલામુખી ભડકેલોજ હોય છે. માટે આ સૂત્ર ફરમાવે છે કે - ક્રોધી માનવોના જીવન અપ્રીત્યયાત્મક પરિણામવાળાજ હોય છે. અપ્રીતિ એટલે આત્માની પરિણતિ, લેશ્યા, વિચારધારા કે તેના પરિસ્પંદો સમજવા,ઇત્યાદિ કારણે ભૂત, ચંડાલ કે કાળાનાગની ઉપમાને સાર્થક કરતો ક્રોધ સૌથી પહેલા ત્યાજ્ય છે. કારણ કે, ક્રોધાન્ધ માંણસ હિંસક હોવાથી ગમે ત્યારે બીજા પાપોમાં સરકી જતાં વાર કરતો નથી. ભયંકરતમ ક્રોધનો ત્યાગ શી રીતે કરવો? ભગવતી સૂત્ર ફરમાવે છે કે
"कोहो विवेगेरुवीजवी मिच्छादंसण सल्लविग्वेवेवा”
મતલબ કે, ક્રોધાદિ બીજા પાપોનો ત્યાગ વિવેકપૂર્વક કરયો, વિવેક (ત્યાગ)નો બીજો અર્થ પૃથક્કરણ છે. માટે ક્રોધી બનતા પહેલા વિચારવું કે -
(૧) ક્રોધ કરવાથી હાનિ થશે કે લાભ?
(૨) લાભ કદાચ થાય તો ચિરસ્થાયી કે ક્ષણસ્થાયી ?
૧૦૩

Page #105

(૩) ચિરસ્થાયી લાભ પણ આત્માને માટે કે વ્યવહારને માટે? (૪) આત્માને માટે હોય તો સતિદાયક કે દુર્ગતિદાયક? (૫) કદાચ સદ્ગતિશયક હોય તો એક ભવને માટે કે પરમ્પરાના ભવોને માટે? (૬) યદિ આ ભવ પૂરતો જ લાભ હોય તો લાખના બાર હજાર કરવા જેવું થશે.
સંસારમાં પ્રત્યક્ષ જોઇએ એ કે, રોગિષ્ટ-મહારોગિષ્ટ માણસો જેટલા દુઃખી નથી, તેના કરતાં હજારો ગુણા ક્રોધાન્ય માણસ દુઃખી છે, મહાદુઃખી છે. અને જેનો એક ભવ બગડશે તેના આવનારા ભવો શી રીતે સુધરશે? કોણ સુધારશે? માટેજ કોઈ પાપ છે, મહાપાપ છે, ચંડાલતમાં છે. જાતિથી ચંડાલને તો કેવળજ્ઞાન કોણ પ્રાપ્ત કરાવી શકશે? આવા ક્રોધી માણસો ગર્વમાં પણ વધારે હોય છે.
કોંધપાપ ના કટફો “ઢોરકુંડે મનમુંડે માયામુંડે નોરકુંડે સમુડે" આ પાંચ પ્રકારનું મુંડન ઠાણાંગ સૂત્રમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ કહયું છે - સંસારની અસારતા જાણી લીધા પછ જ્ઞાન તથાવૈરાગ્ય પૂર્વક લેવાયેલી દીક્ષામાં, સૌથી પ્રથમ ક્રોધનું, માનનું, માયાનું, લોભનું અને દેશનું મુંડન શાસ્ત્રકારોને સમ્મત છે. મુંડનનો અર્થ થાય છે કે – “વીત્તરાગ પ્રભુની, ગુરુમહારાજની અને સંઘની સમક્ષ તેવી પ્રતિજ્ઞા લેવામાં આવે છે કે, હે પ્રભો ! આથી લેધનું મુંડન એટલા કે ક્રોધના પરમાણુઓને જીવનમાં આવવા દઈશ નહીં, ક્રોધનો ભડકો થાય તેવા સ્થાનમાં રહીશ નહીં, અને ફોધી માણસ ના સહવાસ માં પણ રહીશ નહીં. તે પ્રમાણે અભિમાન, માયા અને લોભના પરમાણુઓનો મારા આત્માને સ્પર્શ થાય નહી તેની કાળજી રાખીશ અને તેવા વાતાવરણનું સર્જન થવા ન પામે તેવી બધી જાત ની પ્રવૃત્તિઓનો ત્યાગ કરીશ. ત્યાર પછી ચારે કષાયોની વળગણ ફરીથી ન થાય તે હેતુથી માથાના વાળોનું પણ મુંડન (લંચન) કરાવીશ.
અભૂતપૂર્વ આત્મિક શકિતને પ્રાપ્ત કરાવવાની ક્ષમતા ધરાવનાર લોચ છે જેમાં દાઢી, મૂછ તથા માથાના વાળનું લુંચન થાય છે. સંસાર ભરમાં આશ્ચર્ય પમાડે તેવી શકિતઓને ધરાવનાર માણસોને જોયા છે પરન્તુ તે શકિતઓ કરતાં પણ
૧૦૪

Page #106

ચઢિયાતી શકિત કેશોના લોચની છે, કારણ કે - લોચ થયા પછી આત્માની વૈરાગ્યશકિત વધે છે. ફળસ્વરૂપે ક્રોધનું મારણ, માયાનું ત્યાજન, માનનું નિરાસન અને લોભરાક્ષસનું હનન સુલભ બને છે. પરન્તુ કેવળજ્ઞાનસુધી પહોંચવા માટેની આત્મિક તૈયારી અધુરી હોય અથવા પ્રમાદવશ પૂર્ણ કરવામાં ઉદાસીનતા આવી હોય,અથવા રાગવÜકતા અને દ્રવ્યમહત્વાકાંક્ષાને તોફાને ચઢાવી મારે તેવા પ્રકારની પ્રારંભમાં નિર્દોષ દેખાતીપ્રવૃત્તિ આગળ જ્યાં દુષિત બને છે ત્યારે સમ્યજ્ઞાનની પકડ પણ ઢીલી પડતી જાય છે. ઘોડાગાડી ના ચાલક ના હાથ માંથી લગામ પડી જાય અથવા નિદ્રવશ ઢીલી પડે છે ત્યારે ઘોડાને તોફાને ચઢતાં વાર કેટલી? આ પ્રમાણે, યથાખ્યાત સંયમ નો નકશો જ્યારે આત્મામાં હોતો નથી, અથવા લોકૈષણા, ભોગૈષણા (રસગારવ, ઋદ્ધિગારવ અને સાતાગારવ)ની માયા પ્રપંચમાં તે નકશો આત્માના પ્રદેશોમાંથી ખસી જાય છે ત્યારે અનાદિકાળની ઇન્દ્રિયોની ગુલામી ના ફળસ્વરૂપે કષાયોરૂપી ચારે ઘોડાઓ પોતાના મૂળસ્વભાવમાં આવ્યા વિના રહેતા નથી.
ભગવાન મહાવીર સ્વામીના છદ્માસ્થિક કાળની અપેક્ષાએ, લાખો, કરોડો અને અબજો વર્ષો પહેલાની આ વાત છે. ઉત્કૃષ્ટતમ વૈરાગ્યથી નિગ્રન્થ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવામાટે દીક્ષિત થયેલા આ મુનિરાજ સમ્યગ્દર્શન પૂર્વક પોતાની તપશ્ચર્યા, ક્રિયા અને આરાધનામાં પૂર્ણ મસ્ત હતાં. તેમના માટે સૌ કોઇને માન હતું. પરન્તુ પોતે માનને યોગ્ય છે કે નહી? તેનો નિર્ણય માનકે માનપત્ર દેવાવાળાને કરવાનો નથી પણ માન મેળવવા વાળાને કરવાનો છે. કેમકે - વ્યકિતના ભાવ પરિણામોને જાણવાની ક્ષમતાં જ્ઞાની પુરુષોને હોય છે. છદ્મસ્થાને નહી.
સમયગ્દર્શનમાં ભલે ક્ષાયિક ભાવ પરિણમી જાય તો પણ ક્ષાયિક સમ્યાન અને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ બેઉ દૂર છે. કેમકે - સમ્માનની ચરમસીમા તેરમેં ગુણસ્થાનકે થાય છે. તે પહેલા, તે સાધક દ્મસ્થ એટલે આવરણીય કર્મોની સત્તામાં સકંજામાં, પડેલો હોય છે જેમકે - મતિજ્ઞાનના કારણે સાધુને ખ્યાલ આવે છે કે, સાધુવેષ સ્વીકાર્યા પછ ક્રોધ કરવો ન જોઇએ, પરન્તુ આ જ્ઞાન ક્ષાયોપથમિક હોવાથી તરતજ મતિજ્ઞાનાવરણીયકર્મનો ઉદય આવતા જ આત્માની મૂળકિત પર પડો આવવાથી. ક્રોધને કંટ્રોલમાં કરવાની બુદ્ધિ અને શકિત પણ તે સાધકની મરી પરવારે છે. માટે સત્તામાં પડેલો ક્રોધ નિમિત્ત મળતાજ ભડકી જાય છે. ત્યારે તેમના શબ્દો કંઇક આવા હોય છે.
(૧) હું કંઇ ઓછ બાપનો બેટો નથી કે તારું સહન કરી લઉં?
૧૦૫

Page #107

(૨) ક્રોધનો જવાબ કોધથી ન દઈએ તો સંસારમાં બાયલાની માફક જીવવાનો અર્થ
શો? (૩) સર્પ પણ ફણા ન ચડાવે તો તેને મારી નાખનારા ઘણા છે. તેમ મારે પણ થોડે
ફૂફાડો તો રાખવો જોઈએ. (૪) અને ધણા ખરા સંસારના કાર્યો ક્રોધથી જ સમેટાય છે.
ઈત્યાદિ ભાષા જ કહી આપે છે કે તેવા સાધકોને ભાવસાધુતા પ્રાપ્ત કરવામાં હજીવાર છે. ઘણી વાર છે.
પ્રસ્તુત કથાના મુનિ પણ તપસ્વી, ત્યાગી અને સારામાં સારા ક્રિયાકાંડી હોવા છતાં બાહયનિમિત્તે મળતાજ વારે તહેવારે ક્રોધાન્ય થઈ જતાં હતાં. સાધકના કર્મો ભારી હોય હજી ભવાન્તર કરવાના હોય તો મોક્ષરૂપી મહેલ તેમને માટે દૂરનો દૂર જ રહે છે. ક્ષાયોપથમિક જ્ઞાન અને ચારિત્ર બાહય દૃષ્ટિએ ગમે તેટલા સારા હોય તો પણ ઇષ્ટ સિદ્ધિને માટે તો ક્ષાયિક જ્ઞાન અને ચારિત્ર જ કામે આવે છે. જેની પ્રાપ્તિ બારમે, તેરમે ગુણસ્થાનકે હોય છે. એટલા કે ચોથા ગુણસ્થાનથી આગળ વધવાને માટે હજી. ૮- ૮ પગથિયા પસાર કરવાના હોય છે. જે અનન્તાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખ્યાની અને સંજ્વલન ક્રોધ, માન, માયા અને લોભના સમૂળ નાશને આભારી છે.
એક દિવસે પોતાના શિષ્ય સાથે ગોચરી જતાં પગનીચે દેડકીચગદાઈ ગઈ, જે માનસિક જીવનમાં રહેલા ક્રોધનું ફળ છે. કેમકે - કલુષિત થયેલું માનસિક જીવન ક્યારેય, શરીર, ઈન્દ્રિયો, મન અને આત્માને પણ અપ્રમાદી બનાવી શકે તેમ નથી. તથા અપ્રમાદી અવસ્થાને આંશિકરૂપે પણ પ્રાપ્ત કરેલા સાધકને સાતમું ગુણસ્થાનક પ્રાપ્ત થવાની શકયતા છે. સાયંકાલના પ્રતિક્રમણ માં અતિચારની આઠ ગાથાઓના કયોત્સર્ગ સમયે શિષ્ય ગુરુજીને મરી ગયેલી દેડકીની યાદ દેવડાવી. પરન્તુ, પ્રાયશ્ચિત કરવાના બદલે ગુરૂજીને ક્રોધ આવ્યો અને ડંડાસનથી શિષ્યને મારવાનો વિચાર ઉદ્ભવતા જ ઉભા થયા. જુવાન શિષ્ય ભાગી ગયો અને ક્રોધાન્ય ગુરૂજીનું મસ્તિષ્ક થાંભલા સાથે ભટકાઈ ગયું અને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવથી કોધમાં આગળ આગળ વધતાં, ગુરૂજી નો દેહોત્સર્ગ થયો. ત્રીજા અવતારે કુલપતિ રૂપે અવતર્યા, પૂર્વભવથી આરાધિત અને વધત ક્રોધનો ત્યાગ મુશ્કેલ બન્યો, બગીચામાંથી ફળાદિને તોડવા ગામના એકરાઓ આવે અને કુલપતિ તેઓને ભગાડી મારે છે. પરન્તુ એકદા
૧૦૬

Page #108

કુહાડે ઉંચો કરી મારવાના ઇરાદે દોડયા બેકરીઓ કાંટાની વાડને કૂદી ગામ તરફ ચાલ્યા ગયાં. પરન્તુ અતિશય ક્રોધના કારણે આગળ આવતા કુવાનો ખ્યાલ ન રહેતા. સીધે સીધા કુવામાં પડી ગયા અને વધી ગયેલા ક્રોધના કારણે મરી ચંડકૌશિક નામે નાગરાજના અવતારને પામ્યા છે. ક્ષેધમાં ધમધમતો માનવ બીજા અવતારે પણ ક્રોધના પરમાણુઓ સાથે લઇ જન્મતો હોય છે. જેના કારણે નાગરાજનું શરીર આંખ અને લોહીનું બુંદ બુંદ ક્રોધના આવેગમાં ધમધમી રહયું હતું, તેની આંખોમાં કાતીલ વિષ હતું. જેનાથી તેની દષ્ટિ જેના પર પડે તેમને મૃત્યુના દ્વાર જોવાના રહે છે. ક્રોધને માટે જેનાગમ પણ કહે છે, કોધના આવેગમાં દુધ પીધું હોય અને તે સમયે જ તેનું વમન થાય તો દૂધ કંઈક નીલા રંગનું હશે. વિષનો રંગ પણ નીલો હોય છે. ઘણા માણસો ની આંખો માં ઝેર હોવા થી તેમની સામે ખાવા પીવા બેસીએ તો પણ ખાધેલું અને પીધેલું વમનમાં નીલી જશે. આવા માનવો પણ દષ્ટિ વિષ કહેવાય છે. કદાચ આ કારણે જ કરાતાં ભોજન પાણી એકાન્તમાં કરાય છે.
જે જંગલમાં નાગરાજ ચંડકૌશિક જન્મ્યો હતો, તે ભયંકરતમ જંગલ હતું. નાગરાજના કારણે જ ઉજડ બની ગયું હતું. ચકલા ચક્લી પણ તેમાં ન જઇ શકે. તો પછી માનવોની વાત જ ક્યાં કરવાની? દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવની અપેક્ષાથી વૃદ્ધિગત થયેલી ક્રોધની ચરમસીમાના કારણે હજારો, લાખો પ્રાણિઓનો ઘાતક બનેલો હોવા છમાં પણ તેના જીવનના એકખુણામાં પૂર્વભવની સંયમ તથા તપની આરાધના પણ પરિપકવ થવાની તૈયારીમાં હતી. કેવળ શુભ, શુભતર અને શુભતમ નિમિત્તાની પ્રાપ્તિની આવશ્યકતા હતી. જેમને પોતાની આરાધનામાં શુક્લતમ વેશ્યાની આરાધના કરી હશે. તેવા જીવોજ નરકમાં જતાં જીવોને ઉદ્ધરી શકે છે. છદ્મસ્થ અવસ્થામાં એક ગામ થી બીજા ગામ વિહાર કરતાં, દયાના મહાસાગર ભગવાન મહાવીરસ્વામી તે જંગલમાં થી પસાર થઈ રહયાં હતાં.યદ્યપિ ઘણા ભાવુકો પ્રભુને આ માર્ગે નહી જવા માટે વિનવી રહયાં હતાં. તેમને આટલી ખબર ન હતી કે સંસારમાં નિકૃસ્તમ પાપના માલિકો પણ હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટતમ પુણ્યના માલિકો પણ વિદ્યમાન હોય છે. દ્વન્દોથી પરિપૂર્ણ સંસારની આજ વિચિત્રતા છે કે પુણ્ય અને પાપ તત્વો તથા તેના માલિકો પોતપોતાના કર્મોના વશ બનીને પોતાની ચેષ્ટાઓ કરતાં હોય છે. નિર્માની, નિર્મોહી અને જાતનાં જીવોને પાપના ખાડા માંથી બહાર લાવવાની ભાવદયાથી પરિપૂર્ણ પરમાત્મા મહાવીરસ્વામી તે નાગરાજની ગુફા પાસેજ કર્યોત્સર્ગ મુદ્રામાં સ્થિર થઈ ગયા. તે સમયે જંગલમાં ચરવા ગયેલો સર્પ આવ્યો.. ક્રોધમાં ધમધમતા સર્ષે ભગવાન પર વિષદષ્ટિનો ઉપયોગ કર્યો, પરન્તુ
૧૦૭

Page #109

તેની અસર ભગવાન પર ન થઇ ત્યારે પોતાનું છેલ્લું શસ્ત્ર ઉપયોગમાં લાવે છે. અર્થાત્ કોધની ચરમસીમામાં પ્રવેશેલા નાગરાજે ભગવાનના અંગુઠા પર સપૂર્ણ શકિત થી ડંખ દીધો. નિકૃષ્ટતમ ક્રોધના મહાસાગરમાં જીવોનું છેલ્લું શસ્ત્ર પણ જ્યારે નિષ્ફળ જાય છે, ત્યારે સર્વથા હતપ્રભ થઈ જાય છે. કેમકે - સામે દેખાતા શત્રુને મારવા માટે હવે તેમની પાસે એકેય શસ્ત્ર શેષ નથી. ચક્રવર્તીનું છેલ્લું શસ્ત્ર ચક છે, જે સર્વથા અમોઘ છે. પરન્તુ તેની ગતિ પણ જ્યારે અમુક વ્યકિત માટે કામે નથી આવતી ત્યારે ધુઆં પુઆ થતાં તેમની વિચાર શકિત બદલાઈ જાય છે. તેવા સમયે સદ્ગુદ્ધિના વારસદારોને બુદ્ધિ અને વિવેકની પ્રાપ્તિ સુલભ બને છે. નાગરાજને પણ વિવેકની પ્રાપ્તિ થતાં જાતિસ્મરણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. ત્યારે પ્રભુની આંખોની સામે પોતાની આંખો મેળવીને કંઈક વિચાર કરતા હોય છે. કિંકર્તવ્યમૂઢ બનેલા નાગરાજને પરમાત્માએ કહયું કે - નાગરાજ! હવે વિચારી લેવાનો સમય તમારા હાથમાં છે. કારણ કે, આ ચાલુભવના તમે નાગરાજ છે ત્યારે આનાથી પૂર્વભવમાં, મુનિષમાં મહાન તપસ્વી, સંયમી, ક્રિયાકાંડી અને ધ્યાની હોવા માં તમે વિચારી પણ ન શક્યા કે - સંયમને તથા ક્રોધ ને બારમો ચન્દ્રમાં છે. વિધિવિધાનો, તપશ્ચર્યાઓ જે કરાય છે તે કષાયોના શમન માટે જ કરાય છે. અહિંસક બનવાની સાધના કરાવનાર, પ્રતિક્રમણ, પ્રતિલેખના કરવા માં, - ક્રોધ કરવા મારા આત્માને સંયમને અને તપસ્વી જીવનને પણ હાનિકારક છે. આટલું પણ તમે સમજી શક્યા નથી કે કષાયોના ઉપશમન, વિષયવાસનાના મારણ અને ઐન્દ્રીય ભોગોના દમન આ સંયમી જીવનનું ફળ છે. અને તમે ક્રોધના આવેગમાં તણાતા જ ગયા. પરિણામે તમારા આત્માને હાનિ થઇ છે. હવે સમ્યગ્બોધ, દર્શન અને ચારિત્રની ભૂમિકાને પ્રાપ્ત કરો. ચંડકૌશિક સમજ્યો, સમજેલીવાત સાવ સાચી છે. માટે જીવન માં ઉતારવી આજ સમ્યજ્ઞાનનું ફળ છે. આવો નિર્ણય થતાં જ સૌને ભય ઉત્પન્ન કરાવનારી પોતાની ફણાને બીલમાં સ્થિર કરીને નકકી કર્યું કે ગયાભવના પ્રાયશ્ચિતરૂપે અને ભવાન્તરમાં ફરીથી મારે કષાયોના માર્ગે જવું ન પડે આવા હેતુ થી ફણાને બહાર કાઢીશ નહી. ચાહે ગમે તેટલી કીડીઓ મારા શરીર પર આવે ઍટે અને ચટકા ભરે તો પણ હું ધ્યાનસ્થ રહીશ. આનું નામ છે દેશ વિરતિ ચારિત્ર જેમાં નવા પાપોના દ્વાર બંધ થાય છે અને, પરિષહોને સહન કરતાં જુના પાપોના ક્ષય થાય છે. ભગવંતે કહયું કે આ કારણેજ ક્રોધ મહાપાપ છે.
ક્રોધપાપ સમાપ્ત
૧૦૮

Page #110

૭ માન પાપ
૧૮ પાપસ્થાનકોમાં માન નામનું પાપ સાતમું છે. માન, અભિમાન, મદ, ઘમંડ, ગર્વ, અહંકાર, દર્પ આદિ શબ્દો માનના પર્યાયવાચી છે. આત્મા યદિ આધ્યાત્મિક બને, પુરુષાર્થી બને અને સર્વ શ્રેષ્ઠ માનવાવતારમાં સુખ-શાન્તિ અને સમાધિ પ્રાપ્ત કરવાની ભાવના રાખે તો ક્રોધ કષાય ને સ્વાધીન કરવા માટે સમર્થ બની શકે છે. તો પણ માન કષાયને વશ કરવો સરળ નથી. આને અજ્જરની ઉપમા સિદ્ધાન્ત માન્ય છે. અલ્ગર, એ અજ્જર જ હોય છે. તેને આઠ ફણા છે. જે એક એકથી ભયંકરતમ છે. ભાંગ કે શરાબનો નશો ચઢયાં પછી માનવને પોતાની જાતનો, ખાનદાનીનો, તેમ પોતે કંઇ ડયુટી પર છે તેનો ખ્યાલ પણ રહેતો નથી. માટે જ્યાં સુધી નશો રહે છે ત્યાં સુધી બેફામ વર્તે છે, બકવાદ કરે છે, ગાળો ભાંડે છે, ગાંડાની જેમ હસે છે, રોવે છે અને ઘણી વાર મારામારી પણ કરવા લાગી જાય છે. લુંટાઇ ગયા પછું કે પોલીસના બે ચાર ડંડા ખાધા પછી નશો જ્યારે ઉતરી જાય છે ત્યારે તેના ડાચાપણ બેસી ગયા હોય છે. છ્તાં બીજીવાર ફરીથી નશો કરવા તૈયાર થાય છે. નશેબાજ માણસોનો આ ક્રમ આમરણાંત પ્રાયઃ કરી અનપવર્તનીય હોય છે. તેવી રીતે માન-અભિમાન કષાયના માલિકને પણ જ્યારે અભિમાનનો નશો ચઢે છે, ત્યારે પોતાની જાતને ખાનદાનને લોભને રૂપને, જ્ઞાનવિજ્ઞાનને, શારીરિક બળને, તપશ્ચર્યા અને ઐશ્ર્વર્યને લઇ સંસારની રંગ ભૂમિ પર બેફામ કૂદકા મારતાં, મૂંછ પર વટ દેતો, સૌને પોતાનાથી કમીન (નીચો) માનતો, સામે આવે તેનો તિરસ્કાર કરતો. જીવન ધનને બરબાદ કરી હજારો લાખો માનવોના - સંતોના, સજ્જનોના, સતીસ્રીઓના, અને દીન-દુઃખી અનાથોના શાપ મસ્તક પર લઇને જીવન પૂર્ણ કરે છે, મતલબ કે અભિમાની માણસોને કોઇનો પણ આશીર્વાદ મળવો, મેળવવો અતિદુષ્કર છે. આવાઓને કયારેય વિચાર કરવા જેટલો સમય પણ મળતો નથી, અથવા સદ્ગુરુઓ પાસે બેસીને સમ્માનનો પ્રકાશ પ્રાપ્ત કરવા માટેની ક્ષમતા પણ તેમની પાસે હોતી નથી. માટે તેઓ નિર્ણય કરી શકતા નથી કે આ માનવનો અવતાર મને મલ્યો શી રીતે? ધન-દૌલત, શરીરની રૂપ સમ્પત્તિનો માલિક હું કઈ રીતે બન્યો? ઇજ્જત આબરું અને પાંચ આદમી ઓની વચ્ચે બેસવાં જેટલું પુણ્ય મારી પાસે કંઇ રીતે આવ્યું? ઇત્યાદિ વિચારોના અભાવમાં કેવળ સંસારના સગાઓની માયાને જ પોતાની સમજી જીન્દગીનો ઘણો મોટો ભાગ નિરર્થક બનાવે છે. અને જીવનરત કોડીના મૂલ્યમાં સમાપ્ત કરે છે.
૧૦૯

Page #111

અન્ય માણસ જેમ કંઈ પણ જોઈ શકતો નથી, તેમ અભિમાની માનવ પોતાના સિવાય બીજા કોઈને જોઈ લેવા કે સમજી લેવા જેટલી ક્ષમતા પણ ગુમાવી દે છે. તો પછી આત્માને, પરમાત્માને અહિંસાપૂર્ણ જૈન શાસનને શી રીતે ઓળખી શકશે?
અનન્ત સંસારમાં અનન્ત ભવો કર્યા પછી, રાધાવેધની સમાન મેળવેલા માનવાવતાર માં સર્વથા અદ્વિતીય ભૌતિક પદાર્થો મને શી રીતે મલ્યા? મળવાનું કારણ શું? આવા પ્રકારનું જ્ઞાન ન હોવાના કારણે સંસારની મોજમજામાં જ આયુષ્યને પૂર્ણ કરી પાછે અનન્ત સંસારમાં રખડી પડે છે.
આત્મા અને કર્મો અનાદિકાળના છે. માટે માનવને જે કંઈ તૃણથી લઈ રાજા મહારાજા સુધીના પદાર્થો મળે છે. તેમાં પોતાની આવડત, બુદ્ધિ, પુષાર્થ, સાહસ આદિ કામે નથી આવતા. કેમકે, આ પદાર્થોના માલિકો તો હજારો લાખોની સંખ્યામાં સગી નજરે જોવાઇ રહયાં છે. જેઓ પોતાના બાળ બચ્ચાઓ કે સ્ત્રી પરિવારનું પેટ પણ ભરી શકતા નથી. બઝારમાં થી ઉઠી ગયેલા ઓટલા પણ પાછા મેળવી શક્યા નથી. હજાર પ્રયત્ન કર્યા પછ પણ ગયેલી સંપત્તિ, રૂપ, યશ, કળા આદિ પાબ ન મળ્યા તે ન જ મલ્યા. ચન્દ્રશેખર કે વી.પી.સિહ પાળ પ્રધાનમંત્રી બની શક્યા નથી. મોરારજીભાઈ દેસાઈ ગ્રહોની શકિત સારી મળેલી બા ફરીથી પ્રધાનમંત્રીનું પદ મેળવવા અસમર્થ જ રહયાં છે. ઇન્દિરા ગાંધી, સંજ્ય કે રાજીવ ગાંધી અકાળમૃત્યુએ સમાપ્ત થયા. ભેગાં કરેલા ધન માંથી એક પૈસો પણ સાથે લઇ ગયા નથી. રક્ષા માટે રાખેલી સેવા પણ તેમને બચાવી શકી નથી. ધવલશેઠ, મમ્મણશેઠ મરીને નકે ગયો. આજ સુધી પણ કાંઇ ખબર નથી પડતી કે - તેમના સુવર્ણના બે બળદોનું શું થયું? પ્રચંડ શકિત સમ્પન્ન રાવણ દુર્યોધન, કંસ, કર્ણ અને રાવણની સગી ભગિની શુર્પણખા ક્યાં ગયા? કેવળ અપયશ સિવાય તેમની પાસે શું રહયું? ઇત્યાદિ કારણેજયૌવન, પાણીના પરપોટા જેવું, માનવાવતાર વિજળીના ચમકારા જેવો, સંસારની માયા કાળી નાગણ જેવી, શ્રીમંતાઈ અને સત્તા કાચની બંગડી જેવી, યશ અને આબરૂ પીપળના પાન જેવી,
૧૧૦

Page #112

ચંચલ છે, ક્યારે આવશે અને યારે જશે તેની ખબર કોઇને પડવાની નથી. ગત ભવોના ઉપાતિ પુણ્ય અને પાપકર્મો આ ભવમાં પણ સાથે જ આવે છે, પુણ્યકર્મો જ્યારે ઉદયમાં વર્તતા હોય છે ત્યારે બધુયે બરાબર હોય છે. અને પાપોના ઉદય સમયે ગ્રેજ્યુયેટ થયેલા બ્રેકરાઓને બુટ પાલીસ કરવાની ફરજ પડે છે અને બ્રેકરીઓને કૉલગર્લના પાપી ધંધા કરી બેહાલ બની જીવન પૂર્ણ કરે છે. સ્થાનથી ભ્રષ્ટ થયેલા દાંત, કેશ અને નખની જેમ સારામાં સારા ડોકટરો, જો, વકીલો, મેયરો અને કેન્દ્ર કે પ્રાન્તના મંત્રીઓની હકાલ પડી થવાથી ઘર બેસીને બગાસા ખાતા થઇ ગયા છે. આ પ્રમાણે કરેલા કર્મોને ભોગવતા જીવોથી પરિપૂર્ણ સંસાર સૌ કોઇને પ્રત્યક્ષ છે.
અનાદિકાળથી આત્મા મોહ મિથ્યાત્વના કારણે સુકાઇ ગયેલા ચામડા જેવો કઠણ બનેલો છે, તેમાં મૂળ કારણ માન કષાય છે. કેમકે - ગર્વિષ્ઠ માણસ, ડિલો પૂછ્યો, ગુરુઓ, અને માતા પિતાઓનો પણ ભકત બની શકતો નથી. તો પછી તેમની સારામાંસારી શિક્ષાઓને શા માટે સાંભળશે? અને ન સાંભળનારા તેવા આત્માઓને નરમ કરવા માટે એક પણ માર્ગ નથી. ફળસ્વરૂપે દુનિયા ભરના બધાય માનવો કરતાં આ ઘમંડીરામો ખાવામાં, પીવામાં, ચાલવામાં, બોલવામાં અને ગમે તેવાઓની સાથે તડ અને ફડ કરવામાં સર્વથા અલગ પડી જાય છે. નશીલી વસ્તુઓનો ઇસ્તેમાલ કરનારના હાથ, પગ, આંખમાં જેમ જેમ નશાની ગરમી વધે છે, તેવી રીતે પૂર્વભવના કૃત આચરીત, વધિત અને નિકાચિત બંધને બાંધેલા ચારિત્ર મોહનીય કર્મના કારણે, જાતિ, લાભ, કુલ, ઐશ્વર્ય, બળ, રૂપ, તપ અને શ્રુતનો મદ (ગર્વ) જેમ જેમ વધતો જાય છે, તેમ તેમ માન રૂપી કષાય પોતાના મૂળરૂપ માં આવી ને જાતકને સર્વથા ઉંધે માર્ગે ચડાવી, બેહાલ, બેધ્યાન, બેકરાર, બેઇમાન અને બેદરકાર બનાવી દે છે તેવા સમયે તે ભાઇને આટલું પણ ખ્યાલમાં નથી રહેતું કે કોઇક ભવની આટલી બધી પુણય સામગ્રી મેળવીને આવ્યો છું તો તે પુણ્યને એક ઝાટકે સમાપ્ત કરાવનાર મદસ્થાનોને જીવનમાં લાવવા ન જોઇએ. કેમકે
(૧) સંસાર પરિભ્રમણમાં અનન્તીવાર અનાર્ય, અસભ્ય આદિ જાતિયોમાં ભટકી લીધા પી મારા સત્કર્મોના ઉદયે આ ભવે ઉંચી જાત મેળવવાને માટે ભાગ્યશાળી બન્યો છું.
૧૧૧

Page #113

(૨)તેવી રીતે અનેક ભવમાં હલકા, ગંદા અને ફૂર હિંસક કર્મોને કરનારા ફળો માં જન્મ લઈને બેહાલ અવસ્થાને ભોગવ્યા પછ ઉચગોત્ર કર્મને લઇ આ ભવમાં ઉચુ કુળ મેળવ્યું
(૩) અજબ ગજબના દાન પુણ્ય કર્યા પછી લાભાનરાય કર્મનો ક્ષયોપશમ થયે.
વર્તમાન ભવમાં વિવિધ પ્રકારના લાભોની પ્રાપ્તિ થાય છે (૪) સાતવેદનીય કર્મના કારણે ઐશ્વર્ય એટલે મન ગમતા, ધન, ધાન્ય, સુન્દર વસ્ત્રો
અને પરિવારની પ્રાપ્તિ, જેના ભાગ્યમાં પુણ્યકર્મોની બેંક મજબુત નથી તેમને
થતી નથી. (૫) અનેક જીવોને અભયદાન, અન્નદાન, વસ્ત્રદાન અને ઔષધદાન આપ્યાના કારણે
આ ભવે શરીરાદિમાં સુન્દરતાની પ્રાપ્તિ થાય છે. (૬) બુદ્ધિ બળને મેળવવામાં કેટલાય ભવોની કરેલી તપશ્ચર્યા કારણ બને છે. (૭) જીવનમાં, ઉત્સાહ, સાહસ (વીર્ય) પરાક્રમ અને ઉત્થાન આદિમાં વિર્યાન્તરાય
કર્મનો ક્ષયોપશમ જ કામે આવે છે. (૮) ગુઓના ચરણોમાં રહી સંયમ તથા તપોધર્મની સેવાના કારણે જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ થયા પછી જ્ઞાન, વિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સુલભ બનવા પામે છે.
ઉપર પ્રમાણેની બધી વસ્તુઓ જ્યારે ઓબ વત્તા અંશે મને પ્રાપ્ત થઈ ગઈ છે તો પછી મારે જાતિમદ, કુલમદ, લાભમદ, ઐશ્વર્યમદ, બળમદ, રૂપમદ, તપમદ અને શ્રુતમદના પાપમાર્ગે પગ મૂકીને આગામી ભવોને શા માટે બગાડવા? આમ વિચારીને કોઈ પણ જાતના અભિમાનને ત્યાગવા માટે જ પ્રયત્નશીલ રહેશે. મદ એટલે શું?
મદ, ઘમંડ, અભિમાન, અહંકાર આદિના કારણે “માદરે તિ મ” અનન્તશકિતના માલિક આત્માને પ્રમાદમાં, ધનમાં રાખીને પોતાના સ્વરૂપને પણ ઓળખવા ન દે, તે મદ કહેવાય છે. ભાંગ, ગાંજો, શરાબ તથા અક્ષણ આદિના નશા કેવળ શરીરને તથા પૈસા ટકની માયાને જ નુકશાન કરે છે અને છેવટે ૨-૪ ક્લાકે પણ ઉતરી જાય છે, જ્યારે અભિમાન, ઘમંડ, મદ તથા અહંકારના નશા અપવાદ સિવાય છેલ્લા શ્વાસ સુધી પણ ઉતરતા નથી. પરિણામે મનુષ્ય જીવનમાં દેવ, ગુરુ અને ધર્મના સ્વાદુ અને સારા ફળો પણ હાથમાંથી ચાલ્યા જાય છે. સંત
૧૧૨

Page #114

સમાગમના સરસ સ્વાદુ ફળો તેમજ સ્વાધ્યાયના મીઠાં મધુરા ફળો પણ તેમના ભાગ્યમાં રહેવા પામતા નથી. કેવળ, જાણી બુઝીને પોતાના અહંને પોષવામાં અને વધારવામાં, અમૂલ્યતમ માનવજીવન, સંયમી જીવન, આધ્યાત્મિક જીવને, જેને મેળવવા માટે ઘણો જ પુરુષાર્થ કર્યો હતો. તે સમાપ્ત થાય છે. ફળ સ્વરૂપે જે પદ્ધતિએ કર્મો ક્ય હોય છે, તેવાંજ ફળો, જેમકે, નીચજાતિ, હલકી ખાનદાની, દાંત અને અનાજનું વૈર, ભણતરનો ભોપો, કોલસાને પણ શરમાવે તેવું શરીરનું રૂપ, ત્રણ સાંધે ત્યાં તેર તૂટે, મન-વચન અને કાયાના મડદાલ, ખાઉધરા, ઉંઘણશી અને બધે સ્થળે તિરસ્કાર પામે તેવી પરિસ્થિતિ પ્રાપ્ત થતાં આખું જીવન આર્તધ્યાનમાં પૂર્ણ કરે છે.
માન પણ કષાય છે, જેની શકિત ક્રોધ કરતાં પણ વધારે છે, ઘણી વધારે છે સ્વાધ્યાય અને મનન શકિત વિનાનો સાધક કેવળ ક્રોધને જ કષાય માને છે પણ માન- અભિમાન કષાય ક્રોધ થી પણ ભયંકર છે નાશક છે તેની સમજણ હજી આત્માને પ્રાપ્ત થઈ નથી. અનન્તાનુબંધી રસ મિશ્રિત અહંકારીઓને ઘમંડી રામોને તમે સડક પર ચાલતા જોશો તો ખબર પડશે કે, તેમની ચાલમાં શરાબનો નશો નથી પણ અહંકારનો નશો છે. તેમની પાસે બેસો ત્યારે આ ભાઇસાબ! પોતાની આપ બડાઈ માં થી જ ઉંચા આવે નહી અને તમને બોલવા પણ દે નહી. તો પછી તમને સાંભળવાની વાત જ ક્યાં રહી? માટે જીવનમાં ઉપાર્જેલા, પોથેલા, વધારેલા સદ્ગુણોનો નાશ કરાવી દુર્ગુણોને આમંત્રણ અપાવનાર માન કષાય છે. હવે આપણે જૈનાચમો માંથી શાસ્ત્રીય ભાષામાં માનને સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ. (१) मानोवन्दनाऽभ्युत्थानाऽलाभ निमित्तः (दसवैकालिक १८७)
શાલીભદ્ર વસ્તુપાલ, તેજપાલ, અનુપમાદેવી, જગડુશાહ, પેથડકુમાર, વિજ્યશેઠ-શેઠાણી, આદિ મહામાનવોને જે કંઈ ભૌતિક પદાર્થો મળ્યા હતાં તેની આગળ આપણી પાસે કંઈ નથી છતાં પણ જેમ જેમ શ્રીમંતાઈ સત્તા, જ્ઞાન, યશ અને ભિન્ન ભિન્ન જાતના લાભ વધતા જાય છે. તેમ તેમ તે સાધક સૌથી પહેલા દેવ, ગુરુને વન્દન અને નમન કરવાના મળેલા અવસરને ખોઇ નાંખે છે. એટલે કે – વ્યવહારના બધાય કાર્યો કરવા માટે તેમની પાસે સમય હોય છે, પણ અરિહંત દેવોની પૂજા, આરતિ, જાપ તથા પંચ મહાવ્રતધારી ગુરુદેવના ચરણોમાં બેસવા જેટલો સમય તેમની પાસે હોતો નથી. માટે જ પોતાના શ્રી મુખે કહેતો રહે છે કે, ગુરુદેવ! આ સંસારની માયામાં પૂરે પૂરો ફસાયેલો હોવાથી પૂજા-પાઠ અને
૧૧૩

Page #115

ધમ-ધ્યાનાદિ શી રીતે કરું? ક્યારે કરું? મતલબ કે, પોતાના હૈયામાં છુપાયેલા આન્તરિક નકશા પ્રમાણે જે મેળવવા માંગતો હતો, તે ન મલ્યા ત્યાં સુધી, પૂજા-પાઠ, નવસ્મરણ, ગુરુવન્દન આદિ કાર્યો કરતો હતો, હવે ફળસિદ્ધિ થયા પછી સંસારના સર્વે-કાર્યો માંથી દાન, દયા, ગુરુવન્દન, પૂજા-પાઠ, સામાયિક આદિ સત્કાર્યો ઉપર ચોકડી લગાવી દેવામાં આવી છે. મતલબ કે - ઇધ્ધિ ભૌતિકવાદની પ્રાપ્તિ પછી, માયાનો નશો જેમ જેમ ચઢતો ગયો, તેમ તેમ અહંકારની માયાનો નશો પણ વધતો ગયો, અને દેવ-ગુરુના પ્રભાવ થી જે મળ્યું હતું તેમને જ ભૂલી જવાય છે. (૨) મને જર્વ : (નીવામામ સૂત્ર ૧૫)
પૂર્વભવના ઉપાર્જેલા માન કષાયના ઉદયથી, અથવા પ્રાપ્ત થયેલા ભૌતિક પદાર્થો થી ઉદીરિત કરાયેલા માન કષાયને લઇ માનવના જીવનમાં ગર્વિષ્ઠતાના પરિણામ થાય તેને માન કહેવાય છે “ગર્વ વા રિતીય પરંપતિ પર્વ ગર્વ શબ્દની આ વ્યુત્પત્તિમાં 'ગૃધાતુ તુદાદિ ગણન લેવો જેનો અર્થ થાય છે, 'બીજાના સત્યકાર્યોને બીજાની મોટાઈને વિદ્ધતાને પુણ્યકર્મિતાને ગળી જવા, આવા ગર્વના પરિણામોના મૂળમાં માન કષાય રહેલો જ છે. આની વ્યાખ્યા કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચંદાચાર્ય આ પ્રમાણે કરી છે. “મન્સુમો કે પિ નાતોતિ મનને મને?” સારાંશ કે મારા જેવો કે મારા જેવા કાર્યો કરનારો બીજો કોઈ નથી. આવા અહંકારી ભાવો થવામાં પ્રચ્છન્ન રૂપે પણ માન કષાય રહેલો જ છે. આ કારણે જ આવો ગર્વિષ્ઠ માણસ સડક ઉપર થી પસાર થતો હોય ત્યારે છેતીને ફૂલાવતો, ચારે બાજુ નજર ફેંકતો અને મૂછમાં હસતો હસતો પસાર થાય છે, જાણે કહેતો હોય છે કે, મારા જેવો બીજો કોઇ શ્રીમંત નથી, દાક્ઝરી નથી, વક્રતા નથી, ક્રિયાકાંડી નથી, વિદ્વાન નથી, તપસ્વી નથી અને રૂપાળો પણ નથી તેમ પોલીટીકલ પણ નથી, એટલે જે કંઈ છે તે હું પોતેજ છું. (૩) માન: સમિતિ પ્રયત્ન હેતુ: (ત્તરાધ્યયન સૂત્ર ર૬૨). (૪) માનો નાત્યાદિ ગુણવાનું ગમેવેતિ મનને મન: (ટાબાંગ - ૨૭૩) (૫) માનો જાતિ કુત્તરૂપવતાદ્રિ સમુલ્યો ગર્વ: (માવાર - ૨૭૦)
સારાંશ કે - જાતિ, કુલ, લાભ, ઐશ્વર્ય, રૂપ, તપ, અને જ્ઞાનાદિમાંથી અહીં સંજ્ઞા પ્રાપ્ત થાય છે. જેના કારણે પોતાને મળેલી વિજળીના ચમકારા જેવી નદીના
૧૧૪

Page #116

પ્રવાહ જેવી અને હાથીના કાન જેવી ચંચલ ઋદ્ધિ-સમૃદ્ધિ આદિની પ્રશંસા કરવામાં ઉમ્રનો મોટો ભાગ પૂર્ણ કરે છે.
સદ્ગુદ્ધિ અને સદ્વિવેકની પ્રાપ્તિ માનવાવતાર માંજ સુલભ હોવાથી, પ્રત્યેક માનવમાં પાક્ક્ષીરાતે ઠંડાલેજે પોતાની છતી પર હાથ મુકી નીચે મુજબ વિચાર કરે કે
"यदिदं दृश्यते सर्वराज्यं देहार्दिकं तथा यदिसत्यं भवेत् तत्र आयासः सफलचते ॥”
(૧) આંખે દેખાતો સંસાર, શરીર, પુત્રપરિવાર, રાજ્ય સત્તા, શરીરના રૂપ રંગ, માંડેલી તથા શણગારેલી ગૃહસ્થાશ્રમની માયા, શું ચિરસ્થાયી છે કે વિજળીની જેમ ક્ષણવિનારી છે?
(૨) ડૉકટરો, હકીમો, વૈદ્યો, મને, મૃત્યુના મુખમાંથી બચાવી શકશે?
(૩) પુત્રાદિ પરિવાર મૃત્યુ પી શું મારી સાથે આવવાનો છે? અથવા શ્મશાનમાં બાળી નાંખવા માટે આવવાનો છે?
(૪) ભેગી કરેલી માયામાંથી શું એક પૈસો પણ સાથે આવવાનો છે? અથવા પાછળ રહેલા તેને વેશ્યા, શરાબ કે પરસ્ત્રીના પ્યારમાં ખલાસ કરશે?
(૫) હીરા, મોતીના આભૂષણો, રેશમી કે નાયલોનના વસ્ત્રો, અથવા લાખોરૂપીઆની લાગતથી બનાવેલ ફર્નીચરો મારી ઠાઠડી સાથે આવવાના છે?
આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં યદિ તેની ભવિતવ્યતાનો પરિપાક થયો હશે તો આંખોમાંથી પાણી ટપક્યા વિના નહી રહે.
સંસારમાં શેર પર સવાશેર જન્મેલો જ હોય છે. તેથી તે મારો નશો ઉતારે તેના કરતાં હુંજ મારા અભિમાનના નશાને સમાપ્ત કરી શેષ રહેલું મારૂં જીવન નિસ્પૃહતામાં, નિર્મમત્વમાં, ઉદાસીનતામાં પૂર્ણ કરીને અરિહંત પરમાત્માના ધર્મને આત્મ સાક્ષાત્કાર કરી જીવન સફળ બનાવવા માટે જ પ્રયત્ન કરૂં.
૧૧૫

Page #117

અભિમાન પાપના કટુફળો
૧૦ કોડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણની વર્તમાન અવસર્પિણી કાલના ૮૪ લાખ પૂર્વ ઓછ, ૯ કોડાકોડી સાગરોપમ થયા પછી, નાભિ કુલકરને ત્યાં મરૂદેવીની કુક્ષિથી ઋષભઋષભદેવ પરમાત્માનો જન્મ થયો હતો. જે અનપવર્તનીય અને શુદ્ધતમ, મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાનના માલિક હતાં. તે સમય યુગલિક માનવોનો હોવાથી હા, હવેલી, ખેતી આદિ કંઇ પણ ન હતાં. પુણ્યશાળી હોવાથી કલ્પવૃક્ષો તેમની ઇચ્છ પ્રમાણે સર્વ પદાર્થો આપી દેતાં હોવાથી પરિગ્રહનો પ્રસંગ કયારે પણ ઉપસ્થિત થતો ન હતો, માટે જ કષાયોનો અભાવ હોવાથી દેવગતિના અધિકારી બનતા હતાં. પરંતુ કાલચક્ર એક સમાન રહેતું નથી. ધીમે ધીમે કલ્પવૃક્ષો રસકસ વિનાના થયા. ત્યારે નાભિકુલકરે વિચાર્યું કે, હવે માનવધર્મની સ્થાપના કરવાનો સમય પાકી ગયો છે. કારણ કે કલ્પવૃક્ષોના અભાવને લઇ ભૂખ્યા યુગલિકોને કષાયો ઉત્પન્ન થતા ગયા, વધતા ગયા. સમયજ્ઞ નાભિકુલકરે ઋષભદેવને રાજ્ગાદીના માલિક બનાવ્યા ત્યારપછી રાજા ઋષભદેવે યૌગલિક ધર્મનું પરિવર્તન કરી માનવધર્મની સ્થાપના કરી જેથી મનુ કહેવાયા તથા “મનોરવર્ત્ય માનવ” આ રીતે બધા માનવ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયાં તથા માનવોના હિત માટે સર્વ પ્રકારની કલાઓ શીખવી માટે ષભદેવ પ્રજાપતિ પણ કહેવાયા ઋષભદેવને ભરત, બાહુબલી આદિ પુત્રો હતાં. તેમાં ચક્રવર્તી પદની પ્રાપ્તિ કરનાર ભરત, જે અયોધ્યા નગરીનો રાજા હતો. તેમનો ન્હાનો ભાઈ બાહુબલી જે તક્ષશિલાની ગાદી પર બિરાજમાન હતો બંને ભાઇઓએ કોઇ એક ભવમાં ગ્લાન મ્યાન, રોગિષ્ઠ, અને તપસ્વી મુનિરાજની કરેલી સેવાના ફળ સ્વરૂપે આ બંને ભાઇઓ સર્વથા અદ્વિતીય યોદ્ધા હતાં. બાહુબલી ચક્વતી ન હતા તો પણ અજોડ બાહુબળ હોવાથી અવસર આવયે ચક્રવર્તીને પણ હંફાવી દે તેવાં શૂરવીર હતાં. પુણ્યાતિશાયી ભરત ચક્રવર્તીને હજારો દેવોથી અધિષ્ઠિત ૧૪ રતો, ૯ નિધાનો આદિ ઋદ્ધિ-સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થયેલી હતી. ચક્રવર્તી પદની પ્રાપ્તિના સમયનો પરિપાક થયે ચક્રની ઉત્પત્તિ પણ થઇ, પરંતુ તે હજી, આયુધશાળામાં જ્વા માટે તૈયાર ન હતું. કારણ પૂછ્યાં ણાયું કે, સમગ્ર રાજા-મહારાજાઓએ ભરતની આજ્ઞા માન્ય કરી પણ બાહુબલી ભરતની આજ્ઞા માનવા તૈયાર ન થયા અને રણમેદાનમાં ફેંસલો કરી લેવો તેવો નિર્ણય કરી સમ્પૂર્ણ સૈન્ય સાથે ભરતરાજા રણભૂમિમાં આવી ગયા આ બાજુ બાહુબલી પણ ચતુરંગિણી સેના સાથે રણભૂમિમાં આવ્યા. બંને ભાઇઓ તીર્થંકર, અર્હન્ત પરમાત્મા શ્રી ષભદેવના પુત્રો છે અને તેઓ પણ આ ભવમાં જ કેવળજ્ઞાન મેળવવાની લાયકાત વાળા છે પણ કાળી
૧૧૬

