________________
પ્રમાણમાં દુષની પણ છે, તેમ માં, વૈષ કરતાં રાગ વિશેષ બળવાન હોવાથી, ગમે તેવા વૈરાગી ને, વૈરાગ્યની ભાવનાવાળાને, કોઈને દ્રવ્યથી, કોઈને ભાવથી, અને કોઈને દ્રવ્ય ભાવ ઉભયથી પણ ચલાયમાન કરી નાખે છે. રાગની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે
"रजति आत्मानं मोहोदयो मोहोदीरणा चेति रागः रज्यति वाऽऽत्मा स्वयमेव पूर्वकृतकर्मोदयेनेति रागः"
સારાંશ કે, શરાબના નશા જેવા મોહકર્મના ઊદયથી અને તેની ઉદીરણાથી પણ આત્મામાં રાગના અંકુરા ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા પૂર્વભવના કરેલા કર્મોના ઉદયથી. આત્મામાં જે ચંચલતા આવે છે, તે રાગ છે પૌદગલિક પદાર્થો વડે તથા તે પદાર્થોને મેળવવાને માટે આત્મામાં જે ભાવ તથા વિકૃતિ જાગે તે રાગ છે. સ્થિર થયેલા પાણીના ધાને (કુંભને) થોડી ઠોકર વાગતાં પણ પાણી ડોળાઇ જાય છે. તેમ રિથર સ્વભાવી આત્મામાં જે ચંચલતા, અસ્વૈર્યતા દેખાય છે તેનું મૂળ કારણ રાગ છે. દશાસ્ત્રીય ભાષામાં રાગની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે છે. (૧) રાગ રક્તા જીવાભિગમસૂત્ર ૧૯૩).
સ્ફટિક પત્થરની મૂર્તિ સ્વચ્છ અને સફેદ છે જે તેનો સ્થાયી ભાવ છે. પરન્તુ તેની પાછળ ગમે તે રંગનું પુષ્પ મૂકીએ તો સ્ફટિકમાં પણ તે રંગ સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે છે. જે વૈકારિક ભાવ કહેવાય છે. વસ્તુમાત્રને સ્થાયી ભાવ સ્થિર નહી રહેવામાં નિમિત્ત કારણો પણ શકિત સમ્પન્ન હોય છે. તેવી રીતે શુદ્ધ, નિર્મલ, નિરંજન, નિરાકાર આદિ સ્વરૂપ, અનન્ત શકિતના માલિક આત્માને પણ જુદી જુદી લેશ્યાઓનો, વિચારધારાઓનો, માનસિક પરિણામોનો, રંગ લગાડનાર રાગ છે. આનાથી ધૈર્ય - વૈર્ય - ગાંભીર્ય - ઔદાર્ય, શૌર્યાદિ સ્થાયીભાવો ચિરસ્થાયી બની શકતા નથી જેમ આકાશમાં રહેલા વાદળો, હવાના કારણે બદલાઈ જતા વાર લાગતી નથી. તેમ પૂર્વકૃત ઋણાનુબંધ, માયાનુબંધ આદિના કારણે માતા-પિતા, ભાઈ-ભાભી, પુત્ર પરિવાર અને મિત્રમંડળી આદિની પ્રાપ્તિ પણ તેવા પ્રકારની થતી હોવાથી આત્મા પોતાના સ્થાયી ભાવનેટકાવી શકતો નથી. અન્યથા સમાધિસ્થ અને સામાયિક ભાવમાં સ્થિર થવાની ભાવનાવાળો સાધક, પોતાની સાધના અવસ્થામાં આંખના વેળા શામાટે ફેરવતો હશે? બોલવાની ચેષ્ટ કે બીજાને સાંભળવાની કે સંભળાવવાની
૧૪૦
