________________
સાધના
છે તે પ્રથમ જેઈ જવું જોઈએ, કારણ કે–સ્વરૂપને યથાર્થ નિશ્ચય થયા પહેલાં તેના માટેની પ્રવૃત્તિ સુદઢ અને મક્કમ બની શકતી નથી. મેક્ષ સંબંધી ભિન્ન ભિન્ન માન્યતાઓ :
ચાર્વાકદર્શન તે મેક્ષ જેવા પદાર્થની હયાતિ જ સ્વીકારતો નથી. પરંતુ તે સિવાયનાં બધાં આસ્તિક દઈને એકીઅવાજે અને અતિમ દશેય તરીકે મેક્ષને જ માને છે. મેક્ષ એ દરેક આસ્તિકદર્શનનું લક્ષ્યસ્થાન છે અને એને જ સર્વસ્વના ભેગે પ્રાપ્તવ્ય તરીકે આદરપૂર્વક સ્વીકારે છે. તે તે દશનકારો આત્માના મોક્ષનું જે સ્વરૂપ વર્ણવે છે તે અને તેમાં કેવા ગુણ–દેષ રહ્યા છે તે, નીચેના વર્ણનથી સમજાશે.
શ્રી જૈનદર્શન કહે છે કે મુક્તિ નથી, એમ કહેનાર ભવાભિનદી છે અથવા અભવ્ય છે અથવા જડબુદ્ધિ છે. જેઓને મુક્તિસુખની કામના નથી અને જેઓ કેવળ ભવસુખની જ સ્પૃહાવાળા છે, તેઓને શાસ્ત્રકારોએ દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા અને બહુલકંસારી કહ્યા છે.
શરીર, ઈન્દ્રિય અને વિષયથી થનાર સુખ, એ સુખ નથી પણ દુખના મૂળ છે-વ્યાધિને પ્રતિકૂળ પ્રતિકાર છે. સાચું સુખ તે છે, કે જેમાં ઈન્દ્રિયની વૃત્તિ નથી. એવું ઉદાર-ઉપશમ જનિત સુખ મહાત્માઓને અનુભવસિદ્ધ છે. ઈંદ્રિયસુખ એ પરાધીન છે, જ્યારે ઉપશષસુખ એ સ્વાધીન છે. ચંદ્રની ચંદ્રિકાની જેમ યુક્તિ