Page #118

નાગણ કરતાં પણ ભૂંડી આ સંસારની માયાનો આ ચમત્કાર છે કે, માનવને સત્તા, વિષયવાસના, યુવાની અને મહાત્વાકાંક્ષાદિનો લોભ રાક્ષસ ગમે ત્યારે પણ સતાવી શકે છે. પરિણામે તેની ખરાબમાં ખરાબ અસર દેશને, સમાજને તથા વ્યકિતને હાનિ કર્યા વિના રહેતી નથી. નેમિનાથ પરમાત્માની ખાનદાનીમાં જન્મેલા પાંડવ-કૌરવોના યુદ્ધે કરોડો માનવોને મૃત્યુના દ્વારે પહોંચાડયા પછી પણ ૧૮ દિવસે પૂર્ણ થાય છે, જ્યારે આ તો ચક્રવર્તી રાજાના યુદ્ધ મેદાન છે. બાહુબલી સાથે રણમેદાન રમતા ચક્રવર્તીના બધા શસ્રો જ્યારે નાકામિયાબ (નિષ્ફળ) થયાં ત્યારે ક્રોધ ના આવેગમાં છેલ્લું ચક્રશસ્ત્ર તૈયાર કર્યું અને અંગુલીના અગ્ર ભાગે નચાવવાનું શરૂ કર્યું. તે સમયે તીર્થંકર પરમાત્માઓની વાણીનું પણ વિસ્મરણ કરી બાહુબલીને યમસદન પહોંચાડવા માટે શસ્ત્રને ફેંકયું પણ..સર્વથા અજેય ચક્ર પણ ગોત્રજ પર સકળ થતું નથી. આ વાત ક્રોધાન્ય ભરતને ન સમજાઇ. ફેંકાયેલું ચક્ર, બાહુબલીને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી, પાછું ભરતની અંગુલી પર આવી ગયું. સર્વથા હતપ્રભ થયેલા ચક્રવર્તીનું મુખકમળ કરમાઇ ગયું. હવે બાહુબલીનો વારો આવ્યો ક્રોધમાં ધમધમતા બાહુબલીએ મુઠી ઉપાડી અને ભરતને મારવા માટે હાથ ઊંચો કર્યો, પરંતુ તેવા કપરા સમયમાં પણ બાહુબલીને અન્તરાત્માનો અવાજ સંભળાયો કે - “મોટાભાઇને મારવાની બુદ્ધિ પાપ છે - મહાપાપ છે, મારાથી આવું કરાય જ નહી. મોટાભાઇએ ગમે તેમ કર્યું હોય પણ દુર્બુદ્ધિથી પૂછયેલા પ્રશ્નનો જ્વાબ દુષ્ટ બુદ્ધિપૂર્વક આપવામાં આવે તો ધાર્મિકતાની વાત તો દૂર રહી પણ માનવતા પણ રહેવા પામતી નથી. આવી સ્થિતિમાં શણગારેલું સુન્દર શરીર, રાજ્યસત્તા અને અપાર ઋદ્ધિ સમૃદ્ધિની કિંમત કાગળના ફૂલ જેટલી જ રહેવા પામે તેમાં શું આશ્ચર્ય? ભાઇને મારવા માટે ઉપાડેલી આ મુઠ્ઠી (મુષ્ટિ)નો ઉપયોગ મારા અહંને હણવા માટે કરું તો ! મારા પિતા ઋષભદેવ અર્જુન છે અને હું અહું ની આરાધના કરું તે હરહાલતમાં પણ વ્યાજબી નથી કેમકે - અહં અને અહંને ખારમો નહીં, પણ આઠમો ચન્દ્ર છે જે ઘાતક બનવા પામે છે. આમ વિચારીને ઉગામેલી મુઠ્ઠીને પોતાના મસ્તક પર જ મૂકી દીધી નિર્ગુન્થ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવી જ હોય તો, સંસાર, સંસારની માયા, અપ્સરાઓને તિરસ્કૃત કરે તેવી પદ્મિણી ક્રિયો, પુત્ર પરિવાર આદિ પદાર્થોને મનથી પણ છેડી દેવા સર્વથા અનિવાર્ય છે. બાહુબલી મુનિવેષને ધારણ કરે છે, અહી સુધી આપણે બાહયષ્ટિએ વિચાર્યું, પણ આન્તરદષ્ટિ, દિવ્યદષ્ટિ અને ક્ષાયિક ચારિત્ર તરફ પ્રયાણ કરાવે તેવું જ્ઞાન માનીએ તેટલું સરળ નથી. અનાદિકાલથી ઉપાર્જેલું, વધારેલું પોષેલું, પોષાયેલું મોહનીય કર્મ જ્યારે સમ્યક્ અને સાત્વિક તપશ્ચર્યારૂપી આગમાં સમૂળ
૧૧૭

Page #119

નાશ પામે છે, ત્યાર પછી જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષય થતાં કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ શકય બને છે, જે તેરમાં ગુણસ્થાનકને આભારી છે, પરન્તુ આવી ઉચ્ચસ્તરીય અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવામાં ”ઘાનિ ડુંગર આડા અતિ ઘણાં... આ ન્યાયે આત્માની સંપૂર્ણ શકિતઓનો બાધક, અવરોધક મોહકર્મ છે. તેમાં લોભ પ્રકૃતિ અત્યન્ત જોરાવર છે. જેમાં પુત્રલોભ, વિષયવાસનાનો લોભ, સત્તાલોભ, મિથ્યા પ્રતિષ્ઠાનો લોભ આદિ ધણા પ્રકારો છે. જ્યારે આત્મસાધનામાં જાગૃત સાધક દશમે ગુણસ્થાનક આવે છે
ત્યાં પણ લોભ નામનો રાક્ષસ મો ખોલીને બેઠો હોય છે. કમનસીબ આત્મા લોભની માયામાં એક સમયને માટે પણ જો સપડાઈ જાય છે, તેને નીચે પટકાઈને ફરીથી એકડો ઘૂંટવાનો વારો આવી જાય છે. અને સપડાયા વિનાનો સાધક કેવળજ્ઞાન મેળવવાને માટે હકદાર બને છે. બહિરાત્મા, અન્તરાત્મા અને પરમાત્મા સ્વરૂપે આત્માના ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) સંસારની માયામાં પૂર્ણરૂપે ગધેડૂબ થયેલો આત્મા બહિરાત્મા છે. (૨) સંસારમાં રહેવા માં નિષ્કામ તથા સમ્યકત્વ ભાવે રહેનારો સાધક અત્તરાત્મા
કહેવાય છે. (૩) અને કેવળજ્ઞાન થયા પછતો પરમાત્મા છે. આજ સુધી અગણિત (અનન્ત) જીવો કેવળજ્ઞાન મેળવી મોક્ષના અધિકારી બન્યા છે.
તે બધા પરમાત્મપદને પ્રાપ્ત થયેલા હોવાથી સર્વને માટે પૂજ, ધ્યેય, શ્રદ્ધેય, વન્દનીય, આદરણીય અને સ્ટયના મંદિરમાં પ્રતિષ્ઠપનીય છે. સંસારચક્રમાં આયારામ ગયારામ કરનારા દેવ-દેવેન્દ્રમાનવ, રાજા-મહારાજા, ચકવર્તીઓ વાસુદેવો, બલદેવો પોતપોતાના કૃતકર્મોના કારણે સુખ-દુઃખ, સંયોગ-વિયોગ, રાજી-નારાજી, હાનિ-લાભ આદિ ફળોને ભોગવી રહયા હોય ત્યારે માયાવી સંસારથી મુકત થવા માટે પરમાત્માઓનું શરણ સ્વીકારવું અનિવાર્ય છે. માટે જ જીવમાત્રના કલ્યાણેશ્થક, સર્વજ્ઞ, અરિહંત પરમાત્માએ કહયું કે હે ભાગ્યશાળીઓ તમારે જે કર્મોની સત્તામાંથી બહાર નીકળવું હોય અને અનન્ત, અવ્યાબાદ સુખોને મેળવવા હોય તો વીતરાગ દેવની પૂજા કરો, જેથી વીતરાગતાની પ્રાપ્તિ સુલભ રહેશે. અને જેમ જેમ રાગ-દ્વેષ અલ્ય થતાં જશે તેમ તેમ સ્વકીય માલિકીના સુખ-શાંતિ અને સમાધિ મેળવવાને માટે હકદાર બનશો!
૧૧૮

Page #120

ભાર સહન ન થવાના કારણે પોતાના શરીર પરની કંચુકીને ઉતારીને ફેંકી દેનાર સર્પરાજ વિશ્વસનીય એટલા માટે બનતો નથી. કારણકે હજી તેના મુખમાં કાતીલ વિષ રહેલું છે. તેવી રીતે સંસારની સંપૂર્ણ માયાનો ત્યાગ કરી દીક્ષિત થયેલા બાહુબલી મુનિરાજ હજી આન્તરદષ્ટિથી દૂર હતાં, માટે જ સત્તામાં પડેલો માનધાય ઉદયમાં આવ્યો અને વિચાર્યું કે મારે પહેલા દીક્ષિત થયેલા (પ્રવૃતિ) લઘુભ્રાતા મુનિઓને વંદન કરવું પડે તે મારા માટે અપમાનજનક છે. તેથી સર્વ પ્રથમ કેવલજ્ઞાનોપાર્જન કરું અને પી સમવસરણમાં ગમન કરું તો કોઇને પણ વન્દન કરવાનો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થવાનો નથી. આવું વિચારીને કાયોત્સર્ગમાં સ્થિર રહયાં અને શીત-ઉષ્ણાદિ પરિષહો સહન કર્યા કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું છે, પણ તત્સંબંધી જાણકારી (સમજણ) ન હોય તો શું કરવાનું ? મહાવીર સ્વામી પ્રત્યે ગૌતમ સ્વામીને અત્યુત્કૃષ્ટ પ્રશસ્તતમ રાગના કારણે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થવામાં વિલંબ થયો. બાહુબલીને અત્યુત્ક્રુષ્ટ મિથ્યાભિનિવેશના કારણે કેવળજ્ઞાનમાં વિલંબ થયો. ચોરીના માલમુદ્દા સાથે પકડાયેલા ચોરના હાથમાં ચાહે સુવર્ણની કે લોખંડની બેડી હોય તેમાં ચોરને કયો ફાયદો?તેવી રીતે ગૌતમ સ્વામીના હાથમાં પ્રશસ્ત રાગરૂપ સુવર્ણની બેડી હતી જ્યારે બાહુબલી મુનિના હાથમાં અભિનિવેશરૂપ (મિથ્યાભિમાન રૂપ) લોખંડની બેડી કામ કરી રહી હતી માટે જ કેવળજ્ઞાનથી થોડાક સમયને માટે દૂર રહયાં છે.
66
બધું તળ્યું પણ ન તજાયું, માન અને અપમાન, અન્તરમાં અભિમાન ભર્યું ને માંગે કેવળજ્ઞાન”...
અંતે બ્રાહ્મી અને સુન્દરી નામની બે સાધ્વીના મુખેથી સાંભળ્યું કે “વીરા મોરા ગજથકી ઉતરો...ભાઇલા”
-
કેવળજ્ઞાન મેળવવાને માટે બાહય શત્રુઓ કરતાં આન્તર શત્રુઓનું હનન આવશ્યક છે.
આ શબ્દોનું શ્રવણ કરીને બાહુબલી મુનિએ વિચાર્યું કે, મુનિઓને નમન, વન્દન કરવું એ શ્રેયોમાર્ગ છે. આવા પ્રકારની વિચારધારામાં આરૂઢ થઇને સમવસરણ પ્રતિ (તરફ) પગ ઉપાડતાં જ શાશ્વત કેવલજ્ઞાનરૂપ લક્ષ્મીને વરે છે.
૧૧૯

Page #121

.
માયામાપ
૧૮, પાપસ્થાનકોમાં, આઠમું પાપ માયા નામે છે. નર (પુરુષશરીરધારી પ્રાણી) કરતાં માદા (શરીરધારી પ્રાણી) પ્રત્યક્ષરૂપ જોરાવર જોવાય છે. વકરેલી તોફાને ચડેલી માદા ભલભલા મૂંછળા માનવોને પણ પાણી પીતા કરી દે છે. આ કારણે જ માયાને નાગણની ઉપમા શાસ્ત્રમાન્ય છે. જીવતીજાગતી નાગણ તો કદાચ મંત્રબળે, સંગીત બળે પણ વશમાં કરી શકાય છે. પણ માયા નાગણ અપવાદ સિવાય સર્વથા દુન્ત્યાજ્ય રહેવા પામી છે. આ કારણે જ મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજ્યજી મહારાજને પણ કહેવું પડયું કે -
“મુત્યનું રસલામ્પત્ય, મુત્યનું વૈદુભૂષામ્ । सुत्यजा: कामभोगाद्या, दुस्त्यजं दम्भसेवनम् ॥”
અઢાર પાપસ્થાનક ની સજ્જાય માં પણ કહયું
“કેશ લોચમળધારણા સુણો સંતાજી, ભૂમિશય્યા વ્રતયોગ ગુણવંતાજી, સકલસુકર છે સાધુ ને સુણો સંતાજી, દુષ્કર માયા ત્યાગ-ગુણવંતાજી” ।।
સારાંશ કે - દૂધ, ઘી, મલાઇ, સાકર, ગોળ, દહિ આદિની લંપટતા, શરીર પરના આભૂષણો, શણગાર, સ્ત્રીઓનો સહવાસ, માથાના વાળનો લોચ ભૂમીસંથારો, આદિ સાધકને સુકર છે. પરન્તુ માયાનો, દંભનો, માયાશલ્યનો, માયામૃષાવાદનો ત્યાગ અત્યન્ત કઠણ છે. સેવેલી-સેવાયેલી, પોષેલી, પોષાયેલી, કરેલી, કરાવેલી અને વધારી દીધેલી માટે જ નિકાચિત કરેલી કયાં ભવની માયા નૃત્યાંગનાની જેમ ક્યારે ભટકાશે? કેવી રીતે ભટકાશે? તેની ખબર સંસારનો એકેય નજામી (જ્યોતિષી) જાણી શકવા માટે સમર્થ નથી. તેમ મંત્ર, તંત્ર પણ કામે આવી શકે તેમ નથી.
માયાથી પરિપૂર્ણ માનવના મન-વચન અને કાયા પણ વંચક (વ) હોય છે, માટે તેની ક્રિયાઓ પણ વદ્ર જ બનવા પામે છે. ફળસ્વરૂપે જેની ક્રિયાઓ કે માની લીધેલા શુભાનુષ્ઠાનોમાં વક્રતા, પરવંચના, સ્વાર્થિતા અને સન્માન મેળવવાની સ્પૃહા હશે, તો મોક્ષની ઝંખના પણ વાંઝણી રહેવા પામે તે માની શકાય તેવી વાત છે. આવા શાસ્રીય વચનના આધારે જ કદાચ
૧૨૦
-

Page #122

“યોગાવંચક પ્રાણીઆ ફળ લેતા રી” એટલે કે જેમના યોગ (મન, વચન, કાયા) સરળ, પરિત્ર, શુદ્ધ કે શુભ હશે તેવાઓને મોક્ષની પ્રાપ્તિ સુલભ બનવા પામે છે. માટે જ ભગવતી સૂત્રમાં “માયાવિગેગેઇ વા” એટલે કે- સમજદારી પૂર્વક, માયાનો ત્યાગ કરવો ધર્મ છે. અને તેનું સેવન પાપ છે, અધર્મ છે. કેમકે – માયાના સેવન થી આત્માના પરિણામોમાં શુદ્ધિ આવતી નથી. પરિણામે સૌની સાથે અને ખાસ કરી પોતાના જાતિભાઇઓ, સાધર્મિક ભાઇઓ, કૌટુંબિક પરિવાર અને છેલ્લે ગુરુદેવોની સાથે પણ વિસંવાદ, કષાય, ક્લેશ, વૈર વિરોધ કરાવીને જીવન બરબાદ કરાવનાર આ પાપ છે. આત્માના અધ્યવસાયોમાં છલ, પ્રપંચ તથા મૃષાવાદિતાદિ પાપોને ઉત્પન્ન કરાવનાર, ભડકાવનાર તથા સહવાસમાં રહેનારાઓ સાથે પણ સંપીને રહેવા ન દેનાર આ પાપ છે, મહાપાપ છે. આનાથી બધાય પુણ્યકર્મોની સમાપ્તિ થાય છે. ચાલુભવને તથા આવનારાભવો ને બગાડનાર પાપને તીર્થંકર દેવો એ એટલા માટે જ ત્યાજ્ય, છેડવા લાયક કહયું છે.
હવે આગમીય ભાષામાં આ પાપની ભયંકરતા તપાસી લઈએ. (१) स्वपरव्यामोहोत्पादकं शाठ्यं माया (उत्तराध्ययन सूत्र २५१)
સ્વ એટલે પોતાની જાતને અને પર એટલે સામેવાળાને બીજાને વ્યામોહ ઉત્પન્ન કરાવે, તેવા પ્રકારનું શાફ્ટ, લુચ્ચાઈ, નરપીંડી, ઠગાઈને કરાવે તેવું જીવન માયાદેવીના કારણે થાય છે. સુધરેલી ભાષામાં પોલીટીકલ ભાષા અને જૈન શાસનમાં માયામૃષાવાદ છે. આ બંનેના અર્થમાં, પ્રકારમાં પદ્ધતિમાં વિશેષ ફરક નથી. આ પાપ ત્યાજ્ય એટલા માટે છે કે, આના કારણે ભાવઆધ્યાત્મિકતા ભાવસાધુતા (ભાવલિંગ)ની સાધના આકાશના પુષ્પની જેમ ઉત્પન્ન થઇ શકતી નથી. પોતાના જીવનમાં સારા અનુષનો નથી. સત્કર્તવ્યો નથી, ઉપવાસ, સ્વાધ્યાય કે ગુરુસેવા પણ નથી, તો પણ માયાવી સાધક જાણે બધુંય મારામાં જ છે - તેવી રીતે ઠાવકાઇ થઈ ઉઠબેઠ કરશે. (२) सर्वत्र स्ववीर्यनिगृहनं माया (आवश्यक सूत्र ४३)
બીજાઓને શિશામાં ઉતારવા માટે, ઠગવામાટે, તેમનું પડાવી લેવા માટે ખટપટો કરાવવી તથા બોલવાની, ચાલવાની, લખવાની ચાલાકીઓના માધ્યમથી જીવન માયાપૂર્ણ બનાવવું. તે હરહાલતમાં પણ સારૂં નથી.
૧૨૧

Page #123

(3) परवंचनं बुद्धिः माया (ज्ञाताधर्मकथा २३८) (૪) પરવંવનપપ્રાય: માયા (ાતાધર્મકથા ૨૨૮)
- પુત્ર, સ્ત્રી, માતા, વિશ્વાસુ, ઉપરાંત ગુઓને પણ ઠગવું તે માયા છે. અને જે પરને ઠગનારો છે તે પોતાના આત્માને પણ ભાવળ્યાયનો માલિક બનાવે છે. અનેક ભવેન કરેલા, કરાવેલ પાપકર્મોના કારણે, જીવાત્માનો સ્વભાવ જ તેવો ઘડાઇ ગયેલો હોય છે. જેનાથી વાતે વાતે બીજાઓ ને ઠગ્યા વિના ચાલતું નથી. આત્માના પ્રત્યેક પ્રદેશ પર અનન્તાનુબંધી કષાયોની તીવ્રતા એટલી જોરદાર હોય છે જેના કારણે માયા કરવી પાપ છે, બીજાને ઠગવું પાપ છે, કરપીંડી કરવી પાપ છે. તેવું સાંભળ્યા અને જાણ્યા પછી પણ આ પાપને એડવા જેટલી પણ તૈયારી તેમની પાસે હોતી નથી. બેશક ! પેટ ન ભરાતું હોય તો સમજાય તેવી વાત છે, પણ પેટ, પટારા અને કમરાઓ ભરાઈ ગયા પછી પણ માયા છેડતી ન હોય, તો સમજી લેવું જોઈએ કે તે અનન્નાનુબંધી માયા છે, જે નરકગતિ ને જ અપાવનારી
વાંદરાને દાંતીયા કરવાની સર્પને ફૂંફાડા મારવાની આદત જેમ જન્મ સિદ્ધ છે, તેવી રીતે અનન્તાનુબંધી ના મિશ્રણવાળી માયા ના માલિકો, પ્રખરવકતાઓ, ના વ્યાખ્યાનો સાંભળશે, સોનાચાંદી ના વરખોથી પરમાત્મા ને પુજશે પણ અનન્તભાવો ને બગાડનારી માયા ને, તેના સંસ્કારો ને છેડી દેવા માટે હરગિજ તૈયાર નથી. ગરોળી ને માખી પકડયા વિના ચેન પડતું નથી, તેમ માયાવી માનવને, મશ્કરીમાં, કુતૂહલમાં, અજાણમમાં અથવા જાણકારી માં પણ પારકાને ધક્કે ચડાવ્યા વિના ચાલતું નથી. (५) मायाविषयं गोपनीयं प्रच्छन्नमकार्य कृत्वा नो आलोचयेत्, सा माया
(ટાળાં સૂત્ર શરૂ૭) પોતાના પૂજ્યતમ માતા પિતા, ધર્મપત્ની, વિદ્યાગુરુ અને છેલ્લે જે ગુરુ. પાસે દીક્ષિત થયા શિક્ષિત થયા અને ભણી ગણી ને પાંચ માણસોમાં આબરૂ પ્રાપ્ત કરી શક્યા, તેઓને અંધારા માં રાખીને માયા વિષયક એટલે રોમે રોમ માં વ્યાપક બનેલી માયાના કારણે, અત્યન્ત ગોપનીય કોઈ અકાર્ય થઇ ગયા પછી પણ વડીલોની માફી માંગી શકતો નથી. તેમને મિચ્છામિ દુક્કડં આપી શકતો નથી. તેમાં અનન્તાનુબંધી, માયા રહેલી છે. “अनन्तान्भवान् अनुबन्धन्ति इति
૧૨૨

Page #124

अनन्तानुबंधनः कषायाः”
અનન્ત ભવોમાં રખડપટ્ટી કરાવે તે અનન્તાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ છે. કરેલા, કરાવેલા અને અનુમોદેલા કષાયોનું મિચ્છમિ દુકકરું દેવું જેટલું ધાર્યું હોય તેટલું સરળ નથી જ, એક શ્રાવક ને મિચ્છામિ દુકક ગૌતમસ્વામી જ આપી શકયા છે. આપણે ગૌતમસ્વામી નથી જ. આવા પ્રકારના જીવનમાં માયા ડાકણ ના તાંડવ નૃત્ય સિવાય તમને બીજુ કંઇ દેખાયછે?
માયા પાપના કટુફળો
નીતિન્યાય પૂર્વકનું જીવન ધાર્મિકતાનું ફળ છે, પરન્તુ માયાવી કપટી અને વક્ર માનવને કોઇપણ પ્રકારની ન્યાયની સાથે સ્નાનસૂતક હોતું નથી, કેમકે, તે માયાવી છે અને જે માયાન્ધ છે તે પૂર્ણરૂપે સ્વાર્થાન્ધ હોય છે. અને જે સ્વાર્થાન્ધ છે તે દ્રવ્યથી અથવા ભાવથી, અથવા બંને પ્રકારે હિંસક છે. આ કારણે જ આવા પ્રકારના જનોની ભાષા, વેષ, હાથ આંખના ઈશારા, અને બોલવાની ચાલાકી આદિ સર્વથા અકલ્પનીય હોય છે, જેમકે -
(૧) ધારાસભા, વિધાનસભા તથા મ્યુનિસિપાલિટીની સભામાં અગડું બગડં રાજનીતિના ભાષણો કરનારાઓ ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનના ઇતિહાસને નજર સામે ન રાખી શકકતા હોય તો માનવાનું રહયું કે, તેઓ રાજનીતિની બારાખડી પણ જાણતા નથી.
(૨) અપ-ટુ-ડેટ વોમાં શોભતો વ્યાપારી, ઓફીસ, દુકાન કે પેઢીમાં જતી વખતે તેના હૈયામાં પરમાત્માનો વાસ હશે? કે પરિગ્રહની માયાનો?
(૩) પંચોની કે સંઘોની જાજમ પર બેઠા પછી પોતાના સગાઓ અને દીન દુ:ખી અનાથ ભાઇ, બેનો પ્રત્યે દૃષ્ટિકોણ બદલાઇ જતો હોય તો હૈયાના મંદિરમાં સાત ક્ષેત્રોની સેવા કરતાં પણ, સગાઓની માયા વધારે છે.
આત્મકલ્યાણને માટે મંદિર, દેરાસર, ઉપાશ્રય કે સ્થાનકના ટ્રસ્ટી બન્યા પી પણ રાગ-દ્વેષના અખાડા રમાતા હોય, અને એકબીજાને એકબીજા સાથે લડાવીને પોતાની ખુરશી પર દીર્ઘકાલપર્યંત સ્થિર થવાનું હોય તો તેમાં માયા નાગણના ફૂંફાડાનો ચમત્કાર પ્રત્યક્ષ જોઇ શકાય છે.
૧૨૩

Page #125

(૫) રાષ્ટ્ર સેવા કરવાના વેષમાં રહેલા રાષ્ટ્ર સેવકો જ્યારે દુષ્કાળાદિ અંગે ફંડફાળો ભેગો
કરે છે, ત્યારે જાણવાનું સરળ રહેશે કે, તે દ્રવ્યની અપેક્ષા રાખનારા દીનજનોના પેટમાં કેટલું? અને પોતાના સ્વાર્થ માટે કેટલું? આનો હિસાબ કોણ રાખી શકશે?
* ઈત્યાદિ પ્રકારોમાં પૂર્ણ ખેલાડી એક શેઠ હતા, જે પોતાના ઘડેલા ટાઈમ-ટેબલ પ્રમાણે પૂજા-પાઠ-વ્યાખ્યાન આદિ ધર્મધ્યાનમાં સમયની પાવંદી વાળા હતાં. તથાપિ તે શેઠના ધર્માનુષ્ઠનો, વિધિ-વિધાનો કેવળ વ્યવહાર પૂરતા અથવા સગાઓમાં માન પ્રતિષ્ઠા મેળવવા પૂરતા, તથા ધર્માચાર્યો, વિધિકારો, સંગીતકારો દ્વારા યશોગાથા મેળવવા પૂરતા જ હતાં. માટે જ આન્તરિક જીવન કોરાધાકોર જેવું હતું. તેવા જીવોની અજ્ઞાન ગ્રંથિઓનું બળ અતિશય હોવાના કારણે, તેમને આત્માના અસ્તિત્વનું પણ ભાન રહેતું નથી. તો પછી તેના શુદ્ધિકરણના પઠન શી રીતે ઉપસ્થિત થાય? અભિમન્યુ જેમ માતાની કુક્ષિમાંથી કોઠાઓનું જ્ઞાન મેળવીને અવતર્યો હતો તેમ, આ પ્રસ્તુત શેઠ પણ માતાની કુક્ષિરૂપ યુનિવર્સિટી માંથી બધાય દાંવપેચનું સૂક્ષ્માતિસુક્ષ્મ જ્ઞાન મેળવીને અવતર્યા હતાં. બાલ્યકાળ વીત્યું, યૌવનકાળ આવ્યું, અને ધીમે ધીમે પોતાના પિતાથી રમાતા દાવપેચ એટલે કે, ગ્રાહકો સાથેની લેવડ દેવડ કેમ કરવી? તોલત્રાવ્વા કેવી રીતે તોલવા? ઇન્કમટેક્ષના ઓફિસરો ને ચોપડાઓ કેવી રીતે બતાવવાં? સોલીસિટર કે વકીલો પાસે કાળા નાણા, ધોળા કેવી રીતે કરાવવા? મૃત્યુની અન્તિમ ક્ષણો પહોંચેલા કાકા, મામા, શ્વસુરાદિની મિલકતમાંથી પોતાનો ભાગ કેવી રીતે મેળવવો? અથવા તેમના જીવન અસ્ત થયા બાદ તેમની સ્થાવર જંગમાદિ મિલકતને કેવી રીતે હડપ કરવી, ઈત્યાદિ રમતોમાં યુવાકાળ પૂર્ણ થયું અને પ્રૌઢાવસ્થામાં તો ઉપયુકત કર્મો દ્વારા પોતાની મિલકતને ચાર ઘણી વધારી દીધી હતી. પોતાની સ્વાર્થ સાધનાની સફલતા માટે ૨૫-૫૦ હજાર રૂ. દાનાદિ પુણ્ય ક્રિયામાં પણ વાપર્યા અને અને વૃદ્ધાવસ્થા પ્રાપ્ત થતાં આજીવન કરેલાં કરાવેલાં કળાંકર્મોનો લોદય થતાં, હાર્ટ એટેક, બ્લડ પ્રેશર, ડાયાબીટીશ, અને છતીના ભયંકરતમાં કેન્સરાદિ અનેક રોગોનું શરીરમાં આવાગમન થતાં, ઘરણ વેદનામાં સપાઈ ગયા અને બોંમ્બે હોસ્પીટલમાં મૃત્યુની તૈયારી સાથે એડમીટ (ઘખલ) થયા ત્યારે જોયું જાણ્યું કે, કરોડોની મિલકતના માલીક, આ શેઠના, પુત્ર પ્રપુત્ર, પુત્રીયો અને જમાઇઓ પણ હાજર હતાં. પુત્રોનો વ્યાપાર ધંધો પણ ધમધોકાર હતો છતાં મળી નાગણ જેવી, વિળીના ચમકારા જેવી, પાણીના પરપોટા જેવી, પિપ્પલના પાન જેવી અને કાચની બંગડી જેવી સંસારની નશ્વર માયા સર્વને માટે વિશ્વાસઘાતિની બનવા પામી છે. ભયંકરતમ રીબામણમાં શેઠ હેબતાઈ ગયા હતાં.
૧૨૪

Page #126

શરીરમાંથી નીકળતી દુર્ગધમાં હોસ્પીટલના મહેતરો પણ પાસે આવતા ડરતા હતાં. જ્યારે કમરાની બહાર પુત્ર-પુત્રીઓ, ચા-પાણી અને નાસ્તો કરી રહયા હતા ખભા પર ખેસ મૂકીને આમતેમ ફરી રહેલા સગા સંબંધીજનો અંતિમ શ્વાસની રાહ જોતા હતાં. આવા સમયે શેઠના મસ્તક પર હાથ મૂકનાર કે દિલાસો દેનાર પણ કોણ ન હતું. ડ્યુટીના કારણે સીસ્ટરો આવતી-જતી રહેતી હતી. ભુલ્યો ભટકયો ડાકટર પણ જાણે ચેપી રોગ લાગી ન જાય તેવી રીતે કમરાની બહારથી જોઇ, પૂછયાછ કરી, ચાલ્યો જતો હતો. હીરામોતીના આભૂષણોથી સજ્જ થયેલી પત્ની, પુત્રીઓ અને પુત્રોને પણ, કમરામાં આવતાં જતા ડર લાગતો હતો, ત્યાં બીજાની વવાત શું કરવી? આવા પ્રકારની સંસારની માયા સર્વ કોઈને આજે કાલે કે વર્ષો પછી પણ નડતરભૂત થવાની છે. " જે શેઠે પુત્રાદિ પરિવાર માટે કે પોતાની પ્રાણપ્રિય પતીને શણગારવા માટે, એક વાતે પણ કમી રાખી નથી તે શેઠનું આજે કોઈ નથી. અને પરસેવો પાડીને કે એરકન્ડીશનમાં બેસીને કરોડોપતિ બનેલા શેઠની માયા જેમ હતી તેમ રહી. સ્વર્ગસદંશ સુખોનો અનુભવ કરાવે તેવા પ્રકારના આધુનિક તમામ ભૌતિક સાધનો દ્વારા ભૌતિક સુખમાં ડુબેલા આ શેઠે જીવનની અંતિમ ક્ષણ સુધા રોગતિશયથી પીડાતા અને દુઃખના દાવાનળમાં તપતા તપતા છેલ્લો શ્વાસ પૂરો કર્યો અને આ ભવ દરમ્યાન કરેલા પાપકર્મોનો ભારો શિર પર લઈને દુનિયામાંથી સદાને માટે વિદાય થયા.
આ પ્રમાણે માયામાં ફસાયેલો આત્મા જૂઠપ્રપંચ કરતા વાર લગાડતો નથી. પણ છેલ્લે શું? માનવમાત્ર ગમે તેવા પોઝીશનમાં હોય તો પણ એટલો મંત્ર જ યાદ રાખે કે “છેલ્લે શું? અન્તિમમાં શું? પીછે ક્યા? પછી શું?”
માયા પ્રકરણ પૂર્ણ
૧૨૫

Page #127

૯ લોભ પાપ ૧૮, પાપસ્થાનકોમાં નવમું પાપ લોભ છે. જેને શાસ્ત્રકારોએ રાક્ષસ ની ઉપમાં આપી છે. યદ્યપિ ફોધ, માન, માયા કષ્ટસાધ્ય છે. છતાં અમુક જીવવિશેષને સુસાધ્ય પણ બની શકે છે. પરન્તુ સંસાર વર્તી રાક્ષસ કરતાં પણ લોભ નામનો રાક્ષસ અત્યન્ત દુય મનાયો છે. આપણું ગુણસ્થાનક ચોથું, પાંચમું કે છ ધારી લઇએ જ્યારે આપણા કરતાં ઉત્કૃસ્તમ તપશ્ચર્યા, સંયમ, મનોનિગ્રહ, ઇન્દ્રિયનિગ્રહ અને લગભગ નિસ્પૃહતાની ચરમ સીમામાં પહોંચી ગયેલા મુનિરાજને પણ સત્તામાં લોભ નામનો રાક્ષસ પડયો હોવાથી તેની એકાદધારાને લઈ અગ્યારમાં ગુણસ્થાનકથી નીચે પટકાઇ જાય છે. મોહનીય કર્મની ૨૮ પ્રકૃતિઓમાં પણ લોભની વ્યાપકતા માન્યા વિના છુટકો નથી. જેમકે, “લોભાત્ ક્રોધઃ સંજાયતે” ક્રોધ થવાના કારણોમાં લોભ પ્રચ્છન્ન રૂપે રહેલ છે. ક્રોધ થી માન, માન થી માયા, હાસ્ય રતિ, અરતિ, ભય શોક જુગુપ્સા ઉપરાન્ત પુરુષવેદ સ્ત્રીવેદ અને નપુંસકવેદ ના ઉદય કાળમાં ક્યાય આત્માના એકાદ ખૂણામાં લોભ કષાય છુપાઇ રહેલો હોય છે. માટે સર્વવ્યાપક અને સર્વગુણ ભક્ષક લોભને રાક્ષસની ઉપમાં યથાર્થ છે. મળેલી કે મેળવેલી ગમે તેટલી ધનરાશિથી પણ જેનું પેટ ન ભરાય તે ભુખડી બારશ જેવા લોભ માં સંસાર ભરની લક્ષ્મી તેના પેટમાં નાખી દઇએ તો પણ ભૂખ્યોને ભૂખ્યો જ રહેવા પામે છે. પાપનો બાપ લોભ હોવાથી બધાચ દુર્ગુણો અપરાધો, પ્રપંચોને સમુદાય લાભના ારણે છે.
શાસ્ત્રની ભાષામાં લોભની ભયંકરતા - (૧) તોપો નક્ષr: (ઝીમામ સૂત્ર ૧૫) (૨) ત્રી: પૂર્જી(
પ્ર કરણ ૨૫) (૩) તો વિમોહનમ્ (રન ચા., ૨૭) (૪) તોમ: તૃછાપ પરિણામ: (કાવારં ૨૭૦) (५) लोभनं अभिकांक्षणम् (ठाणांग सूत्र १७३) (૬) વ્યારામાં સામ: (ઉત્તરા. ર૧૨) (७) लोभ: अभिष्वंगः (दशवैकालिक १०७ (८) लब्ध वस्तु गृद्धयात्मकम् (भगवतीसूत्र ८०४)
૧૨૬

Page #128

હૃદયના ખુણામાં ગમે તે બાબતની મૂર્ચ્છ ભરાઇ ગયેલી હોય ત્યારે અવસર આવ્યું તે તે વિષયોને મેળવવામાં, વધારવામાં, સુરક્ષિત રાખવામાં માનવનું મન લાલચું બને છે અને પોતાની સમ્પૂર્ણ શકિત લગાવીને પણ અથવાં ગમે તેવા ખોટાખરા કાવા દાવા દ્વારા પણ પરિગ્રહ વધારવા માટે કમર કસીને તૈયાર થાય છે, અને અન્ને મધના વાટકામાં પડેલી માખીની જેમ પોતાની ઉભી કરેલી પરિગૃહની માયામાં એટલો બધો ફસાઇ જાય છે કે, તેમાંથી બહાર નીકળવું લગભગ અશકય છે. કેમકે - અરિહંતોના શાસનની સંયમ ઘેરડીથી, તેમના આત્માનો એક પણ પ્રદેશ સંયમિત હોતો નથી. ફળસ્વરૂપે વધારે માલ ભરેલા જહાજ (સ્ટીમર)ની જેમ દશા થાય, તેના કરતાં પણ ભૂંડામાં ભૂંડી દશા પરિગ્રહધારીની થયા વિના રહેતી નથી. કેમકે - તેવા ઓને માટે ૧૮, પાપસ્થાનકોના દ્વાર ઉઘાડા જ હોય છે.
અનુભવીઓ તો ત્યાં સુધા કહે છે કે - લોભ, પાપ તો છે જ પણ પાપનો બાપ પણ લોભ જ છે, મતલબ કે સસાર ભરના જે પાપો છે તેમાં મૌલિક કારણ લોભ છે, જેમકે,
(૧) પૂર્વભવના કરેલા પુણ્યકર્મોના કારણે ધન-ધાન્યના કોઠારો અને તિજોરીઓ ભરેલી હોય તે પણ તેની નાપાક નજર પોતાની પુત્રવધુ, પોતાના પિતાના ઘેર થી નકકી કર્યા પ્રમાણેનો કરિયાવર (દહેજ) લાવી છે કે નહી? અન્યથા, નિઃસહાય બનેલી ઉગતી કળી જેવી તે બીચારીને મારવી, ફટકારવી, ગાળોભાંડવી અને અવસર આવ્યે કેરોસીનના પ્રયોગ થી મારી નાખવી. આવા પ્રકારના વ્યકિત અને સમાજ ઘાતક ભયંકર પાપોના મૂળમાં લોભ રાક્ષસ સાફ સાફ દેખાઇ રહયો છે.
(૨) સમાજને સુધારવા માટે કે કમાણી વિનાના સીદાતા સ્વામી ભાઇઓને પગભર કરવા માટે કરેલા, કરાવેલા સુધારાઓને તોડી નખાવવાનું પાપ સૌથી પહેલા શ્રીમંતાઇના નશામાં ચકનાચૂર બનેલા શ્રીમંતો કરે છે. માટે મહિલા મંડળો, યુવક મંડળો, કે ધર્મસ્થાનો, નામ માત્રના જ રહી જાય છે અથવા સમાજ માં ભાગલા પાડી શ્રીમંતોને પાપપૂર્ણ, સ્વાર્થપૂર્ણ, તોફાન મસ્તી કરવા પૂરતા જ રહી જાય છે.
(૩) કબૂતરોને દાણા, કૂતરાઓને રોટલા અને ગાયોને ઘાસ નાખવાની દ્રવ્ય દયા કરતાં પણ, મરવાની અણી પર આવેલા અથવા પોતાના કર્મોના દોષોને લઇ સાવ ઘસાઇ જઇને હજારો પ્રયને પણ ઉંચા નહી આવનારા સ્વામી ભાઇ તથા જાતિભાઇને મદદ કરવી અને તેમને જીવિત દાન દેવું, એ સર્વ શ્રેષ્ઠ ઉપાદેય માર્ગ હોવા છતાં. તેનું અમલીકરણ નહી થવા દેવામાં પરિગ્રહધારી જ કારણી
૧૨૭

Page #129

ભૂત બને છે. અન્યથા કાગળના બનાવટી ફૂલ જેવી મિથ્યા પ્રતિષ્ઠાની પાછળ કરોડો રૂપિયા ખર્ચનારો શ્રીમંત ૨-૪ ગરીબ કુટુંબોને જીવિતદાન દેવામાં બેદરકાર, સર્વથા બેદરકાર શી રીતે બને?
(૪) સાધારણ સ્થિતિના જાતિભાઇઓ પોતાના ઘરે અવતરેલી પુત્રીઓને પરણાવવા માટે લાખો કરોડો રૂપીઓ કયાંથી લાવશે? આટલી પણ ભાવદયા જેના હૃદયમાં નથી તેવા શ્રીમંતો પોતાના પુત્ર પુત્રીઓના લગ્નમાં લાખો કરોડો રૂપિયા ખર્ચતા હોય. ત્યારે આવા પ્રસંગોમાં પરિગ્રહના પાપના નશા સિવાય બીજુ કર્યું કારણ?
(૫) સગી નજરે જોઇને આપણે સૌ એકજ ભાષાનો ઉપયોગ કરી રહયાં છૈએ કે, અમુક શ્રીમંતની છેકરી મુસલમાન, મહારાષ્ટ્રીયન, સ્કૂલના માસ્ટર, (ટીચર), રિક્ષાચાલક અથવા ઘરની મોટરના ડ્રાઇવર, ઘાટી કે વોચમેન સાથે ભાગી ગઇ છે. આવી પરિસ્થિતિમાં સમાજને સુધારવા માટેની સર્વે દિશાઓનું ધ્યાન રાખ્યા વિના એક જ દિશામાં લાખો કરોડો રૂપીયાઓનો દાન પ્રવાહ આપણને સૌને મશ્કરી જેવું ન લાગતું હોય તો સમજ્જાનું સરળ છે કે, કયાંયને કયાય આપણે સૌ મોટામાં મોટી ભૂલ કરી બેઠા ીએ, અને તે ભૂલોને સુધારવાનો નહી પણ વધારવામાં જ સૌને રસ છે. માટે નિર્ણય કરવાનો રહેશે કે, દાન પ્રવાહની દિશા નહી બદલવામાં મૂળ કારણ શું છે?
(૬) વ્યવહારને રાજી રાખવા માટે અથવા સમામાં મિથ્યા પ્રતિષ્ઠા મેળવવાની ગણતરીએ કરેલા દાન પુણ્ય વ્યવહાર પુરતાં જ રહેવા પામે છે. આનાથી પુણ્યાનુબંધી પુણ્યની આશા રાખવી જબરદસ્ત અજ્ઞાન છે, મોહ છે, જ્યારે ગરીબ માનવની ભૂખ માંગે, રોગીઓ રોગ મુકત બને, વિધવા બનેલી વિધવાઓને કે ત્યકતાઓને કંયાચ પણ હાથ લાંખો કરવાનો અવસર ન આવે તેવી રીતે પોતાના ગામ કે એરીયા પૂરતી વ્યવસ્થા કરવા જેટલી ક્ષમતા પણ શ્રીમંત ન કેળવી શકે. તો જાણવાનું સરળ છે કે, આમાં પરિગ્રહની ભૂતાવળ કામ કરી હોય છે.
(૭) હોટલોમાં સૌની સાથે ચા-પાણીની મોજ કરશે પણ પોતાના વડીલો સાથે, પુત્રો સાથે, કે પોતાની પ્રાણપ્યારી ધર્મપત્ની સાથે ભોજન કરવાનો સમય લોભાંધ અને સ્વાર્થીને કયાંથી મળવાનો ?
આ પ્રમાણે આ ચારે કષાયો, માનવની માનવતાને, દયાળુની દયાળુતાને, સત્કર્મીઓની સત્કકર્મિતાને, સાધુની સાધુતાને બગાડી દેનાર છે. માટે સર્વથા ત્યાજ્ય છે. અન્યથા દુર્ગતિમાં જ્વાની યોગ્યતાવાળા જીવો ક્યાયોમાં જન્મે છે મોટા થાય છે અને કષાયોમાં જ છેલ્લા શ્ર્વાસ પૂર્ણ કરી મૃત્યુને પામે છે.
૧૨૮

Page #130

લભ પાપનાં ફળો તીર્થંકર પરમાત્માઓએ લોભને આકાશ, રાક્ષસ, પાપોનો બાપ, કાળ, મહાકાળ અને પ્રલયકાળના ઉપમા આપેલ છે. જેવી રીતે આકાશને અંત નથી, તેમ લોભદશાનો પણ અંત નથી જેમ રાક્ષસનું પેટ ક્યારેય ભરાતું નથી તેમ લોભ ક્યારેય સંતોષ પામતો નથી. જમીનમાં ઝાડ-વૃક્ષાદિનાં મૂળિયાં રહયાં હોય તો અંકુરોત્પત્તિ થતાં વાર લાગતી નથી તેમ સંસારભરમાં જેટલાં પાપો છે, પાપોના અધ્યવસાયો છે તેના મૂળમાં લોભ કામ કરી રહયો છે માટે તેને પાપનો બાપ કહયો છે, માનવ જીવનને પ્રાપ્ત કરેલાં માનવોની બુદ્ધિ, સધર્મ - ને બગાડવા માટે લોભ કાળસ્વરૂપ છે. માનવતા, સદ્ભયતા અને ધાર્મિકતાનો છેહ દેવામાં મહાકાળ સ્વરૂપે લોભ છે. અને જ્યારે ઘણા લોભા ભેગા મળે છે ત્યારે વ્યકિત, કુટુમ્બ, સંપ્રદાય, સમાજ કે દેશ માટે લોભ એ પ્રલયકાળ જેવો છે.
લોભની અગાધ શકિત માટે કહેવાયું છે કે દેવોની સહાયતાથી મોટી નદીને કે સમુદ્રને મર્યાદિત કરી શકાય છે પણ લોભને મર્યાદિત કરવો અપવાદ સિવાય સૌ કોઇના માટે હાડકાંમાં પરસેવો લાવવા જેવું અત્યંત કઠિણ કાર્ય છે.
એક નાનું મજાનું સુંદર ગામ હતું. લોકો ભલી-ભોળા ને ભદ્રિક સંપીને હળીમળીને રહેતા હોય છે. ગામમાં સાધુસંતોની અવર-જવર વધારે હોવાથી, ગામના લોકોમાં દયાવૃત્તિ વધારે હતી, લોકો દાન-દયાની રૂચિવાળા હતા - જેવી રીતે પાંચે આંગળીઓ સરખી હોતી નથી, તેવી જ રીતે પુણ્યપાપના કારણે માનવ સંખ્યામાં પણ પુણ્યપાપનું તારતમ્ય હોવાથી ગામના લોકોમાં પણ એક બ્રાહ્મણ ગરીબ હતો, દિનમાં દીન હતો. એકાદ પણ શુભ પ્રવૃત્તિ તેના ભાગ્યમાં ન હોવાથી, ભિક્ષા માંગી તેના કુટુમ્બનું ભરણપોષણ કરવું એજ તેના ભાગ્યમાં લખાયેલું હતું. રોજ સવાર પડે ને ખભા પર ઝોળી લટકાવે તેમાં બે લોટા ને બે પ્યાલા મૂકે ને ભગવાનનું નામ લઈને આ ભૂદેવ ભિક્ષા માંગવા નીકળી પડે!
પૂર્વભવનાં કરેલાં પાપ-રૂપ કર્મો ઉદયમાં આવે ત્યારે નાનામાં નાના કીટાણુથી લઈને તે કરોડે દેવોના અધિપતિ ઇન્દ્રમહારાજને પણ નીચું મોડું રાખીને - કરેલા કર્મો ભોગવવાં જ પડે છે. સ્વાભિમાન સર્વેને પ્રિય હોવા છતાંય દુર્ભાગ્યોદયે કે પાપના ઉદયને લઈને સ્વાભિમાનને દેશવટો દઈને - ફગાવીને, પેટની સુધાને પુરવા બીજા પાસે હાથ લાંબો કરવો પડે છે તેવી જ રીતે આ બ્રાહ્મણ પણ નિત્ય જુદા
૧૨૯

Page #131

જુદા ભગવાનોનાં નામો લઇને ગામમાં ભિક્ષા માંગવા નીકળી પડે છે કે જે કાંઇ પણ મળે એમાંથી એનો તથા એની પત્નીનો જીવનનિર્વાહ વીતાવતો હોય છે.
• ગામના લોકોમાં ધાર્મિક સંસ્કારો સારા હોવાના લીધે, ભી† માંગવી એ અપરાધ હોવા છ્તાંય આ વિષ્રને ભિક્ષા માંગવામાં ખાસ મુશ્કેલી પડતી ન હતી, કારણ સદાકાળને માટે કે અમુક કાળને માટે ભીખ માગનારાઓનો અભાવ થવાનો નથી કેમકે દયાળુ માનવો યથાશય, યથાપરિસ્થિતિનુસાર પોતાની પાસે રહેલ અર્ધી રોટલીમાંથી પણ અડધી યા કાંઇક ભિક્ષુ કે યાચકને આપીને દાનધર્મ કરતાં જ હોય
છે.
આ ગામમાં એક શેઠ રહેતા હોય છે. તેમનું નામ દયાળભાઇશેઠ. નામ પ્રમાણે જ ગુણોના તેઓ માલિક હતા. શેઠ ખૂબ જ દયાળુ અને પરગજુ હતા. દાનધર્મમાં માનતા હતા. તેમના આંગણેથી - ધરેથી કોઇ પણ યાચક કદાપિ ખાલી હાથે ગયો ન હતો.
એક દિવસ આ વિપ્ર દયાળશેઠ પાસે ભિક્ષા માંગવા જાય છે. યાચકના દેદાર જોઇને દયાળશેઠને એની ઉપર દયા આવે છે. તેઓ વિચારે છે કે પૂર્વભવની કમાણી સ્વરૂપ મળેલી શ્રીમંતાઇ - સુખ સાહેબીને શાંતિને આગામી ભવોમાં સાથે લઇ જ્ગ્યા હોય તો દાનધર્મની આરાધના જ હિતકારી છે. શાસ્ત્રોમાં પણ લખ્યું છે કે રાજાઓને, કવિઓને, સજ્જનોને, આચાર્યોને રાજી રાખવા માટે અથવા તેમના આશીર્વાદ લેવા માટે પણ દાન-ધર્મ શ્રેષ્ઠ છે. ઉપરાંત જીવનમાં આધિ-વ્યાધિ ને ઉપાધિથી દૂર રહેવું હોય તો તથા ભવાન્તરમાં શરીરનું સૌંદર્ય, સુન્દર પુત્રાદિપરિવાર, રમ્ય પક્ષી તેમજ નિરોગી જીવન મેળવવાની ભાવના હોય તે, સર્વ સંપત્તિના મૂળ કારણરૂપ દાનધર્મની આરાધના જ ઉપાદેય છે.
શેઠે પૂછ્યું, “મહારાજ, તમારે શા માટે ભિક્ષા માંગવી પડે છે?”
¿
k
બ્રાહ્મણે વિનમ્ર ભાવે કહ્યું, “ શેઠ, હું તથા મારાં પતી એમ બે જણાનો જીવનનિર્વાહ ચલાવવો મુશ્કેલ પડતો હોવાથી, હું ભિક્ષા માંગીને જીવન વ્યતિત
કરું છું”
"C
શેઠને વિપ્રની વાત સાંભળી નવાઇ લાગી! શેઠે ભિક્ષુક બ્રાહ્મણને કહ્યું, હે વિપ્ર,ગામની ઇજ્જત બગડે, નગરના રાજાજીની અપકીતિ થાય અને માનવધર્મ લવાય માટે હે ભૂદેવ ! તમે રોજ બે જણાનું શીધુ-સામાન મારે ત્યાંથી લઇ
૧૩૦

