________________
શ્રી નવકારમાં નવ રસા
સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ‘રસ' એક અગત્યની વસ્તુ છે. કાવ્યશાસ્ત્રમાં તેને મહત્ત્વનું સ્થાન છે. રસશાસ્ત્ર ઉપર મેટાં મેટાં વિવેચના લખાયાં છે. આ રસેા નવની સંખ્યામાં છે અને તેમાં નવમે રસ ‘શાંત' છે. કેટલાક આચાય તેને રસ માનતા નથી. તેએના મતે રસેની સંખ્યા માત્ર આઠની છે, જ્યારે કેટલાક તે આની સાથે નવમે શાંતરસ પણ માને છે અને વળી કેટલાક આચાએ નવ રસે ઉપરાન્ત ‘વાત્સલ્ય’નામના દશમા રસ પણ સ્વીકાર્યાં છે. શ્રી નમસ્કાર મહામત્રના આ રસા કેવી રીતે અતભાવ પામે. છે, એ વિચારવાનું અહીં પ્રસ્તુત છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ વાત્સલ્ય’રસને સ્વતંત્ર રસ નહિ માનતાં શાંત સહિત માત્ર નવ રસાને જ રસ તરીકે સ્વીકારે છે. તે નવ રસાનાં અનુક્રમે નામે-(૧) શૃંગાર, (૨) હાસ્ય, (૩) કરુણ, (૪) રૌદ્ર, (૫) વીર, (૬) ભયાનક, (9) ખીભત્સ, (૮) અદ્ભુત, અને (૯) શાંત છે. તે પ્રત્યેકના વિભાવ, અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાવે કાવ્યાનુશાસન નામની અનુપમ કૃતિમાં તેઓએ વિસ્તારથી બતાવેલા છે. નવ રસના સ્થાયી ભાવાનાં નામેા પણ ત્યાં કહ્યા છે. તે અનુક્રમે (૧) રતિ, (૨) હાસ, (૩) શેક, (૪) ક્રોધ, (૫) ઉત્સાહ, (૬) ભય, (૭) જીગુપ્સા, (૮) વિસ્મય, અને (૯) શમ છે.
