________________
त्रयोदशः सर्गः
१६५
करते हैं । अर्थात् मुनि की अनुपस्थिति में उनके पुत्र की तरह ये आश्रम के वृक्ष, छाया और जलों से अतिथियों का सत्कार करते हैं ॥ ४६ ॥
धारास्वनोग'रिदरीमुखोऽसौ शृङ्गाप्रलनाम्बुदवप्रपङ्कः ।
बनाति मे बन्धुरगात्रि चक्षुर्दृप्तः ककुद्मानिव चित्रकूटः ।। ४७ ।।
धारा निर्झरधाराः । यद्वा धारया सातत्येन स्वनोद्वारिदर्थेव मुखं यस्य सः । शृङ्गं शिखरं विषाणं च । तस्याग्रेऽम्बुद एव वप्रपको प्रक्रीडासक्तपङ्को यस्य सः । असौ चित्रकूटो हे बन्धुरगात्रि उन्नतानताङ्गिः । ‘बन्धुरं तून्नतानतम्' इत्यमरः । दृप्तः ककुद्मान्वृषभ इत्र मे चक्षुर्बघ्नात्यन्यासक्तं करोति ॥
अन्वयः -धारास्वनोद्गारिदरीमुखः शृंगाग्रलग्नाम्बुदमकः असौ चित्रकूट : हे बन्धुरगात्रि ! दृष्ट: ककुद्मान् इव मे चक्षुः बध्नाति ।
=
व्याख्या—धारायाः = निर्झरधरायाः स्वनः = शब्दस्तम् उद्गारितुं शीलं यस्याः सा धारास्वनोद्गारिणी । धारास्वनोद्गारिणी या दरी = कन्दरा सैव मुखम् = आननं यस्य स धारास्वनोद्गरिदरीमुखः । शृंगस्य = शिखरस्य, विषाणस्य वा अग्रे लग्नः = संयुक्तः यः अम्बुदः = मेघ, स एव वप्रपंकः = मृत्तिकास्तूपक्रीडासंलग्नपंकः यस्य सः, इति शृंगा लग्नाम्बुदवमकः असौ = पुरोवत, चित्राणि = नानाविधानि सुन्दराणि कूटानि = शिखराणि यस्य स चित्रकूट: एतन्नामा पर्वत “कूटोऽस्त्री शिखरं शृंगम्" इत्यमरः । बन्धुरं = मनोहरं गात्रं = शरीरं यस्याः सा बन्धुरगात्री । तस्याः संबुद्धौ हे बन्धुरगात्रि ! " बन्धूरबन्धुरौ रम्ये नम्र हंसे तु बन्धुरः " इति विश्वः । दृप्तः = गर्वितः कं = सुखं कौति, इति ककुद् = वृषांसः अस्ति अस्यासौ ककुद् - मान् = वृषभ इव = यथा मे = मम रामस्य चक्षुः = दृष्टिम् बध्नाति = स्वस्मिन्नासक्तं करोति, अतिमनोहरत्वादिति भावः ।
,
समासः—धारायाः स्वनः, धारया = सातत्येन वा स्वनः धारास्वनः, धारास्वनस्य उद्गारिणी या दरी इति धारास्वनोद्गारिदरी, सा एव मुखं यस्य स धारास्वनोद्गारिदरीमुखः । शृंग अयं शृंगा, तस्मिन् लग्नः यः अम्बुदः, इति शृगालनाम्बुदः एव वप्रे पंकः यस्य स शृंगाग्रलग्नाम्बुदवप्रपंकः । चित्राः कूटाः यस्य स चित्रकूट: । बन्धुरं गात्रं यस्याः सा तस्याः संबुद्धौ हे बन्धुरगात्रि ! |
यह मुन्दर शिखर वाला चित्र कूट पर्वत, मस्त खींच रहा है। अर्थात् बड़ा सुहावना लग रहा इससे निकले झरने के प्रवाह का शब्द ही सांड और उस पर छाये हुए
हिन्दी - हे सुन्दरशरीरवाली सीते, सांड के समान, मेरी दृष्टि को अपनी ओर है । मानों इस की गुफा ही इसका मुख है। की गर्जना है । इसकी चोटी का ऊपरी भाग ही इस के सींग हैं।
बादल हो मानो वप्रक्रीड़ा का कीचड़ है ।
विशेष- इस पद्य में चित्रकूट को किसी नदी तटपर मस्ती में खेलते हुए सांड की