Page #132

જજો પરંતુ ભીખ માંગવાનું બંધ કરી દો ?'
બ્રાહ્મણ તો વાત સાંભળી ખુશ ખુશ થઈ ગયો ને શેઠને પ્રણામ કરીને પોતાના ઘર તરફ ગયો.
રોજ સવાર પડે છે ને બ્રાહ્મણ શેઠને ઘરે જાય ને ભિક્ષા લઈને ઘરે આવે. મહેનત કરવાની નહીં ને ભિક્ષા મળી જાય. બ્રાહ્મણને તો લીલાલહર થઈ ગઈ. આમને આમ ઘણા દિવસો ને મહિનાઓ વિતી ગયાં. બ્રાહ્મણની પત્ની ગર્ભવતી બની. બ્રાહ્મણના આનંદનો પાર ન રહયો. સાથોસાથ એને ચિતા પણ સતાવવા લાગી તે દયાળશેઠે ૨ જણાની ભિક્ષા આપવાનો પ્રબંધ કર્યો છે તો હું હવે આ ત્રીજા જીવને કઈ રીતે ખવરાવીશ? ભૂદેવ તો ચડયા વિચારોના ચગડોળે. માનવીના જીવનની આથી વધારે વિચિત્રતા શી હોઈ શકે કે ગમે એટલું સુખ અત્યારે ભોગવી રહયો હોવા બાંય ભવિષ્ય માટે નહીં મળે એની કલ્પનામાં રાચીને જીવનને નિરર્થક મહેનત - છળકપટ, કાવાદાવામાં વેડકી નાખી સમય વ્યતિત કરી નાખે છે!
જન્મ જન્મના ફેરા ફરતાં કરાયેલા કર્મોનો ફળાદેશ ઘણો જ અકલ્પનીય હોવાથી માનવીનો સ્વભાવ પણ તેવી જ રીતે ઘડાઇ જાય છે. જેના લીધે મનુષ્યની આંતરવૃત્તિઓ અને બાહય વૃત્તિઓમાં તથા પ્રવૃત્તિઓમાં એક સમાનતા જોઈ શકાતી નથી યા પરમાત્મા સિવાય એને કોઈ જોઇ શકતો નથી. માટે જ કહ્યું છે
બારે કોશે ખોલી બદલે, તરુવર બદલે શાખા !
બુઢાપામાં કેશ બદલે, પણ લખણના બદલે લાખ !
આવા જીવાત્માઓને જે સંસ્કારો મળ્યા છે તેની અસર અવસરે પણ કાયમ રહેતી હોય છે ! જેવી રીતે ઉદરને તાક્યા વિના બિલાડીને ચેન પડતું નથી એવી જ રીતે લાભ થતો હોય તેની સંભાવના અને શકયતા દેખાતી હોય ત્યારે ઉપકારીને પણ અંધારામાં રાખીને પોતાના લાભને માટે પ્રયત્ન ર્યા વિના રહેતો નથી.
ત્રીજાને શું ખવરાવીશની ચિંતામા ભૂદેવ અડધા થઈ જાય છે. તેના માટે કંઇક ભેગું કરવું પડશે એમ વિચારી બ્રાહ્મણ પોતાના જાતિસ્વભાવને લીધે ફરીથી ભિક્ષા માંગવા ગામના શેરીઓમાં પ્રયાણ કરે છે.
અજ્ઞાનાવસ્થામાં ફસાયેલો માનવ ક્યારેય એવું વિચારી નથી શકતો કે
૧૩૧

Page #133

સંસારના પ્રત્યેક જીવોના કર્મો જુદા જુદા હોવાથી પુત્રપરિવારાદિ માટે ઉપાર્જિત ધન કદાચ એમના કામમાં આવે પણ ખરું ને પણ આવે છતાંય અજ્ઞાનજન્ય પાપ સંસ્કારોના વશથી માનવમાત્ર પોતાના કુસંસ્કારોનો ત્યાગ કરવા તૈયાર થતો નથી.
એક દિવસ દયાળશેઠે બ્રાહ્મણને ભિક્ષા માંગતાં જોઈને તેમને આશ્ચર્ય થયું કે મારા ઘરેથી બે જણાની ભિક્ષા લઈ જવાનો પ્રબંધ કર્યો હોવા છતાંય આ ભૂદેવ શીદને ભિક્ષા માંગે છે?
શેઠના પૂáા પર બ્રાહ્મણે જવાબ આપ્યો “શેઠ, તમે બે જણાની ભિક્ષા માટે પ્રબંધ કર્યો હતો પરંતુ મારી પત્ની અત્યારે ગર્ભવતી છે, બાળક અવતરશે માટે એના માટે પણ કાંઇક ભેગું તો કરવું જ જોઇએને? માટે ફરીથી ભિક્ષા માંગવા નીકળ્યો છું.”
બ્રાહ્મણની વાત સાંભળી શેઠ તો અવાક્ બની ગયા. વિચારવા લાગ્યા કે જે હજુ જન્મ્યો નથી, જમ્યા પછી જીવશે એની ખાત્રી નથી, ઉપરાંત એનું પણ તો શુભાશુભ કર્મ બંધાયેલ હશેના? માંય આ ભૂદેવને ફરીથી ભિક્ષા લેવા નીકળવું પડે છે તે કેટલું બધું નિંદનીય કહેવાય.
શેઠે બ્રાહ્મણને કહયું, પંડિતજી, કાલથી ત્રણ જણાની ભિક્ષા લઈ જશો પરંતુ ભીખ માંગશો નહી.
ભૂદેવ ફરીથી ખુશ થતાં થતાં ઘરે આવે છે. હવેથી રોજ એને ત્રણ જણાની ભિક્ષા મળવાથી ભૂદેવ ફરી પાછા પૂર્વવત્ ખુશખુશાલ પત્ની સાથે રહે છે.
એક દિવસ દૈનિક પત્ર વાંચતા એક સમાચાર પર એમની દષ્ટિ પડે છે એમાં લખ્યું હોય છે કે એક સ્ત્રીને બે સંતાન જન્મે છે.
બ્રાહ્મણ ફરી પાછું વિચારે ચડે છે કે કદાચ મારી પત્નીને પણ એક સાથે બે સંતાન અવતરે તો? શેઠે તો ત્રણ જણા માટે ભિક્ષા આપવાનો પ્રબંધ કર્યો છે તો ચોથા માટે, મારે શું કરવાનું ?
આમ લોભ-લાલચના સાતમા આસમાને બિરાજમાન થયેલો બ્રાહ્મણ ફરીથી ખભે ઝેળી લટકાવીને ભીખ માંગવા નીકળી પડે છે.
ફરી પાઇ શેઠની નજર આ ભિક્ષુક પર પડે છે ને બ્રાહ્મણને પૂછમાં ભૂદેવ
૧૩ર

Page #134

જણાવે છે કે “ શેઠ, આપે તો ત્રણ જણાની ભિક્ષા માટે પ્રબંધ કર્યો એનો ઘણો ઘણો આભાર! પરંતુ મારી ગર્ભવતી પત્ની કદાચ બે જોડ્યાં બાળકોને જન્મ આપે તે ? અને ચાર જણા થઇને માટે એ ચોથી વ્યકિત માટે, મારે કંઇક તો ભેગું કરવું પડેને? એટલે જ ભિક્ષા માટે નીકળી પડ્યો છું.”
બ્રાહ્મણની લોભવૃત્તિ ઉપર શેઠ ધિકકાર વરસાવે છે. વિચારે છે કે “આ બિચારો બ્રાહ્મણ ! સારો વ્યાખ્યાતા ને પાઠક હોવા હ્તાંય પોતાના દુર્ગુણોના લીધે લોભ ને લોભમય ભયંકર ખરાબ વિચારધારામાંથી મુક્ત થઇ શકતો નથી.”
માટે જ કહેવાયું છે કે
“पंडित भये मशालथी, बातों करे बताय ओरोंको उजाला करे आप अंधेरे जाय काम क्रोध, मद लोभकी जब लग घर में खाण क्या पंडित क्या मूर्ख, सबही एक समान !"
જ્યારે લોભ માનવીને પકડે છે ત્યારે પંડિત કે મૂર્ખ બન્નેય એક સમાન છે માટે જ કર્યું છે કે લોભ રાક્ષસ કરતાં અને કાળા નાગ કરતાં વધારે ભૂંડો છે.
જીવમાત્રને રહેવાની શિબિરો બે છે.
ચાલવાની, ફરવાની, કરમાવાની, વિકસિત થવાની, જીવવાની, મરવાની, હસવાની, રોવાની, ખાવાની, પીવાની, ગત્યન્તર કરવાની કે નહી કરવાની આદિ ક્રિયાઓ જેમાં વિદ્યમાન હોય તે ચૈતન્ય સ્વરૂપી જીવાત્મા કહેવાય છે. અનન્તાનન્ત વોને ઉત્પન્ન થવાના ૮૪ લાખ સ્થાનો શાસ્રમાન્ય છે એટલે કે - આ સ્થાનોમાં સૂક્ષ્મ નિગોદ - સૂક્ષ્મબાદર, પૃથ્વી - પાણી - અગ્નિ - વાયુ અને બાદર સાધારણ વનસ્પતિ, પ્રત્યેક વનસ્પતિ આદિ એકેન્દ્રિય જીવો, બે - ત્રણ - ચાર ઇન્દ્રિયોવાળા વિકલેન્દ્રિય જીવો, ચારપગા બે પા આકાશમાં ઉડનારા, છતી અને હાથ વડે ચાલનારા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જીવો, સંજ્ઞી અસંજ્ઞી તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય જીવો ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તથા સંમૂર્ચ્છિમ પંચેન્દ્રિય મનુષ્યો, દેવો અને નારકાદિ વો, પોત-પોતાના કરેલા કર્મોના કારણે સુખ-દુઃખ, સંયોગ-વિયોગ, જન્મ-મરણ આદિને ભોગવતાં સ્ટેશનના એક પ્લેટફોર્મથી બીજી પ્લેટફોર્મ ઊપર અને બીજાથી ત્રીજા પ્લેટફોર્મના ઊપર જેમ રખડપટ્ટી કરી રહયાં છે તેનું કારણ શું? અને તેમાંથીજ મુકત થવાનું કારણ શું? આનો નિર્ણય કરીએ તે પહેલા જાણવાનું જરૂરી રહેશે કે
-
૧૩૩
-
-

Page #135

નન્તાના જીવો અનાદિકાળથી બે શિબિરોમાં બહેંચાઈ ગયા છે (૧) મોહરાજાની ઘપણી (શિબિર) (૨) વૈરાગ્યરાજાની છવણી આ શિબિરો (છવણી) અનાદિકાળની છે કેમકે, કોઈનાથી પણ ઉત્પત્તિ વિનાનો સંસાર જ્યારે અનાદિકાળનો છે, માટે જ સર્વથા અને સર્વદા શાશ્વતી સન્તાને ભોગવનાર જીવોને સંસારમાં રખડવાનું અનિવાર્ય છે અને જ્યારે જીવો અનાદિકાળના છે તો મોહરાજા અને વૈરાગ્યરાજાની છવણીઓ પણ અનાદિકાળની હોય તેમાં શંકા શાની? મોહરાજાની છવણીમાં અનન્તાન્ત જીવો છે તો વૈરાગ્યરાજાની છવણીમાં અનન્ત જીવો પોતાના ચરમલક્ષ્યને પ્રાપ્ત કરી સિદ્ધશીલામાં બિરાજમાન છે અને અનેક જીવો ૧૨ - ૧૩ મે ગુણસ્થાને બિરાજમાન છે. કદાચ કોઈને કહેવાનો સમય આવે કે, મોહરાજાની છવણીમાં જ્યારે અનન્તાનન્ત જીવો છે, તો તે છવણી સારી અને શ્રેષ્ઠ હશે? આના જવાબમાં જાણવાનું કે શિકારી ને પ્રત્યક્ષ થયેલા શિકારને ફસાવવાને માટે જીભ માંસના, રોટીના ટુકડા, તથા લોહી ભરેલા પ્યાલાઓને મૂકે છે, અને જીવોને ફસાવે છે, તેવી રીતે, વિનય વિવેક વિનાના, સદ્જ્ઞાન તથા બ્રહ્મજ્ઞાન રહિત ઈન્દ્રિયો મન તથા શરીરના પૂર્ણ ગુલામ બનેલા, ભોગાન્ધ, કામાન્ય, સ્વાર્થાન્ધ, લોભા, ઈર્ષાન્ય, ક્રોધા, માનાર્ધ ઉપરાન્ત, સંસારની માયામાં પોતાના અન્યત્વના કારણે લાચાર બનેલાઓને પોતાની છાવણીમાં પ્રવેશ કરાવવાને માટે એને પ્રવેશ કરેલાઓને કામ તથા ભોગોની સુવિધાઓ આપી સ્થિર કરવાને તથા પોતાના પક્ષમાં રહેવા વાળાઓને માટે માંસભોજન, શરાબપાન, જુગાર, શિકાર, રાત્રિભોજન અનંતકાય અને સભક્ષ્ય ભોજન, પરસ્ત્રી તથા વેશ્યાગમન, લાંગ - ગાંજો - ચરસ - બ્રાઉન સુગરાદિ - અફીણ આદિના સેવનની પૂર્ણ છુટ આપી છે. જીવાત્માને જે ગમે, જે રીતે ગમે અને જ્યારે ગમે ત્યારે બધાય કરવાની છૂટ છે. ખાઓ, પીઓ, નાચો, કૂધ, રાસ-ગરબા અને ડિસ્કોની પદ્ધતિથી નૃત્ય દ્વારા ખુશ રહો. આ પ્રમાણે મનાપતી બધી છૂટછાટો હોવાના કારણે જીવાત્માને મોહરાજાની છવણી પ્રથમ તબકકે ગમી જાય છે, પરન્તુ માંસાદિના લોભના કારણે પાંજરામાં, જાલમાં ફસાયેલા માછલી, કબૂતરા, પોપટ, મયુર ચકલા ચકલી, દેવચકલી, હરણ, સસલા, કૂતરા, ઉદરડા, બીલાડા, વાધ, વરુ, દીપડા, સિંહ આદિ જાનવરોને જ્યારે પોતાની આંખોની સામે કસાઇની છરી દેખાય છે, ત્યારે તેમને ભાન આવે છે કે – માંસાદિના લોભના પાપે વિનાકાળે મૃત્યુના મુખમાં જવાનો સમય અમારા મસ્તક પર આવ્યો છે તેવી રીતે શરાબપાનાદિના નશામાં, વેશ્યા કે પરસ્ત્રીની શેતાન જાળમાં ફસાઈ ગયા પછી જ માનવમાત્રને પણ સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે છે કે અમારી માન્યતા, અજ્ઞાનતા, ઉપરાન્ત, જીભ અને
૧૩૪

Page #136

સ્પર્શેન્દ્રિયની સુંવાળી જાળમાં ફસાઈને અને સર્વથા બેહાલ થઈ ગયા છએ. કેટલાક વૃધ્ધો, વૃધ્ધાવસ્થામાં સાધ્ય, અસાધ્ય, કષ્ટ સાધ્ય રોગ, મહારોગ, બ્લડ પ્રેશર, હાર્ટ એટેક, ઉદારસ, મોટી ઉદરસ, દમ, ડાયાબીટીસ ઉપરાા હાડકા, લોહી, ફેક્સ, ગળા, સ્તનના કેન્સર જેવા મહાભયંકર રોગોમાં ફસાઈને આખોમાંથી આંસુ ટપકાવતા કહેતા પણ હોય છે કે – આવી ચોરાની દુષ્ટબુદ્ધિ અમને ક્યાંથી સુઝે? આ પ્રમાણે આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનમાં બેમોતે મરતાં કેટલાક નરકગતિના અને કેટલાક તિર્યંચગતિના મહેમાન બનવા પામે છે, ત્યાં પરમાધર્મિઓ અને યમદૂતોનો માર ખાતા અને સર્વથા અસહય ભૂખ - તૃષા - ઠંડી - ગરમી ને સહન કરતાં કહેતા હોય છે કે - હે પ્રભો! અમને એકવાર ફરીથી મનુષ્યાવતાર મળી જાય તો હમેશાને માટે મોહરાજાની છવણીનો ત્યાગ કરીશું અને વૈરાગ્યરાજાની છાપણીમાં પ્રવેશ કરી અનન્ત દુઃખોથી પૂર્ણ આ સંસારનો છેદ કરનારા બનીશું. આવી રીતે દુઃખગર્ભિત ભાવના કરતો જીવ પુનઃ માનવાવતારને મેળવવા માટે ભાગ્યશાળી બને છે પણ
જ્યાં સુધી મૂછના વાળ આવતા નથી ત્યાં સુધી જ સીધો-સાદો અને કંઇક ધર્મપ્રેમી પણ બને છે. પરન્તુ જેમ જેમ ઉમદમાં આગળ વધે છે, તેમ તેમ પૂર્વભવના આચરિત પાપ-સંસ્કારોના ચકરાવે ફ્લાઈને મૈથુન અને પરિગ્રહ સંજ્ઞાની ગુલામી સ્વીકારતો જાય છે અને જેમ જેમ મૈથુનકર્મ (સેકસ) ને રંગ ચોલમજીઠિયો થતો જાય છે તેમ તેમ ચૌર્યકર્મપૂર્વક પરિગ્રહ વધારવાની ધૂનમાં ને ધૂનમાં, જંગલો કપાવવાના, કોલસા પડાવવાના, મોટામોટા ઉદ્યોગો સ્થાપવામાં, મગફળી - તલ અને કપાસીઆ પીલવાની મીલો ઉભી કરવાના, જીવતાં પશુઓને માર્યા પછીના મુલાયમ ચામડાના લાયસન્સ લેવાનાં, બિલ્ડર બની મોટી મોટી બિલ્ડીંગો બાંધવાના, પરદેશથી ચરબી મંગાવી ખાવાપીવાની ચીજમાં સેળભેળ કરવાનાં, આદિ વ્યાપારોમાં પૂર્ણ મસ્ત બનીને અગણિત જીવોની હત્યા કરનારો માનવ મરીને ફરીથી દુર્ગતિનો અતિથિ બને છે જ્યાં દખોની પરમ્પર ઉત્તરોત્તર વધારે હોય છે અને આ પ્રમાણે દુર્ગતિ (નરકગતિ અને તિર્યંચગતિ) ના અનેક ભવોમાં અકલ્પનીય અકથનીય અને અશ્રાવ્ય પાપકર્મોને ભોગવતા જીવાત્માની દશા અત્યન્ત અદર્શનીય બનવા પામે
રિવર્તિનિ સંસારે સો નામ શિરો મ” – પ્રતિસમય ભવાન્તર અને ભાવાન્તરશીલ સંસારમાં કોઈપણ જીવ એકેય ગતિમાં સ્થિર રહી શકતો નથી આ ન્યાયે નરન્ગતિના ઘણા જ લાંબા આયુષ્યને તથા તિર્યંચગતિના ગણિત અગણિત આચુખ્યને પૂર્ણ કરી લાખો કકરોડે ભવો પછે પણ ફરીથી માનવાવતારને પ્રાપ્ત કરે
૧૩૫

Page #137

છે ત્યાં માતાપિતાઓના સુસંસ્કારોને લઇ ધર્મની ભાવના રહે છેસાધુ મુનિરાજ ગમે છે, તેમને ભાત પાણી (ભિક્ષા) દેવાના ભાવ રહે છે, પ્રતિકમણાદિ અનુષ્ઠાનોને મનની સ્થિરતા અને શ્રદ્ધાપૂર્વક કરે છે સાથોસાથ વ્યાપાર રોજગારમાં પ્રમાણિકતા અને નીતિમત્તા રાખે છે તથા પરણેતર જીવનપવિત્રતમ બનાવવા માટે ભાવનાશીલ છે તેમ છતાં પણ અપુનંબંધક અવસ્થા સુધી નહી પહોંચેલા જીવોને કિયાનુકાનોમાં માનસિક થકાવટ, શ્રદ્ધમાં ઉણય અને ફળમાં સંદેહ બન્યો રહેતો હોવાથી, પરમાત્માની ભવ્યાતિભવ્ય પ્રતિમા સામે બેઠેલો હોવા છતાં મનમાં શૈર્ય નથી, આત્મામાં ગાંભીર્ય નથી, શરીરમાં સ્વૈર્ય નથી, માળાના મણકા ફરે છે પણ મનજીભાઈ દુકાનમાં, બેંક, ઓફીસ, વ્યાપાર, ચાપાણી તથા નિરર્થક વાર્તાલાપ આદિમાં અને આગામી ભવોમાં જેની સાથે લેશમાત્ર લેવા દેવા નથી, તેવા મહેમાનોની આગતા સ્વાગતામાં પૂર્ણ મસ્ત બન્યો રહે છે. ગુરુદેવોના વ્યાખ્યાન, પ્રવચનનના શ્રવણથી આંશિક જાગતિ અને સાવધાની આવે છે. પરંતુ પૂર્વભવના ઉપાજિત કરેલા રાગ દ્વેષ -મોહ-માયાલોભ- પ્રપંચ આદિ મોહરાજાના સૈનિકો તે જીવાત્માને પોતાની માયાને ચમત્કાર તેવી રીતે બતાવી દે છે જેનાથી ધર્મનો રાગ ધટે છે અને પૌદગલિક રાગ સીમાનીત વધે છે. આ પ્રમાણે અનન્ત કાળયોમાં અનન્ત ભવો પૂર્ણ કર્યા છે. પરન્તુ જન્મ-મરણના ફેરામાંથી મુકત થાય કે થવાય તેવો પુરુષાર્થ જીવને પ્રાપ્ત થયો નથી માટે કર્મોની માયા જાળમાં ફસાઈ ગયેલો જીવ ફરીફરીથી શરીરધારી બને છે. અસ્પી આત્મા કર્મોનો ભોગવટો કઈ રીતે કરશે
કોઈને શંકા થાય કે - આત્મા સ્વયં અરૂપી છે અને કર્મો રૂપી છે તો અરૂપી આત્મા પીકર્મોનો ભોગવટો શી રીતે કરતો હશે? જવાબમાં જાણવાનું કે - ભવ ભવાન્તરોમાં કરેલા કર્મોની વર્ગણાનો સંબંધ અરૂપી આત્મા સાથે ક્ષીરનીરની જેમ આત્માના પ્રતિ પ્રદેશ, નિકાચિતરૂપે થયેલો હોવાથી કરેલા, કરાવેલા આને અનુમોહેલા કર્મોને ભોગવવા સર્વથા અનિવાર્ય છે.
કાર્મણ શરીર (નિકાચિતરૂપે થયેલી કર્મોની સત્તા) રૂપી છે, તેની સત્તામાં ફસાયેલા આત્માને પણ અપેક્ષાએ રૂપી માનવામાં વાંધો નથી તે કાર્મણ શરીરમાં શરીર જાતિનામકર્મ પણ છે. તેને શુભ કે અશુભ જે રીતે ઉપાધુ હશે તે રીતે શરીરની પ્રાપ્તિ તેવા પ્રકારે જ થવા પામશે. તેમ છતાં બારી બારણા વિનાના મકાનની ઉપમાને ધારણ કરતું શરીર કર્મોના ભોગવય માટે સર્વથા અકિંચિત્કાર છે માટે ઇજ્યિજાતિ નામકર્મને લઈ જીવાત્માને શરીરની રચના સાથે જ દ્વાર સમાન ઇન્દ્રિયોની
૧૩૬

Page #138

પ્રાપ્તિ પણ સુલભ બને છે જે સંસારભરના ઇન્દ્રિયોની મર્યાદા માં રહેસા પ્રત્યેક વિષયનું જ્ઞાન આત્માને કરાવવા માટે પૂર્ણ સમર્થ છે, એટલે કે મકાનમાલિક ઉઘડેલી બારીમાંથી પદાર્થોને જેમ ભણી લે છે, તેવી રીતે આત્મા પણ શરીર સાથે લાગેલી ઇન્દ્રિયોના માધ્યમથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં સમર્થ બને છે. વિષયને ગ્રહણ કરવાની શકિત નિયત હોવાથી પ્રત્યેક ઇ ન્દ્રિય પોતપોતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે.
કામભોગ એટલે શું?
પાંચે કર્મેન્દ્રિયોનો સમાવેશ જૈનશાસને સ્પર્શેન્દ્રિયમાં કરેલો હોવાથી આત્માને પ્રત્યેક પદાર્થોનું જ્ઞાન કરાવે, અનુભવ કરાવે તે જ્ઞાનેન્દ્રિયો પાંચની સંખ્યામાં જ છે. અને સંસારભરમાં જેટલા પૌદગલિક પદાર્થો છે. તેમાં કેટલાક પદાર્થો ચક્ષુરિન્દ્રિય (આંખ) નો વિષય બને છે એટલે કે તે પદાર્થોમાં રહેલા રૂપનું ગ્રહણ આંખ દ્વારા જ થશે કેટલાક શ્રવણેન્દ્રિય (કાન), કેટલાક ઘ્રાણેન્દ્રિય (નાક) અને કેટલાક સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષય બને છે. કર્મસત્તા બલવાન હોવાથી વિષયોને ગ્રહણ કરવામાં ઇન્દ્રિયોનો ક્રમ ક્યારેય બદલાતો નથી. જીવ અનાદિકાળથી પુદગલોમાં રચો પચચો હોવાથી જેમ જેમ ઉમ્રનો પરિપાક થશે તેમ તેમ પુદગલોનો સહવાસ પણ કરતો જશે વધારતો જશે. અને તેમાં મસ્ત બનતો જશે. ચક્ષુરિન્દ્રિયથી જોવાયેલા અને શ્રવણેન્દ્રિય થી સાંભળેલા પદાર્થો આંખ કે કાન પાસે આવતા નથી તેમ ક્માં જીવને પૂર્વભવોનો તેવો જ અભ્યાસ હોવાથી જોયેલા અને સાંભળેલા પદાર્થોની કામની ઉતપત્તિ થશે એટલે કે તે પદાર્થોથી માયા લાગશે, વધરો, વધારશે અને પછી તો “ધ્યાયતો विषयान् पुंसः संगस्तेष्वुपजायते.” આ કારણે જોયેલા અને સાંભળેલા પદાર્થોને ભોગવવા માટે ની આશા, તૃષ્ણા, માયા લાગશે. અને નાક, જીભ અને સ્પાન્દ્રિયથી તે પદાર્થોને ભોગવશે. આમાં ઇન્દ્રિયવરણીય કર્મોના ક્ષયોપશમ જેટલા પ્રમાણમાં થયેલો હશે તેટલી માત્રામાં ઇન્દ્રિયો પોતાના વિષયોને ગ્રહણ કરશે.
જીવ અને કર્મો અનાદિકાળથી સાથીદાર છે. છઠ્ઠાં પરસ્પર આપ અને નોળિયાની જેમ કટ્ટર વૈરી પણ છે. આ પ્રમાણે બંનેના ખેલ તમાશામાં કોઇક સમયે કર્મોને હરાવીને જીવ આગળ વધે છે ત્યારે તેની ક્ષયોપશમની શકિત પણ વધે છે. આ કારણે જ ક્ષયોપશમ, ચૈતન્યરૂપી આત્માનો ધર્મ છે. જ્યારે શરીર, ઇન્દ્રિયો, મન અને જડાત્મક મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના કારણે પ્રાપ્ત થયેલી દુર્બુદ્ધિ જડ છે આ પ્રમાણે કરેલા કર્મોના વિપાક (ફળાદેશ) ને ભોગવવા ને માટે ઇન્દ્રિયોના માધ્યમથી આત્મા સમર્થ બનવા પામે છે. અને સુખ દુઃખ નો અનુભવ કરે છે મતલબ કે
૧૩૭

Page #139

સુખ દુઃખનો અનુભવ જડાત્મક ઈન્દ્રિયોને નહી પણ આત્માને થાય છે જેમકે - શ્રીખંડના વાસણમાં પડેલા ચમચાને તેના રસ સાથે કંઇપણ સંબંધ નથી તેવી રીતે ઈન્દ્રિયોના માધ્યમથી કર્મો ભલે ભોગવાય. તો પણ સુખદુઃખનો અનુભવ ઈન્દ્રિયોને નહી પણ આત્માને થાય છે તે સૌને અનુભવમાં ઉતરી જાય તેવી વાત છે. આ પ્રમાણે મોહરાજાની ઘપણી (શિબિર) માં ફસાઈ ગયેલો જીવ ફરી ફરી કર્મોને કરે છે. ભોગવે છે. નવા બંધાતા કર્મોમાં મૂળ કારણ શું?
તત્વાર્થ સૂત્રમાં, મિથ્યાદર્શન - અવિરતિ - પ્રમાદ - કષાય અને મન - વચન - કાયા ની વક્રતા. આ પાંચ કારણો કહયાં છે, જે પરસ્પર એકબીજાના કાર્યકારણ રૂપમાન્ય છે. જેમકે - જ્યાં મિથ્યાદર્શન છે, ત્યાં અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાચ અને યાંગ રહેલા જ છે. વિપરીત ક્રમે પણ જ્યાં મન - વચન અને કાયામાં વકતા છે ત્યાં કષાયોની હાન્જી શી રીતે નકારી શકાશે? કષાયોની ધનમાં ભાનભૂલેલો આત્મા પ્રમાદી હોય છે અને પ્રમાદીને માટે ૧૮ પાપસ્થાનકોના દ્વાર ઉઘાડા રહે છે. અને જે અવિરતિવાળો છે. તેના ભાગ્યમાં સમ્યકત્વ, સમકિત ક્યાંથી હોય? કદાચ પ્રાપ્ત થયેલું હોય તો તેનું વમન થતાં કેટલી વાર લાગશે? માટે જ આત્મન્નતિ, આત્મકલ્યાણ, મોક્ષની પ્રાપ્તિ આદિ માટે અવિરતિનો ત્યાગ કરવો ઉપાદેય માર્ગ છે. કેમકે, જેમ જેમ પાપોના માગ બંધ થતા જશે, તેમ તેમ, આત્મામાં સમ્યજ્ઞાનનો પ્રકાશ વધશે અને આવી દશા મેળવ્યા પછી તેના કષાયો, પ્રમાદ અને વક્રતા ધામાં પડતાં જશે. આ કારણે ૧૮, પાપસ્થાનકો જાણવા, સમજવા અને ત્યાગકરવા, આનું નામ સમ્યક ચારિત્ર છે. પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ, કોધ, માન, માયા અને લોભને સમજી લીધા પછી હવે આગળ વધીયે.
૧૦ રાગ પાપ - ૧૮ પાપસ્થાનકોમાં દશમું પાપ રાગ નામનું છે જેના પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત રૂપે બે ભેદ છે. પંચ મહાવ્રતધારી, તપસ્વી, ઈન્દ્રિયદમન કરનાર અને જીવમાત્રના હિતેચ્છુ ગુરુદેવો પ્રત્યે, અરિહંત પરમાત્માઓ પ્રત્ય, અહિંસા, સંયમ,અને તપોધર્મની આરાધના કરવાવાળાઓ પ્રત્યે, જે રાગ હોય તે પ્રશસ્ત રાગ કહેવાય છે, આનાથી વિપરીત જ રાગ છે, તે અપ્રશસ્ત કહેવાશે. યદ્યપિ ઉપર પ્રમાણેના બંને રોગો કેવળજ્ઞાન મેળવવા માટે બાધક જ છે. તો પણ જ્યાં સુધી આત્મામાં અપ્રશસ્ત રાગને છેડી દેવાની ભાવના, અને તેનો ત્યાગ કરવાનો પ્રયત્ન પ્રારંભ કરવામાં ન
૧૩૮

Page #140

આવે ત્યાં સુધી પ્રશસ્ત રાગનો ત્યાગ કરવામાં, જેની પૂર્તિ ન કરી શકાય તેવી હાનિનો આત્માને સામનો કરવો પડશે.
આઠે કર્મોમાં મેહનીયકર્મની શકિત અતીવ જોરદાર હોવાથી, પ્રચ્છન્ન કે પ્રગટરૂપે પણ મોહકર્મના નશામાં જીવમાત્ર ફસાયેલો હોવાથી શુદ્ધ, શુભ કે વ્યવહાર ને સામે રાખી કરાતી ક્રિયાઓમાં પણ મોહકર્મની ચેષ્ટાઓ ચમકયા વિના રહેતી નથી. આ કર્મને શરાબપાનની ઉપમા હોવાથી, તેનું શાસન, દેવ - દેવેન્દ્ર નાગેન્દ્ર બ્રહ્મન્દ્ર વાસુદેવ, પ્રતિવાસુદેવ અને ભાવસંચયની મર્યાદામાં પ્રવેશ ન પામેલા મુનિરાજ, તપસ્વીયો, ધ્યાનિયો - યોગી - મહાયોગી - હઠયોગી આદિ વિશિષ્ટ વ્યકિતઓમાં પણ સૌને પ્રત્યક્ષ છે. આ મોહકર્મને રાગ અને દ્વેષ નામે પ્રચંડ શકિત સમ્પન્ન બે સેનાપતિઓ છે. ક્રોધ - માન - માયા - લોભ નામે દુય સુભટો છે. જે વૈરાગ્યરાજાની છવણીમાં પ્રવેશ કરી ગયેલાઓને, પાઇ પોતાની છવણીમાં લાવી મૂકે છે.
સ્ત્રી સૈનિકો પણ અત્યન્ત બળવત્તા હોવાથી ગમે તે રીતે પણ સાધકને ચલાયમાન કરી, 'ઈતો ભષ્ટ તતો ભ્રષ્ટ કરી દેવામાં સમર્થ છે. ૧૧ મે ગુણસ્થાનકે કાળી નાગણ કરતાં પણ, ભુંડામાં ભુડી જે મોહકર્મની ૨૮ પ્રકૃત્તિઓ છે તેમાંની એકાદ પ્રકૃતિ પણ જીવાત્માને ચલાયમાન કરતાં આબના પલકારે નીચે પટકી દેવામાં વાર કરે તેમ નથી તથા ગુરૂકૃપા વિનાના, સ્વાધ્યાય અને તપ વિનાના વૈરાગીની દશા દયનીય બનાવી છે. આવી રીતે મોહરાજાના સૈનિકોએ કોઇ. ને કોધમાં, કોઈને અભિમાનમાં, એકાદને માયામાં, લોભમાં, રાગમાં, દ્વેષમાં, જ્યારે અમુકોને વેદોદયમાં, બીજાઓને હાસ્ય, ભય, શોક, જુગુપ્સામાં તો કોઈને જાતિ, કુળ, ઐશ્વર્ય આદિ મસ્થાનોમાં, કોઇને સ્નેહ રાગ, કામરાગમાં તો બીજાને દષ્ટિરાગમાં એવી રીતે ફસાવી દીધા છે કે તેમાંથી બહાર નીકળવું પણ સુદુષ્કર છે. ચંડકૌશિક નાગરાજને ક્રોધમાં બેભાન બનાવ્યા છે. બાહુબલિજીને અભિમાનના ચાવે ચડાવી મૂક્યા છે. કંડરિક મુનિને જીભના સ્વાદમાં લપટાવ્યા છે.
કામ ગજેન્દ્રને વેદોદયમાં, ઈલાચીપુત્રને રાગમાં અને જમાલિને કદાગ્રહમાં ફસાવી મૂક્યા છે. આ કારણે જ રાગ નામનો સુભટ અને તેનો પરિવાર, જીવમાત્રની ચારે તરફથી દ્િ ગોતવામાં ઉભે પગે તૈયાર છે. જેટલી શકિત રાગની છે તેટલા
૧૩૯

Page #141

પ્રમાણમાં દુષની પણ છે, તેમ માં, વૈષ કરતાં રાગ વિશેષ બળવાન હોવાથી, ગમે તેવા વૈરાગી ને, વૈરાગ્યની ભાવનાવાળાને, કોઈને દ્રવ્યથી, કોઈને ભાવથી, અને કોઈને દ્રવ્ય ભાવ ઉભયથી પણ ચલાયમાન કરી નાખે છે. રાગની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે
"रजति आत्मानं मोहोदयो मोहोदीरणा चेति रागः रज्यति वाऽऽत्मा स्वयमेव पूर्वकृतकर्मोदयेनेति रागः"
સારાંશ કે, શરાબના નશા જેવા મોહકર્મના ઊદયથી અને તેની ઉદીરણાથી પણ આત્મામાં રાગના અંકુરા ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા પૂર્વભવના કરેલા કર્મોના ઉદયથી. આત્મામાં જે ચંચલતા આવે છે, તે રાગ છે પૌદગલિક પદાર્થો વડે તથા તે પદાર્થોને મેળવવાને માટે આત્મામાં જે ભાવ તથા વિકૃતિ જાગે તે રાગ છે. સ્થિર થયેલા પાણીના ધાને (કુંભને) થોડી ઠોકર વાગતાં પણ પાણી ડોળાઇ જાય છે. તેમ રિથર સ્વભાવી આત્મામાં જે ચંચલતા, અસ્વૈર્યતા દેખાય છે તેનું મૂળ કારણ રાગ છે. દશાસ્ત્રીય ભાષામાં રાગની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે છે. (૧) રાગ રક્તા જીવાભિગમસૂત્ર ૧૯૩).
સ્ફટિક પત્થરની મૂર્તિ સ્વચ્છ અને સફેદ છે જે તેનો સ્થાયી ભાવ છે. પરન્તુ તેની પાછળ ગમે તે રંગનું પુષ્પ મૂકીએ તો સ્ફટિકમાં પણ તે રંગ સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે છે. જે વૈકારિક ભાવ કહેવાય છે. વસ્તુમાત્રને સ્થાયી ભાવ સ્થિર નહી રહેવામાં નિમિત્ત કારણો પણ શકિત સમ્પન્ન હોય છે. તેવી રીતે શુદ્ધ, નિર્મલ, નિરંજન, નિરાકાર આદિ સ્વરૂપ, અનન્ત શકિતના માલિક આત્માને પણ જુદી જુદી લેશ્યાઓનો, વિચારધારાઓનો, માનસિક પરિણામોનો, રંગ લગાડનાર રાગ છે. આનાથી ધૈર્ય - વૈર્ય - ગાંભીર્ય - ઔદાર્ય, શૌર્યાદિ સ્થાયીભાવો ચિરસ્થાયી બની શકતા નથી જેમ આકાશમાં રહેલા વાદળો, હવાના કારણે બદલાઈ જતા વાર લાગતી નથી. તેમ પૂર્વકૃત ઋણાનુબંધ, માયાનુબંધ આદિના કારણે માતા-પિતા, ભાઈ-ભાભી, પુત્ર પરિવાર અને મિત્રમંડળી આદિની પ્રાપ્તિ પણ તેવા પ્રકારની થતી હોવાથી આત્મા પોતાના સ્થાયી ભાવનેટકાવી શકતો નથી. અન્યથા સમાધિસ્થ અને સામાયિક ભાવમાં સ્થિર થવાની ભાવનાવાળો સાધક, પોતાની સાધના અવસ્થામાં આંખના વેળા શામાટે ફેરવતો હશે? બોલવાની ચેષ્ટ કે બીજાને સાંભળવાની કે સંભળાવવાની
૧૪૦

Page #142

ચેષ્ટા, હાથપગના ઇશારા, સંકેત અથવા વિના કારણે પણ, હાથપગ ઉંચા-નિચા કરવાના ભાવ શામાટે રાખતો હશે? સારાંશ, કેવળ ૪૮, મિનિટને માટે, અતિ ઉચ્ચસ્થાનને પ્રાપ્ત કરાવનારી સામાયિક (દેશવિરતિ ચારિત્ર) ને અરિહંત, સિદ્ધ અને ગુરુદેવની સાક્ષીએ સ્વીકાર્યા પછી પણ સાધકને બોલવામાં, જોવામાં, સાંભળવામાં તથા ઔદા ચિક ભાવમાં સરકી જ્વામાં રાગ વિના બીજુ કારણ કર્યું? માટે જ ચંચલ નેત્રને, કાનને, જીભને કે મનજીભાઇને સામાયિક દરમ્યાન મૌન આપી શકતો નથી. ધર્મધ્યાનના ઉડામાં ઉંડા તત્વો જાણે છે. ચર્ચે છે, ઉપદેશે છે પણ પોતે અમલમાં મૂકી શકતો નથી. ચર્ચામાં બીજાને હરાવી શકે છે પણ પોતે પોતાના દોષોને હરાવી શકતો નથી, ભગાડી શકતો નથી. આમાં દૂધમાં ચાની માફક આત્મા ના પ્રતિપ્રદેશે વ્યાપક બનેલા રાગનો આ પ્રભાવ છે, તેને માન્યા વિના છુટકો નથી. (૨) રૂપાધાક્ષેપનનિાિિવગા રા: (આવશ્યક સૂત્ર - ૬૨)
-
આત્માને જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવે તે જ્ઞાનેન્દ્રિયોની સંખ્યા પાંચની છે. કર્મેન્દ્રિયોનો સમાવેશ, જૈનશાસને સ્પર્શેન્દ્રિયમાં કર્યો છે અન્યથા, તેમની સંખ્યાનું પ્રમાણ રહેવા પામશે નહી. જ્ઞાનેન્દ્રિયોના વિષયો સર્વથા નિયત હોવાથી કોઇપણ જાતની ગરબડ અનાદિકાળના સંસારમાં થઇ નથી. અને પુરુષ વિશેષ ના હજારો પ્રયતો કરવા છતાં પણ થવાની નથી લૌકિક કે લોકોત્તર માનવોને, તથા ઇન્દ્ર-ઇન્દ્રિણીઓ, દેવદેવિઓને પણ શીત-ઉષ્ણ-સ્નિગ્ધ-રુક્ષ, ગુરૂલપુ, મૃદુ અને કઠોર આદિ પ્રકારના સ્પર્શનું જ્ઞાન સ્પર્શેન્દ્રિય વિના મધુર, આમ્લ, કટુ, કષાય અને તિકત આદિ રસોનું આસ્વાદન રસનેન્દ્રિય વિના, દુર્ગન્ધ અને સુગન્ધનું જ્ઞાન ધ્રાણેન્દ્રિય વિના શ્વેત, નીલ રક્ત હરિત અને પીત આદિ વર્ણોનું જ્ઞાન ચક્ષુરિન્દ્રિય વિના તથા સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર શબ્દોનું જ્ઞાન શ્રવણેન્દ્રિય વિના થવાનું નથી જ આ પ્રમાણે કામ અને ભોગોના વિષયો ૨૩, ની સંખ્યામાં છે. મતલબ કે વિશ્વભરમાં શબ્દ-રસ-ગંધ અને સ્પર્શ વિનાનો એકપણ યુદગલ, પરમાણુ કે સ્ફન્ધ નથી. તેમજ સમસ્ત યુદગલોને ગ્રહણ કરવા માટે પાંચે જ્ઞાનેન્દ્રિયોથી બીજી એક પણ ઇન્દ્રિય નથી. તેથી કરેલા પુણ્ય અને પાપકર્મોના ભોગવટામાં આ વિષયો જીવાત્માને સ્પર્શ કરનારા બનવા પામે છે.
બારી બારણા વિનાનું મકાન જેમ કોઇને પણ કામમાં આવતું નથી, તેમ ઇન્દ્રિયો રૂપી બારીઓ વિનાનું શરીર પણ શા કામનું? “મોશાયત શરીરમ આમાં શરીર એટલે સ્પર્શેન્દ્રિય સમવું. જન્મજન્મના ફેરા ફરતા જીવાત્માએ જે
૧૪૧

Page #143

શુભાશુભ કર્મો કર્યા છે. તે ભોગવ્યા વિના બીજો માર્ગ નથી, માટે ઇન્દ્રિય જાતિ નામકર્મને લઈ જીવમાત્રને ઈન્દ્રિયોની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને ઇન્દ્રિયાવરણીય કર્મોના ક્ષયોપશમના કારણે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની અભ્યાધિક શકિત પ્રાપ્ત થાય છેમતલબ કે ઈન્દ્રિયો જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં કરણ છે, સાધન છે, જ્યારે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ જીવ સ્વયં જ સ્વકીય ક્ષાયોપથમિક શક્તિ વડે કરનાર છે. તેમાં પણ આંખથી દષ્ટ પદાર્થો અને કાનથી શ્રત શબ્દોથી, કામની ઉત્પત્તિ થતાં જીવને તે તે પદાર્થો પ્રત્યે રાગ વિશેષ રાગ અને તેમને મળવાની તીવ્રચ્છ થાય છે. પરન્તુ દષ્ટ પદાર્થોનાં અને સાભળેલા શબ્દોના ભોગમાં બંને ઇન્દ્રિયો અકિંચિકર છે. કેવળ જીવને તોફાને ચઢાવી. આધ્યાત્મિક ધ્યાન, જાપ, પૂજા અને કાયોત્સર્ગથી ચલાયમાન કરી જોયેલા અને સાંભળેલા પદ્ગલિક પદાર્થોને ભોગવટામાં લેવા માટેનો તીવ્રનુરાગ ઉત્પન્ન કરાવવામાં, આ બંને આંખ અને કાન ઈન્દ્રિયો પૂર્ણ સકળ બને છે. હવે તે કામોને ભોગવવા માટે નાક, જીભ અને સ્પર્શેન્દ્રિયો પોતપોતાના કામે લાગી જાય છે. આ પ્રમાણે ઈન્દ્રિયોના ૨૩ વિષયોના ભોગોથી આત્મા સુખદુઃખ નો અનુભવ કરે છે. તેમ માં પાપકર્મોને ઉદય વધારે હોય તો પાંચ ઇન્દ્રિયો ના વિષયો, અણગમતા અને પુણ્યકર્મોનો ઉદય વધારે હોય તો, મનગમતા સ્પર્શી, રસો, ગન્ધો, વર્ષો અને સ્પર્શોની પ્રાપ્તિ થાય છે. અનાદિકાળના સંસાર માં અનન્તાનજો કર્મોથી આવૃત આત્માને કરેલા કર્મોથી ઉત્પન્ન થયેલા કામો અને ભોગોની રમણતા જ કર્મવિપાકનો ફળાદેશ છે જેને ભોગવ્યા વિના બીજો માર્ગ નથી.
એક ભવનો ત્યાગ કરી બીજે શરીરવતાર પ્રાપ્ત કરવા માટે જે સમયે જીવાત્મા માતાની કુક્ષિમાં આવે છે ત્યારે પણ, કમો અને ભોગો સત્તામાં રહેલા જ હોય છે. પરન્તુ તેને ભોગવવા માટે ઇન્દ્રિયોમાં સશકતતા પ્રાપ્ત થયેલી ન હોવાથી આત્મા અસમર્થ બને છે, અસમર્થ એટલે કામભોગોની માયાનો અભાવ નહીં પણ તેના ભોગવટમાં ઇન્દ્રિયોની અસમર્થતા જાણવી ઉમ્ર વધવાની સાથે જેમ જેમ ઇન્દ્રિયોમાં કામભોગની શકિત વધતી જાય છે તેમ તેમ પાંચે ઈન્દ્રિયોના વિષયો પ્રત્યે રાગ વધતો જાય છે. એટલે કે રૂપ, રસ, ગબ્ધ, સ્પર્શ અને શબ્દોથી ઉત્પન્ન થયેલી પ્રીતિ, પ્રેમ, સ્પૃહા, ઝંખના ના પરિસ્પંદો આત્મામાં થાય છે તે રાગનું જ પરિણામ છે ફળ છે. આ રોગ સર્વથા નવો જ થાય છે. તેમ નથી, પરંતુ આત્માના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં મોહકર્મના ફન્ધો અનાદિકાળથી વિદ્યમાન છે. તેમાં રાગની વિદ્યમાનતા પણ નકારી શકાય તેમ નથી આ કારણે જ બે માસનો, બે વર્ષનો બાલુડો આંખ ખુલ્લી રાખીને સંસારને, સંસારની માયાને ટગર ટગર જોતો જ હોય
૧૪૨

Page #144

છે. તેમાં પૂર્વોપાર્જિત રાગનો જ ચમત્કાર સૌને પ્રત્યક્ષ છે. (૩) : IITમૂતિરૂપવત્ દ્રા વતિતમનામ મેઃ (અન વ્યા. ૬૬)
અર્થાત્ દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી મૈથુનકર્મના બે ભેદ છે. દ્રવ્ય મૈથુન (સંભોગ મૈથુન) માટેની અનુકૂળતા પ્રાપ્ત થાય કે ન પણ થાય પરન્તુ પાંચે ઈન્દ્રિયોના વિષયોના ભોગવટામાંથી ઉત્પન્ન થયેલો અને વધેલો રાગ સ્વયં ભાવમૈથુન છે પ્રભાકરણ આગમમાં મૈથુનના જે પર્યાયો વર્ણવ્યા છે તેમાં વીસમો (વિશતિતમો) પર્યાય રાગ છે. માટે જ પકખીસૂત્રમાં “સારૂવારે બંધા પાસાઇi પવિચાર?” ઇન્દ્રિયોના વિષયમાં ઉત્કૃષ્ટ રાગ તેને પવિચારણા કહે છે. એટલે કે ભોગાતિરેક ભાવમૈથુન છે, તત્વાર્થ સૂત્રમાં જેને પ્રવિચાર કહયો છે. (४) पित्रादिषुस्नेहो रागः (प्रश्नव्याकरण १३७)
આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ આત્માના એકાન્ત શત્રુ સદશ રાગના કારણે સાધક આત્માને માતા-પિતા અને પુત્ર પરિવાર પર, સ્નેહની અતિરેકતા થાય અને અવસર મળતા આ રાગ, અમુક વ્યક્તિ સાથે કામરાગ અને અમુક સાથે દષ્ટિરાગ કરાવીને જ્ઞાનાત્માને પણ જ્ઞાનમાર્ગથી નીચે પાડી દે છે ... “જ્ઞાનસ્થ કર્ન વિતિ આવું જ્ઞાન અને તેનું પાપોના દ્વાર બંધ કરવા રૂપ સમ્યફચારિત્ર, આત્મામાં પરિપકવ થતું નથી કે, પરિપક્વતા લાવવા દેતું નથી, તેમાં મૂળ કારણ રાગ છે. કામરાગ અને સ્નેહરાગ કરતાં દષ્ટિરાગ ભયંકરમાં ભયંકરપે ખરાબમાં ખરાબ એટલા માટે છે કે કામરાગ અને સ્નેહરાગ તો ધાર્મિકતા ના કારણ પણ બની શકે છે. પરન્તુ દદૃષ્ટિાગ કદાપિ કોઇના માટે પણ ધર્મોત્પાદક બનતો નથી. માટે જ “ામ૨/દાગી ષરનિવરિ” અર્થાત્ જે વ્યકિતમાં કામરાગ કે સ્નેહરાગ થયા હોય તે યદિ ધાર્મિક હશે કે ધર્મની ભાવનાવાળો હશે તો આપણને પણ ધર્મના માર્ગે લઈ જવા સમર્થ બનશે. પરન્તુ દષ્ટિરાગમાં ધર્મ નથી, ધાર્મિકતા નથી, માટે આવા રાગને પાપ કહયુ છે. “ષ્ટિપાતુ પાપીયાન' ઉપરના વિવેચનથી સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે કે આત્માનો પરમ શત્રુ રાગ છે. માટે, તેનો ત્યાગ કરવો એ ધર્મ છે.
“રાગ પાપ સમાપ્ત
૧૪૩

