________________
પાકા
૨૧ અપેક્ષા સાથે રહેતી નથી, ત્યારે જ તેને સાચી સ્વસ્થતા પ્રાપ્ત થાય છે. મોક્ષસુખને છોડીને બાકીનાં સર્વે સુખ આત્મા બાહ્ય વસ્તુ ઉપર આધાર રાખે છે. પાંચેય ઈન્દ્રિયેનું સુખ તેના વિષયની પ્રાપ્તિ ઉપર અવલંબેલું છે. જે અનુકૂળ વિષય ન મળે કે પ્રતિકૂળ વિષય મળે, તે દુઃખ થાય છે. માનસિક સુખ જે કે ઈન્દ્રિયસુખ કરતાં અધિક છે અને ચેડા અધિક કાળ સુધી ટકે છે, તે પણ આખરે તે પણ ક્ષણિક છે. તેને આધાર પણ બાહ્ય સાધનો (પુસ્તકાદિ) અને મન, ઈન્દ્રિય ઉપર રહેલો છે. પાંચ ઈન્દ્રિયે અને મનથી જ શ્રુતજ્ઞાન થાય છે અને શ્રુતજ્ઞાનથી જીવને સુખ થાય છે. જે ઈન્દ્રિયે નિર્મળ ન હોય અને મન એકાગ્ર ન હોય, તે શ્રુતજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ અસુલભ બને છે અને શ્રુતજ્ઞાનના અભાવમાં તેવા પ્રકારના માનસિક સુખને અનુભવ થઈ શક્તા નથી. વૃદ્ધાવસ્થામાં મન અને ઈન્દ્રિયે જ્યારે નિર્બળ બને છે, ત્યારે શ્રુતજ્ઞાનજનિત માનસિક સુખને પણ અંત આવે છે. લેખનશક્તિ કે વસ્તૃત્વશક્તિથી જે સુખને અનુભવ થાય છે, તે પણ શ્રુતજ્ઞાનની સહાયથી જ થાય છે. તેમાં પણ ઉપર લખેલી સર્વ વસ્તુઓની અપેક્ષા ઉપરાન્ત, એ લેખ અને ભાષણ સંબંધી અન્યના અનુકૂળ અભિપ્રાય આદિની પણ અપેક્ષા રહે છે. સારે પણ લેખ તથા સુંદર પણ ભાષણ જે લેકમાં પ્રશંસાદિને ન પામે અગર વિરુદ્ધ અભિપ્રાયને મેળવે, તે તેના લેખકાદિના માનસિક સુખમાં મોટે વિક્ષેપ ઉભું થવા સંભવ છે.