Page #145

૧૧ દ્વેષ પાપ
૧૮ પાપસ્થાનકોમાં ૧૧ મું પાપ દ્વેષ નામે છે. ધાતુપાઠના બીજા ગણના “દ્રિષાંક્ અપ્રીતૌ” ધાતુથી દ્વેષ શબ્દ બનવા પામ્યો છે.
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્ર તથા તેમના ભેદાનુભેદો જ સચ્ચિદાનન્દ આત્માની અનન્ત શકિત કહેવાય છે. છઠ્ઠાં - મિથ્યાજ્ઞાન - મિથ્યાદર્શન અને નિથ્યાચારના કારણે દબાઇ ગઇ છે. આ શકિતના આાદક મિથ્યાત્વને ઉપમિત કરવા માટે, બંદુક (રિવોલ્વર) અથવા આધુનિક વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા શોધાયેલા અણુબોંબ આદિ સર્વ વિનાશક શસ્રો હાથમાં રહેવા છ્તાં શરીરનો એક પણ પુરુષાર્થ, આત્મશકિતના એક અંશને પણ પ્રાપ્ત કરાવી શકે તેમ નથી કેમકે શરીર અને આત્મા સર્વથા ભિન્ન ભિન્ન છે. અનાદિકાળથી જન્મ-મરણ કરતાં કરતાં, નરકગતિમાં સંખ્યાત - અસંખ્યાત ભવ દરમ્યાન પરમાધામી યમદૂતોનો પેટ ભરીને માર ખાતા ખાતા કૃતકર્મો જેમ જેમ નિર્જરિત થતાં જાય તેમ તેમ ગુરુકૃપા અને મનન શકિતની સાથે સાથે સાત્વિક ભાવ પણ ઉત્પન્ન થાય છે, વધે છે. તેના કારણે જીવનના છેલ્લા શ્ર્વાસ સુધા સાથે રહેનારા, માટે જ આત્માના હાડવૈરી બનેલા અનન્તાનુબંધી ક્રોધ
માન
માયા અને લોભ પણ થોડા ઘણા અંશે ઉપશમત થાય છે. જે સમ્યગ્ દર્શનની પ્રાપ્તિનું (સમ્યગ્ દર્શન પ્રગટ થવામાં મૂળ કારણ છે અનન્તાનુબન્ધા કષાયનો ઉપશમ, ક્ષયોપશમ અને ક્ષય થવાથી અનુક્રમે ઔપશમિક, ક્ષાયોપશમિક અને ક્ષાયિક સમ્યકત્વરૂપ આ ત્રણે શકિતઓ જે આત્માના મૂળ ખજાનારૂપ છે તેનો પ્રાદુર્ભાવ આત્માની પુરુષાર્થ શકિત વડે થાય છે. આઠે કર્મોમાંથી મોહનીય કર્મને ઘેડી ને શેષ કર્મોનો ઉપશમ થતો નથી પરન્તુ ક્ષય કે ક્ષયોપશમ થાય છે. જ્યારે અજબ ગજબ શકિત સમ્પન્ન મોહકર્મની ઉપશમ જૈનશાસનને માન્ય છે. મતલબ કે જાગૃત આત્મા પોતાની અદમ્ય ઔપશમિત શક્તિના માધ્યમથી તોફાને મહાતોફાને ચઢેલા, ચઢાવેલા મોહકર્મને પણ દખાવી શકે છે, ઉપમિત કરી શકે છે. ગુરુકુળવાસ સ્વાધ્યાય, તપ અને ત્યાગના સુસંસ્કારો આત્મમામાં જેમ જેમ વધે છે, વધારાય છે તેમ તેમ મોહકર્મનું જોર ઘટે છે મંદ થાય છે. અને પ્રાણાતિપાત (હિંસાના સંસ્કારો, મૃષાવાદ (જૂઠ પ્રપંચના સંસ્કારો) અદત્તાદાન (ચોરી કરવાના સંસ્કારો) મૈથુન (અધાર્મિક સજાતીય કે વિજાતીય કુકર્મના સંસ્કાર) અને દ્રવ્ય તથા ભાવ પરિગ્રહના મોટા પાપો પણ વધતા જાય છે. અથવા પોતે જ યથાશકિત અલ્પાંશે કે સર્વાશે ખસેડી દે છે ત્યારે સમ્યગ્ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર સ્વરૂપ સૂર્ય પણ પૂર્ણકળાએ
-
-
૧૪૪

Page #146

વિકસિત થતાં કેવળજ્ઞાનની ભૂમિકામાં જીવાત્માને પ્રવેશ સુલભતમ બને છે.
પરન્તુ ઉપર પ્રમાણોની આત્માની શકિતનો વિકાસ સધાયો ન હોય ત્યારે મિથ્યાત્વનું જોર વધે છે અને આત્માને પોતાના ચમાં ફસાવી દે છે, અને ચીકાસમાં ફસાયેલી માખીની જેમ, આત્મારામ પણ કિંકર્તવ્યવિમૂઢ બનીને સંસારની માયામાં ફસાય છે, ત્યારે માનવમાત્રનું મન, હૃદય, ઇન્દ્રિયો, અને બુદ્ધિ પણ સ્વાર્થપૂર્ણ થાય
(નોંધ) અત્યારના વ્યવહારમાં સ્વાર્થ નિન્દનીય અર્થમાં ઉપયુકત થાય છે. જેથી આત્મા આદિનો કુત્સિત, નિન્દનીય, પરવંચક, હાત્મક, ઘાતક અને મારક અર્થમાં વ્યાપાર કરવો તેને સ્વાર્થ કહેવાય છે. જે સંસારવૃદ્ધિનું મૂળ કારણ છે. જ્યારે સ્વાર્થનો અર્થ સ્વ આત્માના હિતસાધક પુરુષાર્થને સૂચિત કરનાર સ્વાર્થ છે. માટે ભૌતિકવાદના અર્થને સાધવામાં જ્ઞાનરહિત આત્મા સ્વાર્થાન્ય કહેવાય છે. આવી વ્યકિતના રોમેરોમમાં સ્વાર્થી ભાવનાનું પ્રાચુર્ય હોવાથી તેની વેશ્યાઓ, વિચારધારાઓ અને પરિણતિઓ ક્યારે પણ સ્થિર રહેતી નથી. પરિણામે. તેનું મન એક જ વ્યકિત કે પદાર્થમાં સ્થિર નહીં રહેતા, આજના ગમતા વ્યકિતઓ અને પદાર્થો આવતી કાલે શત્રુતુલ્ય લાગશે. અને ગમે તે સદષ્ટ કારણે થયેલા આજના શત્રુઓ, તથા અણગમતા પદાર્થો, આવતી કાલે ગમતા થઈ જશે અથવા, એક જ વ્યકિતની અમુક વાતોમાં રાગલાવે છે, તો તેની બીજી વાતોમાં વૈષ પણ છે આવી રીતે રાગ અને દ્વેષના ચકરાવે ચડેલા માનવને કઈ વ્યક્તિ કયારે ગમશે? અને ક્યારે નહીં ગમે? તેનો નિર્ણય કરવો મુશ્કેલ છે. અથવા પૂર્વક કર્મોને લઇ એક વ્યકિત પ્રત્યે રાગ છે અને તેનાથી પોતાનો સ્વાર્થ સદાઇ ગયા પછી, તેના પ્રત્યે દ્વેષનો પ્રાદુર્ભાવ થતાં પાર નથી વ્યકિત એક જ છે, પણ પોતાના સ્વાર્થના કારણે ભાવો બદલાતા રહે છે. પાંચ મિનિટ પહેલા માનસિક જીવનમાં એનાથી સ્વાર્થ સાધવાનો હતો ત્યારે રાગ આવ્યો અને મિત્રતાનું, આત્મીયતાનું, પ્રદર્શન કરી તેનાથી સ્વાર્થ પૂર્ણ થતાં જ આંખમાં વૈષના પરમાણુઓ ભરાઈ જાય છે. આ કારણે જ રાગ અને દ્વેષ, આત્માના સ્થાયીભાવ બની શકતા નથી પરનુ વૈકારિક ભાવો હોવાથી, તેટલા સમય પૂરતુ સજ્ઞાનનું પરિણમન અસલ્તાનમાં થઈ જાય છે અથવા, તેમાં યદિ અનન્તાનુબંધના રસનું મિશ્રણ થઈ જાય, તો મહાપુરુષાર્થે પ્રાપ્ત થયેલા સમ્યજ્ઞાન સાથે સમ્યમ્ દર્શન પણ હાથ તાળી દેતાં વાર લગાડે તેમ નથી.
ગળામાં પહેરેલી સોનાની ચેનમાં યદ્યપિ બધી કડીઓ જુદી જ હોય છે,
૧૫

Page #147

તો પણ સોની (સુવર્ણકાર)ના પ્રયોગ વિશેષથી તે બધા એક ચેનમાં સમાઈ જાય છે. પણ તેમાંથી એક જ કડી નીકળી જાય તો આખી ચેનને ખોવાઈ જતાં વાર લાગતી નથી. તેવી રીતે મોહમિથ્યાત્વના પ્રયોગ વિશેષથી આત્માએ પણ ૧૮, પાપસ્થાનકોને ઉપાર્જન કર્યા છે માટે તે પાપસ્થાનકોમાં રાગ અને દ્વેષ નામના બે પાપોની સત્તા પણ સ્વીકાર્ય છે. કેમકે - તે બંને લંગોટિયા મિત્ર છે. આ કારણે જ જ્યાં રાગ હોય ત્યાં પ્રકારાન્તરે પ્રત્યક્ષ કે પ્રચ્છન્ન રૂપે પણ દ્વેષ હોય જ છે. અને આ બંનેની હાજરીમાં ક્રોધ - માન - માયા અને લોભ પણ નકારી શકાય તેમ નથી સાથે સાથે પ્રાણાતિપાતાદિ પાપ પણ અલવિદા થઈ શકતા નથી. તેથી રાગ જેમ પાપ છે તેમ ષ પણ પાપ છેમહાપાપ છે જે માનવ જીવનના સત્કાર્યોને, સ્વાધ્યાયને તપ ત્યાગને નિષ્ફળ બનાવી દે છે. શાસ્ત્રકારો દ્વેષની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે કરે છે. ૧ ષડપ્રીતિ લક્ષણઃ (આવશ્યક સૂત્ર ૮૪૮)
આવશ્યક સૂત્રમાં વૈષને અપ્રીતિલક્ષણ કહયો છે. જ્યારે ત્યારે પણ સાધકમાં સામેવાળી વ્યકિત કે ભૌતિક પદાર્થો પ્રત્યે અપ્રીતિ - નફરત, ધૃણા, અણગમો આંખમાં લાલાશ અને જીભમાં કડવાશ દેખાય તો સમજી લેવું સરળ રહેશે કે - તે સાધક અત્યારે ધર્મના કે વ્યવહારના વેષમાં હશે તો પણ તે સમય પૂરતો વૈષનો માલિક બને છે. અહીં અપ્રીતિનો અર્થ અનભિલષણીયતા હોવાથી અણગમતા શબ્દ, રસ, ગબ્ધ તથા સ્પર્શ પ્રત્યે અનભિલષણીયતા એટલે કે જે શબ્દો સાંભળવાથી, રસાસ્વાદ કરવાથી, ગંધથી અને સ્પર્શથી માનવના નાકનું ટેરવું વાતે વાતે ચઢી જાય, જીભમાંથી કડવાસ ભરેલા શબ્દો નીકળે, આંખમાં ઘણા દેખાય આ બધાય ખેલ તમાસા કે નખરાં દ્રષ નામના પાપના સમક્વા, અન્યથા પોતાના સ્વાર્થ પૂરતી અમુક વાત સાંભળી અથવા પોતાની પ્રશંસા પર્વતની વાત સાંભળી, ત્યાં સુધી સાંભળનારની આંખમાં ચમક, પ્રસન્નતા અને રાગ સમ્પન્નતા પ્રત્યક્ષ દેખાઈ જાય છે અને પછીથી બીજી વાત અથવા પોતાની ગરજ વિનાની વાત સાંભળતાં જ ઊઘનાં ઝોકાં આવે, બગાસાં આવે આ બધા લક્ષણ દ્વેષના છે. સંભળાવનાર તો તેનો તે જ છે ત્યારે સાંભળનારના જીવનમાં દ્વેષની માયા સિવાય બીજી કલ્પના કંઈ કરવાની? અમુક રસવતી (ભોજન) જમતા મનજીભાઈ ઘણા જ રાજી થયા અને
જ્યાં અણગમતી દાળ કે શાકનું નામ સાંભળે છે ત્યાં ભાઇસાબનો ટેસ્ટ "સિયારામ થઇ જાય છે. આમ થવામાં દાલ શાક તો બિચારા સ્વતઃ જડ હોવાથી વેષરહિત છે ત્યારે ખાનાર જ વપૂર્ણ છે. તેમ માનવામાં કોઇને પણ વાંધો આવે તેમ નથી.
૧૪૬

Page #148

યદિ સાધકને થોડું ઘણું સમ્યકજ્ઞાન હશે તો જાણી શકશે કે પેટમાં કંઇક નાખવું તે સાધ્ય છે અને જુવાર બાજરી, મકાઇ કે ગહુના રોટલા કે રોટલી, તુવર, અડદ કે મગની દાળ, ભીંડા, કારેલા, પાપડી, ચટણી, પાપડ આદિ સાધન છે. સાધ્ય ગમે તે સાધનોથી સિધ્ધ થતું હોય તો જાત્મક પદાર્થો પ્રત્યે રાગદ્વેષમાં તણાઇને મારા આત્માને દુર્ગતિગામી શા માટે બનાવવો? સંસારમાં લાખો કરોડો માનવો જુવાર-બાજરી કે મકાઇ ખાતા મરી નથી ગયા અને ઘઉની પાતળી રોટલીઓ ખાનાર અમર થયા નથી. જે શાક દાળ મને નથી ગમતાં તેને હજારો-લાખો માણસો ટેસ્ટથી ખાય છે. ઇત્યાદિ પાંચે ઇન્દ્રિયોના કામભોગોમાં મારા આત્માને માટે કયું શિક્ષણ મોક્ષદાયી બનશે? તેનો નિર્ણય કરવો એ સમ્યગ્ જ્ઞાન અને તેવી રીતનું જીવન બનાવવું તે સમ્યક્ચારિત્ર છે જે મોક્ષદાયક છે, મોક્ષમાર્ગ છે. અન્યથા “સત્ दर्शन ज्ञान चारित्राणि मोक्षमार्गः:" આ સૂત્રનું રટણ, કેવળ રટણ જ રહેવા પામશે. માટે અનાદિકાળના સાથીદાર દ્વેષ પાપને દેશવટો આપવો જ હોય તો, પાંચે ઇન્દ્રિયોના ૨૩ વિષયોમાં રાગ તથા દ્વેષ વિનાનું જીવન શ્રેયસ્કર છે.
-
(२) दोष: मालिन्यकारिणी चेष्टा (जीवाभिगम सूत्र २७७) (૩) ઢોષ: માભિયારણમ્ (ૌપપાતિ સૂત્ર (૬)
અહીં દ્વેષ શબ્દ દ્વેષનો પર્યાય સમજ્યો બંને સૂત્રોનો અભિપ્રાય એક જ છે કે સારામાં સારા નિમિત્તો મળવા હ્તાં, અને પવિત્રતમ સ્થાનોમાં બેઠેલા હોઇએ ત્યારે પણ અમુક નિમિત્તો મળતા, આપણે માનસિક અને આધ્યાત્મિક જીવનમાં જે મલીનતા, કલુષિતતા, ચંચલતા, ઉગ્રતા અને કઠોરતા આદિનો પ્રવેશ થાય છે, તેમાં દ્વેષ ભાવ જ કામ કરી રહયો છે. સામેવાળી વ્યકિત જ્યારે આપણી વાતને માનવા તૈયારી ન બતાવે, આપણી સત્તાને પડકારે, આજ્ઞાવિરુદ્ધ કાર્યો કરે, ત્યારે માનવનું મન દ્વેષ સંજ્ઞાવાળું થઇને લેશ્યાઓમાં ખરાબી લાવ્યા વિના રહેતું નથી. નાનાભાઇને માટે મોટોભાઇને માટે નાનોભાઇ, ધર્મપત્ની, પુત્રપરિવાર પણ જ્યારે આપણી વાત માની લેતા હોય ત્યારે, તેઓની પ્રશંસાનો હિમાલય ઊભો કરી દઇએ ીએ અન્યથા દ્વેષભાવની ગમે તેવા દાવપેંચ, કાવાદાવા કરવામાં પુરુષાર્થનો દુરુપયોગ કરી લેતા હોઇએ છેએ.
માનવજીવનમાં માનવતા, સજ્જનતા, અને પ્રશંસનીયતા યદિ પ્રાપ્ત કરવાની ભાવના હશે તો, માનવમાત્ર વિચાર કરશે કે - પુણ્યકર્મોની ચરમસીમા જેમના ચરણોમાં સમાપ્ત થાય છે, તેવા મહાવીરસ્વામીને પણ, મોટાભાગના ઘણાં માનવોએ
૧૪૭

Page #149

જોયા નથી તેમ જ સમવસરણમાં આવીને સાંભળ્યા પણ નથી તેમ વર્તમાનમાં પણ તેમના કલ્યાણકારી સિદ્ધાંતોને ધણા લોકો માનવા તૈયાર નથી. ચક્રવર્તી - વાસુદેવોનાં પણ દુશ્મનો હતા. કૃષ્ણને અમુક માણસો ભગવાન માને છે, જ્યારે કંસ-દુર્યોધનાદિ તેને ગોવાળ પુત્રરૂપે માનતા હતા. જ્યારે આવા પુણ્યપનોતાઓની વાતો પણ માનનારા હોતા નથી, તો પછી આપણા જેવા અલ્પપુણ્યવંતોની વાત સૌ કોઈ માને, અથવા સારામાં સારા, સામાજિક સુધારાઓને કોઈ માને આવું શી રીતે બનશે? બસ! આટલો જ નિર્ણય કરવો સમ્યગૂ જ્ઞાન છે અને આપણા જીવનમાંથી રાગ-દ્વેષની માત્રાને ઘટાડવા માટેનો પ્રારંભ કરવો સમ્યક ચારિત્ર છે. આપણી સર્વ વાતો સમાજને, સંઘને, કુટુંબને મનાવવા કરતાં, તે વાતો આપણા જીવનમાં જ ઉતારી લેવાનો પ્રારંભ કરવો તેનું નામ માનવતા, સજ્જનતા, દયાળુતા કહેવાય છે. (४) क्रोधमानस्वरूपमप्रीतिमात्रं द्वेषः (भगवती सूत्र ८०)
ચેતન કે અચેતન પદાર્થો પ્રત્યે થતાં વૈષના મૂળમાં પ્રચ્છન્ન પણે રહેલા ક્રોધ તથા માનની હાજરી, નકારી શકાતી નથી, જે કારણે સાધકની સામે અણગમતી (મટર) વાત આવે છે ત્યારે આન્તર જીવનમાં છુપાઇ ગયેલો ક્રોધ પોતાના દાવપેચ રમવાની શઆત કરે છે અને અભિમાનનો સહકાર મળતાં જાણે અગ્નિમાં ધી હોમાયું હોય એવી અવસ્થા થતાં રોમેરોમમાં બીજાનું કાટલું કાઢવા માટે આર્તધ્યાન થયા વિના રહેતું નથી અને બેકાબુ થયેલું આર્તધ્યાન યદિ રૌદ્રધ્યાનમાં પ્રવેશ કરે તો કોઇની કે કોઇના ગુણઠાણાઓની પણ શરમ રાખ્યા વિના અધોગતિમાં ધકેલી મારે છે. સાધુ-સાધ્વીને પણ બાહય પૌલિક પદાર્થોના નિમિત્તે જ્યારે મળે છે, ત્યારે તેમની શ્રદ્ધા, જ્ઞાનમાત્રા અને સ્વીકૃત વ્રતો પર મોહમાયાનો પડદો પડે છે, ફળસ્વરૂપે આન્તરજીવન લુષિત મલિન બને છે. આ કારણે જ છેડે ગુણસ્થાનકે કષાયોની તથા આર્તધ્યાનની પ્રમુખતાને શાસ્ત્રકારો એ નિષેધી નથી. સારાંશ કે આત્મિક દૃષ્ટિએ ગૃહસ્થો કરતાં ઉંચ સ્થાને બિરાજમાન મુનિઓને પણ, આર્તધ્યાન છેડવા માટે તૈયાર નથી. (५) अन्यथा ऽवस्थित हि वस्तुन्यन्यथाभाषणं दोषः (प्रज्ञापना सूत्र २५५)
આત્માના પ્રદેશોમાં, રોમરોમમાં, લોહીના બિંદુબિંદુમાં, જાતિવાદ, કુળવાદ, ધર્મવાદ, સમ્પ્રદાયવાદ, ગચ્છવ્વાદ, ક્રિયાકાંડવાદ, સંઘાડાવાદ, ગુસ્વાદ આદિ મોહકર્મજન્ય વાદોની પરંપરાઓએ જ્યારે પોતાની સત્તા ન્માવી દીધી હોય છે,
૧૪૮

Page #150

અથવા શાસ્ત્રોનો કે પ્રકરણાદિ ગ્રન્થોનો અભ્યાસ, લાયકાત વિનાના પંડિતો પાસે કરેલ હોય ત્યારે જીવનમાં ધાર્મિકતાના સ્થાને ધર્મનો કેફ ચડે છે અને સ્વકીય સિવાયના બીજા સંઘાડાના મુનિઓ બહુશ્રુત હોય, તપસ્વી હોય, સંયમમાં સ્થિર હોય, તો પણ તેમના અમુક દોષોને, પ્રમોદોને છેવટે તેમની ગુરુપરમ્પરાના દેશોને, યાદ કરી તેમની નિંદા, અપભાજના, તિરસ્કાર, અવહેલના આદિ કરાય છે તેમાં ફેષ નામનું પાપ જ કામ કરી રહયું હોય છે. કેવળજ્ઞાન મેળવવા માટેના બાધક તત્ત્વો ક્યાં?
દીક્ષા સ્વીકારી તપશ્ચર્યારૂપી અગ્નિમાં ચાર ઘાતકર્મોનો ક્ષય કર્યા પછી કેવળજ્ઞાનના માલિક બનેલા, દેવાધિદેવ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માઓએ, જીવમાત્રના કલ્યાણાર્થે કહયું કે - હે ભાગ્યશાળીઓ! તમને યદિ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની ચાહના, ઝંખના, ઉત્સુકતા, અભિલાષા હોય તો, સર્વપ્રથમ કેવળજ્ઞાનના બાધક તત્ત્વોને જાણવાની અત્યન્ત આવશ્યકતા છે.
રમતત્ત્વની ઓળખાણ વિનાનો પોપટ, ભલે રામરામ બોલતો હોય, અથવા 'બીલાડી આવે તો ઉડી જા' શબ્દનું રટણ કરતો હોય, પરન્તુ રામ કોણ? બીલાડી કોણ? તે આવે, અને હું ન ઉડું, તો મારી દશા થી થાય? આવી વાતોથી સર્વથા અજ્ઞાન પોપટ બીલાડીના મુખમાં ચવાઇને અકાળ મૃત્યુ પામશે તો ભૂલ કોની? કેમ કે રામ અને બીલાડી તો બંને સત્ય તત્ત્વ છે, પણ જાણકારી મેળવવામાં બેદરકાર રહેલો પોપટ મૃત્યુ દશા સુધી પહોંચી જાય, તેમાં વૉક પોપટનો જ રહેવા પામશે. તેવી રીતે - ૧. પાપસ્થાનકો કેવા છે? અને કેટલા છે? ૨. તે ભૂંડામાં ભેડા શા માટે છે? ૩. તેના સેવનથી મારી દશા ધોબીના કૂતરા જેવી શી રીતે થઇ? ૪. તે પાપો કેટલી બધી શકિતને ધરાવનારા છે? ૫ મારો આત્મા આટલો બધો મડદાલ કોના કારણે થયો? '
આનો વિચાર ર્યા વિના, ધર્મના નામે ફાં મારવાનો અને સમજુત વિનાં કૂદાકૂદ કરવાનો અર્થ શો?
૧૪૯

Page #151

અનાદિકાળના સંસારમાં ક્યારેય પણ અલબ્ધતત્ત્વ (જેને કોઈ સમયે પણ ન મેળવી શક્યા હોઈએ) કેવળજ્ઞાન સિવાય બીજું એક પણ નથી. તો પછ આત્માના મૂળભૂત કેવળજ્ઞાન સ્વરૂપ ખજાનાને પ્રાપ્ત કરવા માટે સાધક તત્ત્વો કયાં? અને બાધક તત્ત્વો કયાં? અત્યારે સાધક તત્ત્વોની વાત ન કરતાં બાધક તત્ત્વોની વાત જ પ્રસ્તુત પ્રકરણ સાથે સંબંધિત હોવાથી તેની ચર્ચા સર્વપ્રથમ કરી લઇએ, અથવા બાધક તત્ત્વોનો સપૂર્ણરીતે નાશ કર્યા વિના કેવળ સાધક તત્ત્વોની આરાધનાથી કોઇએ પણ કેવળજ્ઞાન મેળવ્યું છે? મેળવી શકાય છે? કોઈ મેળવી આપનાર છે? તીર્થંકર પરમાત્મા મહાવીર સ્વામી પણ રાગ નામના બાધક તત્ત્વને દૂર કર્યા વિનાના બાહુબલીને કેવળજ્ઞાન આપી શક્યા છે? ઇન્દ્રને પરમાત્માએ કહયું કે, કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં કોઇની સહાયતા પણ કામમાં નથી આવતી. સારાંશ કે, બાધક તત્ત્વ એટલે નવા પાપોના દ્વાર બંધ કરવા અત્યાવશ્યક છે. કેમ કે મોહ-મિથ્યાત્વ, કષાય અને વિષય વાસનાના કારણે જીવમાત્ર, કેવળજ્ઞાનના બાધક તત્ત્વોમાં જ રચ્યો પચ્યો હોવાથી કેવળજ્ઞાનનો માર્ગ (સડકો પણ પ્રાપ્ત કરવા માટે સર્વથા અસમર્થ રહયો છે. આઠ પ્રકારના સદસ્થાનો જ કેવળજ્ઞાનના બાધક છે.
ગ્રામાન્તરે જતાં વચ્ચે મોટામાં મોટો પર્વત આવે ત્યારે, શરીરના અસાધારણ પુરુષાર્થ દ્વારા તેનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના આગળનો માર્ગ કદાપિ કોઇપણ હસ્તગત કરી શકતો નથી. તે પ્રમાણે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે ઘાતિકર્મોપી પહાડનું ઉલ્લંઘન યદ્યપિ સાધ્ય છે તો પણ સુસાધ્ય બની શકે છે. તથાપિ, અભિમાન કષાયરૂપી પર્વતના અષ્ટમદ સ્થાનીય શિખરોનું ઉલ્લંઘન અપવાદ સિવાય વિશિષ્ટ કોટિના સાધકોને માટે પણ સુદુખ્યાજ્ય જ રહેવા પામે છે. જાતિમદ, કુળમદ બળમદ, રૂપમદ, તપમદ, ઐશ્વર્યમદ, શ્રતમદ અને લાભમદ નામના આઠ સંખ્યામાં મદસ્થાને શાસ્ત્રમાન્ય છે. જે એક-એકથી ચઢિયાતા અને દુર્લભ્ય છે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેલા શ્રાવક-શ્રાવિકાઓની વાત રહેવા દઇએ, પણ પ્રશંસનીય વૈરાગ્યપૂર્વક મહાવ્રતોનો સ્વીકાર કર્યા પછી ગુરુકુલવાસમાં રહીને તપ, ત્યાગના સંસ્કારોને પ્રાપ્ત થયેલા મહાવ્રતધારીને પણ, સંઘાડાનો, ગચ્છનો, તથા ગચ્છાધિપતિની પદવીની મદ, તપશ્ચર્યા અને સંયમનો મદ, શિષ્યસમ્પત્તિનો લાભની મદ, વિર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષયોપશમથી પ્રાપ્ત થયેલા બળનો મદ, જ્ઞાનવરણીયકર્મના ક્ષયોપશમથી લબ્ધ જ્ઞાનને મદ, ઇત્યાદિ મદસ્થાન મહાવ્રતધારીને શા માટે હોય? અને હોય તો, શાસન તથા સમાજની દશા કેવી થવા પામશે? વ્યકિતગત દુષણથી સમાજને હાનિ પહોંચે તેવું જીવન નર્યો માયામૃષાવાદ છે. ફળસ્વરૂપે મેરૂપર્વત ઢંકાય, તેટલા ઘા મુહપત્તિના વેષમાં,
૧૫૦

Page #152

એક મીંડુ વધારી દેવા સિવાય, બીજો ફ્ળાદેશ કયો?
જૈનેતર સમાજમાં કેવળ બ્રાહ્મણ સંસ્થાએ તો જાતિવાદ, કુળવાદ ઉપર જ પોતાનું સંસ્થાન દઢ કરેલું હોવાથી, તેઓ કહી શકે છે કે, - બ્રાહ્મણ સિવાય બીજો એકપણ વર્ણ કે જાતિ, ખાનદાન કે ઉચ્ચ નથી જ તેના સિવાય કોઇ પવિત્ર નથી, શાસ્ત્રોનો, વિધિ-વિધાનોનો અધિકાર બ્રાહ્મણ વિના કોઇને નથી. રાજનીતિ, ધર્મનીતિ ઉપરાન્ત જ્યોતિષ, મંત્ર-તંત્રનો અધિકાર પણ બ્રાહ્મણ સિવાય બીજાને નથી. બીજાને આપવા માંગતા પણ નથી. સ્ત્રીઓને તાડન તર્જન કરવાનો અધિકાર દેનાર પણ, બ્રામણ છે. યાવત્ પરમાત્માને મેળવી અપાવનાર પણ બ્રામણ છે, ઇત્યાદિ કથનોથી સુન્દર અને સ્વાદુળો કેટલા મળ્યાં તે પરમાત્મા જાણે ! જ્યારે આપણે તો જૈનશાસનને માનનારા હોવાથી, બ્રાહ્મણો જેવી વાતો કરીએ, તો તીર્થંકરની વાણીનો દ્રોહ કર્યો કહેવાશે, સ્યાદ્વાદ, અહિંસાવાદ અને સંયમવાદની ક્રૂર મશ્કરી જેવું થશે અને પરિણામે ભારતદેશમાં જાતિવાદ, સમ્પ્રદાયવાદ, ભાષાવાદ, પ્રાન્તવાદ અને સત્તા પ્રાસવાદોની પરમ્પરાના ચક્કરમાં, ધર્મવાદ કેવળ જીભ પર બોલવા પૂરતો જ રહેવા પામશે, રૂપીયાના અવમૂલ્યન પી પણ, તેના થોડા ઘણા પૈસા તો આવે જ છે, પણ ધર્મવાદ, અહિંસાવાદ, કેવળ સૌ કોઇને સ્વાર્થસિધ્ધિ સિવાય, અન્ય એકપણ કામમાં આવી શકે તેમ નથી. આ કટુ છમાં પણ સત્યકથન સૌ કોઇને માનવામાં તથા અનુભવમાં આવે છે. પણ તેનો ત્યાગ અતિ દુષ્કર હોવાથી, કોઇક જ માઇનો લાલ આવા વાદોથી પોતાના આત્માને જુદો રાખશે. આ બધા ખેલ તમાશા દ્વેષના છે. માટે જ શાસ્ત્રકારોએ કહયું કે - અન્યથારૂપે રહેલી વાતને અન્યથારૂપે પલટાવીને કહેવી તેમાં દ્વેષ નામનું પાપ સ્પષ્ટ દેખાય છે.
પ્રસ્તુતસૂત્રની સ્યાદ્દાદની દષ્ટિએ બીજી વ્યાખ્યા
હવે આ સૂત્રની વ્યાખ્યા બીજી રીતે પણ જાણી લઇએ, જેમકે - દેવાધિદેવ ભગવાન મહાવીરસ્વામીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું ત્યારે પણ, ૩૬૩ પાંખડીઓ, ઉપરાન્ત શૂન્યવાદ, ક્ષણિકવાદ, માયાવાદ, અનીશ્વરવાદ, ઇશ્વર કર્તૃત્વવાદ, દ્વૈત અને અદ્વૈતાવાદ, નિત્ય અને અનિત્યાદિ વાદોની પરમ્પરાઓ જોરદાર ચાલુ હતી. તે સમયના રાજા મહારાજાઓ અને શ્રીમંતો પણ પોતાને પસંદ વાડા બંધી (પક્ષપાત)માં પૂર્ણરૂપે ફસાઇ જઇ ધર્મ-સંપ્રદાય અને જાતિઓના કારણે વાતે વાતે તોફાન-મસ્તી અને છેવટે નાના-મોટા રણમેદાનો પણ ખેલાઇ જતાં હતાં જે ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ છે. મીઠા-મધુરા દૂધપાકમાં ખટાશનો સંયોગ થવાથી તેમા વિકૃતિ આવ્યા વિના રહેતી
૧૫૧
-

Page #153

નથી, તેવી રીતે, અપેક્ષાએ સાચી વાતને પણ 'એવમેવ ” 'જે લગાડીને બોલીએ તો, સમાજ, દેશ અને સમ્પ્રદાયમાં ક્યારે પણ શાન્તિ-સમાધિ પ્રાપ્ત થતી નથી. પરિણામે માનવજીવનને અમૃતમય બનાવવું જોઈતું હતું તેના બદલામાં વિષસદશ બનાવી દેવામાં આવે છે, જે ભણતર, ગણતર, વાકપટુતા અને વિદ્વતાની કરુણતા. છે. આવી પરિસ્થિતિમાં ધાર્મિકતાના નામે બગડી ગયેલા દેશને સુધારવામાટે ચક્રવર્તિઓ કે વાસુદેવો પણ શું કરી શકવાના હતાં? કારણકે ધર્મો કે તત્ત્વોના ઝઘડાઓમાં શંખ, ચક્ર, ગદા, બાણ આદિ શસ્ત્રો પણ અકિંચિત્થર જ રહેવા પામે છે. તેથી આ બધા જટિલતમ ધર્મોના અખાડા ચલાવનાર, ભગવા, પીળા, લાલ કે કWાઇ વસ્ત્રોને પરિધાન કરનારા તથા ટીલા ટપકાઓમાં સજ્જ થયેલા સાધુસંતોની અજ્ઞાનગન્ધિઓ છેદવા માટે. સર્વસ્વ ત્યાગી, મિત્ર-શત્રુ પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ વિનાના, તીર્થકર અરિહંત-પરમાત્માઓ જ પૂર્ણ સફળ બને છે. જે પોતે રાગ-દ્વેષથી મુકત હોય, તપસ્વી હોય, તે જ બીજાઓને રાગ-દ્વેષ છેડાવી શકે છે અને ભોગેષણા અને લોકેષણાનો ત્યાગ કરાવનાર બને છે. જ્યારે ચક્રવર્તિઓ, વાસુદેવ સ્વયંભોગવિલાસી છે. માટે જ ૬૪ કે ૧૬ હજાર રમણીઓના સહવાસમાં રહીને જીવન પૂર્ણ કરનારા છે તથા પોતાની સત્તા કાયમ રહેવા પામે તે માટે રણમેદાન ખેલનારા છે, અને હરતાં ફરતાં કયાંય પણ કામણગારી કન્યાને જોતાં જ વિષયાંધ બની, અવસર આવે તો ઝનની બનીને પણ લાખો માણસને યમસદનમાં મોકલી આપનારા છે. માટે સંસારમાં ઘણી સમસ્યાઓનો ઉકેલ લાવવા માટે સર્વસ્વત્યાગની આવશ્યકતા સૌને સ્વીકાર્ય છે.
“यदा यदा हि धर्मस्य हासो भवति भारते । तदा तीर्थंकरोत्पत्तिः निःसंशय भवत्येव ॥"
આ ન્યાયે તીર્થકર અરિહંત પરમાત્મારૂપે અવતરિત, ત્રિશલાનન્દન ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ દીક્ષા લીધી એટલે બાધ્ય અને અભ્યત્તર પરિગ્રહનો સપૂર્ણ ત્યાગ ર્યો, સર્વથા અદ્વિતીય કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરનારા અરિહંત સિવાય બીજા કોઈ નથી. સમગ્રવિશ્વમાં રહેલા ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળમાં વિદ્યમાન સર્વે જીવાદિ દ્રવ્યો અને તેમાં રહેલા સર્વે ગુણો અને પર્યાયોને અરિહંત પરમાત્મા જાણે છે તથા આત્માદિક દ્રવ્યોમાં કોની લાયકાત કેટલી છે? અને કામક્રોધાદિ પર્યાયોમાં ફેરફાર થઈ શકશે કે કેમ? તેમને વિચાર કરી, ધાર્મિકતાનો ત્યાગ કરી ધર્માતાને પ્રાપ્ત કરેલા હાગ્રહીઓ, કદાગ્રહીઓ તથા અસત્યચારોમાં રહેલાઓને સમજાવવા માટે સ્યાદ્વાદ ભાષા વિના બીજી ભાષા કામ આવે તેમ નથી.બોલનાર, માનનાર કે
૧૫ર

Page #154

લખનારની વાત એક અપેક્ષાએ સત્ય હોઇ શકે, પણ તે સત્ય શા કામનું ? જેનાથી ઘટવા જોઇતા ક્લેશ કંકાસો વધવા પામે અને એક-બીજાના હાડવૈરી બનીને મનઘડંત સિધ્ધાન્તોના નામે અખાડા રમવા માટેનું મેદાન ઉદઘાટિત થવા પામે.
સ્યાદ્વાદ પોતે ધર્મ નથી, પણ સાપેક્ષરૂપે બોલાતી ભાષાને જ સ્યાદ્દાદ કે અનેકાન્ત વાદના નામે જાણવી. નિરપેક્ષનો અર્થ થાય છે કે, દ્રવ્યમાં રહેલા બીજા પર્યાયોનો (ધર્મોનો) અપલાપ કરી ભાષા વ્યવહારમાં 'હું માનું છું તે જ સાચું છે, મારાં શાસ્ત્રો અને મારા ગુરુ જ સાચા છે.' આમ 'જ લગાડીને ભાષા બોલવી, જેમ કે 'જીવ નામનો પદાર્થ છે જ નહીં' છે તો પરમાત્માનો બનાવેલો જ છે, તે નિત્ય જ છે, અનિત્ય જ છે, ક્ષણિક જ છે, શરીરને ઘેડી બીજો જીવ નથી જ, જીવ અને જીવની માયા મિથ્યા છે. તે સર્વ વ્યાપી છે. ઇત્યાદિ ભાષા નિરપેક્ષ હોવાથઈ અસત્ય ભાષા છે. જેનાથી સંસારને વૈવિરોધ અને વાતે વાતે વિતંડાવાદની બક્ષીસ મળવા પામી છે. આ કારણે જ ’વચન નિરપેક્ષ વ્યવહાર જૂઠો કહયો' ગુણો અને પર્યાયોનો અનુભવ સ્પષ્ટરૂપે સૌને થઇ રહયો હોય ત્યાં પોતાની અજ્ઞાનતાને કારણે, બીજા પર્યાયોને છુપાવી, પોતાની વાતને સાચી કરવા તે ચાહે ગમે તેવી પાંડિત્ય - પ્રદર્શક, તર્કકર્કશ, સંસ્કૃત, પ્રાકૃત કે વેદાન્ત ભાષા હોય તે ભાષા મિથ્યા છે.
હવે આપણે સત્યાર્થ સમજીને જે આત્મ દ્રવ્યના સદભાવી જ્ઞાનાદિ ગુણો અને કમભાવી રાગ-દ્વેષ હર્ષાદિ પર્યાયો પ્રત્યક્ષ, પરોક્ષ કે અનુમાનથી પણ સ્પષ્ટરૂપે જ્ગાતાં હોય તેવા અનેકાએક આત્માઓનું અસ્તિત્વ સૌ કોઇને માન્ય રહે છે.મોહમિથ્યાત્વના કારણે ઉપાર્જિત કરેલા કર્મોને લઇ જીવ સ્વયં પોતાની મેળે જ ચારે ગતિઓમાં ભ્રમણ કરે છે. જો જીવ નિત્ય જ હોય તો આપણે બધાય જેનું કોઇ બનાવનાર નથી તેવી ચારેગતિઓમાં શામાટે રખડપટ્ટી કરીએ ીએ? કેમ કે જે વસ્તુ (પદાર્થ) સર્વથા નિત્ય જ હોય. તેમાં પરિવર્તન થતું નથી એવું માનનારાઓના મતે નિત્ય પદાર્થમાં પરિવર્તનનો અવકાશ જ નથી. માટે જીવ નિત્ય જ છે, આવું આત્મામાં અપેક્ષાએ રહેલા અનિત્યાદિ ધર્મનું અપલાપ કરતું વચન તે અસત્ય વચન છે. જીવ યદિ અનિત્ય કે ક્ષણિક જ હોય તો અમે-તમે ૫૦ ૬૦ વર્ષો સુધી કેવી રીતે જીવતા રહયાં? કેમકે તમારા મતે પદાર્થ માત્ર નિરન્વય ક્ષણિક હોવાથી પ્રતિક્ષણે નાશ પામે છે. માટે જ જૈન દર્શનકારોએ વિશ્વના જીવાજીવાદિ પદાર્થમાત્રને અપેક્ષાએ નિત્યાનિત્ય માન્યા છે. આત્મા સ્વયં ચૈતન્ય સ્વરૂપી હોવાથી અજરઅમર છે. જ્યારે શરીર પૌદ્ગલિક છે માટે જ વિનાશી હોવાથી પૂર્વના શરીરનો ત્યાગ કરી ભવાન્તરમાં બીજું શરીર ધારણ કરે છે. અને આજે ધારણ કરેલું શરીર ક્રમે કરી
૧૫૩
-

Page #155

વૃધ્ધિ પામે છે અને માતાની કુક્ષિમાં વૃધ્ધિ પામેલું શરીર ઇશ્વરની સહાયતા વિના જ અપાનવાયુની મદદથી બહાર આવે છે જેને વ્યવહારની ભાષામાં જન્મ થયો તેમ બોલીએ છએ.
આ પ્રમાણે શરીર અને જીવની માયાને મિથ્યા માનનારાઓની માન્યતા જૂઠી છે. વ્યવહારમાં તેની સંગતિ કઈ રીતે બેસશે? સંસારમાં રહેતા અને ભોગ-વિલાસોને ભોગવતા તથા સંતાનોના માતા-પિતા બનતા જીવમાત્રને સંસાર સત્ય સ્વરૂપે જણાઇ રહ્યો હોય ત્યારે ગત્મિધ્યાની કલ્પના હાસ્યાસ્પદ જેવી લાગ્યા વિના રહેતી નથી. જીવ યદિ સર્વવ્યાપી હોય તો તેના જ્ઞાનાદિ ગુણો સર્વત્ર દેખાવા જોઇએ પણ કોઈને પણ દેખાયા નથી, દેખાતા નથી. માટે આત્માને સર્વવ્યાપી માનવા કરતાં શરીર વ્યાપી જ માનવો જોઈએ. આત્મા પોતાના કરેલા કર્મોનો ભોકતા છે - આ વાત તો નાના બાળકને પણ સમજાય તેવી છે. જે કર્મ કરશે તે ભોગવશે, માટે કર્મયુકત આત્મા આ ભવનું નાટક પૂર્ણ કરી બીજા સ્થળે જન્મ ધારણ કરે છે. અને તેમ કરવું સર્વથા અનિવાર્ય છે માટે જીવ પાણીના પરપોટા જેવો નથી.
ઉપરની બધી વાતો સત્યસ્વરૂપે હોવા છતાં તેને મિચ્છારૂપે માનવી, તે હઠાગ્રહ છે, કદાગ્રહ છે. મિથ્યા અને ભ્રમ જ્ઞાન છે. પરમાત્માની વાતો સત્યરૂપે યથાર્થ હોવાથી સર્વથા અકાચ્ય બ્રાહ્મણ વિદ્વાનો પરમાત્માનાં ચરણસેવક બન્યા, રાજાઓએ મિથ્યાજ્ઞાનને છેડી સત્ય સમજ્યાં અને કામદેવના ઝુલણામાં ઝુલતી રાજાઓની તથા શ્રીમંતોની બેકરીઓ ચન્દનબાળાની ઉપાસિકાઓ બનવા પામી છે.
ઇત્યાદિ કારણે ભાષા વ્યવહારમાં પણ- લગાડીને વાત કરવી. -વચન વ્યવહાર સાપેક્ષ સાચો એટલા કે વસ્તુમાં (દ્રવ્યમાં, પદાર્થમાં) રહેવા અનઃ પર્યાયો (ગુણધર્મો)નો અપલાપ કરી, એક જ પર્યાયને માનવો તે ઠીક નથી. પરન્તુ જે સાપેક્ષવાદનો સ્વીકાર કરીએ તો સંસાર અને સંસારની માયા જેવા સ્વરૂપ છે તેવા સ્વરૂપે સૌને પ્રત્યક્ષ થશે. આ વિષયની વિસ્તૃત વ્યાખ્યાઓ મારા, વિવેચનપૂર્વક લખેલા 'ભગવતીસૂત્ર સંગ્રહ', 'પ્રશ્નવ્યાકરણ' અને 'અનુયોગદ્વાર સૂત્ર' ગ્રંથોથી જાણવી. પૂર્વભવમાં કરેલાં કર્મોને સાથે લઈને જ જીવમાત્ર બીજો અવતાર ગ્રહણ કરે છે. તે સમયે ઈન્દ્રિયાવરણીય કર્મો અને મતિજ્ઞાનાવરણીયકર્મોનો ક્ષયોપશમ જેટલા અંશમાં થયો હશે તેટલા અંશમાં તે જીવને જ્ઞાનની માત્રા પ્રાપ્ત થશે. મતિજ્ઞાનમાં અવગ્રહ ઇહા, અવાય અને ધારણાનો સમાવેશ હોવાથી અવગ્રહમતિજ્ઞાન દ્વારા યદ્યપિ જાતિ ગુણ અને આકાર રહિત વસ્તુની સત્તાનો બોધ થાય છે. ત્યાર
૧૫૪

Page #156

પ વિષયને સ્પષ્ટ જાણવા માટે જ્ઞિાસા થતાં જ અવગ્રહજ્ઞાન નો વિષય બનેલી પ્રત્યક્ષ દેખાતો પદાર્થ 'પુરુષ હશે કે સ્ત્રી આ પ્રમાણે સંશય અને શંકા થયા પછી
આ પુરુષ હોવો જોઇએ” આ પ્રમાણે ઇહા થયા પછી “આ પુરુષ બાણ જાતિનો, શ્યામ, ઊચો, યુવાન અને ભારતદેશનો છે” આ પ્રમાણે જાતિ આદિનો નિશ્ચય કરાવનારું જ્ઞાન, તે અવાયરૂપ મતિજ્ઞાન છે. ઉપરોકત જ્ઞાવેલા અવગ્રહાદિ મતિજ્ઞાનના ભેદો છે. આ રીતે જૈનશાસનની પ્રરૂપણા સત્ય હોવા છતાં શાંકરભાષ્યમાં શંકારાચાર્ય જેવા અકાટમ્ વિદ્વાને પણ સ્યાદ્વાદને સંશયવાદ કહયો છે જેમાં એકપણ કોટિનો નિર્ણય હોતો નથી, જ્યારે અવગ્રહજ્ઞાન પછી થનારી ઇહામાં વસ્તુનો નિર્ણય થઈ જ જાય છે. મહાવીરના સ્થાદ્વાદને ન સમજવાના કારણે અથવા ધર્મ-દ્વેષ, સમ્પ્રદાય વૈષ અથવા જાતિષના કારણે અન્યથારૂપે રહેતી વસ્તુને અન્યથારૂપે કહેવામાં દુષ-પાપને નકારી શકાતું નથી. (५) दूषयति विशुद्धभव्यात्मानं विकृति नयतीति दोषः (उत्तराध्ययन ३७३)
પરમપવિત્ર મહાપુરુષોને પણ દૂષિત કરી, વૈકારિક-વૈભાવિક, તામસિક, રાજસિક આદિ ઔદચિકભાવમાં ખેંચી જાય, તેને વૈષ કહેવાય છે. મહોપાધ્યાય યશોવિજ્યજી મ. પણ કહી ગયા છે કે 'ઉગ્રવિહારીને તપજપકિરિયા, કરતાં ‘ષ તે ભવમાં તે ફરીયા.' ઉગ્રવિહાર કરનારા, તપ-જપને આરાધનાઓના મન, યદિ સ્વથી અતિરિકત પરપ્રત્યે ચાહે ગમે તે પ્રકારે પણ દ્રષવાળા હશે તો તેમના માટે પણ ૮૪ લાખના ચકકર અને ૯ ના ફેરા લખાયેલા છે. કેમ કે આઠ કર્મોમાં મોહકર્મ ખતરનાક અને શરાબપાનની ઉપમાને ધારણ કરનાર છે. એકવાર બાંધેલું મોહકર્મ ઉત્કૃષ્ટ રીતે ૭૦ કોડાકોડી સાગરોપમની મર્યાદાવાળું છે. આ કર્મ એક દિવસમાં એક વર્ષમાં કે સંપૂર્ણ જીવન દરમ્યાન, આયુષ્ય કર્મની જેમ એક જ વાર બંધાય છે, તેવું માનવાની ભૂલ કરશો નહીં. પ્રતિસમયે જુદી જુદી રીતે બંધાતું આ કર્મ આત્મ પ્રદેશો સાથે બધ્ધ-નિધત્ત અને નિકાચિત પણ થઈ શકે છે. કોઈક સમયમાં ક્રોધના કારણે, બીજા સમયે સ્વાર્થના કારણે, ત્રીજા સમયમાં વિષયરાગમાં અંધ બનવાના કારણે, અને કોઈક સમયે હિંસા-જૂઠ-ચોરી, બદમાશી અને પરિગ્રહના પાપે પણ સેંકડો, હજારો, લાખો, કરોડે પ્રાણિઓ સાથે વૈર બંધાતા હોય છે. મારકાટ થતી હોય છે. ઈત્યાદિ અસંખ્યપ્રકારે મોહકર્મ બંધાય છે. મતલબ કે અરિહંત પરમાત્માના શાસનને એકપણ પ્રકાશ જીવનમાં ન રહયો તો, ૨૪ કલાકમાં, ૨૪ હજારવાર પણ મોહકર્મને બાંધતા વાર લાગતી નથી. હવે ઉપરોકત પ્રકારે બંધાયેલાં બધાં કર્મો, પોતપોતાના જઘન્ય કે ઉત્કૃષ્ટ અબાધાકાળને છેડીને, ઉદયમાં આવતા, જીવાત્માને પુનઃ પુનઃ રાગ-દ્વેષમાં
૧૫૫

Page #157

ખેંચતો જશે, તાણતો જશે અને જેમ જેમ આત્મા તણાતો જશે તેમ તેમ કરોળીયાની જેમ પોતાની જાળમાં ફસાઈ જશે. આ રીતે રાગ-દ્વેષમાં પૂર્ણરૂપે સાયેલો તે માનવ લાખો ઉપાયો કરવા માં પણ તેની માયાને છેડવા તૈયાર થઈ શકે તેમ નથી. બેશક! શક્ય હશે તો, સર્વપ્રકારના લીલા શાકભાજીનો ત્યાગ કરી શકશે. પૂજા-પાઠ આદિમાં ૧-૨ કલાક વિતાવી શકશે પણ, સંસારની, વિષયવાસનાની, લાખો કરોડો, અબજો પીઆની, નાટક-ચેટક, ખેલ-તમાશા પ્રત્યેની, પુત્રો અને પુત્રીયોની, તથા પુત્ર-પુત્રીઓના સંતાનોની લાગેલી માયા પ્રત્યેની, મોહકર્મ, રાગ-કર્મ અને દ્વિષકર્મને ત્યાગ કરી શકે તેમ નથી. અને ઉપર પ્રમાણેની રાગ-દ્વેષની માયામાં મસ્તાન બનેલા જીવાત્માઓને પાંચે ઈન્દ્રિયોની ગુલામીની માયા ઓધ હોતી નથી જેમકે .. સરસ રીતે પાકી ગયેલી કેરી (આમ્રફળ) હાથમાં આવતાં જ સર્વ પ્રથમ ધ્રાણેન્દ્રિય દ્વારા સુંઘીને ફરીફરીથી સુંધીને તથા સ્પર્શેન્દ્રિય દ્વારા તેની મુલાયમતાના સ્પર્શ સુખનો અનુભવ કરશે. દડાની જેમ એક હાથથી બીજા હાથમાં લેશે. આ પ્રમાણે રાગ નામના પાપના ચકરાવે પૂર્ણરૂપે ચડયા પછી વૈષ નામનો દૈત્ય તૈયાર જ છે. તે સમયે જીભ લપકારા મારશે અને ઠંડા પાણીની ડોલમાં તે કેરીઓને ડૂબાડી દેશે. ત્યાર પછી ધારદાર ચપ્પ હાથમાં લઈ તેની છલ ઉતારતો જશે અને એક-એક ટુકડો મોઢામાં મૂકતો જશે. અને છેવટો કરીને નિર્દય રીતે મસળતો જશે, નરમ કરતો જશે અને ફળના રગેરગમાંથી રસ કાઢી તેનું પાન કરશે. ઇત્યાદિ કાર્યો દ્વેષ વિના થતાં નથી. વનસ્પતિમાં જીવતત્વની સિધ્ધિ સર્વેધર્મોના શાસ્ત્રો ઉપરાંત આજના વૈજ્ઞાનિકોને પણ માન્ય છે. મતલબ કે, ઈન્દ્ર, રાગ-દ્વેષની સહચારિણી છે. પછી તે સ્પર્શેન્દ્રિયનો ભોગ-વિલાસ હોય કે રસનેન્દ્રિયનું (જીભનું) ચાટકાપણું હોય. ધ્રાણેન્દ્રિય નાકથી સુંઘવાનું કે ચક્ષુરિન્દ્રિય - આંખથી જોવાનું અને શ્રોત્રેન્દ્રિય - મનથી બીજાઓને સાંભળવાનું હોય. આ રીતે ઇન્દ્રિયોના ૨૩ વિષયો પૈકી કેટલાક રાગાધીન અને કેટલાક વૈષાધીન છે, માટે જ શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું કે, ઇન્દ્રિયોને બળજબરીથી મારી નાંખવા કરતાં તેનાં કામો અને ભોગોમાં રાગ-દ્વેષનો પ્રવેશ ન થાય તે માટે સતત પ્રયત્નશીલ અને જાગૃત રહેવું તે શ્રેયસ્કર છે. કેમ કે સર્વાશે કે અલ્પાંશે ઈન્દ્રિયોને અધીન કર્યા વિના હરહાલતમાં પણ કષાયોને કોઇએ પણ જીત્યા હોય તેવું એકપણ કથાનક કંયાય પણ જોવા - સાંભળવામાં આવ્યું નથી.
મોહકર્મથી ભારભૂત થયેલા આત્માઓને સર્વપ્રથમ, પરકીય વસ્તુઓને કે વ્યકિતઓને સ્વવશ કરવા માટેનો લોભ ઉત્પન્ન થાય છે અને જેમ જેમ લાભ થતો જાય તેમ તેમ લોભ નામનો રાક્ષસ વકરી જાય છે અને ઇક્તિ લાભ ન થતાં
૧૫૬

Page #158

ક્રોધ નામનું ભૂત અને તેની ચેલી ચાપટીઓ રીસ અને ઈષ્ય જીવમાત્રના ચારે તરફ આંટા મારતી જ હોય છે. શક્ય હોય તો સાધકને મૃત્યુના દ્વાર સુધી પણ લઈ બ્લા માટેનું તેમાં સામર્થ્ય છે.
પાંડવો અને કૌરવો પિતરાઇ ભાઇઓ છે. પાંડવોની સંખ્યા પાંચની અને ૌરવોની સંખ્યા સોની છે. નાની ઉમ્રમાં હતાં ત્યારે સંપીને રહેવાવાળા તથા એકબીજાની મર્યાદા સાચવવાવાળા હતાં. પરંતુ જેમ જેમ મોટા થતાં ગયા તેમ તેમ હસ્તિનાપુરની રાજગાદીનો લોભ લાગ્યો, વધ્યો, તેમાં એક પછી એક (One by one) નિમિત્તે કારણે મળતાં ગયાં. ગાદીના વારસદાર પાંડવો હતા પણ, “તોમાન : મંત્રાયતે” આ ન્યાયે પરસ્પર ક્રોધની આડમાં મોહકર્મ પણ વધ્યું અને મોહરાજની હાજરીમાં મતિભ્રંશ, બુધ્ધિનાશ, કિંકર્તવ્યમૂઢતા આદિની પ્રવેશ પણ સુલભતમ હોય છે. જન્મ-જન્મના ફેરા ફરતા કેટલાક જીવો વૈરાગ્ય પ્રધાન હોય છે અને કેટલાક છલ-પ્રપંચમાં ઘણા જ પાવરધા હોય છે. રાજ્યગાદી પર પાંડવો બેસી ન જાય માટે કૌરવોએ છળ, પ્રપંચ, પોલીટીકલ (માયામૃષાવાદ) આદિનો આશ્રય લઈ પાંડવોને જુગાર માટે તૈયારી થઇ અને જુગાર ખેલતાં (રમતા) પાંડવો હાર્યા, પરાજિત થયા. શરત પ્રમાણે ૧૨ વર્ષ પર્યત વનવાસ ભોગવવા માટે પહેરેલ વચ્ચે નગરીથી બહાર નીકળી ગયા. માતા કુંતી અને ધર્મપત્ની દ્રપદી પણ વનવાસમાં સાથે હતાં. અંતે વનમાં આવીને પાંડવોએ સ્થિરવાસ કર્યો. કોઇપણ પ્રકારે તેમને અપમાનિત કરવાના દાવપેચની રમત રમવા માટે કૌરવો (દુર્યોધનાદિ) નિમિત્તો ગોતવા લાગ્યા. સંસારની સ્ટેજનો આ ચમત્કાર છે કે, કોઇને નિમિત્તે ગોતવા પડે છે, જ્યારે કોઈને ગોત્યાવગર નિમિત્તે મળી જાય છે. કેમકે – જૈસે કો તૈસા મિલે– આ ન્યાયે એકદા 28ષ મહર્ષિના વેશમાં પણ ક્રોધ-કષાયના સાગરસમાં, મુનિષમાં આશીર્વાદ આપવાના સ્થાને શાપ દેવામાં પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત દુર્વાસા નામના મહાત્મા પોતાના હજારો શિષ્યો સાથે દુર્યોધનના અતિથિ બન્યા. ભોજનપાણીથી સ્વાગત કર્યા પછી, કરબધ્ધ પ્રાર્થના કરતાં દુર્યોધને કહ્યું કે – મહાત્મન! આપશ્રી મારી વિનંતીને માન્ય કરી બપોરના સમયે જ્યારે દ્રપદી પાસે રહેલું સૂર્યપાત્ર શકિતહીન બની જાય ત્યારે, વૈતવનમાં પધારી પાંડવોનું આતિથ્ય સ્વીકાર કરો, જેથી અમે કૃતકૃત્ય બનવા પામીએ. સમ્યજ્ઞાનનો અભાવ હોય ત્યારે ત્યાગી, તપસ્વી મહાત્માઓ પણ નિર્ણય કરી શકતા નથી કે આ રાજાની પ્રાર્થના પાછળ કયો હેતુ સમાયેલો છે? વિનંતીનો સ્વીકાર કરી દુર્વાસા ત્રઈષ પોતાના શિષ્યો સાથે પાંડવોને ત્યાં આવ્યા. દ્રૌપદીએ હાથ જોડી નમ્રભાવે આવવાનું કારણ પૂછ્યું. તેઓએ જ્વાબમાં
૧૫૭

Page #159

કહયું કે - સાયંકાળનું ભોજન તમારે ત્યાં કરીશું તે ઇરાદાથી અમે આવ્યા ીએ.આ સાંભળીને પાંડવો દિગ્મૂઢ બન્યા અને દ્રૌપદી કિંકર્તવ્યમૂઢ બનવા પામી. કારણકે Âપદીના સતીત્વના પ્રભાવથી પ્રસન્ન થયેલા સૂર્યનારાયણે એક અક્ષય દાનપાત્ર આપતાં કહયું હતું કે બપોર સુધી તારા આંગણે જેટલા અભ્યાગતો આવશે, તેને આ પાત્રથી ભોજન કરાવી શકાશે અને ત્યારપછી તે પ્રભાવહીન થશે. આ કારણે જ પરેશાન હતી. શું કરવું? કેવી રીતે ઋષિઓને ભોજન કરાવીશ? તે ચિંતામાં પડેલી ૌપદીને ચારો તરફ અન્ધકાર પધરાયેલો દેખાતો હતો. નદીએ સ્નાન કરીને દુર્વાસા પાંડવોના આંગણે આવવાની તૈયારીમાં હતા. બરાબર તે સમયે જ ભગવાન કૃષ્ણ પધાર્યા અને કહયું કે, દ્રૌપદી! મને અતિશય ભૂખ લાગેલી હોવાથી કંઇક ખાવા માટે આપ. નીચું મોઢું કરી ઊભેલી ૌપદીને કૃષ્ણે કહયું કે, થોડીવારને માટે તારું સૂર્યપાત્ર મને આપ. દ્રૌપદીએ આપ્યું. તેમાં ભાજીનું એક પાંદજું ચોટેલું હતું. કૃષ્ણજીએ ખાધું અને શિષ્યો સાથે દુર્વાસા ઋષિ તૃપ્તિ પામ્યાં અને કહયું કે, હવે
અમને ભૂખ નથી માટે તારું આતિથ્ય સ્વીકાર કરી શકીએ તેમ નથી. એમ કહીને ઋષિજી પોતાના આશ્રમસ્થળે જ્વા લાગ્યા. પાંડવો પરમાત્માનો ઉપકાર માન્યો અને દ્રૌપદીએ મનોમન રાજી થઇને પરમાત્માની સ્તુતિ કરી. સારાંશ એટલો જ છે કે - પાંડવો પ્રત્યે સીમાતીત ઇર્ષ્યાવશ બનેલા દુર્યોધનાદિ કૌરવોએ પાંડવો શાપિત થાય અને સાથે સાથે શક્તિહીન બને તે માટે ઋષિઓને ઉશ્કેર્યા.
પરમાત્માનો વાસ ક્યાં હોય છે?
ઘર આંગણે રાજાદિને આમંત્રિત કરવા હોય ત્યારે, શેરી, સોસાયટીનું કમ્પાઉન્ડ અ.ને ઘર આદિને જામેલા કયરાદિ ગંદા પદાર્થોને દૂર કરી સ્વચ્છ, નિર્મળ અને પવિત્ર બનાવવા પડે છે, તો પછી વિકારી મન, રાગ-દ્વેષ અને ક્રોધાદિકષાયોથી દૂષિત આત્મા અને મલીન ચિત્તને પાવન કર્યા વિના લોકાત્તમ સેવા પરમાત્માની પધરામણી આપણા હૈયામાં શી રીતે થશે? જે લોભાન્ધ, ક્રોધાન્ય, વિષયાન્ધ, ઇર્ષ્યાન્ધ આદિ પાપતત્ત્વોના માલિક હોય તેમનાથી ભગવાન હજારો માઇલ દૂર રહેવા પામે
છે.
."क्रोध लोभ मद मान न मोहा शेष क्षोभ न राग न द्वेषा जिन्हे के कपट दम्भ नहीं माया तिन्हेके मन बसहुं रघुराया (તુલસીવાસ રામાય)
માટે જેનું જીવન, સીધું, સાદું, સરળ, વક્રતાની ગાંઠ વિનાનું હોય તેવા
૧૫૮
33

Page #160

ભાગ્યશાળીયો પર પરમાત્માનો પાર ઊતરતાં વાર લાગતી નથી. સત્યસ્ક્રય ભકતોની ચારે તરફ ભગવંત હમેશા ચકકર મારતા જ હોય છે. કૌરવો તેવા ન હતા માટે પરમાત્માની કૃપાદષ્ટિ ક્યારે પણ મેળવી શક્યા નથી. પરિણામે વિના મીતે માર્યા ગયા છે. (મહાભારત રાપાળાચાર્યના શાબ્દિક ફેરફાર સાથે).
રાગ અને દ્વેષ મીઠું અને કડવું ઝેર (વિષ) હોવાથી અનન્તભાવોના ઉપાજિત રાગનો ઉદય, ઉદીર્ણ, અથવા તેનો અતિરેક ક્યારે થાય છે ત્યારે ઇક્તિ અને મને ગમ્ય પદાર્થોના સંયોગ પ્રાપ્ત કરી, શરીર તંત્ર અને ઇન્દ્રિય તંત્ર દ્વારા મોજ માણતાં અને હર્ષવિભોર બની આત્મા સમયને પસાર કરે છે. અને દ્વેષનો ઉદય, ઉદીર્ણો અને તેને જ્યારે અતિરેક થઈ જાય છે ત્યારે માનવના સ્વભાવમાં કૂરતા, કૃષ્ણ, નીલ અને કાપોત લેશ્યા વધી જતાં આંખમાં લાલાશ, જીભમાં કડવાશ, હોઠોમાં ધ્રુજારી (આંખમાં રકતતા, જીભમાં કર્તા, ઓછીમાં કંપન) આવે છે, વધે છે અને વારવાર મુઠ્ઠીઓને વાળી સામેવાળા પ્રતિસ્પર્ધાને મારવા સુધીની ધમકી આપે છે. હાથમાં ડંડો, તલવાર કે હોય તો મારી પણ નાખે છે. કાન તેની નિંદા સાંભળવામાં, આંખો તેના છિદ્ર ગોતવામાં અને જીભે બરાડા ઉપર બરાડા પાડીને ગમે તેવી ભાષાનો ઉપયોગ કરવામાં લાગી જાય છે. ઇત્યાદિ કારણોને લઈ જિનેશ્વર દેવોએ રાગ અને વૈષને આત્માના હાડવૈરી કહયાં છે.
મોહકર્મનો ઉપશમ જિનેશ્વરદેવોએ માન્ય રાખ્યો છે તે પd જ્ઞાનસ્થ પન્ન વિરતિ” આ સિધ્ધાન્તને માન્ય રાખીને થોડે પુરુષાર્થ કેળવીએ, આત્માનું પળ વધારીએ તો મોહકર્મને દખાવી શકીએ છીએ, અર્થાત્ ઉદયમાં આવતાં મોહકર્મને દબાવી દેવું, તેનું નામ જ સમ્યફ ચારિત્ર છે.
પાપના કહુફળ ૧. સંસાર મહાસાગરની યાત્રા કરનારા ચક્રવર્તિઓ, વાસુદેવો, બલદેવો, નારદી, બ્રહ્મા
આદિ દેવો, દેવેન્દ્ર ઉપરાન્ત નરક કે તિર્યંચગતિમાં રહેલા જીવો અમર નથી, પરન્તુ પોત પોતાના આયુષ્ય કર્મની બેડી તૂટતા જ વર્તમાન ભવયાત્રા પૂર્ણ કરી
બીજા ત્રીજા આદિ અવતારો ગ્રહણ કરે છે ૨. કોઇપણ જીવને અમરપટ્ટો દેનાર કોઈ નથી અથવા તેને આપનાર પોતે જ અમર
રહયો નથી. માટે જ સંસારનું સંચાલન કર્મરાજાની સત્તા પાસે છે ૩ બુદ્ધિ ને સદ્વિવેકની પ્રાપ્તિ માનવાવતારને છે બીજે નથી. માટે લાખો કરોડે
૧૫૯

Page #161

અવતારો પૂર્ણ કર્યા પછી લબ્ધ (મેળવેવ) માનવાવતારમાં રાગ અને દ્વેષનો ત્યાગ જેટલા પ્રમાણમાં કરવામાં આવશે તેટલા પ્રમાણે સુખ-શાન્તિ, આઝાદી અને
આબાદી ને પ્રાપ્ત કરતો માનવ ભવાન્તરોમાં સુખી બનવા પામશે. ૪. ભૌતિક પદાર્થોના કારણે વધારેલા રાગ-દ્વેષ કોઈને પણ સુખ-શાન્તિ આપી શકે
તેમ નથી માટે જ સર્વસ્વનો ત્યાગ માર્ગ શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે, તે કદાચ ન બની શકે તો અલ્પાંશનો પણ ત્યાગ કરી સામેવાળાને શત્રુ બનાવશો નહી કારણકે ભવયાત્રા હજી લાંબી છે.
૫ તમારા કામભોગોને, ઐવર્યને તથા શરીરની મુલાયમતાપણાને મર્યાદિત કરવાના પ્રયત્ન કરશો તો લાખો કરોડો માનવો સાથે મૈત્રીભાવ બાંધવાના હકદાર બની શકશો!
જૈન મહાભારત પ્રમાણે શૂરવીર, ધીર ને ઇન્દ્રિય વિજેતા રાજા ઉગ્રસેન મથુરા નગરની રાજગાદી શોભાવી રહયા હતા. ત્યાં માનવો પણ ઉદારતા, દાન પ્રેમ તથા સત્યધર્મના પક્ષપાતી હતાં. સ્ત્રિયો પણ મર્યાદા પ્રમાણે શિયળધર્મ, સદાચાર ધર્મ તથા ખાનદાની ધર્મને શોભાવનારી હતી પ્રજા પણ ધર્મપ્રેમી, અહિંસક તથા નીતિન્યાયમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધવાળી હતી. એક દિવસ પ્રસિદ્ધિપ્રાપાત માસખમણને પારણે મા ખમણ કરનાર તપસ્વી, તાપસ સાધુ મથુરામાં પધાર્યા - રાજા ઉગ્રસેને પણ તેમને વન્દન કરવાપૂર્વક, ચાલી રહેલા માસખમણનું પારણું મારે ત્યાં થાય તેવી ઇચ્છા દર્શાવી રાજાની વિનંતીને માન્ય કરી યથાસમયે તાપસ રાજમહેલમાં આવ્યો પણ -- સંસારના માયા ચક્રનો આ જ ચમત્કાર છે કે, આજ સમયે (પ્રસંગે) શારીરિકાદિ વિપત્તિને કારણે બેધ્યાન બનેલા રાજાને પારણાનો ખ્યાલ ન રહેવાથી પારાણું કર્યા વિના જ તાપસ પોતાના આશ્રમમાં આવ્યો અને પુનઃ બીજા માસક્ષમણનો પ્રારંભ કર્યો ભવિતવ્યતાના યોગે બીજા અને ત્રીજા માસક્ષમણનું પારણું પણ રાજા ન કરાવી શકો હવે તાપસની જ્ઞાનગ્રન્થિઓ, ક્રોધાવેશના કારણે અતિશય શિથિલ બનતાં નિદાનગ્રસ્ત બનેલા તાપસે આગામી ભવમાં રાજાને કોઇપણ રીતે મારનારો બનું. (મારવો) આ રીતે મકકમતાપૂર્વક રાજા ને દ્વેષ ગ્રન્થિરૂપ બંધનથી બાંધી લીધો અને તાપસ ભવ પૂર્ણ કરી બાંધેલા નિયાણાને સફળ કરવા - રાજા ઉગ્રસેનની ધારિણી રાણીની કુક્ષિમાં અવતરિત થયો. પૂર્ણમાસે જન્મતાની સાથે જ પિતાના ઘાતક સ્વરૂાઓના આધારે જાત સંતાનને કાંસાની પેટીમાં મુક્યો અને તે પેટી યમુના નદીમાં પ્રવાહિત કરી તે સમયે કિનારે આવેલા વણિકે પેટીને બહાર કાઢી, ખોલી અને સૂર્યની જેમ ચમકતાં શિશુને હાથમાં લઈ સ્વપતીને સોંપી દીધો.
૧૬૦

Page #162

પરમાત્માની ભેટ સમજીને વણિક દંપતિએ જન્મોત્સવ કર્યો. અને કંસ ના નામે જાહેર કર્યો. બીજના ચંદ્રની જેમ મોટો થતો ગયો પૂર્વભવીય મારકાટના સંસ્કારોને કારણે સાથે ક્રીડા કરનારા બાળકોને મારવા, ફૂટવા આદિ તોફાનોના કારણે કંટાળી ગયેલા વિણકે કંસને લઇ સમુદ્રવિજ્ય રાજાના ચરણોમાં મૂકીને કહયું કે આ મારો પુત્ર તમારા લઘુભ્રાતા વસુદેવ સાથે ક્રીડા કરતાં કરતાં કાંઇ શિક્ષા પ્રાપ્ત કરશે પછ તો ભવિતવ્યતાના યોગે વસુદેવ અને કંસની જોડી જામી ગઇ.
જન્મતાં જ કંસના મનમાં પોતાના પિતા રાજા ઉગ્રસેન પ્રત્યે જન્મથી મનમાં શેષ રાખનાર કંસનો રોષ વધતો ગયો. પરન્તુ કોઇને પણ અસરકારક નિમિત્તો ન મળે ત્યાં સુધી સામેવાળાનું કંઇ પણ કરવાની ક્ષમતા આવતી નથી. બન્યું એવું કે સરહદના રાજાને સ્વાધીન કરી લાવવા માટે, પ્રતિવાસુદેવ જરાસંધે સમુદ્ર વિજ્ય રાજાને આજ્ઞા આપી પરન્તુ ભવિતવ્યતાના યોગે સમુદ્રવિજ્યના બદલે વસુદેવ, કંસને સાથે લઇ ગયા અને યુદ્ધ કરતાં કંસના હાથે સરહદનો રાજા પરાજિત થયો. પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ પ્રતિવાસુદેવે સ્વપુત્રી (સ્વ આત્મજા) જીવિતયશાને કંસ સાથે પરણાવી અને મથુરા નગરીની રાજગાદી પણ દહેજમાં આપી દીધી રાજ્યગાદી પર આવતાં જ સર્વ પ્રથમ પોતાના પિતા રાજા ઉગ્રસેનને કારાવાસમાં ધકેલી દીધો દ્વેષકર્મના ઉદયકાળમાં માનવની દષ્ટિ તથા દિલ અને દિમાગ આદિ માં સર્વથા પરિવર્તન આવી જાય છે.
(નોંધ) તીવ્રાતિતીવ્ર પુણ્યકર્મોનો ઉદય પણ સાથે જ હોવાથી પ્રતિ વાસુદેવની પુત્રી જીવિતયશા જે રૂપરૂપની અંબાર હતી, લાવણ્યવતી અને મદમાતી હતી, છતાં પણ વિષકન્યા હતી. વિષકન્યા બનવામાં, ગતભવોમાં જીવિતયશ એ કરેલા નિકૃષ્ટતામ દ્વેષ આદિ પાપો જ અસાધારણ હેતુભૂત છે. એટલે કે વિષકન્યાપણુ પ્રાપ્ત થવામાં પૂર્વના ભવોમાં કરેલ નિકૃષ્ટતમ દ્રેષ આદિ પાપો જ અદ્વિતીય કારણ છે. વિષકન્યાઓ પણ ઘણા પ્રકારની હોય છે.
૧. અંગારા ઝરતું શરીર જેનો સ્પર્શ પુરુષને માટે અસહય બને છે.
૨. અત્યન્ત દુર્ગન્ધ શરીર જેની ગંધ જ અતીવ ખરાબ હોવાથી રૂપવન્તુ શરીર હોવા છમાં કોઇને પણ ગમતું નથી.
૩. અત્યન્ત બેડોલ શરીરને પસન્દ કરનાર કોઇ મળતો નથી.
૪. તે ઉપરાન્ત કન્યાના જન્મ સમયે બીજ, બારસ કે સાતમ તિથિ હોય, રવિવાર,
૧૬૧

Page #163

મંગળવાર કે શનિવાર હોય અને કૃતિકા, આશ્લેષા કે શતભિષા નક્ષત્ર હોય, તો તે વિષકન્યા જાણવી. આવી વિષકન્યા પૂર્વે કરેલા પુણ્યકર્મોને કારણે હીરામોતી આદિના આભૂષણોથી શણગાર કરી શકશે અને હસ્તમેળાપ કરનાર પુરુષને પણ પ્રાપ્ત કરશે છતાં પણ આવી કન્યાઓ પિતા અને શ્વસુર એમ ઉભયકુળનો નાશ કરનારી બને છે. આવા વિષયોગો ઘણા છે, તેના નિરોધક યોગો પણ હોય છે. મૂળ વાત એટલી જ છે કે - સમ્યજ્ઞાનની ધારા પ્રાપ્ત થઇ ગઇ હોય તો - ગૃહસ્થ જીવનનાં સર્વકાર્યોમાં અને વિશેષે કરીને ભોગવિલાસોમાં જે વ્યકિતને
ઉતાવળ હોતી નથી, માટે જ અમુક નક્ષત્રો, તિથિઓ અને વારોમાં, પર્યુષણ, ઓળી અને કલ્યાણક આદિ પર્વના પવિત્ર દિવસોમાં એમ. સી. ના (મેન્સીસના) દિવસોમાં, તથા પોતાની પત્નીના નાદુરસ્ત અવસ્થામાં, મૈથુનક્રિયા (કામક્રીડા-રતિક્રીડા) નો ત્યાગ કરશે. અન્યથા વિષકન્યા અથવા માતપિતાની આબરૂને કલંકિત કરે તેવા પુત્રો ભાગ્યમાં રહેશે.
સંસારની માયામાં અત્યન્ત આસકત જીવ પોતાના અહં ને પુષ્ટ કરવા માટે સામેવાળાને મૃત્યુના ઘાટે ઉતારે છે. અથવા સામેવાળાના હાતે સ્વયં ઘાટે ઉતરે છે. માટે જ જમીન, જોરૂં અને વધારે પડતો પરિગ્રહ આગામી ભવોને પણ બગાડનાર છે. આ ન્યાયે સંસારની સ્ટેજ પર ગમે તે કારણે મરનાર કે મારનાર આવતાં ભવે પણ અજબ ગજબની શારીરિક શકિત સમ્પન્ન હોય છે. તેથી વાસુદેફ અને પ્રતિવાસુદદેવ કટ્ટર વૈરી બને છે. મર્યાદાબદ્ધ સંસારમાં ૨૪ તીર્થંકરો, ૧૨ ચક્રવર્તિઓ, ૯ વાસુદેવો, ૯ પ્રતિવાસુદેવો, ૯ બળદેવો અને ૯ નારદો હોય છે. આ ન્યાયે લક્ષ્મણ અને રાવણ જેમ આઠમા વાસુદેવ પ્રતિવાસુદેવ હતા, તેમ કૃષ્ણ અને જરાસંધ નવમાં વાસુદેવ પ્રતિવાસુદેવ હતાં.
કંસરાજાને સત્યભામા (કૃષ્ણની મુખ્ય રાણી) અને રાજીમતી (નેમિનાથ પરમાત્માની વાગ્રદત્તા) નામે બે બેનો હતી અને દેવકી પણ બહેન હતી. અને અતિમુકતક નામે નાનો ભાઇ હતો. દેવકીના લગ્ન થયા તો પહેલા અતિમુક્તક મુનિના કહેવાથી જ્યારથી કે કંસે જાણયું કે દેવકીનો સાતમો ગર્ભ મારા ખાનદાનનો ઘાતક છે, ત્યારથી ચિંતાતુર બનેલો કંસ, દેવકીના સાતે સંતાનોને જન્મતાની સાથે જ સ્વાધીન કરવા માટે કૃતનિશ્ચયી બનીને, ગમે તેવા લપ્રપંચ, કાવાદાવા, દગાબાજી, માયામૃષાવાદ જેવા પાપચરણનું આચરણ કરવા લાગ્યો અને તમામ પ્રકારે પૂર્ણ ખેલાડી આ કંસ પ્રાતઃ કાલે (પ્રભાત સમયે) હસતો, કૂદતો વસુદેવ પાસે આવ્યો અને બનેવી વસુદેવ સાથે મીઠી મજાકો પૂર્વક અનેક પ્રકારની અલક મલકની વાતો કરતાં કરતાં માયાવી કંસે કપટજાળ વાપરવા પૂર્વક વાસુદેવ પાસે યાચના (માંગણી)
૧૬૨

Page #164

કરી સર્વથા ભોળા ભદ્રિક વસુદેવે, કંસની માંગણી સંબંધી વાતો માન્ય કરતાં વચનબદ્ધ બની કહયું કે દેવકીના સાતે ગર્ભો તમને આપીશ. જન્મેલા સંતાનો મારે ત્યાં કે, પોતાના મામાને ત્યાં મોટા થાય. વસુદેવની વાત સાંભળ્યા પછી કંસ ખૂબ જ રાજી થયો. દંભી ભવતિ વિવેકી પ્રિયવકતા ચ ભવતિ ધૂર્ત ઃ
મર્યાદાથી બહાર (મર્યાદાતીત) વિવેક બતાવનાર દંભી છે અને બેહદ મિષ્ટભાષી ધૂર્ત હોય છે. પરન્તુ સંસારની માયાને જ જ્યારે ગમતું હોય ત્યારે માનવો તો કઠપુતલી જેવા છે. ગર્ભવતી દેવકીના મકાનની ચારે તરફ કંસના ચોકીદાર ગોઠવાઈ જતા હતાં અને પ્રસૂતિ થતાં જ તત્કાળ જન્મેલું સંતાન કંસને સોંપી દેવામાં આવતું હતું. ધોબી જેમ વસ્ત્રને પત્થર પર પટકે છે તેમ અતિક્ર પરિણામી કંસ, દેવકીના સંતાનને પગથી પકડી પથ્થર પર પટકાવી દેતો હતો અને હર્ષાવેશમાં આવીને કહેતો હતો કે મારા એક દુશ્મનને મૃત્યુના દ્વાર બતાવી દીધા. સાતમી વખત જ્યારે દેવકી ગર્ભવતી બને છે ત્યારે તેની કુક્ષિમાં અવતરિત કૃષ્ણના પુણ્યાતિશયથી હજારો કેવો પ્રતિક્ષણે તેની રક્ષા માટે તૈયાર હતાં. પોતાના છ સંતાનોને જન્મતાની સાથે જ ઘાત કરનાર કંસના કાળા કૃત્યોને જાણી ગયેલી દેવકીએ, સાતમા સંતાનને સુરક્ષિત રાખવા માટે, વસુદેવને બોલાવીને કહયું કે, મહેરબાની કરીને હવે જન્મ લેનાર મારું સાતમું સંતાન મરવા ન પામે તેવા પ્રકારનો પ્રબંધ કરો. અને કહયું કે, મથુરા નગરીની પાસે યમુના નદીની પેલે પાર ગોકુલો છે ત્યાં રહેલા નંદ અને યશોદાને ગમે તેમ કરીને પણ, પાલન પોષણાર્થે પુત્રને સોંપી દેશો ! સુસ્વો આવેલા હ વાથી, મને વિશ્વાસ છે કે, પરમાત્મા સૌની રક્ષા કરશે!દેવકીના કથનાનુસાર જન્મેલા સાતમા સંતાનને ટોપલામાં મૂકી વસુદેવ ઘરથી બહાર નીકળ્યા. તે સમયે કંસના ચોકીદારો નિદ્રાધીન હતાં. મુખ્ય દ્વાર પાસે જ કારાવાસ હતો. તેમાં આ સમયે પણ ઉગ્રસેન જાગતાં હતાં. વસુદેવને ઓળખતા વાર ન લાગી અને બંને સમદુઃખી હોવાથી વાતો કરી અને નદીને પાર ગયા. યશોદાના ખોળામાં સંતાનને મૂકી વસુદેવે કહયું કે, મારા સંતાનને તમારા પ્રાણ કરતાં પણ અધિક સમજી તેનું જતન કરવાનું છે. યશોદાએ હાપાડી અને વાસુદેવ પોતાના મહેલમાં આવ્યા જ્યોતિષી દ્વારા કંસે
જ્યારે જાણ્યું કે દેવકીનું સાતમું સંતાન બાલક રૂપે ક્યાંક સંતાઈને રહે છે, ત્યારથી કૃષ્ણને મારવા માટે, કંસે ઘણાં પ્રયતો ક્મ અને કૃષ્ણ જ્યારે જાણ્યું કે મારા છે ભ્રાતાઓને રહેંસી નાખનાર કંસ છે. ત્યારથી કૃષ્ણ પણ ભયંકરતમ દ્વેષ લશ્યામાં પ્રવેશ કરી, અવસર પ્રાપ્ત થતાં કંસને યમરાજાનો અતિથિ બનાવવો જ એવો હઠ નિર્ણય કર્યો. આ પ્રમાણે દ્વેષાનલમાં દ્વિષાગ્નિમાં) બળતા બન્ને જણાં સમય પસાર
૧૬૩

Page #165

કરે છે અને એક દિવસે કૃષ્ણ, હજારો માનવોની મેદની વચ્ચે કંસને પકડી યમસદનમાં પહોંચાડી દીધો. પછી તો જરાસંધ સાથે યુદ્ધ કરતાં, તેને ચક્રથી મારી, સમગ્ર પૃથ્વીના પૃથ્વીપતિ (રાજા) બન્યા.
નેમિનાથ પરમાત્મા અને કૃષ્ણ બંને ભાઇઓ હતાં અને આસ્થી ૮૦ હજાર વર્ષો પહેલા અવનીતળ પર અહિંસાનું સામ્રાજ્ય સ્થાયી સદાને માટે અમર બન્યા છે.
આ પ્રમાણે દ્વેષમાં આવી કંસ દુર્ગતિભાજન બન્યો માટે ટ્રેષ પાપ છે, મહાપાપ છે.
૧૨ કલહપાપ
૧૮ પાપસ્થાનકોમાં 'કલહ નામના પાપને નંબર બારમાં આવે છે. વ્યાવહારિક ભાષામાં જેને ક્લેશ, કંકાસ, કજીઓ, અને જીભાજોડા કહેવાય છે. દર્શન મોહનીય અને ચારિત્ર મોહનીય નામે મોહનીય કર્મના બે પ્રકારો છે. અનન્ત સંસારમાં, ચર્મચક્ષુવાળાને માટે સર્વથા અકલ્પનીય અને અદષ્ય એવા પદાર્થો પણ છે, જે વધારે પડતાં ધુમ્મસમાં ચક્ષુ હોવા માં પણ દષ્ટિપથમાં આવતા નથી, જ્યારે અમુક સ્થાનના આકાશ પ્રદેશોમાં તેવા પ્રકારનો ધુમ્મસ (તમસ્કાય) હોય છે જેનું ઉલ્લંઘન દેવોને પણ ભયાનક લાગે છે. તે સ્થાને વૈજ્ઞાનિકોના વિમાનો હર હાલતમાં પણ જઇ શકે તેમ નથી, માટે જ કેવળી ગમ્ય તેવા પણ પદાર્થો, પર્વતા, નદીઓ, જંગલો, સમુદ્રો ઉપરાન્ત માનવોની તથા પશુઓની જુદી જુદી આકૃતિઓ અને ક્રૂરતાઓ આપણને કે વૈજ્ઞાનિકોને પણ દષ્ટિ ગોચર બનશે જ નહીં. તેવી રીતે આત્માના સર્વપ્રદેશો મિથ્યાત્વ મોહનીયરૂપ ગાઢ અંધકારથી જ્યારે આવૃત્ત થઈ ગયેલ છે, ત્યારે આત્માનું અસ્તિત્વ છે? આત્મા કેવો હશે? તેનું સત્ય સ્વરૂપ કેવું હશે? પુનર્જન્મ હશે? નરકગતિ અને દેવગતિ હશે? તેમાં જાવાવાળા જીવો હશે? જીવને એક ભવનો ત્યાગ કરાવી, બીજો ભવ આપનાર કોણ? ઈત્યાદિ વાતો જાણવાની કે સાંભળવાની ઈચ્છા પણ આત્માને થતી નથી, કદાચ કોઈક સમયે ગુરુગમ દ્વારા આત્માનું અસ્તિત્વ સ્પષ્ટ કે અસ્પષ્ટરૂપે જાણીએ છીએ તો પણ ચારિત્ર
૧૬૪

Page #166

મોહનીય કર્મના કારણે, આત્માના શુદ્ધિકરણ માટે સર્વથા બેધ્યાન, બેભાન જ રહીએ છએ. આ કારણે જ, શ્રાવકધર્મને યોગ્ય બાર વ્રતોનો સ્વીકાર કરવા જેટલો પુરુષાર્થ પણ થઇ શકતો નથી. કેવળ પોપટની જેમ સંસાર અસાર છે. પાપો ભયંકર છે. સંસાર તજવા લાયક છે. હવેથી મારે પાપો આચરવા નથી. દુર્ગતિમાં ક્યું નથી. રાગ-દ્વેષ કરવા નથી ઇત્યાદિ શબ્દોનું ઉચ્ચારણ જરૂર કરે છે પણ તેનું અમલીકરણ કરવા માટે ક્યારે પણ શકિતનો ઉપયોગ કરતો નથી. મોહકર્મોનાં તોફનોને દબાવવા માટે, કલેશ કંકાસના વર્જન માટે, તથા સંસારની માયામાંથી મુકત થવા માટે સમર્થ થતો નથી. ઊલટું તે કર્મોને વધારવા માટે જ પ્રયત્નશીલ બની, સંસારની સ્ટેજ પર બેફામ વર્તે છે.
મિથ્યાત્વના પ્રગાઢ અન્ધકારમાં અટવાયેલા માનવનું શરીર, તેના અંગોપાંગ, ઈન્દ્રિયો, મન આદિના પ્રતિપ્રદેશે અકલ્પનીય, અશોભનીય અને અકથનીય કુસંસ્કારો નિકાચિત થયેલા હોવાથી, અનન્ત શકિતના માલિક આત્માનો પુરુષાર્થ કામે આવતો નથી. મહરાજાના સૈનિકોની માયાજાળમાં ફસાયેલો બિચારો આત્મા કરે પણ શું? આ બધા પાપોમાં કલહ નામનું પાપ પણ જબરદસ્ત શકિત ધરાવનારું છે. વાતે વાતે બીજા સાથે કલહકંકાસ, જીભાજોડા (દંતકલેશ) કરવાના સ્વભાવવાળા આ પાપને જિનેશ્ર્વર દેવોએ મહાપાપ કહયું છે. યદ્યપિ કલહ પાપના મૂળમાં અન્ય પાપોના સંસ્કારો નકારી શકાતા નથી તો પણ પ્રાયઃ કરીને ક્રોધની વિશેષ મુખ્યતા હોય છે, જે અનુભવથી જાણી શકાય છે અને ક્રોધના મૂળમાં જુદા જુદા વિષયોનો લોભ હોય છે જે આપણે લોભના પ્રકરણમાં જોઇ ગયા છએ. ખાનપાન, રહેણીકરણી અને વ્યાપાર-વ્યવહાર આદિમાં સામેવાળા સાથે જ્યારે ફાવી શકાતું નથી, ત્યારે ક્રોધ આવે છે અને જ્યારે ક્રોધ પણ કામે લાગતો નથી ત્યારે કલહ પાપને સેવવાનું મન થાય છે. કેમ કે ક્રોધાતિશયમાં કાં તો મુખમાંથી થુંક ઊડે છે અથવા જીભાજોડીના માધ્યમથી અસત્ય ભાષાનો પ્રયોગ થાય છે. તરવાર ધારીયું કે લાકડી લેવાની તાકાત ગુમાવી બેસનારના ભાગ્યમાં જોરજોરથી રાડો પાડવી, ગમે તેમ અને ગમે તેવી ભાષામાં બકવાદ કરવો આદિ કલહ કરવાનું સુલભ બને છે. પરિણામે આનાથી માનવમાત્ર આન્તરિક જીવનમાં સુખ-શાન્તિ અને સમકિતને તિલાંક્લી આપે છે. સાથે સાથે લક્ષ્મી સરસ્વતીની પ્રસન્નતા પણ ગુમાવી બેસે છે. લક્ષ્મી દેવીને વાસ ક્યાં હોય છે? તેનાં જવાબમાં અનુભવીઓએ કહયું કે -
૧૬૫

Page #167

"गुरवो यत्र पूज्यन्ते धान्यं सुसंस्कृतं भवेत् ।
કાનો યત્ર તત્ર શ વસાધ્યમ્ I” સારાંશ કે, ઈન્દ્ર મહારાજના પ્રશ્નના જવાબમાં લક્ષ્મીદેવીએ કહયું કે (૧) વડીલોનું આદરમાન, સન્માન અને સત્કાર સચવાતા હોય (૨) રસોઈ (ભોજન) જીવજંતુ, વાળ, માટી, કાંકરા આદિ વિનાની હોય (૩) અને જે કુટુંબ, સમાજ કે દેશ દંતક્લેશ-દાંતોની લડાઇ રહિત હોય
લક્ષ્મીદેવી કહે છે કે આવા ઉપર જણાવ્યા મુજબના ત્રણ સ્થાનોમાં મારો વાસ છે. આનાથી દંતક્લેશ (લહ) કેટલું ભયંકર પાપ છે તે જાણવાનું સરળ રહે
પરંપરાથી ચાલતી ખાનદાનીના અધઃ પતનમાં કયું કારણ?
(૧) જેની ખાનદાનીમાં, તેના નાના મોટા મેંબરોમાં ગુણરૂપે એટલે કે કોઇને કોઇની પણ ખબર ન પડે તેવી રીતે, સજાતિય, વિજાતિય, કૃત્રિમ કે અકૃત્રિમરૂપે પણ વ્યભિચાર, દુરાચાર આદિ કુકર્મોનું સેવન થતું હોય તો સમજી લેવાનું કે તેના બાપદાદાઓની ચાલતી પેઢી, ઓફીસ કે કારખાનાઓને ધીમે ધીમે ધસારો લાગતો જશે. અને એક દિવસે દેવાળું કાઢવાનું ભાગ્યમાં રહેશે.
સહિતાના અભાવે સાસુ-વહુ, નણંદ-ભાભી, દેરાણી-જેઠાણી, ભાઈ-ભાઈ, બાપબેટાઓમાં પરસ્પર વધી ગયેલ કલેશ-કંકાસના કારણે ખાનદાની ખેદાનમેદાન થશે. વ્યાપાર, રોગાર, ઉઘરાણી આદિની હાનિ થતાં બજારમાં જામેલી વર્ષો જૂની પેઢીને ખંભાતી તાળા લાગશે. આ કારણે જ અનુભવીઓ કહે છે દંતકલેશ જેવું પાપ બીજું નથી. ભારતદેશની દયનીય દશા શાથી?
૪૦ - ૫૦ વર્ષોથી સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત ભારત દેશમાં ચારિત્રનું, સાચારનું આધ્યાત્મિકતાનું, સંપ અને સંગઠનનું, તથા વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવાનાં સરસ્વતીનાં સ્થાનો (વિદ્યાલયો, કોલેજો, યુનિવર્સિટીઓ) નું તથા ન્યાયાલયોમાં સત્યાચારનું અવમૂલ્યન છેલ્લી કોટીએ થયેલા અવમૂલ્યનમાં શરાબપાન, માંસભોજન, વેશ્યા કે પરસ્ત્રીના સેવનના તથા ગુમ કે જાહેરમાં થયેલા કલેશોના પાપે દેશ પાયમાલ થઈ રહયો છે,
૧૬૬

Page #168

અથવા થઇ જ્વાની તૈયારીમાં છે સોનાનાં ઇંડાં મૂકનારી ચકલી જેવા ભારતદેશને પરદેશથી અનાજ મંગાવવું પડે, તેલ મંગાવવું પડે, છેવટે લાખો, કરોડો અને અબજો રૂપિયા મંગાવવા પડે તે દિવસોને સૌ કોઇ અનુભવી રહયાં છે. આના કારણે જળના ભંડાર સદેશ નદીઓમાં તથા સરહદોના કારણે આન્તરિક કલેશો, ભાષા તથા પ્રાન્તના ગડાઓને પતાવી દેવાની ક્ષમતા, સમતા પણ સત્તાધીશો પાસે નથી રહી. આ વાત વીશમી શતાબ્દીના ઉત્તરાર્ધની છે. કલહપાપની વ્યાખ્યા શાસ્રકારોની ભાષામાં આ પ્રમાણે છે -
(૧) ઋનદ્દો રાટિ: (પ્રજ્ઞાપના ૪રૂ૮ નીમિયમ ૨૩૮) (૨) તદ્દોવષન રાટિ: (ભગવતી સૂત્ર (૧૮)
ઉપરના ત્રણે આગમોથી કલહ શબ્દનો અર્થ સ્પષ્ટ થાય છે કે, ઉતાવળમાં આવી આગળપાછળનો વિચારર્યા વિના જ રાડો પાડીને, ઘાંટા કાઢીને બકવાદ કરવો, સામેવાળા પ્રત્યે ઇર્ષ્યા અદેખાઇના કારણે અને પૂછ વિનાની વાતો જોરજોરથી કરવી તે કલહ નામના પાપને આભારી છે. આનાથી સામેવાળાને હાનિ થશે કે નહીં તે ભગવાન જાણે પણ કલહ કરવાવાળાના મસ્તિષ્કમાં ઉષ્ણતા વધશે અને ઠંડુ મગજ પણ ગરમ થતાં વાર લાગશે નહીં. અનન્ત, અસંખ્ય કે સંખ્યાત જીવો સાથે સામાન્ય કે વિશેષ રૂપે, પ્રગટ કે અપ્રગટરૂપે દ્વેષ. વૈર, વિરોધ કર્મોના નિયાણા બાંધેલા હોવાથી સામેવાળાની સાથે વાતો કરવાનો અવસર આવે અથવા ગમે ત્યાં તેની વાતો ચર્ચાય ત્યારે તડ કે ફડ કરી સામેવાળાનું પાણી ઉતાર્યા વિના માનવ રહેતો નથી. ઘણા માનવો સ્વમુખે જ કહેતા ફરે છે કે “હું તો તડ ને કરનારો ફંડ છું” “કોઇની પણ શરમ રાખે તે બીજા” આવી સ્થિતિમાં જૈનશાસન તેવાઓને હિતબુદ્ધિથી સમજુતિ આપતાં કહે છે - ભાઇ! આ સંસાર તારો નથી, તેનું સંચાલન કરવા તું અવતર્યો નથી, તેમ સંસારનું આધિપત્ય તને કોઇએ સોંપ્યુ નથી, માટે તડ અને ફડ કરવાનું છેડીને સમાધિસ્થ બન. કેમ કે સંસારના જીવો પોતપોતાનાં કરેલાં કર્મોને આધીન થઇ પોતપોતાનું નાટક રમી રહયાં છે, તેમાં વિષ ઘોળીશ મા આગ લગાડીશ મા અને વાતે વાતે તડફડ કરવાની તારી પાપભાવનાને જ કંટ્રોલમાં કરી લેજે; માની લઇએ સંસારનું કંઇપણ બગડવાનું નથી. આજ સુધી તડફડ કરનારાઓની જીવનયાત્રા એવી રીતે પૂર્ણ થઇ છે કે, ઇતિહાસના પાના પર તેમને યાદ કરનારા પણ મળતા નથી.
(૩) વાનિાવિન્દ્વ (ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર રૂ૪૭)
૧૬૭

Page #169

દેવાધિદેવ, ભગવાન મહાવીર સ્વામીની અન્તિમ દેશના ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં સંગ્રહાયેલી છે જેમાં, બીજા વોની સાથે ઝગડો કરાવનાર કલહને પાપ માનવામાં આવ્યું છે. સ્વાર્થાન્ધ બનીને ગમે તેની સાથે ગમે તેવી ગંદી ભાષાનો વ્યવહાર કરી, લેવાદેવા વિનાનુ શાબ્દિક યુદ્ધ રમવાની આદત, જીવાત્માને પડેલી છે. તે આદતોને બદલી નાખવા માટે સૌથી પ્રથમ શિક્ષણ લેવું જોઇતું હતું, પણ અહંકાર સંજ્ઞાના પાપે, ક્રોધ આવ્યા વિના રહેતો નથી અને જ્યાં પહોંચાય ત્યા, શાબ્દિક ઝગડાઓના વ્યૂહમાં ગોઠવાઇ જાય છે. ફ્ળસ્વરૂપે, આર્તધ્યાન ભાગ્યમાં શેષ રહે છે. આવી સ્થિતિમાં પોતાનું આધ્યાત્મિક અધઃપતન સ્વહસ્તે જ સ્વીકારી લે છે वचनविग्रहो लक्ष्मी नाशक: (जैनागम)
અર્થાત્ શબ્દોના ઝગડા, દંતયુદ્ધ, બોલાબોલી આદિ અશુભ તત્ત્વો લક્ષ્મીનો નાશ કરાવનારા છે. જેનાથી ચક્રવતિઓના પણ માટલાનું પાણી સુકાઇ જાય છે. તો પી અલ્પ પુછ્યવાળા તમારા અમારા માટે શું કહેવાનું હોય?
(૪) પ્રેમહાસાતિ પ્રમવં યુદ્ધે હૈં (માવતી સૂત્ર ૯૭રૂ)
પ્રેમ-પ્યાર, હાસ્ય, મશ્કરી, કુતૂહલ, ખેલકૂદ, તમાશા આદિ ક્રિયાઓથી ઉત્પન્ન થયેલો કલહ પણ જીવનમાં યુદ્ધની રણમેદાનનું કારણ બને છે. કેમકે - માણસમાત્રનું આત્મિક, માનસિક જીવન સ્વાર્થપૂર્ણ હોવાથી, પોતાની પ્રેમપાત્ર વ્યકિત પાસેથી જ્યારે સ્વૈચ્છિન્ન સ્વાર્થ સધાતો નથી ત્યારે પ્રેમઆદિમાંથી પ્રારંભમાં વાચિક કલહનો ઉદ્ભવ થાય છે, વધે છે અને અંતે પ્રેમ પ્રકરણમાં યુદ્ધ જામી જાયછે. ફળસ્વરૂપે આગામી ભવોને માટે, આ ભવના પ્રેમપાત્ર બંને વ્યકિતઓ હાવૈરી બની જાય છે. અને બંધાયેલા વૈરબંધનમાંથી જ્યાં સુધી મુકત થાય નહી ત્યાં સુધી કેવળજ્ઞાનની પગદંડી પણ અશકય બની જાય છે.કલ્પસૂત્રમાં પ્રતિવર્ષ આપણે સાંભળીએ ીએ કે, ભગવાન મહાવીર સ્વામી, ૨૭ ભવોની અપેક્ષાએ ૧૮મા ભવે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના અવતારમાં હતા ત્યારે તેમને ૧૬ હજાર પત્નીઓ હતી. તેમાંથી એક પતી વાસુદેવના પ્રેમપાત્ર બનેલી નહીં હોવાથી યદ્યપિ તે ભવમાં પોતે સમ્પૂર્ણ અશકત હોવાથી વાસુદેવને (પોતાના પતિને) કંઇ પણ હરકત કરી શકી નથી. પરન્તુ ૨૭ મા ભવે સંયમિત થયેલા મહાવીરને વ્યંતરીરૂપે બનેલી તે અણમાનિતીએ અત્યન્ત અસહય થઇ ઉપસર્ગ કર્યો ત્યારપછી વ્યંતરી વૈરમુકત બનવા પામી છે. મીઠા, મધુરા દામ્પત્ય જીવનમાં પણ કોઇક સમયે અણગમતો કલહ થઇ જાય તો પણ તત્કાળ તેને શમાવી દેવામાં જ શ્રેય છે.
૧૬૮

Page #170

હાસ્ય એટલે સામેવાળાની અણઆવડત, ચાતુર્યનો અભાવ, ભોળપણ આદિને કારણે, હાસ્યની આદતને કારણે પરસ્પર ક્લહ ઉત્પન્ન થયા વિના રહેતો નથી. રાગ-દ્વેષ વિનાના નિર્દોષ હાસ્ય માટે પ્રશ્ન નથી તો પણ જીવનમાં સર્વેક્ષણે નિર્દોષ હોય તેવું કહેવું અને માનવું કઠિન છે. માટે બીજાની હાંસી મશકરીમાંથી ગમે ત્યારે પણ લહનો ભડકો થવાની સંભાવના નકારી શકાતી નથી. એક સમયે એકજ વાસણમાં ભોજન કરનારા, તાસ પાનાં (પ્લેઈંક) રમનારા, ઓટલા-કલબ પર બેસી અલકમલકના ગપ્પાંસપ્પાં મારનારાઓના જ્યારે, પરસ્પર કરાતી મશ્કરી મોટા રૂપમાં બદલાઈ જાય છે ત્યારે એકબીજાના કટ્ટર વૈરી બની ગયેલાઓને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકાય છે. આવા કારણે લઇ માનવમાત્રને પરહિતેચ્છુ તીર્થંકર પરમાત્માઓએ પ્રેમ - હાસ્ય - મશ્કરી અને કુતુહલની પાપવર્ધક આદતો છેડી દેવાની ભલામણ કરી છે જે સર્વથા સત્ય છે, કેમકે જીવનમાં પડેલી ખોટી આદતોમાંથી લહને ઉત્પન્ન થતાં વાર લાગતી નથી. હાસ્યમશ્કરીની ભયાનકતા -
દશરથ રાજાના પુત્ર રામ અને લક્ષ્મણમાં અગાધ અને અકાટય પ્રેમ હતો તે ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ વાત છે. તે પણ બે દેવોને તેમના પ્રેમની પરીક્ષા કરવાની વિચારણા થઇ. જે સમયે કામ પ્રસંગે લક્ષ્મણજી બહાર ગયા હતા, તે સમયે પોતાની દેવમાયાથી રામચન્દ્રજીના મૃત્યુની વિદુર્વણા કરી અને, સીતાજી - વનમાલાજી આદિ સ્ત્રીવર્ગને કલ્પાન્તપૂર્વક રૂદન કરતાં દેખાડવામાં આવ્યા. લક્ષ્મણે ઘેર આવતાની સાથે જ પરિસ્થિતિ જાણી લીધી અને હાય મારા રામ ! કહેતા જ રામ પ્રત્યે અગાધ પ્રેમ ધરાવતા લક્ષ્મણના પ્રાણ શરીરને એડી નીકળી ગયા. અર્થાત્ લક્ષ્મણજી મૃત્યુને શરણ થયા... આવી ઘટનાને જોઈ દેવોને જબરદસ્ત અફસોસ થાય છે. મશ્કરીના કારણે કેવું ભયંકર સ્વરૂપ સર્જાય છે તેનો ખ્યાલ આવતાં જ સંતાપનો પાર રહેતો નથી. અને અફસોસ કરતા દેવો પોતાને સ્થાને ગયા. (જૈન રામાયણ) (५) महता शब्देनान्योन्यं असमंजसभाषणं कलहः (भगवती ५७२)
વ્યકિતગત ષ, સ્વાર્થ, હઠાગ્રહ ઉપરાન્ત પોતાના જીદ્દી સ્વભાવને વશ થઈ સમાજમાં, કુટુમ્બમાં, મંડળમાં, સંઘની કે પંચોની મિટિંગમાં અથવા બીજી કોઈ સંસ્થાની બેઠકમાં અશાન્તિ વધે, તે રીતે મોટે મોટેથી બરાડા પાડવા, તોફાનો કરવા, સમાજના કે શાસનના હિત માટેના પવિત્ર કાર્યોના ઠરાવોને પાસ થવા ન દેવા માટે અસમં” એટલે અસભ્યતાને વ્યવહાર કરવો અને મિટીંગ (મિટીંગ) ને
૧૬૯

Page #171

નિષ્ફળ બનાવવી. તેમાં કલહ કરવાની પોતાની ભવભવાન્તરની પાપવાસના જ મુખ્ય કામ કરી રહી હોય છે જે પાપ છે, મહાપાપ છે. સત્ય હકીકતને પ્રગટ કરવામાં ક્યાં વાંધો? .
તમારી વાતને કદાચ માની લઇએ, પરન્તુ તમારા જીવનમાં સમગૂ જ્ઞાનનો સભાવ હોય તો તમને સમજાયેલી સત્ય વાતને પણ કહેવામાં દ્રવ્ય - ક્ષેત્ર - કાળ અને ભાવની અપેક્ષા પણ સ્વીકારી લેવી જોઈએ. કેમ કે બરાડા પાડીને જે વાત તમે કરવા માંગે છે તે વાત સાચી છે કે ખોટી? અને જો સાચી હોય તો તેને કહેવા માટે ક્ષેત્રની પસંદગી પણ કરવાની રહેશે. પંચોની કે સંઘની જેમના ક્ષેત્રને પસંદ કરવામાં કોઈક સમયે સંઘની, શાસનની કે સાતે ક્ષેત્રોની મોટામાં મોટી આશાતના થવાનો ભય માથા પર રહેવાથી પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બાંધવાના સમયે પાપાનુબંધ પાપ અથવા પાપાનુબંધી પુણ્યના પોટલા બંધાઈ જશે. કાળનો નિર્ણય પણ કરવો જોઇએ જેમ કે જ્યારે બહુમતિ સધાઈ ગઈ હોય તો ગમે તેવી સાચી વાત કહેવાનો સમય નથી. તેમ સમજીને મૌન રહેવું હિતાવહ છે. જ્યારે બહુમત એક પક્ષમાં હોય તો તમારી સાચી વાત પણ કોણ માનશે? તેવી રીતે ભાવનો નિર્ણય પણ કરવો આવશ્યક છે. જેમ કે જે રીતે હું બરાડા પાડું છું, ઉતાવળમાં અસત્ય ભાષા બોલું છું તે કારણે મારો અને બીજા મેંબરોનો આત્મા કલુષિત થશે. માટે મારા કદાગ્રહને જ છેડી દેવી ઠીક છે. ઈત્યાદિ પ્રકારે વિચાર કરતાં ભવભવન્તરની લહ કરવાની પાપી આદત મર્યાદામાં આવશે.
સમ્યજ્ઞાનના અભાવમાં હિંસા, અસત્ય, સ્તેય, મૈથુન અને પરિગ્રહને પાપરૂપે સ્વીકારવા માં પ્રાયઃ કરી રાગ-દ્વેષ. કલહ, અભ્યાખ્યાન, પશુન્ય, પરપરિવાદ,
માયામૃષાવાદ અને મિથ્યાત્વશલ્ય જેવા અતિભયંકર અને દુ-પ્રતિકાર્ય પાપો ધ્યાનમાં નહીં આવવાના કારણે માનવનિ પોતાની જૂની આદતો છૂટતી નથી, તેમ જ એડવાનો પ્રયત પણ કરી શકતો નથી. માટે - પદ્મવિજ્યજી કૃત સિદ્ધચક્રના સ્તવનમાં કહેવાયું કે - “અવર અનાદિની ચાલ નિત નિત તજીએજી ” એટલે કે અનાદિકાળની પડેલી, શેલી, વધારેલી ખોટી આદતોને સમન્વી અને યથાશક્ય, યથાપરિસ્થિતિ. તેને પ્રવેશ રોકવો તે અરિહંત પરમાત્માના શાસનનો ફલિતાર્થ છે.
૧૭૦

Page #172

૧૩ અભ્યાખ્યાન પાપ -
૧૮ પાપસ્થાનકોમાં “અભ્યાખ્યાન” નામનું પાપ ૧૩ મી સંખ્યાનું છે. સામાન્ય કે વિશેષ વ્યકિતમાં કોઈપણ જાતની ખરાબ વૃત્તિ કે પ્રવૃત્તિ ન હોય તો પણ તેના પ્રત્યે રહેલા અંગત રાગદ્વેષથી પ્રેરાઈને ગમે તે રીતે ગમે ત્યાંથી પણ ગોતાગોતીને દોષારોપણ કરવું તેને અભ્યાખ્યાન કહે છે જેને વ્યવહારમાં કલંક કહેવાય છે. જે આ ભવને નિંદનીય બનાવવા ઉપરાન્ત ભવિષ્યના ભવોને બગાડનાર મહાપાપ
છે.
પુણ્ય પવિત્ર મહાપુરુષો, શકિતસંપન્ન શૂરવીરો, તપસ્વીઓ અને શીયળવતી કુમારિકા-સધવા કે વિધવા સ્ત્રીઓને કલંકિત કરવી, વ્યવહારમાં પણ જઘન્યતમ પાપ
દેવી દેવેન્દ્રોથી પણ વિશેષ ગુણોને ધારણ કરાવનાર, અથવા વિશિષ્ટ પુરુષાર્થથી સદ્ગણોને ઉત્પન્ન કરાવવાની ક્ષમતાપૂર્ણ મનુષ્યાવતારમાં પરિણતિ અને પ્રવૃત્તિ એક સમાન બનાવવાનો પ્રયતા સૌથી પ્રથમ કરવો જરૂરી હતો, પરન્તુ સમ્યગુજ્ઞાનના અભાવમાં તેમ કરવા સમર્થ ન બનવાથી જીવનમાં એક પછી એક વિસંવાદોની હારમાળા થતી ગઈ અને વધતી ગઈ. તે કારણે ધર્મધ્યાનના માર્ગે ગમન (ગતિ) ન થતાં આર્તધ્યાન તથા રૌદ્રધ્યાનમય જીવન બનવા પામ્યું છે. જે જીવનની ભણતર-ગણતરની, હોશિયારી અને ચાલાકીની કરૂણતા જ કહેવાય છે. ગમે તે પ્રકારે શ્રીમંત અને સત્તાધીશ બનવા માટે, તથા કોરાધાકોર જેવા જીવનમાં મફતની મિશ્ર પ્રતિષ્ઠા મેળવવાને માટે પ્રાપ્ત કરેલું જ્ઞાન પણ, સમ્યજ્ઞાન કહેવાતું નથી. માટે જ માનવ પોતાની પરિણતિ અને પ્રવૃત્તિમાં સત્યદેવના દર્શન પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી. પરિણતિનો સીધેસીધો સંબંધ આત્મા અને અંતઃકરણ સાથે હોય છે. તથા પ્રવૃત્તિનો સંબંધ શારીરિક ક્રિયાઓ સાથે મનાયો છે. સભાન (સાવધાન) ડ્રાઇલ્ડર પોતાની ચતુરાઈથી પોતાને, મોટરમાં બેસનારાઓને તથા મોટરને પણ એકસીડન્ટમાંથી બચાવી લે છે, તેવી રીતે સમ્યમ્ દર્શનના માલિકે પોતાની પરિણતિ (અધ્યવસાય) ને સુંદરતમ બનાવી દીધી હોવાથી શરીરની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિને પણ તે સુંદર, સ્વચ્છ અને અહિંસક બનાવ્યા વિના રહેતો નથી. આનાથી અતિરિકત સમ્યજ્ઞાનનો ફળાદેશ
૧૭૧

Page #173

બીજો કયો? સૂત્રકારોએ પણ કહયું કે “જ્ઞાનસ્ય નં વિરતિ” પરન્તુ વિરતિ એટલે શું ? દ્રવ્યલિંગમાં, (બનાવટી સાધુતામાં) સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન અને ચારિત્રનો પ્રાયઃ કરી અભાવ મનાયો છે. કેમકે - નવા પાપોની નિવૃત્તિ (વિરતિ) પ્રાયઃ ત્યાં હોતી નથી. માટે તેને દ્રવ્યલિંગી કહેવાય છે. જ્યારે ભાવલિંગનો માલિક વ્યલિંગીથી સર્વથા વિપરીત હોવાથી જેમ જેમ તેના ચારિત્ર પર્યાયો આગળ વધતા જશે, તેમ તેમ તેની પરિણતિ (જ્ઞાનનો વિપાક) શુદ્ધ બનતાં તેની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ જેવી કે ગમન, ભ્રમણ, ભોજન, રહેણી-કરણીમાં અથવા સમાજલક્ષી કરાતી કોઇ પણ પ્રવૃત્તિમાં નિર્મમતા, નિર્લોભતા, નિઃસ્પૃહતા, પરોપકારિતા અને સર્વથા અનાસકત ભાવોની પરમ્પરા ચમકયા વિના રહેવાની નથી તેમ જ તેમની ગમે તેવી પ્રવૃત્તિ પણ ખૂલ્લા (ઉઘડેલા) પુસ્તકની જેમ સર્વ કોઇને માટે શંકા વિનાની હોય છે. જ્યારે વ્યલિંગની સર્વ પ્રવૃત્તિઓ શંકાસ્પદ બને છે. કેમકે, સંયમ સ્વીકારતાં પહેલાં પોતાના જીવનમાં રહેલી ભોગૈષણાનો ત્યાગ જરૂરી હતો, પરન્તુ આત્મિક પરિણામોમાં સમ્યજ્ઞાન અને ચારિત્રની રૂપરેખા પણ ન હોવાથી, ભવભવાન્તરોના આશ્રવ સંસ્કારોને કારણે રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દોની માયામાં જીવ લપટાઇ જાય છે. પરિણામે, સારા રૂપો જોવામાં, મનોગમ્ય રસવતીમાં (ભાજનમાં) સુગંધી પદાર્થોમાં, પ્રિયપાત્રોના કર્ણપ્રિય શબ્દોના શ્રવણમાં પણ કરી શકતા નથી માટે જ તેમનું આત્મરૂપી વસ્ર આનવના પાપોથી મલીન થયેલું હોવાથી કંયાય પ્રશંસનીય બનતું નથી. તેથી કેવળજ્ઞાન પ્રતિ (તરફ) પ્રસ્થાન કરવાની ગરજ હોય તો મલીન વસ્ત્રને જેમ નિર્મળ કરવા માટે ધોબીની સહાયતા અનિવાર્ય છે, તે જ પ્રમાણે આનવ દ્વારા પ્રવેશ થતાં પાપોથી મલીન થયેલાં આત્મરૂપી વસ્રને સ્વચ્છ અને નિર્મળ કરવા માટે સંવર તત્ત્વની આરાધના પણ અનિવાર્ય રૂપે કરવી જરૂરી છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લોભથી કરેલા, કરાવેલા અને અનુમોદેલા પાપોથી અત્યન્ત વજનદાર બનેલો આત્મા અનન્તકાળ પર્યન્ત સંસારના રણમેદાનમાં ભ્રમણ કરતો રહયો છે. જ્યાં અસહ્ય ક્ષુધા - તૃષા - ઠંડી - ગરમી - ડાંસ - મચ્છ અને ગંદગી આદિ ભયંકરતમ કષ્ટો સહન કરવા પડ્યા છે. માટે પુનઃ એકવાર મળેલા મનુષ્યાવતારમાં પાપોને સમખ્વા સમજીને ત્યાગવા થી આવનારા ભવો બગડવા ન પામે.
વંદિતુ સૂત્રમાં ગૃહિતકારી, ભાવદયાળુ, પરમાત્મા શ્રી મહાવીર સ્વામીએ ફરમાવ્યું કે - “સહસા રહસ્યારે”- એટલે કે હે સાધક ! બીજાના કે, તારા દુશ્મનના પણ, પ્રત્યક્ષ જોયેલા કે સાંભળેલા પાપોને જીભ પર લાવીશ નહીં, કેમકે સુખશાન્તિ અને સમાધિના ચાહક આત્મા માટે આનાથી અનન્ય પવિત્રતમ માર્ગ અન્ય કોઇ
૧૭૨

Page #174

નથી. સત્યુગ હોય કે કલિયુગ હોય, સંસાર પાપ અને પાપીઓથી ભરેલો છે, માટે તીર્થંકર દેવોએ, દોષાધીન બનીને પારકાઓના (પરકીય) દેશોનું ઉદ્ઘાટન કરવું તેને પાપ કહયું છે. તેમાં પણ ગુણીજનના ગુણોનો અમલાપ કરી તેના દોષોને જાહેર કરવા તે સારો માર્ગ નથી. જૈનાગમમાં અભ્યાખ્યાનનું સ્વરૂપ કેવું છે? (१) अभ्याख्यानमसदभियोगः (आचारांग सूत्र ४४) (૨) ગણદોષારોપામ્ (કાળાં મૃત્ર ર૬)
દ્વાદશાંગીમાં પ્રથમ અને બીજા નંબરે બિરાજમાન આ બંને આગમોનો ભાવાર્થ એક જ છે કે, સમ્યજ્ઞાનથી રહિત માનવના મનમાં જ્યારે લોભ, ક્રોધ, ઈર્ષ્યા, દ્વેષ આદિના વિકારી ભાવો ઉદ્ભવે છે, ત્યારે બીજાઓમાં, સંધના તટસ્થ અને પુણ્યવંત ગૃહસ્થોમાં, તપસ્વીઓમાં, ત્યાગીઓમાં અને જે આપણા માનેલા ગચ્છના, સમુદાયના કે સંઘાડાના નથી તેઓમાં પોતાના કલુષિત મનથી કલ્પના દોષોનું આરોપણ કરી, અપમાનિત અને નિદિત કરવા આદિમાં, સ્વકીય જીવનના ખૂણામાં પ્રચ્છન્નપણે રહેલા દોષો જ મૂળ કારણ છે. સામેવાળા ત્યાગી, તપસ્વી આદિ આપણા ધાર્યા પ્રમાણે ખરાબ નથી હોતા. પરન્તુ મિથ્યાત્વ તથા ભ્રમજ્ઞાનના કારણે જ બીજાઓમાં અસષનું આરોપણ અને તેમને માટે અસભ્ય શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કરવાના આપણામાં સ્થિત વૈકારિક ભાવો જ કામ કરે છે. કેમકે – જીવનમાં જ્યારે અભ્યાખ્યાન નામના પાપની આગ ભડકે બળે છે ત્યારે આત્માના અણુઅણુમાં પ્રતિપ્રદેશે કૃષ્ણ, નીલ અને કાપત લેશ્યાનું બળ (પાવર) વધે છે. અને સામેવાળાને મારવાની કે ગુંડાઓ દ્વારા કરાવવાની વાતો જ્યારે સાંભળીએ છીએ ત્યારે આ પાપની ભયંકરતા સ્પષ્ટ્રણે દેખાઈ આવે છે.
બીજી વ્યકિતના યશ, કીર્તિ, સત્તા, વ્યકિતત્વ, વકતૃત્વ ઉપરાંત ચારિત્રાદિ ગુણો જ્યારે પ્રત્યક્ષ અનુભવાતા હોય ત્યારે અસહિષણુ બનીને રોષના આવેશમાં તેમને દુષિત કરવા તે અભ્યાખ્યાન પાપ કહેવાય છે. જે સૌને માટે ત્યાજ્ય છે, એડવા લાયક છે.
૧૭૩

Page #175

૧૪ પૈશુન્ય પાપ ૧૮ પાપસ્થાનકમાં ૧૪ મું પાપ પશુન્ય છે. “પશુની માવ: પૈણામ” એટલે કે, પોતાની જાતને, પોતાની આદતોને તેમ જ સ્વ પર હાનિ કરનારા દોષોન પંડિત-મહાપંડિત-તપસ્વી અને ત્યાગી પણ ન જાણી શકે તેવું આ પાપ છે બીજાની ચાડી ખાવી (દૂસરોં કી ચુગલી ખાના) આગળ પાછળનો વિચાર કર્યા વિના બીજાની વાતોને બીજા-ત્રીજા-ચોથાના કાનમાં નાખવી તે પશુન્ય કહેવાય છે. આજે પણ તેવા ભાઈ બહેનોને આપણે જાણીએ છીએ કે, તેમના કાને પડેલી વાતોને, જ્યાં સુધી બીજાને ન કહે ત્યાં સુધી તેમને કરેલા ભોજનનું પાચન પણ થતું નથી. અનાદિકાળના મોહમિથ્યાત્વ અને અનન્તાનુબંધી કષાયોના કારણે આત્મપ્રદેશોમાં છુપાયેલા પાપકર્મો અને તેના કારણે પડી ગયેલી ખોટી આદતો તથા અપરાધોની પરમ્પરાનું સર્જન થતાં, પારકાના શેષોને જોવાની અને બોલવાની આદતોથી લાચાર બનેલા જીવોને મોહરાજાને આધીન રહેવું અનિવાર્ય બને છે. શાસ્ત્રીય ભાષામાં પશુન્ય એટલે શું? (१) पिशुनं परदोषाविष्करण रूपम् (प्रश्नव्याकरण ३५)
પોતાના જીવનમાં પડી ગયેલી તેવા પ્રકારની આદતોને કારણે જ્યારે ને ત્યારે બીજાઓને માટે ખરાબ શબ્દોનો પ્રયોગ કર્યા વિના રહેતા નથી તેવી રીતે પોતાના જીવનમાં વખાણવા લાયક એક પણ ગુણનો સદ્ભાવ ન હોવા માં પોતાની આપબડાઈની વાતો વિના પણ રહેતા નથી. આપબાઈની વાતોનો અર્થ એટલો જ છે કે - જે કંઈ છે તે મારામાં જ છે. બીજાની પાસે જ્ઞાન નથી, ચારિત્ર નથી, ક્રિયાકાંડ નથી, દાન નથી, દયા નથી. આ પ્રમાણે પોતાની પ્રશંસા કરવા પાછળ બીજાઓને હલકા દેખાડવાનો ભાવ હોય છે. મતલબ કે, પોતાના દોષોનું પ્રાગટય મહાન સદ્ગણ છે અને પારકાને માટે ખરાબ બોલવું મોટામાં મોટું પાપ છે. (૨)પશુન: પુષ્ટિવ: (દુશવંતત્તિ ર૧૨)
સામેવાળી વ્યકિતની જ્યારે વિદ્યમાનતા ન હોય ત્યારે તેમના માં અછમાં દુર્ગણોની અપરાધોની અને સ્વભાવોની રામાયણ કરવી કનિષ્ઠતમ પાપ છે, અક્ષમ્ય અપરાધ છે. વાઘ - વરૂ અને સિંહાદિ પશુયોનિના જીવાત્માઓ પણ માણસની સામે આવીને શિકાર કરે છે અને લોહી - માંસ ખાય છે. તે હજી નિંદનીય નથી કેમકે - ભૂખ્યા પેટ માટે તેમ કરવું પડે છે, જ્યારે માનવ યોનિ પ્રાપ્ત માનવ જેવો માનવ,
૧૭૪

Page #176

બીજાની પીઠ પાછળ વાંકું બોલે છે ત્યારે પશુ કરતાં પણ ખરાબ છે, તેમ માન્યા વિના બીજો માર્ગ નથી, માટે હિંસક જાનવરોથી માનવસમાજને જે હાનિ થઇ હશે, તેના કરતાં અધિકતમ હાનિ બીજાઓની ચાડી ખાવાવાળા અથવા બીજાઓને માટે આડું અવળું બોલવાવાળાઓથી થઇ છે. આ કારણે જ ભારતદેશની, સમાજની, સમ્પ્રદાયની એક પણ સમસ્યા સુધરવા પામતી નથી. તેમાં મુખ્ય કારણ ચાડીઆઓ, નિંદકો તથા નારદ સ્વભાવવાળા દુર્જનો છે. માટે જ મહાવીરસ્વામીએ કહયું કે હે સાધક ! તારા ધર્મકાર્યો અને ખાનદાની ધર્મો યદી નિદિત ન કરવા હોય અને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની પગદંડી પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છ જ હોય તો, હૈયાના ખુણામાં અનાદિકાળથી પોષાયેલા પૈશુન્ય પાપને ઘેડી દેવાનો પ્રયત કરજે. બીજાને માટે કંઇ પણ બોલવું તેના કરતાં મૌનભાવમાં રહેવું અથવા રજાઇ ઓઢીને સૂઇ જું વધારે શ્રેષ્ઠ છે. સારાંશ કે, પુણ્યોદયથી મળેલી જીભને, પારકાની ચાડી ખાવામાં, નિદા કરવામાં અને બીજાની ગમે તેવી અવહેલના કરવામાં ઉપયુકત કરવા કરતાં મૌનાચરણ સર્વશ્રેષ્ઠ ધર્મ છે.
મૌનધર્મ શામાટે શ્રેષ્ઠતમ છે?
આઠે કર્મોમાં મોહનીય કર્મની જેમ પાંચે ઇન્દ્રિયોમાં રસનેન્દ્રિય અધિકતમ ખતરનાક છે. તેને યદિ સ્વવશ કરવા માટેની ટ્રેનિંગ ન લઇ શક્યા તો મર્યાદાથી બહાર ગયેલી જીભને શું બોલવું? કેટલું બોલવું? કયારે બોલવું? આદિમાં વિવેક રહેશે નહી, ફળસ્વરૂપે ભોજન કરવામાં અને બોલવામાં અનેક જીવો સાથે લડાઇ, ઝગડા, વૈરિવરોધ કરી લેશે. જેનાથી આગામી ભવોમાં મનુષ્યભવ તો દૂર રહયો પણ જીભઇન્દ્રય પણ મળવી મુશ્કેલ બનશે. એકેન્દ્રિય અવતારને પ્રાપ્ત થયેલા અનન્તાનન્ત જ્વોને જીભ નથી હોતી. તો પછી નાક, આંખ અને કાનની વાત જ ક્યાં કરવાની? નરકગતિ તો હજી પણ એટલા માટે સારી છે, જ્યાંથી ૩૩, સાગરોપમ પી પણ બહાર નીકળી શકાય છે. સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરી શકાય છે અને નરકગતિમાંથી નીક્ળી મનુષ્યભવ પામીને તીર્થંકર, કેવજ્ઞાની અને મન:પર્યવજ્ઞાની (ચાર જ્ઞાની) પણ બની શકાય છે. જ્યારે એકેન્દ્રિય જીવોને, સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનંત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીઓ સુધી, ત્યાંથી બહાર નીકળવાનું અને સમ્યક્ત્વ મેળવવાનું પણ, ત્યાં શક્ય છે જ નહીં. ૮૪ લાખ જીવાયોનીના અનન્તાનન્ત જીવોમાંથી ૫૨ (બાવન) લાખ જીવાયોનિના જીવો એકેન્દ્રિય અવતારમાં છે. આ કારણે જ તીર્થંકર દેવોએ કહયું કે હજીય એકેન્દ્રિયાવતાર પ્રાપ્ત ન કરવો હોય તો
૧૭૫

Page #177

૧૮ પાપસ્થાનકોના અને વિશેષ કરીને પશુન્ય પાપના દ્વાર બંધ કરવા માટે સતત પ્રયત્નશીલ બનજે. અને આની શક્યતા મૌન વિના નથી. (૩) પશુનઃ છે (શવૈકાલિક ૧૪)
માનવસમાજને, ભિન્નભિન્ન જાતિઓને, સમ્પ્રદાયોને, ધર્મોને તથા પંડિતો મહાપંડિતોને પણ એકીકરણની સ્ટેજ પર નહીં આવવા દેવામાં આ પાપનો ચમત્કાર જેવો તેવો નથી. કેમકે, ગમે તે રીતે પણ બીજાની પાર્ટીઓ, સંઘો, મંડળો સંસ્થાઓ તથા સંઘસત્તાને પણ તોડાવવામાં, લડાવવામાં અને વિભાગીકરણ કરાવવામાં તથા એકબીજાની સાથે વેરઝેર કરાવવામાં, ક્યાંય ગુપ્તરૂપે તો કંયાય પ્રગટ રૂપે પશુન્ય પાપ જ જવાબદાર છે. માનવને માનવજાત સાથે છેદનભેદન કરાવનાર આ પાપને કંટ્રોલમાં કરનારો અથવા વ્રતવિશેષના માધ્યમથી મૌનની આરાધના કરવા પૂર્વક છેડનારો ભાગ્યશાળી કહેવાશે. સૌને વંદનીય, પૂજનીય અને સત્કરણીય બનશે. (૪) પશુન: રવૃત્ત: (પ્રશ્નવ્યારા ૪૬)
પારકાનું લોહી પીવામાં મચ્છર’ ની હોશિયારીને તમે જાણો છે? તે સીધે સીધો માણસને કરડતો નથી પણ સૌથી પહેલા માણસના કાન પાસે આવીને મધુર ગુંજન કરે છે તેવી રીતે પિશુનકર્મ એટલે બીજાની ચાડી ખાનાર પણ ખલ કહેવાય છે. જે બેહદ મિષ્ટભાષી, ખુશામત કરનારો અને બીજાને છેતરનારો તથા એકબીજાની વાત એકબીજાના કાનમાં બહું જ ચાલાકીથી કરનારો હોય છે, જેનાથી સાંભળનાર વિશ્વાસુ ભદ્રિક માણસને કંઇપણ ખબર પડતી નથી. આ કારણે જ આવા માણસોના અભિશાપે ભારત દેશમાં ક્યાંય પણ એકીકરણ નથી, સમાનાધિકરણ નથી. પશુન્યકર્મને કરનાર ચાડીયાને નારદ પણ કહેવામાં આવે છે. યદ્યપિ સત્યુગમાં પણ નારદજી જન્મતા હતાં પણ, આજના કલિયુગના નારદો જુદી જાતના જ હોય છે. અને પ્રત્યેક જાત, નાત, પંડિત, મહાપંડિત, આચાર્ય, સંઘ, ટ્રસ્ટી, મહિલામંડળ ઉપરાન્ત ઓસવાલ, પોરવાલ, દશા, વિશા, હાલારી, ઝાલાવાડી, ઘોઘારી, ગુજરાતી, મારવાડી આદિ પંચોના જુદાજુદા નારદો આજે પણ વિદ્યમાન છે. જેના કારણે, ધર્મદેવ પણ એક આસને બેસી શકતા નથી ભોજન પાણી પણ એક મંડળીમાં કરી શકતા નથી તો પછી બીજી સંસ્થાઓ માટે કહેવાનું ક્યાં રહયું? માટે જ સંઘમાં, વીતરાગ પરમાત્માના મંદિરોમાં સંપ નથી, સંગઠન નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં અહિંસા, સંયમ, પ્રતિક્રમણ, પશ્ચાતાપ આદિ અનુષ્ઠાનોમાં સત્વ પણ શી રીતે આવે? (૫) fપશુન: સૂર: (ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ૧૪૮)
૧૭૬

Page #178

સૂચક એટલે ચાડીઓ (કર્ણજપ) બીજાના કાનમાં કુંક શી રીતે મારવી તેમાં તેઓ પૂર્ણરૂપે સાવધાન હોય છે. પોતાના ભોજનપાણી કલાક બે કલાક પછ કરશે તો પણ તેમને વાંધો નથી. પરન્તુ પારકા ઘરની ભાંmડ કરવામાં અતિ નિપુણ બનેલા, અથવા પૂર્વભવથી પૈશુન્ય નામના પાપનો ભારો મસ્તક પર લઈને અવતરેલા,
જ્યાં સુધી પોતાના પેટનો ઉભરો બીજાની આગળ ઢલવે નહીં ત્યાં સુધી તેમને કોઈ કાળે યાવત્ ખાવામાં, પીવામાં, હસવામાં, કૂદવામાં કે ધર્માનુષ્ઠનોમાં પણ મજા પડતી નથી. યદ્યપિ આવા જનોના હાથમાં કંઈ પણ આવતું નથી, તો પણ કોઈની વાત (મેટર) તેઓ પોતાના પેટમાં અંધારી શકતા નથી. આ કારણે જ માનવજીવનમાં અત્યન્ત ઉપાદેય “ગાંભીર્ય નામનો ગુણ મેળવી શકતા નથી. વ્યવહારાધીનતાના કારણે પ્રાપ્ત થયેલા આ ગુણને ટકાવી શકતા નથી. અલ્પ સમયને માટે કદાચ ટકાવે તો પણ ચિરસ્થાયી બનાવી શકતા નથી. વિષભરેલો નાગ (સર્પ) કોઇને કરડે અને તે મરી જાય તો પણ તેનું માંસ કે લોહી સર્પના ભાગ્યમાં નથી રહેતા. પરન્તુ માનવની હત્યાનું પાપ જ તેના ભાગ્યમાં શેષ રહે છે. તેવી રીતે કાળા નાગની ઉપમાને ધારણ કરતો ચાડીઓ બીજાની ચાડીઓ ખાઈ ખાઈને ભલે રાજી થાય તો પણ તેના શિર પર બીજાઓને લડાવવાના, મરાવવાના, વેરઝર વધારવાના પાપ સિવાય બીજું કંઈ પણ રહેવાનું નથી. માટે જ દયાનિધિ ભગવાન્ મહાવીરસ્વામીએ ચાડી ખાવાના પાપને મહાપાપ કહયું છે. કેમકે - બીજાને લડાવવું, ચિડવવું, ભૂખે મારવું, રોવડાવવું, આદિ કર્મો આન્તરિક જીવનમાં સંગ્રહાયેલી હિંસાના ફળો છે. અને આવો હિંસક માનવ પોતાના ભવિષ્યના ભવોને માટે કંટક પાથરે છે. કાળા નાગની જેમ ચાડી ખાનારને પણ બે જીભ હોય છે. જેને લઇ એકની સામે અમુક વાત અને બીજાની સામે બીજી વાત કરી પોતાના બાહય મનને રાજી રાખી લેશે પરન્તુ ભાવ અધ્યાત્મનો માલિક બની શકતો નથી. પોતાના આન્તરિક જીવનમાં સ્થિર રહેવું તે અધ્યાત્મ છે, જે માનવાવતારમાં સુલભતમ છે. તો પછી પારકાની ભાંજગડનો ત્યાગ કરી આવું આધ્યાત્મિક જીવન શા માટે ન જીવી શકીએ, મરીને દેવ થવાની મિથ્યા કલ્પનામાં રાચવું તેના કરતાં જીવતાં જ દેવ થવું શ્રેષ્ઠ છે.
૧૭૭.

Page #179

૧૫ રિત - અરિત પાપ
૧૮ પાપસ્થાનકોમાં આ પાપ પંદરમું છે. અનન્ત શકિતસંપન્ન આત્માના પ્રદેશોમાં સત્તા જમાવીને બેઠેલી મોહરાજાની માનિતી ચેલી (શિષ્યા) દાસી અને પોતાના અત્યન્ત દુય, મહાસુભટ કામદેવની પત્નીને રિત કહેવાય છે. મતલબ કે
સંસારની કૂડકપટની ભરેલી માયામાંથી વૈરાગ્યાંશને પ્રાપ્ત કરેલા જીવાત્માઓને વૈરાગ્યરાજાની છવણીથી ભ્રષ્ટ કરવાને માટે રતિની શકિત અમાપ છે. છેવટે અગ્યારમે ગુણસ્થાનકે પહોંચી ગયેલા મહાપુરુષોને પણ ચલિત અને પતિત થવામાં મોહરાજાના પુરુષ સુભટો અને સ્રી સુભટો ઉભે પગે તૈયાર જ છે. અમુક વ્યકિત તથા ભોગ અને ઉપભોગ માટેના મનોરમ્ય યોગ્ય પદાર્થો પ્રિય લાગે, નયનાદિ આદિ ઇન્દ્રિયોને ગમી જાય તેને રતિ કહેવાય છે. તેનાથી વિપરીત અરિત છે. આ બંનેને પાપસ્થાનકોમાં આશ્રય આપવાનો આશય એટલો જ છેકે, આનાથી માનવની લેશ્યાઓ, અધ્યવસાયો, માનસિક પરિણામો કે વિચારધારાઓ કયારે પણ એક સમાન રહેવા પામતા નથી. શરાબપાનના નશાના કારણે માનવનો મિજાજ જેમ એક સમાન રહેતો નથી, તેવી રીતે, રિત અને અરિતના મૂળમાં મોહકર્મ કામ કરે છે. નાટકના થિએટર પર જુદાજુદા રૂપ વેષ અને ભાષા આદિને ધારણ કરનારા નટની જેમ, મોહનીય કર્મના ઉદયમાં માનવનું મન એક પણ પદાર્થ પર સ્થિર રહેતું નથી. માટે જ પાંચ મિનિટ પહેલા વ્યકિત, અથવા ભોગ્ય, ઉપભોગ્ય પદાર્થો પ્રત્યે રતિ, પ્રેમ, ઝંખના, ચાહના થઇ હતી, પાંચ મિનિટ પછી તે પદાર્થો પ્રત્યે અણગમો, અતિ, અપ્રેમ અને નફરત થાય છે. તેમાં કારણ શું? પદાર્થો તો તેના તે જ છે, ત્યારે ફેરફાર શામાં થયો. શરીર ઇન્દ્રિયો અને મન તો જડ છે. આમા ફેરફારની શક્યતા રહેતી નથી. ત્યારે શરીરમાં વ્યાપી રહેલા આત્માને માન્યા વિના બીજો માર્ગ નથી. અને તે આત્મા પૂર્વકૃત કર્મોની બેડીમાં જકડાયેલો છે. આત્મા જેમ અનન્ત શકિતનો માલિક છે તેમ કર્મસત્તા પણ અનન્ત શકિતસંપન્ન છે. આ કારણે આત્માને દુર્બુદ્ધિ દેનાર ઇશ્વર નથી, પણ કર્મસત્તા છે.
દુર્બુદ્ધિ દાતા કોણ?
જ્વાબમાં જાણવાનું કે એકેંદ્રિયથી લઇ પંચેન્દ્રિય સુધીના અનન્તાનન્ત જીવો અને તેમના શરીરો પોતપોતાના કરેલા કર્મોના કારણે સર્વથા જુદા જુદા છે. માટે કોઇનો કોઇની સાથે સંબંધ નથી. આવી સ્થિતિમાં સૌ જીવોને દુર્બુદ્ધિ દેવાનું
૧૭૮

Page #180

કામ ઇશ્વર પરમાત્માનું હોઈ શકે નહીંકેમકે - સર્વ ધર્મ સમ્મત ઇશ્વરના વિશેષણો સૌને એક સમાન જ માન્ય છે જેમકે - (૧) નિરંજન, રાગદ્વેષાદિ પરમાણુઓ સર્વથા નિર્મળ થયા હોવાથી, ઈશ્વરને કોઇના
પ્રત્યે રાગદ્વેષ ન હોવાથી માન કે અપમાન પ્રત્યે સમભાવી છે. (૨) નિરાકાર - શરીરની રચનામાં કામ આવે તેવા કર્મોની શકિત પણ સમાપ્ત થઈ
ગયેલી હોવાથી, શરીરધારી થવાનું પ્રયોજન હવે રહયું નથી. “સિધ્ધાણં નOિ દેહો” આ સૂત્રથી તેમને શરીર હાથ - પગ અને મસ્તકદિ હોતા નથી માટે
નિરાકાર છે. તેવી રીતે ઇન્દ્રિયો પણ નથી અને મન પણ તેમને નથી. (૩) સર્વજ્ઞ - શરીર વિનાના હોવાથી ચર્મચક્ષુને સર્વથા અભાવ હોય છે. હ્માં
અનન્તજ્ઞાનના માલિક હોવાથી પૂરા બ્રહ્માંડના જીવોને જ્ઞાનદૃષ્ટિથી જોઈ શકે છે.
મતલબ કે પરમાત્મા અનન્તજ્ઞાનના માલિક છે. (૪) શુદ્ધસ્વરૂપી - અશુદ્ધ સ્વરૂપી અને સંસારવર્તી લૌકિક દેવોને, સંસારના જીવો
સાથે સંબંધ હોય છે, જ્યારે પરમાત્મા, પરમેશ્વર, દેવાધિદેવ સર્વથા શુદ્ધસ્વરૂપી હોવાથી સંસારમાં જન્મ લેવાનો, લીલાઓ કરવાની, રાસલીલા રમવી, માખણની ચોરી કરવી તથા તલાવમાં નિર્વસ્ત્ર ગોપીઓના વસ્ત્રોને હરણ કરવાની લીલાઓ
શુદ્ધસ્વરૂપી પરમાત્માની હોઈ ન શકે! (૫) તીર્થકરો – ગમે તેવા વિલાસોની મોઝ માણવાવાળાઓની જમાત ભેગી કરવવી
તે સૌને માટે સુલભ હોઈ શકે છે. પરન્તુ કરણ - કરાવણ અને અનુમોદનથી ક્રોધ, માન, માયા અને લોભથી - હિંસા, અસત્ય, સ્તેય, દુરાચાર અને પરિગ્રહ આદિ પાપોના આગ્રુઓને પણ સંયમથી સ્વાધીન કરનારા, પંચ મહાવ્રતધારી, સાધુ-સાધ્વી તથા ગૃહસ્થાશ્રમની મર્યાદામાં રહી સત્ય-શિયળ આદિ ગુણોને ધારણ કરનારા શ્રાવક-શ્રાવિકા રૂપ તીર્થને - સંઘને સ્થાપન કરનારા તીર્થકરો સિવાય બીજાની શકિત નથી. (૬) અહંન - નાગદેવ, બ્રહ્મદેવ, વાયુદેવ, વાસુદેવ બલદેવ, ચક્રવર્તિ રાક્ષસ, બ્રહ્મ
રાક્ષસ, બ્રહ્મા, વિષષ્ણુ, મહેશ્વર, કાલિકા, મહાકાલિકા આદિ જગદમ્બાઓથી જેમના ચરણકમલો સેવાય છે પૂજાય છે, તે અહમ્, અરિહંત, અરૂહંત, અરહંત જ
દેવાધિદેવ પરમાત્મા છે. (૭) મહાદેવ - આત્માના કોઇપણ પ્રદેશમાં રાગ-દ્વેષ-મોહ-માયા, જન્મ-મરણ,
શાપ-આશિર્વાદ ઉપરાન્ત પુનઃ પુનઃ અવતાર ધારણ કરવાના માર્ગ જેના બંધ થઈ ગયા હોય તે મહાદેવ છે જે અરિહંત સિવાય બીજો કોઈ નથી. ઈત્યાદિ
૧૮

Page #181

વિશેષણોથી, જાણવાનું સરળ રહેશે કે - સંસારિઓની એક પણ વાતમાં ઈશ્વરની સાક્ષી નથી. તેમ કઈને દુર્બુદ્ધિ દેવાનું કામ પણ ઈશ્વરનું નથી. ત્યારે જૈનશાસન માન્ય આઠ કર્મોમાં મતિજ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોના કારણે જ માનવને દુર્બુદ્ધિ,
અસદ્વિવેક આદિ વૈકારિક ભાવો થતા રહે છે. શરીરધારી શામાટે બનવાનું?
કર્માધીન આત્માને પોતાનાં શુભાશુભ કર્મોને ભોગવવાને માટે હરહાલતમાં પણ શરીરને ગ્રહણ ર્યા વિના બીજો એક પણ માર્ગ નથી. ઈન્દ્રિયો વિનાનું એકલું શરીર પણ શાકામે આવશે? માટે શરીરની રચનાની સાથે જ ઈન્દ્રિયોની રચના પણ થઇ જાય છે ત્યારે -
- આત્મારૂપી શેઠ છે, શરીરરૂપી રથ છે, મનરૂપી સારથી છે, ઈન્દ્રિયોરૂપી અશ્વો (ઘોડાઓ) છે અને બુદ્ધિ તથા દુર્બુદ્ધિરૂપી બે લગામ છે. આવો આત્મારૂપી શેઠ યદિ સંતસમાગમ દ્વારા સમ્યજ્ઞાનની ધારા સ્વીકારે તો મને પણ (મનરૂપ સારથી પણ) આત્માધીન બની, બુદ્ધિરૂપ લગામ વડે ઈન્દ્રિયોરૂપી ઘોડાઓને અંકુશમાં (મર્યાદામાં - કંટ્રોલમાં) વ્યવસ્થિત રાખી શકશે. અન્યથા આત્મા, મોહકર્મરૂપ નશામાં મૂઢ બનશે તો મુનીમપ મન પણ મૂઠ બનીને દુર્બુદ્ધિ નામની લગામ હાથમાં રાખી ઈજ્યોરૂપ ઘોડાઓને વશમાં રાખી શકશે નહીં. આ પ્રમાણે બેધ્યાન થયેલા આત્માનો બાહય અભ્યન્તર વૈભવ નાશ પામશે, અને સમગ્ર જીવન, પાપકર્મોને ઉપાર્જન કરવામાં પૂર્ણ કરશે. પાપકર્મો શા માટે ઉપાર્જન કરશે?
જવાબમાં જાણવાનું કે જીવાત્મા જ્યારે મોહમિથ્યાત્વના ગાઢ અંધકારમાં ભ્રમિત થઇ, દિગમૂઢ, મોહમૂઢ, વિચારમૂઢ, જ્ઞાનમૂઢ અને કર્તવ્યમૂઠ બની ભ્રમણ કરી રહયો હોય છે ત્યારે મોહરાજાની આજ્ઞામાં રહેનારી સશકત બનેલી રતિ અને અરતિ નામની બંને ચેલીઓ પણ શામાટે પોતાનો અવસર ચૂકશે? આ કારણે જ અમૂક શાક, દાળ, વસ્ત્ર, પુત્રાદિ ગમ્યા અને અમૂક ન ગમ્યા, ઇત્યાદિ ભાવમાં જીવને લાવી મૂક્યા પછ રાગ અને દ્વેષ નામના બે સુભટો તૈયાર થઈને બેઠા હોય છે. તેઓ જીવાત્માને પોતાના સકંજામાં તેની રીતે ફસાવી દે છે જેથી છુટકારો પામવો અતીવ દુષ્કર છે. આ કારણે જ જિનેશ્વર દેવોએ રતિ અને અરતિને પામસ્થાનકોમાં ગણ્યા છે. જેને લઈને સુંદરમાં સુંદર અનુષ્યનોમાં, વીતરાગ પ્રભુના ગભારામાં, મુનિરાજના ચરણમાં, તથા આયંબીલ, એકાસણા, સમયે પણ મનજીભાઇનું
૧૮૦

Page #182

સ્થિરીકરણ થવા પામતું નથી. ફળસ્વરૂપે કર્મોની, નિર્જરામયી લેશ્યાઓ પ્રાપ્ત થતી નથી. કદાચ આ વાતને ધ્યાનમાં લઇ મહોપાધ્યાય પૂ. શ્રી યશોવિજ્યજી મં રચિત “જ્ઞાનસાર” પુસ્તકમાં “શ્ચર્યષ્ટક” લખાયું હશે? જે ભાગ્યશાળી, ઓ અષ્ટકને બ્દયંગમ્ય કરશે, નિદિધ્યાસન કરશે. તેમના વૈકારિક અને તામસિક ભાવોની સમાપ્તિ થતાં કેવળજ્ઞાનની સડક સામે દેખાશે. શુભલેશ્યાઓ શામાટે ટકતી નથી?
તત્વાર્થસૂત્રનું વચન છે કે, વિગ્રહગતિ કે ઋજુગતિથી ભવાન્તર કરતાં જીવાત્માને સૂક્ષ્મશરીર (તૈજસ અને કાર્મણ) અવિચ્છિન્ન રૂપે અનાદિકાળથી સાથે જ હોય છે. કર્મણ શરીર એ “કર્મણાં સમૂહ” હોવાથી લાખો કરોડો ભવોના નિકાચિત, અર્ધનિકાચિત રૂપે કરેલા કર્મો જીવના પ્રતિ પ્રદેશે પોતાની સત્તા જમાવી ને બેઠા છે. જ્યારે કામણ શરીર છે તો ભાવ મન (સૂક્ષ્મ મન) અને ભાવેન્દ્રિયો (લબ્ધિઉપયોગાત્મક ઈન્દ્રિયો) પણ તેમની સાથે રહેલી જ હોય છે. અન્તિમ શ્વાસ પી શરીરની સાથે સ્થૂલ ઇન્દ્રિયો અને સ્થૂલ મન પણ પૌદ્ગલિક હોવાથી ભસ્મીભૂત થાય છે. સૂક્ષ્મ મન જે સીમાનીત ક્લિષ્ટ કર્મોનું ઘર છે, તેની અજબગજબની શકિત હોવાથી ગમે તેવા શુભ અને શુદ્ધાનુકાનોમાં પણ આત્મા સ્થિર થઈ શકતો નથી. અને શુદ્ધ વેશ્યાઓને ટકાવી શકતો નથી. એક બાજુ હાથ ઉપર રહેલી કિંમતી માળાના મણકા ર્યા કરશે અને બીજી બાજુ, રાત્રિ હોય કે દિવસ, સુષુપ્ત અવસ્થા હોય કે જાગૃત અવસ્થા, વનમાં કે નગરમાં, આકાશમાં અને પાતાલમાં, મુંબઈ અને મદ્રાસમાં, ભૂખ્યા પેટે કે ભર્યા પેટે છેવટે ગુરુ ભગવંતો સમીપે બેઠેલા હોઇએ ત્યારે પણ સૂક્ષ્મ મન અવિરતપણે રખડપટ્ટી કરતું હોય છે. જ્યારે દ્રવ્ય મન (સ્થળ મન) તો વ્યવહાર કે સમાજની શરમના કારણે ૫-૨૫ મિનિટ પર્યન્ત પણ કાબૂમાં રહે છે પણ બેશરમ માણસની જેમ, ભાવમન, સર્વથા, સર્વદા અને સર્વત્ર બેશરમ હોવાથી સાધકને પણ બેધ્યાન, બેકરાર, બેદરકાર બનાવતું હોવાથી અનન્ત શકિતનો માલિક આત્મા અધઃપતન ના માર્ગે જતાં વાર લગાડતો નથી. આ માટે જ સાધકે પોતાના ભાવમનને જ શિક્ષિત કરવાની ટ્રેનિંગ લેવી જોઇએ. જે સ્વાધ્યાય, ગુરુકુળવાસ ત્યાગ, તપ આદિના માધ્યમથી શકય બનવા પામે છે. શાસ્ત્રીય ભાષામાં જેને યોગ કે યોગસાધના કહે છે.
૧૮૧

Page #183

૧૬ પરપરિવાદ ૧૮ પાપસ્થાનકોમાં સોલમી સંખ્યાનું આ પાપ છે. આમાં પર+પરિ+વાદ ત્રણ શબ્દનો સમાસ થયો છે. (૧) પર એટલે લખનાર કે બોલનાર જે વ્યકિત હોય તેનાથી વ્યતિરિકત પર કહેવાય
છે
(૨) પરિ એટલે વ્યકિત માત્ર ગુણ અને દોષોથી પૂર્ણ છે. પરંતુ બોલનાર કે લખનારની
આંખોમાં વૈર-ઝેર-વિરોધ હોય, દૃયમાં બુરી લાલસા હોય, સામેવાળાનું કંઇ પણ પચાવી પાડવાની દાનત હોય ત્યારે ચારે બાજુથી સામેવાળાના દોષો જ નજરમાં
આવે છે. (૩) વાદ એટલે મુખેથી પારકાના દેશોને બોલવા અને ક્લમથી લખવા તે વાદ છે.
સારાંશ કે દ્વેષપૂર્વક અન્ય વ્યકિતના દોષોને જાહેર કરવા,
“ટ્રેષવૃદ્ધથી ચહ્ય દુ:સ્પતિને હિંસા !” પરંપરિવાદ એટલા માટે જ હિંસા છે, મહાહિંસા છે.
રાગ - દ્વેષ - રતિ - અરતિના પાપો જડ અને ચૈતન્ય વિષયક હોય છે જ્યારે પશુન્ય, અભ્યાખ્યાન અને પ્રસ્તુત પર પરિવાર આ ત્રણે પાપ પ્રાયઃ કરીને મનુષ્ય જાતિ સાથે સંબંધિત હોવાથી બીજાના દોષોને પ્રકાશિત કરતાં, જાહેરમાં મૂકતાં વાર લાગતી નથી.
ભાવ અધ્યાત્મનો સાક્ષાત્કાર થયો ન હોય ત્યારે જ બીજાઓની ભાંગડ કરવી કઠે પડી ગઈ હોય છે. માટે જ અધ્યાત્મવાદના પુસ્તકો હાથમાં હોવા માં પાંચ મિનિટ પહેલા કર્મોની પ્રકૃતિઓ, તેની સત્તા - ઉદય અને ઉદીર્ણોની ચર્ચામાં રોકાયેલા હોવા છતાં પણ માનસિક જીવનમાં તે વિષયોનો સ્પર્શ મુદલ ન હોવાથી બીજી મિનિટે પારકની પંચાત્ તેના ઘરની રામાયણની વાતો શીઘ્રતાથી જીભ પર આવીને ઉપસ્થિત થઈ જાય છે. આવા પ્રકારની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિને તીર્થકર પરમાત્માઓએ પાપજનક કહી છેકેમકે - આવા પ્રકારની વિચારધારાઓમાં ખરાબ માણસોની સોબત ચલચિત્ર (સિનેમા - ટેલીવીજન) ગપ્પા, ગોષ્ઠિઓ, કાવ્યો અને સર્વથા પ્રવૃત્તિરહિત જીવન આદિ કારણો મનાયા છે. જેનાથી સમયે સમયે વેશ્યાઓ પણ બદલાતી રહે છે. માટે જ .
૧૮૨

Page #184

" मैत्र्यादि वासितं चेत: कर्म सूते शुभात्मकम् कषायविषया ऽऽक्रान्तं वितनोत्यशुभं पुनः पाताल कलशा यत्र भृतास्तृष्णामहानिलैः
પાયા તિસંપેવેતીવૃદ્ધિ વિતરે !! ” આ પ્રમાણે પાંચે ઈન્દ્રિયોના ૨૩ વિષયોમાં તથા કષાય ભાવોમાં રહેતા માનવમાત્રને પોતાની ચિંતા સતાવતી નથી, પણ પારકાની ચિંતાઓ જ સતાવતી હોય છે. 'મિયાજી કર્યો દુબલે તો કહે પૂરે ગાંવકી ચિંતા – “એટલે કે પારકાની પંચાતના પૂર્ણ રસિયા હોવાથી તેઓ (૧) આધ્યાત્મિક વેષમાં હોવા માં આધ્યાત્મિકતાને કેળવી શકતા નથી. (૨) દયાળુગૃહે જન્મેલો છમાં નિર્ધ્વસ પરિણામ અને હૈયાનો કઠોર બને છે. (૩) અરિહંત પરમાત્માની વાણીનું શ્રવણ કરવું ગમે છે પણ જીવનમાંથી તેર
કાઠિયાઓને દૂર કરી દેવાની ભાવનાને ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. (૪) ધર્મના આડંબરી બનશે પણ ધર્માનુરાગી બની શકતા નથી. (૫) સફાઈપૂર્વકના ભાષાવાદી બનશે પણ સત્યવાદી બની શકે તેમ નથી. (૬) લોકરંજન કરી શકશે પણ સ્વરંજન કરી શકતા નથી. પોતાના આત્માનું રંજન
તેના ભાગ્યમાં નથી. (૭) સત્તાધારી બની શકશે પણ યશસ્વી બનતા નથી. (૮) પશુઓ પ્રત્યે વ્યવહાર પૂરતી દયા કરશે પણ માનવજાતિ પર લેશમાત્ર દયાભાવ રાખશે નહીં.
ઈત્યાદિ પ્રસંગોમાં ભાવપાપનો ચમત્કાર સ્પષ્ટ રૂપે દેખાય છે. શાસ્ત્રીય ભાષામાં પરંપરિવાદ એટલે શું? (१) परपरिवादः प्रभूतजनसमक्षं परदोष विकत्थनम् (प्रज्ञापना सूत्र ४७८)
પાત્રમાં રહેલું સ્થિર ક્લ, પાત્રને અડતાં જ જેમ ચલિત થાય છે, તેવી રીતે પરપરિવાદ નામના પાપનો સ્પર્શ પણ, સાધકમાત્રને વિક્ષુબ્ધ કરવામાં સમર્થ
૧૮૩

Page #185

છે. વૃદ્ધિગત આ દેષના માલિકોની જીભની ખણજ પોતાની માવડીને માટે પણ બે શબ્દો ખરાબ બોલ્યા વિના મટતી નથી. રામલાલ છગનલાલ ને કહ્યું કે - તારી માતા તો બહુ ધાર્મિક છે. ૨-૪ સામાયિક તો રોજ કરતી જ હોય છે. જવાબમાં છગનભાઇ કહે છે, હા ! તારી વાત તો સાચી છે, મારી માતા જેવી માતા કોઇને પણ મળવાની નથી. આવી રીતે પોતાની માતાના સર્વ ગુણગાન ક્યા પછી કહેશે કે, મારી માતા બધી રીતે સારી છે પણ ઘરમાં કોઇની સાથે સંપ રાખી શકતી નથી. પુત્રવધુઓ સાથે ઝઘડ્યા વિના રહેતી નથી આ પ્રમાણે પરપરિવાદનો દોષ, દૂધપાકમાં ખટાશ નાખવા જેવું કરી નાખે છે. જાણવાનું સરળ રહેશે કે, જે ભાઈ પોતાની માતા માટે આવું બોલી શકે છે, તે આવતી કાલે પોતાના વિદ્યાગુરુને માટે કે દીક્ષાગુરુને માટે પણ કંઈ આડું અવળું બોલતા શી રીતે વાર લગાડશે? થોડા આગળ વધીને વિચારીએ... “મધ્યપ્રદેશના ધાર મુકામે, એક યાત્રાળુએ ભોળા-ભાવે, મહાવીરના વેષમાં રહેલા એક ભાઈને પૂછ્યું કે ભાઇ! નેમિનાથ પ્રભુનું મંદિર કયાં છે? સામેથી જવાબ મળે છે કે, કયા નેમિનાથ? જીવતા નેમિનાથ મારા સ્થાનમાં છે અને મરેલા નેમિનાથ થોડે દૂર જૈનમંદિરમાં છે. આનાથી નિર્ણય કરવાનો રહેશે કે પરંપરિવાદનું પાપ કેટલું ભયંકરતમ છે. તીર્થંકર પરમાત્માઓ માટે પણ આવા શબ્દો બોલનાર ભાગ્યશાલીઓ આજે પણ વિદ્યમાન છે. (२) विप्रकीर्णं परेषां गुणदोषवचनम् (भगवती सूत्र ८०)
કેટલાક દષ્ટાન્તોથી ભગવતી સૂત્રના વચનને સિદ્ધ કરીશું. જેથી ખ્યાલમાં આવી શકશે કે, પરંપરિવાદ નામનું પાપ અન્ય જીવો માટે અશુભમાં અશુભ (અશુભતમ) પરિણામો કેટલા લાવી શકે છે?
૧. શજીમતીની એક સખીએ બીજી સખીને કહયું, તને કંઇ ખબર પડી? સાંભળ ત્યારે, વરરાજા યદ્યપિ સર્વગુણ સમ્પન્ન છે, તો પણ શરીરનો વર્ણ શ્યામ છે. બસ! આનું નામ જ પરંપરિવાદ છે. જેના કારણે પ્રારંભમાં સામેવાળાની સારી સારી વાતો કરી અને અંતમાં “પણ કે પરન્ત” શબ્દ લગાડીને ગોળ ને ગોબર કરી નાખવાની આદત પરપરિવાદકોમાં રહેલી હોવાથી તે બિચારાઓને ખબર પડતી નથી કે મારા બોલવાથી કોઇના પણ જીવનમાં, કુટુંબમાં, સમાજમાં અને સંઘમાં વિવાહની વરસી થઈ રહી હોય છે.
લ્હાણી (પ્રભાવના) માં આવેલ મોદક (લાડવો) ને ૨-૩ દિવસ રહેવા દીધો અને અકસ્માત એક તપસ્વી મુનિરાજ ધર્મલાભ દઇ ગોચરી માટે પધાર્યા. ચઢતા
૧૮૪

Page #186

પરિણામે મુનિરાજીને તે લાડવો વહોરાવી દીધો. ધર્મલાભ આપીને મુનિશ્રી ગયા કે તરત જ લાકડીના ટેકે ટેકે ચાલતા એક ડોસીમાં આવે છે અને કહે છે કે પ્રભાવનાનો લાડવો ખાધો? જ્વાબમાં કહયું કે ખાધો નથી પરન્તુ મુનિરાજને વહોરવી દીધો છે. આટલું સાંભળતા ડોસીમાં તાડુક્યા અને બોલ્યા, ગોચરીને માટે તો મુનિરાજને હજારો ઘર પડયાં છે. આવો સરસ, સ્વાદિષ્ટ, સુગંધીદાર લાડવો વહોરાવાતો હશે? ઊભો થા અને જ્યાં લાડવો મૂકયો હતો તેની નીચેની થાલીમાં મોતીચુર લાડવાના વિખરાયેલા બે-ચાર દાણા ચાખી જો, ત્યારે તને ખબર પડશે કે, આવો સરસ લાડવો વહોરાવીને મેં કેટલી ભૂલ કરી છે. ભાઇ ઉઠયા અને વિખરાયેલા દાણા મુખમાં મૂકતા જ પસ્તાવો કરતા મુનિરાજની પાછળ દોડે છે, પણ લાડવો ન મળવાથી અફ્સોસ (આર્તધ્યાન) ના સાગરમાં ડુબી જાય છે. દાન દેવાના કારણે બીજા ભવે અઢલક શ્રીમંતાઇનો માલિક બને છે અને મુનિરાજીની અવહેલનાના કારણે, બંધાયેલા પાપકર્મોના કારણે મરીને નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આપણે એટલું જ જાણવાનું કે લાડવો વહોરાવનાર વહોરાવીને લાભ લે છે. પણ ડોસીના પેટમાં તેલ શા માટે રેડાયું? નવરી બેઠેલી ડોસીની જીભ ઉંધા માર્ગે જઇ જેના પાપે જીવને નરકગતિમાં વાનો અવસર આપ્યો.
આજે શ્રાદ્ધનો દિવસ હોવાથી ઘરમાં સારામાં સારા ખાદ્ય પદાર્થોને રસોડામાં મૂકી સાસુજી બહાર ગયા હતા. પુત્રવધુ પાણી ભરવા કુવા કાંઠે જવા લાગી અને સન્મુખ આવતા જૈન સાધ્વીજીઓ દેખાયા એટલે મટકાને એક ઓટલા પર મૂકી સાધ્વીજીઓને વન્દન કર્યું અને કહયું કે મારા ગૃહે પધારીને ગોચરીનો લાભ આપો. સાધ્વીજીને લઇ પુત્રવધુ પાછુ ઘેર આવી અને મુક્ત મને ભાવાતિશયથી સુન્દરતમ (સુન્દરમાં સુન્દર) પદાર્થો વહોરાવ્યા. આ ગૃહની સમીપે તુચ્છ પેટની અને સ્વભાવે કટૂ એવી એક વૃદ્ધા રહેતી હતી, જે ઇર્ષ્યાના કારણે બીજાની વાતો કરવામાં અને ઝઘડા કરાવવામાં ભવ ભવાન્તરની ટ્રેનિંગ લઇને અવતરેલા હતાં. આદતથી લાચાર બનેલી ડોસીએ પુત્રવધુની સાસુને બધા વાત કરી દીધી. પરિણામે સીમાતીત ક્રોધમાં આવીને પોતાના પુત્રને બધી વાત કરી અને આગળ પાછળનો વિચાર કર્યા વિના પુત્રે સ્વપતીને ધરની બહાર કાઢી મૂકી. કર્મવશ આવી પરિસ્થિતિ સર્જાતા પુત્રવધુ પોતાના બંને બાળકોને લઇને જંગલમાં આવી, કુવાકાઠે બેઠી આ બાજુ કોપ શાન્ત થયા પછી સાસુ રસોડામાં જોવા ગયાં. જે વાસણોમાં લાડવા આદિ જે રીતે ગોકવ્યા હતાં તે મુબ જ જોયા. વધારામાં લોખંડના વાસણો સુવર્ણના બની ગયા હતાં. આ જોઇ અતિહર્ષિત થયેલા સાસુએ પોતાના પુત્રને બોલાવી
૧૮૫

Page #187

કહયું કે, જંગલમાં ગયેલી તારી વહુને તેડી લાવ માતાના કહયા પ્રમાણે પુત્ર જંગલભણી ગયો (જંગલમાં ગયો) પોતાની સન્મુખ આવતા પતિને જોઇ પત્નીએ વિચાર્યું કે આના હાથે મરવું, તેના કરતાં કુવામાં પડી મરવું સારૂં છે. આ રીતે નકકી કરી નેમિનાથ પ્રભુનું શરણ સ્વીકારી, પોતાના બંને પુત્રો સાથે કુવામાં ઝંપાપાત કર્યો. પાછળથી તેનો પતિ પણ કુવામાં પડતું મૂકે છે. અને આર્તધ્યાનમાં મૃત્યુ થવાથી સિંહના અવતારને પામે છે. પુત્રવધુ શુદ્ધ લેશ્યામાં મરીને દેવયોની (ગતિ) પ્રાપ્ત કરી અમ્બિકા માતા સ્વરૂપે અવતરે છે. આ પ્રમાણે પાડોસણ સ્ત્રીની જીભ ઇર્ષા અદેખાઇથી પૂર્ણ હોવાના કારણે ચાર જીવો ને વિના મોતે મરવું પડે છે. એટલા માટે જ વ્યપાપો કરતાં ભાવપાપો જ ભયંકર મનાય છે.
શ્રેણિક રાજાના દુર્મુખ દુતના કારણે પ્રસન્નચંદ્ર મુનિરાજને સાતમી નરક સુધી પહોંચાડી શકે તેવા કર્મલિકોને, ઉપાર્જિત કરતાં વાર લાગતી નથી. પરન્તુ, તેમની વિચારધારામાં પરિવર્તન થતાં પ્રતિક્રમણ વિધાનથી મોક્ષે ગયા છે.
નોંધ મન-વચન અને કાયાના યોગથી સંગૃહીત થયેલા કર્મોના દલિકોમાં રાગ-દ્વેષની ચિકકાસ ન મળે તો તેને વિખરાઇ જતા વાર લાગતી નથી. અને કદાચ રાગદ્વેષના આછ પાતળા મિશ્રણથી બંધ પડે, તો પણ પાપોનું પ્રાયશ્ચિત જોરદાર હોય તો બંધ ને તૂટતા અને આત્માને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરતાં વાર લાગતી નથી.
ઇત્યાદિ અગણિત ઉદાહરણોથી તથા આપણા બોલવાથી બીજાઓના જીવનમાં જે ખરાબ ઘટનાઓ ઘટે તે અનુભવગમ્ય છે.
જીવમાત્રના પરમોપકારી તીર્થંકર પરમાત્માઓ પરપરિવાદને એટલા માટે જ પાપ-મહાપાપ કહે છે. ચારે ગતિમાં ભ્રમણ કરતો સંસારી આત્મા માત્ર મોહકર્મના નશામાં બેભાન હોવાથી, આવી નાની નાની કુટેવો સૌ કોઇના લક્ષ્યમાં ભલે ન આવે અથવા તેમના પ્રત્યે બેદરકાર રહેવામાં આવે તો પણ અવસર આવ્યે આંખોમાંથી જ્યારે બોર બોર જેટલા આંસુઓ ટપકે છે ત્યારે ભૂલોની ભયંકરતા ખ્યાલમાં આવ્યા વિના રહેતી નથી.
૧૮૬

Page #188

(૧૭) માયાષાવાદ પાપ
૧૮ પાપસ્થાનકોમાં, ૧૭ મું પાપ માયામૃષાવાદ છે જેમાં મધ્યા નામના અને મૃષાવાદ નામના બંને પાપોનું મિશ્રણ છે. તેથી વિશિષ્ટતમ કોટિના સાધકોને માટે પણ આ પાપનો ત્યાગ અત્યન્ત કષ્ટસાધ્ય બનવા પામે છે. પોતપોતાના સ્થાનમાં માયા નામનું પાપ જેમ સર્વવ્યાપક છે. તેમ મૃષાવાદ પાપ પણ સર્વથા અને સર્વદા સર્વજીવ વ્યાપક જ છે. તો પછી બંનેનું મિશ્રણ સારામાં સારા સાધકો, વિદ્વાનો, તપસ્વિઓ, વકતાઓ, લોખકો, ભાષકો અને યોગી - મહાયોગિઓને માટે પણ ભયંકરતમ બનવા પામે તે સૌને માટે અનુભવગમ્ય હોવાથી તેમાં કોઇને આશ્ચર્ય નથી જ.
માયા, કપટ, લ, ધૂર્તતા, પરવંચના, લુચ્ચાઇ, લફંગાઇ અને માનસિક જીવનની ખરાબીપૂર્વક પોતાના અંગત સ્વાર્થ માટે અસત્ય બોલવું, તે માયા મૃષાવાદ છે. આવા ભાગ્યશાળિઓના ટાંટિયા (પગ) નરક તરફ હોય છે અને જીભ પર મોક્ષ-મુકિત, કેવળજ્ઞાન અને સીમંધર સ્વામીની વાતો હોય છે. માટે જ કહેવાયું હશે કે, “મારે કહેવું છે કંઇ અને કરવું છે કંઇ એમ કરી ભવજળ તરવો છે ભાઇ !” આ પાપ માટે આગમશાસ્ર શું કહે છે?
(१) मायामृषा वेषान्तरकरण तो लोकविप्रतारणम् (ज्ञाताधर्मकथा ७५)
(२) वेषान्तर भाषान्तर करणेन यत् परवंचनम् तत् मायामृषावाद (भगवती ८०)
સર્વોત્તમ દ્વાદશાંગીમાં આ બંને આગમોનું સ્થાન અત્યન્ત પ્રતિષ્ઠિત છે. તેનો સાર આ પ્રમાણે છે - 'બીજાઓને ઠગવા માટે, ખાડામાં કે શિશામાં ઉતારવા માટે, કોર્ટકચેરીના પગથિયે જઇને પણ બીજાઓના મકાન, હાટહવેલી ખેતર, બગીચા, આભૂષણો, આદિને પોતાના બનાવવા માટે તથા કાળા ચોપડા અને કાળા પૈસાને ઉજળા કરાવવા માટે પણ ભાષાપલટો, વેષપલટો, પક્ષપલટો કરાવવામાં સફળતા પ્રાપ્ત કરાવનાર આ પાપ છે.
અનાદિકાળીન કુસંસ્કારોના કારણે માયામૃષાવાદનો ત્યાગ અત્યન્ત દુષ્કર હોય તે માનળામાં આવે તેવી વાત છે. છતાં અનન્તશક્તિનો માલિક આત્મા થોડા સમયને માટે પણ નિર્ણય કરરી લે કે ‘સવ્વપાવપગાસણો ...' અર્થાત્ સમ્પૂર્ણ પાપોના ક્ષયાર્થે જ જૈનશાસસન છે માટે મારે પણ જૈનશાસનના માર્ગે વું જોઇએ કેમકે - ભૂતપૂર્વના પાપોનો સર્વથા ક્ષય કર્યા વિના અને સામાયિક વ્રત દ્વારા નવા
૧૮૭

Page #189

પાપોને રોક્યા વિના કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષય કોઇના ભાગ્યમાં પણ હોતો નથી તેથી જે કર્મો કરવાથી મારું કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મ દઢ થાય તેવા માર્ગો મારે જાણીબુઝીને જ છેડી દેવા જોઈએ આ પ્રમાણે વિચારીને પાપોના ત્યાગ માટે જ અભ્યાસ કરવો, વધારવા અને ફરીથી તે પાપોનો સ્વીકાર ન કરવો.
૩૨ ની સંખ્યામાં વિદ્યમાન પદ્મિની સ્ત્રિયોમાંથી એક એક સ્ત્રીને છેડવા માટેનો અભ્યાસ કરનાર શાલીભદ્રજી એક જ ચિનગારીએ સર્વ સ્ત્રિયોને એક જ ઝપાટે છેડી દેવા માટેનો પ્રબલતમ પુરુષાર્થ કરી શક્યાં છે. તમે કે અમે આવો પુરુષાર્થ કરી શકીશું કે કેમ? તે ભગવાન જાણે ! માં અલ્પ પણ સમજદારી કેળવીએ અને મફકમ બનીએ, અથવા વર્ષે વર્ષે એક એક પાપને છેડી દેવાની કલ્પના કરી લઇએ તો, કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટેની સડક માર્ગ) સૌ કોઈને આમંત્રણ આપવા માટે ઉદાર છે. પાંચમા આરામાં કેવળજ્ઞાન નથી પણ તેનો માર્ગ સૌને માટે ઉઘાડો છે. (ખુલ્લો છે)
વર્તમાનમાં કેવળજ્ઞાન નથી તો તેની ચિંતા અત્યારે શા માટે? બેશક! આ એક સત્ય હકીકત છે કે આજે ચાહે જેસલમેરના રેગિસ્તાનમાં ગરમાગરમ રેતીમાં સેકાઈ જાય કે, હિમાલયની તળેટીમાં બરફની વચ્ચે ઓગળી જાય તો પણ મોક્ષ નથી, પરન્તુ આવી કલ્પના કરનારાઓને જાણવાનું રહેશે કે – આવી કલ્પનાઓ અને તર્કો સર્વથા ત્યાજ્ય એટલા માટે છે કે માનવજન્મ, ખાનદાન કુટુંબ, ધર્મની ભાવના, ધર્માચરણ માટેની શકિત સમ્પન્નતા પુનઃ ક્યારે મળશે? તેની ખબર કોઈને નથી. કેમકે - દેવભવ પ્રાપ્ત કરવા સુકર છે જ્યારે માનવભવની પ્રાપ્તિ અત્યન્ત દુષ્કરરતમ છેમાટે “કર લિયાસો કામ અને ભજ લીયા સો રામ” આ ન્યાયે આ ભવમાં જ રેગિસ્તાન કે હિમાલયમાં છેલ્લો શ્વાસ લેવાની જરૂર નથી. પણ જીન્દગીમાંથી પાપના સંસ્કારો કુટેવો અને સાવદ્યભાષાઓનો ત્યાગ કરવા માટેનો પ્રયત્ન લાખોવાર કરોડેવાર જૈનશાસનને સમ્મત છે.
પૂર્વભવના વૈરાનુબંધના કારણે જેમ નાગરાજ અવસર આબે ડંખ માર્યા વિના રહેતો નથી. તેવી રીતે માયામૃષાવાદના ખેલાડીઓ પણ પોતાના શિકારને કંઈ રીતે સ્વાધીન કરવો તેના ઘવપેચમાં પ્રતિસમય આપ જ હોય છે. ત્રણ ખંડના રાજા, રૂપરૂપના અંબાર, ૧૬ હજાર કે તેથી પણ વધારે અપ્સરાઓ ને પણ શરમાવે તેવી પતીઓના માલિક રાવણ રાજાના કારણે સીતાજીનું નામ આવ્યું બ્રાહ્મણોના મને રાવણ વેદવેદાન્તનો પારગામી હતો. અને જૈન શાસનના મતે રાવણરાજા
૧૮૮

Page #190

સુદેવ, સુગુરુ અને દયાપૂર્ણ ધર્મનો ઉપાસક હતો! છમાં પણ પરસ્ત્રીને માયાપ્રપંચ કરીને પણ ફોસલાવવા તથા તેનું હરણ કરી શય્યાસંગિની બનાવવા માટેની દુર્બુદ્ધિથી પ્રેરાઇ રાજા રાવણ દંડકારણ્યમાં આવે છે. પરન્તુ એકાકી લક્ષ્મણની હાજરીમાં કે એકાકી રામની હાજરીમાં પણ સીતાજીને ઊપાડી જ્વા માટેની શકિત રાવણ પાસે ન હોવાથી માયામૃષાવાદ નામના પાપનો આશ્રય લેવાની ફરજ પડે છે. બનાવટી સિંહનાદ કરી, સીતાજીને એકલા પાડી નાખવાનો પ્રયોગ કર્યો, અને સફળ બન્યો, તો પણ સીધે માર્ગે સીતાજીનું હરણ કરવું રાવણને માટે લોખંડના ચણા ચાવવા જેવું હતું. રોમેરોમમાં વ્યાપેલી દુર્બુદ્ધિના કારણે રાવણને વિચાર આવ્યો કે ભારતદેશની ભયંકરમાં ભયંકર કમજોરી એક જ છે કે - ગમે તેવી સ્રીને બાહુપાશમાં લેવી હોય તો, સાધુમહારાજનો વેષ દોરા-ધાગા, માદળીયા, મંત્ર, તંત્ર આદિના માધ્યમથી સફળતા મળતા વાર લાગતી નથી. આવું વિચારીને રાવણે સાધુમહારાજનો વેષ લીધો તે આ પ્રમાણે...
ડિમ્ ડિમ્ ડિમ્ ડિમ્ ડિડિમ્ ડિમ્ ડિતિ ડમરું વાદયન્ સૂક્ષ્મનાદં વમ્ વસ્ વસ્ વસ્ વવમ્ વસ્ પ્રબલગલબલં તાલમાલયં તુભ્યમ્। કપૂરાકલૂમ ભસ્માચિત સકલતનુરુમુદ્રસમુદ્દે, માયાયોગી દશાસ્યો રઘુરમણપુર પ્રાંગણે પ્રાદુરાસીમ્ ।।
અને માયામૃષાવાદ નામના પાપનો પરમભકત બનેલો રાવણ સીતાજીને ઉપાડીને લંકામાં લઇ ગયો છે. પરિણામે સંસારને રામાયણની બક્ષીસ મળવા પામી છે. જેમાં હજારો, લાખો તથા કરોડો માણસો માર્યા ગયા છે. જેમની વિધવા બનેલી સ્ત્રીઓ અને પુત્રવિહોણી માતાઓના ગરમાગરમ અશ્રુબિંદુઓ જ ભારતદેશની ભૂમિના ભાગ્યમાં શેષ રહેવા પામ્યા છે.
(૩) અણુમાપિ મેહાવી માયામોસ વિપણ (દશવૈકાલિક ૨-૫-૪૮)
આત્મોન્નતિને માટે પ્રવજિત થયેલા સાધકને તથા મોક્ષાભિલાષુક, વ્રતધારી, ગૃહસ્થ સાધકને પણ દશવૈકાલિક સૂત્રમાં થોડામાં થોડો પણ માયામૃષાવાદ નહીં સેવવાનો ઉપદેશ કરાયો છે. સ્થૂલ કે સૂક્ષ્મ, જ્ઞાતભાવે કે અજ્ઞાતભાવે, મશ્કરી કે કુતૂહલમાં પણ માયામૃષાવાદ સેવવો ન જોઇએ.
૧૮૯

Page #191

૧૮-મિથ્યાત્વશલ્ય પાપ
૧૮, પાપસ્થાનકોમાં અન્તિમ પાપ મિથ્યાત્વશલ્ય નામનું છે. મિથ્યા એટલે અસત્ય અને મિથ્યાત્વનો અર્થ અસત્યપણું, જુહાપણું થાય છે. પ્રત્યક્ષ દેખાતી, અનુભવાતી, સ્વસંબંધિત યથાર્થ વસ્તુને ન માનવી, અથવા, વસ્તુ જે રૂપે છે તેનાથી બીજારૂપે માનવી તેને મિથ્યાત્વ કહેવાય છે. દેવમાં દેવલક્ષણ, ગુરુમાં ગુલક્ષણ અને ધર્મમાં ધર્મના લક્ષણો ન ઘટતા હોય તેવાઓને દેવ, ગુરુ અને ધર્મ તરીકે માનવા એ મિથ્યાત્વ છે.
મનુષ્યતર સૃષ્ટિની વાત ન કરીએ અને માનવાવતારને પામેલાઓની વિચારણા કરીએ તો સમજી શકાય છે કે, પૂર્વોપાર્જિત પાપકર્મો અને પુણ્ય કર્મોને ભોગવવાને માટે અવતારને ગ્રહણ કરવાની ફરજ પડે છે વિપાક (ફળાદેશ) ને દેવા માટે તૈયાર થયેલા પાપકર્મોને પુણ્યકર્મોને પુણ્યકર્મોમાં પાપકર્મને પુણ્યકર્મમાં અને પુણ્યકર્મને પાપ કર્મોમાં પરિવર્તિત કરવા માટે દેવો પણ સર્વથા અસમર્થ છે. માનવમાત્ર જે કંઈ કરે છે તે ગતભવોના આચરેલા કર્મોનો વિપાક છે. જ્યારે કર્મસત્તામાં કોઈની દખલગિરિ કામે આવતી નથી તો પછી દેવદેવોને વચ્ચે લાવવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી.
લૌકિક અને લોકોત્તર રૂપે બે પ્રકારે દેવો મનાયા છે. જેમાં ચંડિકા, કાલિકા, મહાકાલિક, અંબા, પદ્માવતી, ચકેશ્વરી આદિ સ્વાદમ્બા દેવીઓ તથા ભૈરવ, મહાભૈરવ, કાળાધોળા ભૈરવ, ઘંટાકર્ણ, મણીભદ્ર, આદિ દેવો જે સ્વયં ચાર ગતિઓમાં જન્મ મરણ કરનાર છેઅને કામાચારી હોવાથી લૌકિક દેવો બ્રહ્મચારી પણ હોતા નથી માટે સંસારની માયામાં આસકત બનેલા દેવો કોઇના પણ વિશેષ કરી પોતાના ભકતોના પણ પાપનો નાશ કરાવી શકે તેમ નથી, તો પછે તે પરમાત્મા શી રીતે કહેવાશે? છતાં પણ અજ્ઞાની અને મિથ્યાત્વને વશ બનેલાઓ તેમને પરમાત્મ સ્વરૂપે માને છે તે મિત્વ છે.
ભૌતિક પદાર્થો પ્રત્યે અત્યન્ત આસકત ભાગ્યશાળીઓને સમજવું જોઈએ કે, મારા વ્યાપારમાં મને જે કંઇ પીછેહઠ દેખાય છે તે મારા પાપકર્મોને આભારી છે. માટે તે કર્મોના નાશ માટે ઉપર પ્રમાણેના લૌકિક દેવોને માનવા, પૂજવાનો કંઈ પણ અર્થ નથી જ પરન્તુ ઉધે માર્ગે ચઢેલી શ્રદ્ધા જ્યારે અન્ધક્ષદ્ધનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે ત્યારે માનવનું મસ્તિષ્ક, હૃય, બુદ્ધિ અને વિવેક આદિના તંત્રો પણ સીધે
૧૯૦

Page #192

માર્ગે રહેવા પામતા નથી. લૌકિક દેવો આપણી જેમ સંસારી એટલા માટે છે કે તેમની પાસે સ્વરક્ષા માટે ધનુષ્ય બાણ, તલવાર, ગદા, ચક્ર આદિ શસ્ત્રો છે. શરીરની શુદ્ધિ માટે પાણીથી ભરેલું કમંડલુ છે. સ્વમસ્તક પર પોતાથી મોટા દેવોનીવિદ્યમાનતા હોવાથી રૂદ્રાક્ષ તુલસી આદિની માળાઓ છે. આવા કારણે જાણી શકાય છે કે લૌકિક દેવો પોતે મિથ્યાત્વી ન હોય તો પણ તેમને પરમાત્મા રૂપે માનવાવાળાઓને મિથ્યાત્વી કહી શકાય છે.
આ પ્રમાણે યજ્ઞ-યાગ કરનારા, નદી અને સરોવરોમાં શરીર શુદ્ધિ માટે સ્નાન કરનારા, મૃગચર્મ આદિને પવિત્ર માનનારા તથા ભક્ષ્યાભક્ષ્યના વિવેક વિનાના સંતો મિથ્યાત્વી હોવાથી તેમને ગુરુસ્વરૂપે માનનારાઓ પણ મિથ્યાત્વી છે.
માંસ, મંદિરાનું સેવન, જુગાર, શિકાર, દુરાચાર, અસત્ય, ચોરી આદિ પાપમાર્ગોનો ઉપદેશ કરનાર ધર્મ પણ મિથ્યાત્વી ધર્મ છે.
શલ્યનો અર્થ કંટક (કાંટો) થાય છે. શરીરના કોઇપણ ભાગમાં શલ્ય રહયું હોય ત્યારે શરીરતંત્રના પ્રત્યેક વિભાગમાં આકુળતા, વ્યાકુળતા વધા જાય છે. જેની સીધી અસર આત્માને થયા વિના રહેતી નથી પરિણામે ધર્મમાર્ગથી પતિત થતો આત્મા મિથ્યાત્વ શલ્યના કારણે આર્તધ્યાનમાં પ્રવેશ કરે છે અને ત્યાં પણ, સમ્યજ્ઞાનની જ્યોત જો બુઝાઇ ગઇ તો, રૌદ્રધ્યાનમાં પ્રવેશ થવો સુલભ બને છે. તે સમયે કૃષ્ણ, નીલ અને કાપોત લેશ્માનો માલિક બનતો આત્મા
(૧) સમ્યજ્ઞાનમાંથી મિથ્યાજ્ઞાનમાં,
(૨) સદાચારમાંથી ભ્રષ્ટાચારમાં,
(૩) સત્યવાદમાંથી પ્રપંચવાદમાં,
ન્યાયસમ્પન્ન વૈભવમાંથી અન્યાયોપાર્જિત દ્રવ્યમાં ફસાઇ જાય છે.
ઇત્યાદિ પ્રકારોમાં આત્માના પ્રદેશો પર અજ્ઞાનનું સામ્રાજ્ય વધા જતાં સંસારની સ્ટેજને, મહાજનોના વ્યવહારને તથા ધર્મ અને ન્યાયમાર્ગને પણ દુષિત કરે છે. ફળસ્વરૂપે -
પ્રદૂષણ (પર્યાવરણ) શા માટે ભયંકર છે?
એક જ વ્યકિતનું પ્રદૂષણ (પર્યાવરણ) સંસારના મોટા ભાગને પણ પ્રદૂષણના રંગમાં રંગી નાખે છે. પેટ્રોલ, ડિન્લ અને કોલસાથી ચાલનારા કે ચાલતા વાહનો,
૧૯૧

Page #193

મીલો, કારખાનાઓથી દેશનું પર્યાવરણ કેટલા પ્રમાણમાં બગડયું હશે? કે બગડતું હશે? તે ભગવાન જાણે. પરન્તુ મદ્યપાન, માંસ ભોજન, પરસ્ત્રી કે વેશ્યાગમન, તથા સટ્ટ કે શેરબજારના મર્યાદાતીત ખેલાડીઓના કારણે ઉત્પન્ન થયેલું પ્રદૂષણ માનવજાતને ભૂખે મારવાનું કામ તેજીથી કરી રહયું છે. આ કડવી છતાં સાચી હકીકત કોઇના પણ ધ્યાન બહાર નથી.
વીતરાગ પ્રભુના મંદિરમાં ધૂપ તથા અખંડ દીપ રાખવાનો આશય એટલો જ છે કે મંદિરમાં આવનારી ભકતમંડળીમાંથી, કોઇને કામદેવનું બીજાને ક્રોધનું, ત્રીજાને માયા પ્રપંચનું, ચોથાને લોભનું ભૂત વળગેલું હોય છે તે ઉપરાન્ત કેટલાય ગપ્પા સપ્પા મારવાવાળા, તોફાન મમસ્તી કરવાવાળા, નિંદા-ઇર્ષ્યા અને અદેખાઇના ભરેલા માનવોનું પ્રદૂષણ (પર્યાવરણ) તીવ્રાતિતીવ્ર હોય છે. આના કારણે મંદિર માંથી વીતરાગતા મળવી જોઇતી હતી તેના બદલો અશાંતિ-અસમાધિ ની બક્ષીસ (પ્રભાવના) ની પ્રાપ્તિ થાય છે.
વીતરાગ પરમાત્માના મંદિરો અને મૂર્તિઓની અંજનશલાકા અને પ્રતિષ્ઠાઓ ભવ્યાતિભવ્ય થઇ હોય તો પણ પ્રતિષ્ઠા પી તે મંદિરો, રાગ-દ્વેષ, આપસી કલેશ, વૈર અને વિરોધના પ્રદૂષિતપરમાણુઓથી દૂષિત થયા વિના રહેતા નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં ધીમે ધીમે તે મંદિરો અને મૂર્તિઓ કહેવા પૂરતી જ સારી દેખાશે, તેનાથી ચર્મચક્ષુઓ અને તેના માલિકો ભલે પ્રસન્નતાનો અનુભવ કરશે તો પણ પ્રદૂષિત પર્યાવરણની ખરાબીના કારણે તે ધર્મસ્થાનકો ધ્યાન માટે, એકાગ્રતાની સાધના માટે, કેટલા અને કેવી રીતે ઉપયુકત થશે? તે અનુભવઓ જ કહી શકે છે. આરસના પત્થરોથી મંદિરની ભવ્યતા જેટલા પ્રમાણમાં વધતી હશે, તેના કરતા પરસ્પરના વૈરવિરોધના પ્રદૂષણોથી મંદિરોની ભવ્યતાને વધારે ટકો લાગ્યા વિના રહેતો નથી. આ કારણે જ મંદિરોમાં દીપ-ધૂપનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. તતેની જ્વાળાઓમાં પ્રદૂષિત હવામાન શુદ્ધ બનશે. અને સાધકને એકાગ્રતાનો અનુભવ થવા પામશે. જેનાથી થોડે ઘણે અંશે પણ વીતરાગતા તરફ પ્રસ્થાન થશે જે આદરણીય અને ઉપાદેય કર્મ છે.
પુણ્ય તથા પાપની પ્રવૃત્તિઓના સંસ્કારો ક્યાંથી આવ્યા?
આનો નિર્ણય કરતા પહેલા એક વાત ફરીથી જાણી લેવાની જરૂર છે કે - સંસારના કોઇપણ જાતના સંચાલનમાં અથવા માનવમાત્રની પુણ્ય કે પાપની પ્રવૃત્તિઓમાં ઈશ્વરના હસ્તક્ષેપને જૈનશાસને કયારે પણ સ્વીકાર્યો નથી. મતલબ
૧૯૨

Page #194

કે જૈન શાસનને ઈશ્વર પૂજ્ય સ્વરૂપે સ્વીકાર્ય છે. ગત્કર્તા તરીકે નહીં જ કોઇનાથી પણ ઉત્પન્ન નહીં કરાયેલા, અનાદિકાલથી કોઇની રોકટોક વિના ચાલતા સંસારમાં અનન્તાનન્ત જીવોને જ્યારે જે ક્ષેત્રમાં, જે કાલમાં, જેના સહકારથી પુણ્યમાપના ફળો ભોગવવાના હોય છે ત્યારે તે ક્ષેત્રમાં, તે સમયમાં, તે માસોમાં (મહિનાઓમાં) અને તે તે વર્ષોમાં તેવા પ્રકારના નિમિત્તો પોતાની મેળે અથવા પૂર્વભવના મિત્રો કે શત્રુઓના કારણે પણ સર્જાઇ જાય છે. જેમકે પ્રત્યક્ષ દેખાતી મુંબઇની જ વાત કરીએ. સાંભળવા પ્રમાણે એક દિવસ સમુદ્રની મર્યાદા પાયધુની સુધી હતી. જ્યાં સમુદ્રના કાદવમાં ખરડાયેલા, પગો ધોવાતા હતા માટે તેનું નામ પાયધુની કહેવાય છે. માનવમાત્રના પુણ્ય અને પાપ, ક્ષેત્ર તથા કાલને આધીન હોવાથી જે કાલે લાખો ઉપરાન્ત માનવોને રોજી અને રોટી આપવાનો સમય આવ્યો ત્યારે, તેવા પ્રકારની સરકાર અને તેવા જ કર્મચારીઓએ અત્યુટ પુરુષાર્થ દ્વારા સમુદ્રને પૂરતા ગયા, તે ક્ષેત્ર પર આજે લાખોની સંખ્યામાં માનવો પોતપોતાના ઓવત્તા પુણ્યાનુસારે રોજીરોટી મેળવીને જીવન યાપન કરી રહયાં છેહવે જ્યારે અત્યુત્કટ પાપકર્મોના ઉદયે કાલચક્ર ફરશે ત્યારે આજની મુંબઇ આવતી કાલે કેવી અને કેવડી રહેશે? તેનો નિર્ણય ભવિષ્યકાલને આધીન છે. મતલબ કે જન્મ લેનારા માનવોના ભવાન્તર કે ભાવાન્તરને કારણે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ અને ભાવને પણ બદલાઈ જ્વા સિવાય બીજો માર્ગ નથી. જે કાલે નેમિનાથ તીર્થંકર હતાં, ૧૮ હજાર પવિત્રતમ મુનિરાજો હતાં, શિયળ શ્રેષ્ઠ સાધ્વીજીઓ હતાં, જેમની સેવામાં લાખો દેવો વિદ્યમાન રહેતા હતાં તેવા કૃષ્ણ મહારાજ અને રામ-વાસુદેવ અને બલદેવરૂપે હતાં. તેવા અત્યુત્કૃષ્ટતમ સમયમાં પણ મરીને વ્યન્તર થયેલા દ્વૈપાયન ઋષિથી બળતી જલતી દ્વારિકાનગરીને પણ કોઇ બચાવી શક્યો નથી. આમાં ભૂતકાલ, વર્તમાનકાલ અને ભવિષ્યકાલમાં જન્મેલા, જન્મ લેતા અને જન્મલેનારા માનવોના પુણ્ય અને પાપકર્મો જ કામ કરી રહયાં હોય છે. અનન્ત શકિત સમ્પન્ન કર્મસત્તાના કારણે જ ધૃતરાષ્ટ્રને અન્ધત્વ, દુર્યોધનાદિ સો ભાઇઓનું મરણ, રામચન્દ્રજીની પત્ની સીતાનું અપહરણ, રાવણ અને શૂર્પણખાનું પારકા હાથે મમરણ તથા અપમાન, બુદ્ધદેવને ૯૧ ભવો પહેલાના કર્મોના કારણે કંટકપીડા, ઇન્દિરા ગાંધી, સંજ્ય અને રાજીવ ગાંધીનું અત્યન્ત દયનીય દશામાં મૃત્યુ ઇત્યાદિ અગણિત પ્રસંગોને નજર સમક્ષ રાખીએ અને તેનું અસલી કારણ તપાસીએ તો કર્મસત્તા સિવાય બીજું કયું કારણ ડી શકે એમ છે? ઈશ્વર જો દયાનો મહાસાગર જ હોય તો એકને સદ્ધિ અને બીજાને દુર્બુદ્ધિ દેવાના ગોરખધંધા શા માટે કરે? કોઇ કદાચ કહે કે - ઈશ્વર તો દયાલુ જ છે પણ
૧૯૩

Page #195

માનવના પુણ્ય અને પાપ જેવા હોય તે રીતે બુદ્ધિ આપે છે. સારાંશ કે, કર્મોના ફળો દેવામાં ઈશ્વરનું સ્વાતંત્ર્ય નથી પણ કર્મસત્તાને આધીન છે. માતાપિતા, તેમના વિચારો, ખોરાક પાણી અને શિક્ષા આદિ એક જ છે. તો પછ રૂપ-રંગ, ચતુરાઇ, બુદ્ધિમાં બંને ભાઇઓ જૂદા કેમ પડે છે? માટે આવા પ્રસંગમાં આપણી બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરીએ તો માનવું જ પડશે કે, પ્રત્યેક માનવના કરેલા પુણ્ય અને પાપકર્મો જ કારણરૂપે બને છે. જૈનશાસને સાત તત્વોમાં આશ્રવ તત્વની પ્રરૂપણા કરી છે. જેના પુણ્ય અને પાપરૂપે બે ભેદ છે. મોહ, મિથ્યાત્વ, પ્રમાદ, કષાય, અવિરતિ અને મન-વચન-કાયાની વક્રતાના કારણે તથા સમ્યકત્વ, અપ્રમાદ, વિરતિ, મન-વચન-કાયાની સરળતા ઉપરાન્ત દયા, દાન, મુનિસેવા, વીતરાગપૂજન આદિના કારણે ઉપાજિત, વર્ધિત આશ્રવતત્વના પાપ આશ્રવ અને પુણ્ય આશ્રવ રૂપે બે ભેદ પડે છે. (૧) પાપ આશ્રવના ફળાદેશો -
દુર્બુદ્ધિ, અસદ્ધિવેક, હિંસકવૃત્તિ, અસત્યાચરણ, માયાચરણ, કૂરાચરણ, મિથ્યાચરણ, પાપાચરણ, વકાચરણ આદિ પાપઆશ્રવના ફળો છે. એટલે કે પૂર્વોપાર્જિત પાપ આશ્રવના કારણે જન્મ લેનારા જાતકના સ્વભાવ, માતાપિતા, લંગોટિયા મિત્રો, ભાઇભાભીઓ અને છેલ્લે વિદ્યાગુઓ - દીક્ષાગુઓ પણ તેવા જ મળશે. જેનાથી આવા માનવો ક્યારે પણ પાપ, પાપી ભાવના, પાપ વ્યાપાર અને પાપી ભાષાનો ત્યાગ કરી શકે તેમ નથી. (૨) પુય આશ્રવના ફ્લો -
સદ્દબુદ્ધિ, સદ્વિવેક, ધાર્મિક વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ, સત્યાચરણ, સરળાચરણ, દયાચરણ, શિણચરણ, ધર્માચરણ, દીન-દુઃખીઓને પ્રત્યે ભાવ દયાળુતા, સાધુ સાધ્વીજી મહારાજના ચારિત્રશુદ્ધિ, જ્ઞાન શુદ્ધિ અને દર્શન શુદ્ધિ પ્રત્યે ખ્યાલ રાખીને યથાશકિત, યથાપરિસ્થિતિ, મુનિ સંસ્થાની સેવા વૈયાવચ્ચાદિથી પુણ્ય પાપના સંસ્કારોની પ્રાપ્તિ થાય છે. પ્રજાપતિને સત્યાર્થ શું છે?
બોલાતી ભાષામાં ભૂમિપતિ-ભૂપતિ, નૃપતિ-નરપતિ આદિ શબ્દોમાં પતિ શબ્દનો અર્થ સર્જક નથી પણ રક્ષક થાય છે એટલે કે ભૂમિનું રક્ષણ કરે તે ભૂમિપતિ, માનવોનું રક્ષણ કરે તે નરપતિ, તે પ્રમાણે પ્રજા એટલે માનવસમૂહનું રક્ષણ કરે
૧૯૪

Page #196

તે પ્રજાપતિ, માનવમાત્ર અલ્પ મસ્ અંશે પુણ્ય અને પાપને સાથે લઈને જન્મેલો હોવાથી પોતાનું, કુટુંબનું, સમાજનું અને દેશનું રક્ષણ પોતાની બુદ્ધિશકિત, શરીરશકિત અને લાકડી, તલવાર કે બંદુક આદિ શસ્ત્રાદિની શકિતથી પણ કરે છે, કરતો આવ્યો છે અને ભવિષ્યમાં પણ કરશે જકોઈક સમયે પરસ્પર ભેગા થઈને
સ્વ તથા પરનું રક્ષણ કરવું પડે છે, જેમકે પ્રજાનું રક્ષણ રાજા કરે અને રાજાનું રક્ષણ પ્રજા (સૈનિકો) કરે છે. આવા કાર્યોમાં તો પરસ્પર એકબીજાનો સ્વાર્થ સમાયેલો હોય છે. તેથી પારસ્પરિક ધર્મના કારણે સૌ કોઈ સુરક્ષિત છે. આબાદ છે અને આઝાદ છે. આવા મામલાઓમાં જો બાહયદષ્ટિએ વિચારીએ તો સંસાર, માનવ, પુત્રપરિવારાદિ અને શરીર પણ વિનશ્વર છે. માટે જ આજે કે કાલે, વર્તમાન યાત્રા પૂર્ણ કરીને બીજા સ્થળે પુનઃ નૂતન યાત્રાનો પ્રારંભ કરશે, ત્યારે આગળ વધીને આભ્યન્તર દષ્ટિએ વિચાર કરીશું તો બાહય ગત કરતાં આન્તર ગત સર્વથા પૃથક છે. માટે આભ્યન્તર, આધ્યાત્મિક અને આન્તરિક તત્વનું રક્ષણ કરે તે જ સાચો રક્ષક છે. માનવસમૂહના આધ્યાત્મિક જીવનનું રક્ષણ કરે તે સાચો પ્રજાપતિ, ઘાતા, બ્રહ્મા કહેવાય છે. આવો પ્રજાપતિ કોણ?
સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ... “વિરેશ નાપતિઃ' અર્થાત્ માનવના સ્વભાવનો ધર્મનો, વૃત્તિનો પ્રવૃત્તિનો જે રક્ષક છે તે સાચા અર્થમાં પ્રજાપતિ કહેવાય છે. અને આવો પ્રજાપતિ, કવિ સિવાય બીજો કોઈ નથી. તે કવિ પોતે જેવા રંગમાં રંગાયેલો હશે, તેવા જ રંગના બંટણા માનવસમૂહના માનસ પર કરશે. આધ્યાત્મિકતાથી, વૈરાગ્યથી અને ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થયેલો કવિ પ્રજાને કેવળ ગગનવિહારી બનાવવા સિવાય અથવા શરાબપાન, વેશ્યાગમન, ધૂત, શિકાર આદિની બક્ષિસ આપવા સિવાય તેના કાવ્યોમાંથી બીજું કયું તત્વ મળવાનું હતું? શરાબપાનના નશામાં ચકચૂર બનેલો કવિ, કયારે પણ શરાબપાનની નિંદા તો કરવાનો નથી. ત્યારે જ “ર મદ મક્ષેન તોષ ન માન ન ર મૈથુને ગમે તે સ્મૃતિનું આ વચન હશે. પણ તેનો અર્થ તો બાલુડો પણ સમજી શકે તેમ છે. વેશ્યાગામી કવિ કદાચ કહી શકશે કે 'આવી વેશ્યાઓ સાથેનું સુરત કર્મ પુણ્યાધીન છે. (સાહિત્ય દર્પણ) થોડા આગળ વધીએ... કવિશ્રેષ્ઠ ભવભૂતિએ ઉત્તરરામચરિત્ર નાટકમાં રામચન્દ્રજીના ગુરુ વસિષ્ઠજીને પણ ગાયોના માંસનું ભોજન કરાવી દીધું છે. હવે જાણવાનું સરળ રહેશે કે, આવા કવિઓથી માનવ સમૂહના આધ્યાત્મિક જીવનની રક્ષા કેટલી થશે? અને હાનિ કેટલી થશે? દેશનું નિરીક્ષણ ર્યા પછ સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવશે કે ચાર્વાકની નાસ્તિકતા
૧૯૫

Page #197

કરતાં પણ જેમણા કાવ્યોથી, સ્મૃતિઓથી, પુરાણોથી, કથાનકોથી સંસારને માંસ મદિરા, વેશ્યા, પરસ્ત્રીગમન, શિકાર, જુગાર આદિની બક્ષીસ મળી છે. તેઓ ભયંકરતમ ગુખ, અતિગુમ, નાસ્તિક શિરોમણી છે. ત્યારે શ્રેષ્ઠતમ કવિ કોણ?
ભકતામર સ્તોત્રમાં માનતુંગસૂરિ પુંગવે, દેવાધિદેવ, ભગવાન આદીશ્વરની સ્તુતિ કરતાં કહયું કે, હે પ્રભો ! અનન્ત સુખ સ્વરૂપ શિવમાર્ગની વિધિનું નિર્માણ કરવાના કારણે આપશ્રી જ સત્યાર્થમાં ધાતા છે, વિધાતા છે, બ્રહ્મા છે. કેમકે - પોતાના ઉત્કૃષ્ટતમ વૈરાગ્યમાં પૂર્ણ સંસારને પણ વૈરાગ્ય સમ્યબુદ્ધિ, સમતા, ઉદારતા અને પવિત્રતાના માર્ગે લઈ ગયા છે. જે માર્ગ ભવ્યપુરુષોને માટે આશીર્વાદ સમાન બનવા પામ્યો છે. સૂર્યનારાયણ પર અલ્પાંશે પણ રહેલા વાદળાઓના કારણે પ્રકાશમાં પણ ફરક પડ્યા વિના રહેતો નથી, તેવી રીતે આત્માના પ્રદેશોમાં સત્તા જમાવીને રહેલા જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય, મોહનીય અને અન્તરાય નામના ઘાતિકર્મોના થોડા ઘણા પણ પરમાણુઓ રહી ગયા હોય ત્યાં સુધી કોઇ પણ જીવાત્માને કેવળજ્ઞાનની જ્યોત પ્રાપ્ત થતી નથી. તથા જ્યાં સુધી કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી ત્યાં સુધી તે આત્મા હ્મસ્વરૂપે હોવાથી સંસારના પ્રાણીમાત્રના, કર્મો તેની ગતિ આગતિઓને યથાર્થ ભાવે જોઇ શકતો નથી. માટે તેવા અધુરા જ્ઞાનના માલિકો ચાહે ગમે તેવા પંડિત, મહાપંડિત, તપસ્વી, ઊધે મસ્તકે રહેનાર માહ મહિનાની ઠંડી રાતમાં પણ પાણીમાં રહેનાર હોય તો પણ યથાર્થ જ્ઞાનના માલિક બની શકતા નથી. જ્યારે ત્રષભદેવ પરમાત્માએ ઘોરાતિઘોર તપશ્ચર્યારૂપ અગ્નિમાં કર્મોને સમૂળ બાળી નાખ્યા હોવાથી તેમને થયેલું જ્ઞાન પૂર્ણ પરિપૂર્ણ કહેવાય છે. માટે તેઓ સર્વથા ઉત્કૃષ્ટ કવિ છે, પોતાની કાવ્યમયી દેશનાથી, પોતાના સર્વોત્કૃષ્ટ પુણ્યથી જીવો બોધ પામ્યા છે. આજે પણ તે તીર્થંકર પરમાત્માનું જ્ઞાન આગમાંથીયોમાં સુરક્ષિત છે. મતલબ કે યથાર્થ જ્ઞાની પરમાત્માના આગમ ગ્રન્થ આજે પણ વિદ્યમાન છે.
જ્યારે તેમનાથી ઉતરતા એટલે કે કેવળજ્ઞાન વિનાના આચાર્ય ભગવંતો જેઓ ઉત્કૃષ્ટતમ વૈરાગ્યથી દક્ષીત થયા છે અને ગુસેવાના માધ્યમથી લખેલા ગ્રંથો, સંસારની અસારતા, મહરાજની વિડંબના અને કામદેવની શેતાની ધંધાના ખ્યાલો આપે છે. ફળસ્વરૂપે, આજે પણ વૈરાગી આત્માઓ ભરજુવાની અવસ્થામાં સંસારને લાત મારી સંયમી જીવન જીવી રહયાં છે. તેમના લખેગા ગ્રન્થો, ભાષ્યો, ચણિયો,
૧૯૬

Page #198

ટીકાઓ, નિર્યુકિતઓ, કથાનકો, રાસાઓ, સ્તવનો આદિ સંસારને વૈરાગ્યનો રંગ આપવામાં પૂર્ણ સમર્થ છે.
જ્યારે ગૃહસ્થાશ્રમના ભોગવિલાસોમાં મસ્ત બનેલા, સંસારની માયાના રંગમાં પૂર્ણરૂપે રંગાયેલા, મદ્યપાન, માંસાહાર ને કરનારા, ભાંગ, ગાંજા, અફીણ અને ચરસના હિમાયતી રાસ, ગરબા, કૃષ્ણલીલા અને ડિસ્કોના ઉત્તેજક પંડિતો દ્વારા રચિત ગ્રન્થો કાવ્યો નાટકો મહાકાવ્યોથી સંસારને -
(૧) વૈરાગ્યના બદલે ભોગવિલાસો,
(૨) અહિંસાની આડમાં હિંસાચાર,
(૩) સદાચારની આડમાં ભ્રષ્ટાચાર,
(૪) નૈતિક જીવનના સ્થાને અપ્રમાણિકતા આદિ વધ્યા છે.
ઇત્યાદિ કારણોને લઇ મિથ્યાત્વને ગાઢતમ અન્ધકારની ઉપમા આપેલી છે માટે જ ૧૭ પ્રકારના પાપોમાં જીવાત્માને પ્રવેશ કરતાં વાર લાગતી નથી.
૧૭ પાપોના મૂળમાં મિથ્યાત્વનું જોર વધારે મનાયું છે. માટે જ આત્મોન્નતિ માટે સબુદ્ધિપૂર્વક વિચાર કરી અને આત્માને હિતકારી હોય તેવા માર્ગ પર ચાલવું.
6-2

Page #199

૧.
૨.
૩.
૪.
૫
૬.
૭.
..
ખું છું નં જી
પન્યાસ શ્રી પૂર્ણાનંદવિજ્યજી નાં પુસ્તકો
ભગવતી સૂત્ર સાર સંગહ ગુજરાતી ભાગ ૧,૨,૩,૪ ભગવતી સૂત્ર સાર સંગ્રહ હિન્દી ભાગ ૧,૨,૩,૪
પશ્ત વ્યાકરણ
અનુયોગ દ્વાર
બાર વૃત ગુજરાતી હિન્દી
ભગવાન મહાવીરનું દિવ્ય જીવન હિન્દી જીવન સુખી કેમ બને ભાગ ૧, ૨ ગુજરાતી જીવન સુખી કેમ બને હિન્દી ભાગ ૧, ૨ જીવન સુખી કેમ બને ભાગ ઇનગલીશ
કેવલજ્ઞાન ની પગદંડી
સિદ્ધશિલાના સોપાન
નળ દમયન્તી હિન્દી

Page #200

ઉત્થાનિકા આજથી, ૩ર વર્ષ પહેલા એટલે વિક્રમ સં.૨૦૧૬ નો ચાતુર્માસ, નડિઆદ અને કપડવંજ ની વચ્ચે મહુઘા ગામે હતો. ત્યારે વીશા નેમા જૈન મહાજન તરફ થી વિદ્યાર્થીઓને ધમોત્સાહ દેવા માટે અમુક વિષયોના નિબંધો લખાવવાનો નિર્ણય લેવાયો તેમાં ૧૮, પાપસ્થાનકનો વિષય પણ હતો. તે સમયે એક બાલક મારી પાસે આવ્યો અને સંક્ષેપમાં મેં નિબંધ લખી આપ્યો જોગાનુજોગ હશે, મારા હાથે લખાયેલા નિબંધમાં તે બાળક સારા માર્ક લાવ્યો અને વિદ્યાર્થી ખુબ પ્રસન્ન થયો. એક કોપી મેં મારા સંગ્રહમાં રાખી લીધી તે સમયે મારા મનમાં થયું કે અનુકુલ સમયે, ૧૮, પાપથાનકો પર વિસ્તારથી વિવેચના કરવી પરંતુ તે સમય મારા માટે લેખનકાલનો ન હતો. છતાં પણ આદત મુમ્બ તેને સંગ્રહમાં ગોઠવી દીધો. સમય બદલાતો ગયો. અમદાવાદ ઉજમફઈની ઘર્મશાળામાં હતો ત્યારે સરસ્વતી પુસ્તક ભંડારના માલિકે મને “બાર વ્રત” પર કંઇક લખવાનું કહયું અને પુસ્તક તૈયાર થયું. ભૂરાભાઇને આપ્યું. તેમને છપાવી પણ લીધું, આજે તો ગુજરાતીમાં સાત સાત આવૃત્તિઓમાં પણ પ્રકાશિત થયું. મુંબઈ આવ્યો અને નમિનાથ ઉપાશ્રયે, શાન્ત મૂર્તિ, પુજ્ય આચાર્ય શ્રી વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મ. ના સાન્નિધ્યમાં ભગવતીસૂત્રના યોગોહન દરમ્યાન પૂનમચંદભાઈ પંડિતજીના આગહથી “જૈનશાસનમાં ઉપયોગની મહત્તા” ઉપર નિબંધ લખી આપ્યો ગુરુદેવની કૃપાથી મારો નિબંધ પરીક્ષકોએ પ્રથમ નંબરે પાસ કર્યો. ત્યાર પછી તો, અથથી ઇતિ સુધી ભગવતી સૂત્રના ચાર ભાગો તૈયાર થયા અને ‘ભગવતીસૂત્ર સાર સંગ્રહ” ના નામે હિન્દી તથા ગુજરાતી ભાષામાં પ્રકાશિત થયા આ પ્રમાણે પ્રશ્રવાકરરણ દશમાંગ) અને અનુયોગદ્વાર સૂત્રના દલદાર ગ્રન્થો પ્રકાશિત થયા. તેનાથી મારો આત્મા આનંદવિભોર બન્યો, પરંતુ દીક્ષા લીધા પછી, ગુરુદેવની સારણા-વારણા, પડિચોયણાના કારણે, નવરો નહીં બેસી રહેવાની આદતવાળો હોવાથી કંઇક લખવું એ મારો ખોરાક છે એમ માનનારા મને, સંગ્રહિત ફાઇલોમાંથી ૧૮ પાપસ્થાનકના પાના મળતા સ્મૃતિ તાજી થઈ. ગુરુદેવને ભાવવન્દના કરીને લખવા માટેનો નિર્ણય કર્યો. તેના માટે માનસિક જીવનમાં નકશો તૈયાર થયો તે પ્રમાણે લખવાનો પ્રારંભ કર્યો. બાળજીવો, સમજદાર જીવો અને જ્ઞાનપ્રૌઢ જીવો પણ સરળતાથી સમજી શકે તેવી રીતે લખવું જોઈએ જેથી સૌ કોઇ પાપોને, પાપારોને ઓળખી શકે, જ્યારે આગમકારોએ તથા ટીકાકારોએ પ્રત્યેક વિષયોને

Page #201

મોઘમ રાખ્યા વિના સ્પષ્ટ કર્યા છે. તેથી આગમકારો અને ટીકાકારોના માર્ગે જ મારે ચાલવું એ ઉચિત જ છે. ઘણા પ્રસંગોમાં આગમીય વચનોનો પણ ઉપયોગ કર્યો છે અને તેના પર વિવેચન પણ ટીકાકારોના આશયને લગતું જ કર્યું છે. બેશક! શબ્દો મારા છે, ભાવ મારો છે અને વિષયની સ્પષ્ટતા પણ મારી છે, મારી એટલે ટીકાકારોને અનુકુલ બનીને જ વિવેચના કરાઇ છે.
લખવા માટે પાપસ્થાનકોનો વિષય પસન્દ કરવાનો આશય એટલો છે કે, આગમશાસ્રોનો કિંચિત્ પ્રકાશ પ્રાપ્ત કર્યા પછી મારા હ્રદય મંદિરમાં એક વાત સ્પષ્ટરૂપે ઠસી ગઇ છે કે- જૈનશાસન અને તેની આરાધના પુણ્યના ભંડારો ભરવા માટે નથી. પણ “સવ્વપાવપ્પણાસણો” એટલે કે - અનાદિકાળના સેવેલા પાપોનો નાશ કરવા માટે જ જૈનશાસન છે, કેમકે સરવાળે જોવા જઇએ તો, પાપ-કર્મો જાણ્યા, તેના દ્વાર બંધ કર્યા અને જૂના પાપોનો ક્ષય કર્યો એટલે પુણ્યકર્મોનો ઉદદયકાળ જ શેષ રહેવાનો છે, જ્યારે આનાથી વિપરીત જોવા મળશે કે, પુણ્ય કર્મોને કમાવવા માટે પૂજા-પાઠ, તપ-જપ આદિ કાર્યો કરવા છતાં પણ તે ભાગ્યશાળીઓ, પોતાના વ્યાપારમાં, વ્યવહારમાં, હીસાબ ખીતાબ કરવામાં, વ્યાજવટાના સરવૈયા કાઢવામાં અને છેલ્લે અઢળક દ્રવ્યોપાર્જનની લાલસામાં, ગમે તેવા અને ગમે તેટલા આરંભ સમારંભો કરતાં જ હોય છે, ફળસ્વરુપે પાપકર્મોનો ભારો વધી જશે, અને પુણ્યકર્મો દબાઇ જશે અને પરિણામે આવા જીવોને સંસારચક્રમાંથી મુકત થવા માટે હજી ઘણાઘણા કાલચક્રો પૂરા કરવા પડશે. જ્યારે પાપોના દ્વારોને બંધ કરનારાને બધા વાતે સરસાઇનો અનુભવ કરવાનો રહેશે.
ઉપરના મારા વિચારોમાં કદાચ હું ભૂલતો પણ હોઇ શકું છું. ગમે તે હોય, અંતે તો એક વાત સાચી જ રહેશે કે, જ્યારે આ જીવાત્માની ભવિતવ્યતાનો પરિપાક થશે, તથા કેવળજ્ઞાનને મેળવવાની દિશામાં આગળને આગળ વધશે ત્યારે પાપોના નાશનો
જ નકશો સામે દેખાશે, તો પછી સમણ કેળવીને, પુરુષાર્થનો સથવારો મેળવીને, મકકમતાપૂર્વક સર્વપ્રથમ પાપોને ઓળખીએ, તેના દ્વારોને બંધ કરીએ તો ખોટું શું છે? આચારાંગ સૂત્રમાં ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ કહયું કે - સાધક! તારે જો મોક્ષ તરફ (પ્રતિ) પ્રસ્થાન કરવું જ હોય તો, સૌથી પ્રથમ પાપોને ઓળખી લેવાનો પ્રયત્ન કરજે અને જ્યારે પાપસેવનનો પ્રસંગ આવે ત્યારે, જીવનમાં પાપનો પ્રવેશ થવા દઇશ નહી.

Page #202

પાપોને ઓળખવા ધાર્યા પ્રમાણે સરળ નથી જ, અથવા પોપટની જેમ, તેમને પાપોને બોલવા માત્રથી, પાપોની મુકિત થઈ જશે, તેમ માનવામાં પણ, મતિજ્ઞાનની અલ્પતા સમજવી જોઈએ. મતલબકે પ્રતિસમયે પાપાશ્રવના દ્વાર ઉઘાડા જ છે. હાથ-પગ ઇન્દ્રિયો અને શરીરને મૌન આપવા માત્રથી આશ્રવમાર્ગ બંધ થઈ શકતો નથી. માટે જ કહેવાયું છે કે - પુણ્યમાર્ગોની ઓળખાણ અને આરાધના સરળમાં સરળ છે પરંતુ પાપમાર્ગોની ઓળખાણ અને વર્જન (ત્યાગ) સાધનાપંથથી ચૂત કરી અધ:પતન કરાવવામાં સવિશેષ ભાગ ભજ્વ છે. ચારેગતિમાં ભ્રમણ કરવા જીવમાત્રના અસંખ્ય પ્રદેશો પર અનેકાનેક ભવોમાં, કુત, કારિત અને અનુમોદિત પાપક્રિયા દ્વારા ઉપાજિત કાર્મણવર્ગણાના સ્કન્ધો કર્મપરમાણુઓના જથ્થા) તેવી રીતે ચોંટેલા છે. જેના પરિણામે, સમજદાર અને મુનિઓના ચરણોમાં રહીને જ્ઞાનમાત્રા પ્રાપ્ત કરેલા સાધકો પણ સામાયિકના ૪૮, મિનિટ દરમ્યાન પણ ઈન્દ્રિયો અને મનને વશમાં રાખી શકતા નથી. તો પછી તે પાપોને છોડવા માટે સફળતા શી રીતે પ્રાપ્ત કરી શકવાના હતાં?
આ બધા વિચારોના કારણે જ, તથા ભવભવાન્તરમાં, મારા આત્મા પર પડેલા પાપ સંસ્કારો સર્વથા નાબૂદ થાય (પાપ સંસ્કારોનો સર્વાશે - સંપૂર્ણ રુપે ક્ષય થાય) અને વર્તમાન ભાવમાં તેવા પ્રકારના પાપબંધનથી પાપસંસ્કારથી) વિરમી) પાપસંસ્કારથી સર્વથા વિરામ પામી મારા આત્માને કેવલ કંટારૂપે રાખવાનો પ્રયાસ કરવાની ટ્રેનિંગ મને પ્રાપ્ત થાય, તેવા આશયથી, આ પાપસ્થાનકોને, મેં મારા સ્વશ્રેયાર્થે જ સ્વિકલ્યાણ માટે છે જાણીબુઝીને વિસ્તારથી લખ્યા છે, સંભવ છે કે, મારા મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના કારણે ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તો તે અંગે હું ક્ષત્તવ્ય છું.
નોંધ - “પુણ્યકર્મોનો વધારો કરવા માટે જૈનશાસનનો ઉપયોગ ન કરવો” આ કથનનો આશય એટલો જ છે કે, પૂર્વભવની આરાધનાના તારતમ્યને લઈ, કેટલાક ભાગ્યશાળીઓ, એક ઝાટકે જ ગુરુકુળવાસમાં રહીને પાપોના દ્વાર બંધ કરી લે છે, તે સમયે તેમની દષ્ટિ કર્મોની નિર્જરા પર હોય છે. કેમકે - પૂણ્ય અને પાપકર્મોનો સમૂળ ક્ષય કર્યા વિનાનો કોઈ પણ સાધક ચાહે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મ્યો હોય તો પણ મોક્ષ મેળવવા માટે લાયક બની શકતો નથી. માટે તેમની તપશ્ચર્યા, બ્રહ્મચર્યની કડક આરાધના આદિનું લક્ષ્ય જ મુકિત પ્રતિ હોય છે. તેનાથી ઉતરતી કક્ષાના ભાગ્યશાળિઓ, પુણ્ય અને પાપકર્મોને તથા તેના ફલાદેશોને

Page #203

જાણે છે, તો પણ, દ્રવ્યોપાર્જન અને ભોગૈષણા (વિષયવિલાસ) ના પરમોપાસક હોવાથી તેઓ અન્યાયોપાર્જન કે ન્યાયોપાર્જનમાં વિવેક રાખી શકતા નથી માટે જ આડસાઇઝમાં અનિચ્છનીય હોવા છતાં પણ પાપમૂળક આરંભ સમારંભો કરવા તેમને કોઠે પડી ગયા હોય છે. કેમકે પૂર્વભવની આરાધના કરતાં પણ વિરાધના જોરદાર હોવાથી, તેમ કરવા માટેની ભવભવાન્તરની આદત પડી ગઇ હોય છે. યપિ તેમના હૃદયમાં આરંભ સમારંભથી કરાયેલા પાપો પ્રત્યે નફરત હોવાથી પ્રતિક્રમણમાં ૧૮ પાપસ્થાનકનું સૂત્ર સ્પષ્ટ રીતે બોલે પણ છે. પરંતુ વિચારવાનું રહે છે કે તેમ કરવા માત્રથી પાપોનું વિમોચન થઇ શકશે? અથવા હજારો કે લાખોનું દાનપુણ્ય કરવામાત્રથી પાપમુકત થવાશે? બેશક! દાનાદિ શુભ ક્રિયા દ્વારા સ્વર્ગલોકની પ્રાપ્તિ થઇ શકે છે, પરન્તુ તે દેવલોકો તો આપણા આત્માએ અનન્તવાર પ્રાપ્ત કરી લીધા છે. અને મનુષ્યાવતારમાં લીધેલા પાપ સંસ્કારો યદિ, દેવલોકમાં પણ સાથે આવી ગયા તો? ત્યાંથી મરીને પુનઃ એકેન્દ્રિયાવતાર જ શેષ રહેશે. આવી પરિસ્થિતિમાં સંત સમાગમ કર્યા પછી સદ્ગુદ્ધિ અને સદ્ભિવેકની પ્રાપ્તિ થઇ હોય તો, પ્રથમ પાપકર્મોને સમજી, તેના દ્વારો યથા પરિસ્થિતિ બંધ કરવાનો પ્રયત્ર કરી લઇએ તો મોક્ષમાર્ગ સુલભ્ય બનશે. માટે જ, સર્વપ્રથમ પાપકર્મોનો સૂક્ષ્મતમ અભ્યાસ કરવો અત્યાવશ્યક છે. આનાથી હીનતર અવસ્થાના માલિકો પાસે તો પુણ્ય અને પાપકર્મોનો નકશો પણ હોતો નથી. તો પછી બીજો પ્રશ્ન રહેતો જ નથી. પાપકર્મોનીભયંકરતા અને તેના કટુતમ ફળાદેશો પ્રત્યે પણ જેમણે આંખ આડા કાન કર્યા છે તેવાઓને માટે કંઇપણ કહેવાનું નથી જ.
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્રની આરાધના જ મોક્ષનો માર્ગ છે. છતાં પણ જાણવાનું સરળ રહેશે કે, સમ્યક્ચારિત્રની આરાધના વિના મોક્ષ મેળવી શકાય તેમ નથી. યદિ આ કથનને સત્ય જ માનતા હોય તો - પુણ્ય કર્મો અને પાપકર્મોની વૃદ્ધિ કરવા કરતાં હાનિ કરવામાં જ જૈનશાસનની આરાધના છે. સાથે સાથે એટલું પણ જાણી લેવાનું રહેશે કે, મોટાભાગે ન્યાયોપાર્જિત દ્રવ્યને છોડીને અન્યાયોપાર્જન દ્રવ્ય સાથે જૈનશાસનની આરાધનાનો સંબંધ કેટલા અંશે રહેવા પામશે? તે ભગવાન જાણે.
અર્હતાં ગુરુણાં ચં વંશવદ :- પં. પૂંણાનંન્દવિજ્ય (કુમારશ્રમણ)

Page #204

પેનં. લીટી નં.
ભૂલ
સુધારેલ
છેલ્લી લીટી છેલ્લેથી રજી ઉપરથી ૩જી. ઉપરથી ૧૧મી
કુમારજીમણ. પન્યાસ ક્ષાનખાતા આગમજ્ઞાન ઠવારા
વી
* * ૧૨મી નીચેની રજી
કુમારશ્રમણ પચાસ જ્ઞાનખાતાં આગમજ્ઞાન ધ્વારા આવી કયાંય કર્યા છીએ
કયાચ
ઉપરથી ૩જી
કયા
મુલ
નીચેથી પમી ઉપરથી ૧લી ઉપરથી પમી નીચેથી ૧લી
રહેલી શંખો કાયિક
ર્નિયચ
સૌથી છેલ્લી ઉપરથી ૯મી
તિર્યંચોને અહિથી
ક ૧૩મી
દી
” ૧૮મી * ૮મી
" ૧૫મી
ર૫
નીચેથી ૯મી
” ૮મી ઉપરથી ૧લી ” હમી ' ૧૨મી
ક ૧૭મી
v 23મી
સૌથી છેલ્લી લીટી ઉપરથી ૪થી
૧૧મી * ૧૫મી
છીએ મુદ્દા રહેલો શાંખો મચિક તીર્થય તીર્થયોને અત્યંથી જદા મોન જવા. આગન સંજળ્યું કલઅધેવ શાપ રહેવાનો સમમાં બજનેમ શર્વશકિત રોબામણ બિહોશી) પૌદગલી ક્રોધ આયુશએ પનીનો બોંધી અતપણું હિસ નિગ્રન્થ: નળતત્તવોના હિંસકર્મ એહી નમસતી મૂહયનિ નૈદોવધન રાજાના ૨ રીતે પરિએ વૈઇ અભિઘાનમૂનૃતમ્
તનિધનવ ગદો. ધીની
* ૧લી
5
ટી.
* ૧૪મી
ઉપરથી ૧૯મી
મૌતે જેવી આગના સંચય કલમઘેવ શ્રાપ રહેવાનો સમયમાં અજન્મા સર્વશકિત રીબામણ
બેહોશી) પિૌગલિંક કોઈ આપૃશો પતીનો બાંધી અતડાપણું હિમ્ર નિર્ઝન્યઃ નવતત્વોની હિશ્નકર્મ અહી. નમસંતિ મુલ્હન્તિ નંદીવર્ધન રાજાની રીને પરિસે વૈધ અભિઘાનમૂનૃતમ ભૂતનિહ્મવ ગહ ધીની
નીચેથી છટ્રી ઉપરથી ૧૬મી
” ૧૧મી નીચેથી ૧૨મી ઉપરથી૧૧મી નીચેથી ૧લી નીચેથી પમી નીચેથી ૧૩મી સૌથી નીચે
8888888
નીચેથી ૩જી ઉપરથી ૧લી નીચેથી ૧૫મી
*
૧ લી

Page #205

પેજનં.લીટી નં.
ભૂલ
સુધારેલ
૪૦ ૪૦
- ૧૧ મી નીચેથી ૫ મી નીચેથી કમી ઉપરથી ૧મી
અગ્નિ પ્રશ્ન સચ્ચિદાનન્દ પ્રશ્નોના શબ્દોવાળી ઘણી
” *
છટ્રી. ૧ મી
(
૫ મી
બને
નીચેથી પમી નીચેથી ૧૦મી
” ૫ મી ઉપરથી ૩જી નીચેથી ૧રમી
” ૧૨ મી * ૮ મી
પૂક્ષ્મ સાચ્ચદાનન્દ પ્રશ્નોના શબ્દોવાળા ઘણી. ખજે વખત બરાબર સકુળ પનતુ પંદિત સમૃદ્ધિમાં હોવથી એશે મોળવી સચ્ચે આગળા લક્ષ્મીદિવી
બરાબર સફળ બનતુ પંડિત
સદ્દબુદ્ધિમાં હોવાથી અંશે મેળવી
»
૯ મી
નીચેથી ૩જી
પર ૫૫
સબે
૫૫
ઈસે
૫૫ ૫૬ ૫૬ પ૭ ૫૭
ઉપરથી ૧ લી
૮ મી નીચેથી ૫ મી ઉપરથી ૧૪મી નીચેથી રજી ઉપરથી ૧ લી
ક
૧૦મી
કયારેય લીજા એકેચ કપુત્ર અજાતીય કવિવાહિત કક્ષાચનો કદાય
આંગળા લક્ષ્મી દેવી જઈએ કયારેય બીજા એકેય હેપુત્ર સજાતીય વિવાહિત કષાયનો કદાચ મોહ
મોટું
થાવત્
નીચેની
૭૩
૭૪
૭૪
७४ ૭૪
નીચેથી રજી
* ૭ મી ઉપરથી ૧લી નીચેથી ૭મી ઉપરથી પમી નીચેથી ૬ઠ્ઠી ઉપરથી પામી નીચેથી ૧૦મી ઉપરથી પમી ” ૧૫ મી
* ૧૧ મી નીચેથી ૧૨મી ઉપરથી ૧૪મી ” ૩ જી. = ૧૩ મી.
* ૧૧ મી નીચેની નીચેથી ૧૬મી
” ૧૪મી ઉપરથી તેથી નીચેથી ૧૩મી
- ૮ મી * ૭ મી " ૮ મી
ચાવત નાસપત્યા બધોચ ઘેરઘેર આધી સંભળીને વર્તઓ અસુર્યમ્પરયા ઘુસાપુંસા ધણી આપ્યું કે આ ગૃહણોતિ દબાવી પ્રતિ પ્રતિક્રમણ ઘણઘનૈશ્વિત્ત
૭૫ ૭૫
નાસકન્યા બધોય ઘેરઘેર આધી સાંભળીને વાતોઓ અસૂર્યમ્પશ્યા ઘુપુઆ ઘણી આવ્યું કે ન આવ્યું ગૃહણાતીતિ દબાવી પ્રાપ્તિ પ્રતિક્રમણ ઘણઘણશિવત્તવત્યુ સહેય પૃથ્વીકાય ઘીકેળા કયારે
૭૭
૭૭
સંય
પૃથ્વીકાચ ધકેલા સચારે
ઘુટકો
છુટકો

Page #206

પેજ. લીટી નં.
ભૂલ
સુધારેલ
8 9
ઉપરથી ૮મી આ ૧૨ મી
નીચેથી ૧૦ મી
SS 8 8 8 8
નીચેથી છટ્રી નીચેથી ૪થી ઉપરથી ૭મી
* ૮મી. નીચેથી ૧૪મી ઉપરથી ૧લી ઉપરથી ૧૧મી નીચેથી પમી ઉપરથી ૧લી
” ૧૪ મી નીચેથી ૧૧ મી ઉપરથી ૮ મી
બધાજ નિર્વહિ સઘપાવપણાસણો કયારેય ઘેટાઓના અભવે નોટીને ખાડાખોડી વિષયકષાયાદી સત્ત્વપાવપળાસણો પ્રદ ગયે. ઉઘી આપ્યા કયાંચ ગતભવોને મચણે ઘુસાપુંસા પ્રકારમાં કદાય કાઠે. મુદત કદાય ઊર્ધીણો દ્વારા કખગંલેશ્યા ગુણાધઘાતિની ફેળવેલ મેનેડાલોપમ
બધાય નિર્વાહ સવ્વપાવપ્પણસણો ક્યારેય ઘેટાઓના અભાવ નોટોને ખાડાખોદી વિષયકષાયાદી
સવ્વપાવપણાસણો પ્રત્યે ગયો ઊંઘી આવ્યા કયાંય ગતભવોની કારણે
નીચેથી ૧૫ મી
8 8 8 8 8 8 9
* ૯ મી
પ્રકાશમાં કદાચ
કાઠે
૫મી
કોઘોભિખાયતે વિવેગે વીખવી સલ્લવિશ્લેવેવા ચંડાલતો છદમસ્થાને
') ૯ મી ” ૫ મી
” ૯ મી ૯૩ ઉપરથી ૧૦ મી ૯૪. ૧૨ મી ૯૪ નીચેથી ૧૪ મી ૧૦૦
ઉપરથી ૧૦ મી ૧૦૧ ૧૦૧ ૧રમી ૧૦૧ નીચેથી ૩જી ૧૦૨ ઉપરથી ૧ મી ૧૦૩ નીચેથી૫ મી ૧૦૩ ૧૦૪ ઉપરથી ૮ મી ૧૦૫ નીચેથી ૧૧ ૧૦૮ ઉપરથી ૩જજી ૧૦૮ નીચેથી ૮મી ૧૧૧ ઉપરથી ૭મી ૧૧૨ ઉપરથી ૯મી ૧૧૨ નીચેથી ૬ઠ્ઠી ૧૧૪ ઉપરથી ૧લી ૧૧૪. નીચોથી ૧૩ મી ૧૧૪ ” ૫ મી ૧૧૫ ૧૧૫ ઉપરથી ૩ જી.
” ૧૦ મી ૧૧૭ નીચેથી ૯ મી ૧૧૭.
નીચેથી ૮ મી ૧૧૮ ઉપરથી ૩જી.
નીચેથી ૪થી ૧૧૯ ઉપરથી પમી
મુદ્દલ કદાચ ઊદ્યોગો દ્વારા કૃષ્ણલેશ્યા ગુઘઘાતિની મેળવેલ મુનેશચડાલોપમ કહે છે કોઘોડભિજાયતે વિવેગેરુવીજવી સલવિખ્યુવેઇ ચંડાલસમો છદ્મસ્થને ડંખ સાચી હકાલપટ્ટી આપવાના ઘેનમાં ઘર્મધ્યાનાદિ હેમચંદ્રાચાર્યે પ્રત્યય મિલ્કતથી ઋષભ સફળ
»
૭ મી
સચી હકાલપડી આપ્યાના ઘેનમાં ઘમબાનાહિ હેમચંદાચાર્યું પ્રયa લાગતથી ઋષભઋષભ સકળ હુંઅહું એUઅને અહંને ખારો ઘાનિ અવ્યાબાદ મારે
૧૧૭
હું
અહં અને અહંનેબારમો ઘાતિ અવ્યાબાધ
૧૧૮
મારા

Page #207

પેનં. લીટી નં.
૧૧૮
નીચેથી ૪ થી
૧૨૧ નીચેથી ૪થી ઉપરથી ૯મી
૧૨૨
,,
૧૨૪
૫ મી
૧૨૫
૫ મી
૧૨૫
નીચેથી ૧૧ મી
99
૧૨૬
૮મી
૧૨૬
૧૨૭
૧૨૭
૧૨૮
૧૨૮
૧૨૯
૧૨૯
૧૨૯
૧૨૯
૧૩૦
૧૨૮
3.90
૧૨૮ નીચેથી ૧૦ મી
૧૩૬
૧૩૬
૧૩૬
૧૩૬
33
3.90
ઉપરથી ૧૧ નીચેથી ૧૫મી
99
૧૧ મી
99
',
નીચેથી ૧૦ મી ઉપરથીરજી
૭ મી
નીચેથી ૪થી છેલ્લી લીટી
ઉપરથી ૧૧મી ૧૨મી નીચેથી ૯મી
,,
૧૦ મી
99
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૨
૧૩૨
૧૩૨
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૪
૧૩૪
૧૩૪
૧૩૪
૧૩૪
૧૩૪
૧૩૪
૧૩૫
૧૩૫
૧૩૫
૧૩૫
૧૩૫
૧૩૫
૧૩૫
૧૩૫ નીચેથી ૧૨મી
૧૩૫
નીચેથી રજી ઉપરથી છઠ્ઠી નીચેથી ૧મી નીચેથી૮મી
નીચેથી રજી
ઉપરથી રજી
93
ઉપરથીજી નીચેથી ૧૫મી ઉપરથી૧લા
99
૧ લી
૨ જી
૪ થી
નીચેથી ૧૩મી ૧૨ મી
૯ મી
99
"3
"3
99
11
ઉપરથી ૩જી ૫ મી
99
23
૧૩ મી
99
૧૪ મી
29
૭ મી
૯ મી
૧૦ મી
૧૩ મી
૧૪ મી
'
ભૂલ
દ્ર
સ્વવીર્યનિગહનં
જાટલા
પાવંદી
આપણ
ખયાય
ગાર્મલક્ષણ દ્રવ્યોઘભિકાંક્ષા લોભ:
સુધા
હોય તે પણ
માંગે
સત્કકર્મિતા
લાંખો
ક્યાંચ
પ્રલયકાળના સધર્મ
મોડું
બ્રહમણ
ઘરેથી
વેડકી
લાખ
ખોલી
ખરું ને પણ
હશેના
કેટલું
તે? અને ચારેણા થઈને
કર્યું છે
નન્નાના બહેંચાઈ
છાપણી સન્તાને
સભક્ષ્ય
લાંગ
મનફાપતી
ઉદારસ
ચોરાની
પરમાર્મિઓ
ફરીધી છાપણીમાં
ત્યાં સુધાજ ઉમદમાં
માર્ચ
આયુષ્યને
ઉણય કાળયક્રોમાં
અનુમોહેલા ભોગવય
સુધારેલ
વક
સ્વવીર્યનિગ્રહનં જેટલી પાબંદી
આપણા
બધાય
ગાધ્યર્યલક્ષણઃ દ્રવ્યાઘભિકાંક્ષા લોભઃ
સુધી
હોય તો પણ ભાંગે
સત્ઝમિતા
લાંબો
ક્યાંય
પ્રલયકાળની
સદ્ધર્મ
મોટું
બ્રાહ્મણ
ઘરેથી
વેડકી
લાખા
બોલી
ખરુંને ન પણ
હશેને?
કેટલું
તો અમે ચારે ા થઈએ
કહયું
છે
અનન્તાનન
વહેંચાઈ
છાવણી
સત્તાને
અભક્ષ્ય
ભાંગ
મનફાવતી
ઉઘરસ
ચોરીની
પરમાધામીઓ
ફરીથી
છાવણીમાં ત્યાં સુધીજ
ઉમરમાં
માર્યા
આયુષ્યને
ઉણપ કાળચક્રોમાં
અનુમોદેલા
ભોગવટા

Page #208

પેજનું. લીટી નં.
ભૂલ
સુધારેલ
૧૩૬ નીચેથી ૧૫ મી ૧૩૬ નીચેથી૮ મી ૧૩૬ નીચેથી ૨ જી. ૧૩૭ ઉપરથી ૭ લી ૧૩૭ મે ૧૩ મી. ૧૩૭ નીચેથી ૧૩મી ૧૩૭ માં ૧૨ મી
( ૧૨ મી
કાળચકોમાં અનુમોદલા , ભોગવટા રહેલા રઓપ ઉત્પત્તિ ૫દાર્થોની
૧૩૭ ૧૩૭
» ' ' ) વ ી .
વધશે
૧૩૮ ઉપરથી ૧૦મી ૧૩૮ ” ૧૧ મી ૧૩૮ નીચેથી ૧૩ મી ૧૩૮ ” ૧૨ મી.
સાપ કષાય યોગ માર્ગ
ધીમા
૧૩૮
*
"
૨
જ
સુધી
,
૭ મી.
૧૪૧
૧૩૯ ઉપરથી ૭ મી ૧૩૯ નીચેથી ૧૨ મી ૧૪૦ ઉપરથી ૧૧ ૧૪૦ ” ૧૪ થી ૧૪૧ ઉપરથી ૫ ૧૪૧ ઉપરથી૧૧મીલીટી
નીચેથી ૧૪મી ૧૪૧ * ૧૩ મી ૧૪૧
* ૭ મી ૧૪૨ ઉપરથી ૧૧ ૧૪૨ નીચેથી ૩જી ૧૪૩ નીચેથી ૧૪મી ૧૪૪ ઉપરથી પમી ૧૪૪ - ૧૩ મી ૧૪૪ " ૧૫ મી ૧૪૪ નીચેથી ૭ મી ૧૪૫ ” ૧૦ મી ૧૪૬ ઉપરથી ૧લી ૧૪૭ નીચેથી ૧૪મી ૧૪૮ નીચેથી ૪થી ૧૪૯ ઉપરથી ૪થી ૧૫૧ * ૮ મી ૧૫ર * ૩ જી ૧૫૩ ૧૫ર નીચેથી ૧૧મી ૧૫૪ ઉપરથી ૧૬મી ૧૫૪ નીચેથી ૧૦મી ૧૫૪ - ૧૦ મી ૧૫૫ ઉપરથી ૯મી ૧૫૬ નીચેથી ૧૫ ૧૫૬ * ૯ મી ૧૫૬ ” ૫ મી
કળયકોમાં અનમોહેલા ભોગવય રહેસા રચચોપચો ઉતપત્તિ પદાથોંપી વધારો આપ ક્યાચ યાંગ માગ ધામાં સુધા ભાવસંચય આંબના ધડાને દશાસ્ત્રીય ઔદાચિક રુપાધાક્ષેપજનમીતિવિશેષા ઈન્દ્રણી ગુરુલપુ યુગલ સ્કન્ધ સકળ ફન્ધો સદશ નિચ્યાચાર શ્વાસ સુધા પ્રપતિનું દખાવી સદાઈ તે બધા અહી દ્રષ દાષ: દેષોને બ્રામણ વિષસદશ હોવા થઈ હાસો અકાઓ એટલા રહેવા સ્થાદને છેવટો રાગધીના અધીન
ભાવસંયમ આંખના ઘડાને શાસ્ત્રીય ઓદાયિક રુપાધાપજીનલ્મીતિવિશેષા ઈન્દ્રાણી ગુરુલઘુ પુદ્ગલ સ્કન્ધો સફળ સ્કન્ધો સશ મિથ્યાચાર શ્વાસ સુધી પ્રાપ્તિનું દબાર્થી સધાઈ તે બધી અહી દોષ દોષ: દોષોને બાહ્મણ વિષસંશ હોવાથી હાસો અકાય એટલે રહેલા સ્યાદ્વાદને છેવટે રાગાધીન આધીન
*
૧૦ મી.

Page #209

પેનં. લીટી નં.
ઉપરથી ૯મી નીચેથી ૧૦ મી ઉપરથી ૧૧મી
૧૫૭
૧૫૮
૧૫૯
૧૫૯
૧૫૯
૧૫૯
૧૬૦
૧૬૧
૧૬૧
૧૬૨
૧૬૨
૧૬૩
૧૬૪
૧૬૬
૧૬૭ ઉપરથી ૪થી
૧૫૭
છેલ્લી લીટી
૧૭૨
ઉપરથી ૧૭મી
૧૭૨
નીચેથી ૫ મી
૧૭૩
ઉપરથી ૨ જી નીચેથી ૫ મી
૧૭૩
૧૭૪
ઉપરથી ૭ મી
૧૭૭
ઉપરથી ૮ મી
૧૮૦ નીચેથી ૪ થી
29
૧૮૦
૧૮૨
૧૮૪
૧૮૫
૧૮૪
૧૮૭
૧૮૭
૧૮૮
૧૮૮
૧૮૯
નીચેથી પાંચમી
૧૯૦
નીચેથી ૩જી
૧૯૧
ઉપરથી ૧૩મી
૧૯૧
નીચેથી છઠ્ઠી ઉપરથી ૧૨મી
૧૯૨
૧૯૫ ઉપરથી ૧લી
૧૯૬
સૌથી છેલ્લી
ઉપરથી ૧૨મી
નીચેથી ૧૧મી
નીચેથી ૧૦મી
ઉપરથી ૮મી
39
"2
૧૭ મી
નીચેથી ૮ મી
નીચેથી ૧૨ મી
નીચેની ૯ મી
19
૧૨ મી
૧૫ મી
૮ મી
33
૪ થી
ઉપરથી ૯ મી
39
ઉપરથી ૧ લી
નીચેથી ૭ મી
નીચેથીર જી
11
૪ થી નીચેથી ૩જી ૧૩ મી
સૌથી છેલ્લી
ભૂલ
પઠી
યરાદી
ધ્રૂજારી પ્રતિસ્પૃધાને
પળ
દખાવી
ઐવર્યને
પ્રસિદ્ધિપ્રાપાત
શેષ
વાસુદેફ
થયાતો
હવાથી
પર્વતા
ધસારો
સદર્શ
વિગહ
આનવના
થી
દેષોનું
સ્પટણ
સુધા
અંઘરી
તેની રીતે
છુટકારો દેષોને
શજીમતીની
બધા
ગોકવ્યા
માનળામા
સવ્વપાવપગાસણો
તો
મને રાવણ વિપણ અન્યક્ષદ્ધાનું
વધા જાય છે.
વધા જતાં
બદલો
મસ્અંશે
લખેગા
સુધારેલ
પછી
કચરાહિ
ધ્રૂજારી પ્રતિસ્પધિને
બળ દબાવી
ઐશ્ર્વર્યને પ્રસિદ્ધિપ્રાપ્તિ
રોષ
વાસુદેવ
થયાતે
હોવાથી
પર્વતો
ધસારો
સદૃશ વિગ્રહ
આશ્રવના
જેથી
દોષોનું
સ્પષ્ટપણે
સુધી
સંઘરી
એવીરીતે
છુટકારો દોષોને
રાજીમતીની
બધી
ગોઠવ્યા
માનવમાં
સવ્વપાવપ્પણાસણો
તર્કો
મતે રાવણ વિષએ
અન્ધશ્રદ્ધા
વધી જાય છે.
વધી નાં
બદલે
મહદ્અંશે લખેલા

Page #210

અન્તિમ
વિશમી શતાબ્દીનો પૂર્વાર્થ ભારતદેશને માટે ભાગ્યવન્ત બનવા પામ્યો છે. જેના કારણે જૈન શાસનમાં, શાસ્ત્રવિંશારદ, જૈનાચાર્ય શ્રી વિજ્યધર્મસૂરીશ્વરજી, શાસનસમ્રાટ નેમિસૂરીશ્વરજી, સાગરનન્દસૂરીશ્વરજી, બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી અને કલિકાળ કલ્પતરુ વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી, તથા મહાત્મા ગાંધીને અહિંસા અને સ્યાદ્વાદમાં સ્થિર કરાવનારા, શીઘ્રકવિ, અધ્યાત્મયોગી શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી આદિ મહાપુરુષો જનમ્યા હતાં. તે સર્વે આન્તરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી શકયાં હતાં. તેમાં પણ સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલા મહુવા ગામના વતની, જૈનશાસનના ચમકતા સિતારા સમાન સૂરિપુંગવ વિજ્ય ધર્મસૂરીશ્વરશ્રીજી મ. સાહેબ ભાવનગરમાં બાલ્યકાળમાં શાન્તમૂર્તિ વૃદ્ધિચન્દ્રજી મ.સાહેબ સમીપે દીક્ષિત થયા હતાં. અકાઢ્ય સુક્ષ્મતમ બુદ્ધિબળના કારણે, પૌર્વાત્યા અને પાશિમાત્ય પણ્ડિતોને સ્યાદ્વાદનું રહસ્ય અને નયનિક્ષેપાઓની અતીવ આવશ્યકતા સમજાવી, અહિંસા, સંયમ અને તપોધર્મની પ્રતિષ્ઠાને વધારનારા બન્યા છે. પરમ તેજસ્વી સૂરિરત્ન ૫. ધર્મસૂરીશ્વરશ્રીજીના આત્માએ, સં.૧૯૭૮ માં ભાદરવા સુદ-૧૪ ને દિવસે દેવભૂમિમાં સ્વર્ગલોકમાં) વાસ કર્યો. કેમકે, સ્વર્ગવાસી આત્માઓને સ્વર્ગ સિવાય અન્યભૂમિ પ્રિય લાગતી
નથી.
" તેમના શિષ્ય વિદ્યાવિજ્યજી અમદાવાદ જિલ્લામાં આવેલા - ગામમાં જન્મ ધારીને કલકતા મુકામે દીક્ષા ગ્રહણ કરી પોતાના જીવનમાં રહેલ અજોડ વકતૃત્વ શકિત દ્વારા ભવ્યપુરુષોને પૂર્ણરૂપે વિકસિત કરી શક્યા છે. આજે પણ ભારતીય જૈન શાસનદીપક, ; મુનિરપુંગવ (મુનિરત) પૂ. વિદ્યાવિજ્યજી મ. સાહેબની વકતૃત્વશકિતને સ્મૃતિપથમાં લાવ્યા વિના રહેતો નથી.
- તેમના શિષ્ય કુમારશ્રમણના નામે પ્રસિદ્ધ, મુનિ શ્રી પૂર્ણાનન્દવિજ્યજી કુમારશ્રમણ મરુધરે દેશની રાજસ્થાનની પાવનભૂમિમાં આવેલા સાદડી ગામમાં દેહધારણ કરી, સિંધ કરાંચી મુકામે વિક્રમ સં.૧૯૯૪ માં માગસર સુદ-૧૦ ના દિવસે સંયમધારી બનીને વિચરી રહયા છે. બેઠા બળવાની જેમ કામ કરવાની ક્ષમતા ધારણ કરી, જીવનકાળ દરમ્યાન, ૪૫ શતક પર્યંત ભગવતી સૂત્રના ચાર ભાગ, આઘન, પ્રવ્યાકરણ, પૂર્ણ અનુયોગ દ્વારસૂત્ર, ઉપરાન્ત

Page #211

જૈનશાસનમાં ઉપયોગની મહત્તા, પ્રઘાનતા) બારવ્રત, નારી નારાયણી, નળદમયન્તી અને અન્ય પણ નાના મોટા ગ્રન્થો લખ્યા છે, જે ઉપાદેય બનવા પામ્યા છે.
' અને જેમાં ૧૮ પાપસ્થાનકોનું વિસ્તૃત વર્ણન ૨૦૦ પાનામાં કરવામાં આવ્યું છે, તે આ પ્રસ્તુત અન્ય સૌ કોઈને વાંચન મનન કરવા યોગ્ય છે. વાંચન કરનારાઓને, પાપસ્થાનકોનું સેવન કરવાથી, કરાવવાથી અને અનુમોદન કરવાથી દારુણ કટફલોની ભયંકરત ખ્યાલમાં આવે તે હેતુથી પ્રત્યેક વિષયો આ ગ્રન્થમાં સવિસ્ત - ચર્ચાયા છે.
અન્તિમ ભાવે વિશ્વના સમસ્ત જીવોની ક્ષમાયાચના કરતો વિરામ પામું તે પહેલાં ભાષામાં સત્ય હોવા છતાં શબ્દોની કતા દષ્ટિગોચર થાય તો દયાળુ સ્વભાવના ક્ષમાશીલો મને ક્ષમા કરશે, તેવી ક્ષમાયાચના અસ્થાને નથી.
સૌ કોઈ પાપોનું વિરમણ અને ધર્મમાં રમણ કરી આત્મલા બને તેવી ભાવના સાથે વિરામ પામું છું.
પ્રેસદોષ. દષ્ટિદોષ આદિના કારણે ભૂલ જણાય તો “ક્ષત્તવ્યો
પ્રકાશક - ખુશાલભાઈ જગજીવનદાસ,
મસાલાવાળા બિલ્ડીંગ
મોગલ લેન માહિમ, Bombay - 400 016.

Page #212
રોગ મદિરાપ