Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
રકale aasjર શરુ
.
|
in dil
માં
| સી યુની.
teket Sajeeh
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
અને
સાધના
: લેખક :
પૂ. ૫’. શ્રી ભદ્ર કરવિજયજી ગણિવર
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
[: પ્રકાશક: | શ્રી નમૅસ્કાર મહામંત્ર આરાધક મંડળ ઠે. મહાવીર નગર, ઝવેરી સડક, બંગલ
નં. ૧૬, નવસારી (ગુજરાત)
આવૃત્તિ ત્રીજી વિ. સં. ૨૦૩૧ વીર સં. ૨૫૦૧ નકલ " ૧૧૦૦
મૂલ્ય-ર
=૫૦
: મુદ્રક : શાહ મણિલાલ છગનલાલ છે. ઘી નવપ્રભાત પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ-૧
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર વિષયાનુક્રમણિકા
૧
૨
૩
શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની લેાકેાત્તરતા
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સદૃષ્ટિતા પાંચપરમેષ્ટિ નમક્રિયાને પ્રભાવ
४ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અચિંત્ય કાય શક્તિ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની વ્યાપકતા
૫
} નમસ્કાર મનુષ્યને સ્વભાવસિદ્ધ ધમ
૭
નમસ્કાર મહામંત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા ૮. નમસ્કારની ધારણા
૯ નમસ્કાર મહામત્રનું ધ્યાન
શુભ ધ્યાનના પ્રકારે અને નમસ્કાર મહામત્ર
ભાવમંગલ શ્રી નવકાર
૧૦
૧૧
૧૨
શ્રી નવકારનુ આાન—Àાષણા સ્વાધ્યાય અને નવકાર
૧૩
૧૪
નમસ્કાર મહામંત્રનેા ઉપકાર (૧) ૧૫ નમસ્કાર મહામત્રા ઉપકાર (ર)
૧૬
નમસ્કાર મહામંત્રના ઉપકાર (૩)
૧૭
૧૮
નમસ્કાર મહામંત્રના ઉપકાર (૪) નમસ્કાર મહામંત્રના ઉપકાર (૫) શ્રી નવકારમાં નવ રસે
:
૧૯
२०
શ્રી નમસ્કારની મંત્રમયતાનાં શાસ્ત્રીય પ્રમાણા
૨૧ નમસ્કાર મહામંત્ર અગે પ્રશ્નોત્તરા મગલ માગ દશ ન
૨૨
૩
૧૧
૧૪
૧૬
૨૦
૩૦
૩૮
४८
૫૧
પ
૬૩
૬૭
૬૯
૭૩
૭૦
૮૨
૯૦
હે
૧૦૭
૧૧૭
૧૨૬
૧૩૩
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
* પરિશિષ્ટ ૧ થી ૮ (૧) શ્રી પરમેષ્ટિ નમસ્કાર મહામંત્ર સાથે
૧૩૭ (૨) આત્મરક્ષાકરં વજીપંજરાખ્યું મહા ઑત્ર સાથે ૧૩૮ (૩) શ્રી મહાનિશીથ સૂક્ત નામગ્રહણને વિધિ અને ફળ ૧૪૧ (૪) ગબિન્દુ ગ્રન્થોક્ત શ્રી નમસ્કારને મહિમા અને
જ૫નું વિધાન ૧૪૨ '(૫) નમસ્કારના અર્થની ભાવના યાને નમસ્કાર
બાલાવબોધ ૧૪૭ (૬) શ્રી પંચપરમેષ્ટિ બાલાવબેધ (૭) મને વિજ્ઞાનની દષ્ટિએ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર (૮) મંત્ર–જપ સાધના
૧૮૫
૧૫૮
૧૬૮
૧૭૮
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
રસ
પ્રકાશકનું નિવેદન શ્રી પરમેષ્ઠિ નમસ્કારની આ ત્રીજી આવૃત્તિ છે. બીજી આવૃત્તિ પ્રગટ થતાં જ તેની નકલે ચપચપ ઉપડી ગઈ હતી. ત્યાર પછી તેની ખૂબ જ માગણું ચાલુ હતી. એથી આ નવી આવૃત્તિ પ્રગટ થાય છે. - પરમ પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવરશ્રીએ, મહામંત્ર શ્રી નવકાર ઉપર ખૂબ જ ચિંતન, મનન અને નિદિધ્યાસન કર્યું છે. આજ સુધીમાં આ વિષય ઉપર તેઓશ્રીએ “નમસ્કાર મહામંત્ર “અનુપ્રેક્ષા કિરણ ૧-૨-૩ આદિ મનનીય અને ચિંતનશીલ સાહિત્યનું સર્જન કર્યું છે.
જગતના જીવો શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની આરાધના દ્વારા કલ્યાણમાગે વળે, એ હેતુથી આ શ્રી પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર' ગ્રન્થનું પણ સુંદર અને સરળ, સુવાચ્ચ શૈલિમાં તેઓશ્રીએ સર્જન કર્યું છે. આ આવૃત્તિમાં પાછળ “સાધના નામક પુસ્તિકનું લખાણ પણ દાખલ કરવામાં આવ્યું છે.
સી કેઈ તેના વાચન-મનન દ્વારા શ્રી નવકાર મહામંત્રના પ્રભાવને જાણ, શ્રી નવકાર પ્રત્યે આદર-બહુમાનવાળા અની, તેની આરાધનામાં ક્રમે ક્રમે આગળ વધી, અંતે તેમાં એકતાર થઈઆત્મકલ્યાણને સાધનારા બને, એ જ અભ્યર્થના.
પ્રકાશક,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર મહિમા जिणसासणस्स सारो, चउदस पुष्वाण जो समुद्धारो। जस्स मणे नवकारो, संसारो तस्स किं कुणइ ॥१॥
અથ–શ્રી નવકાર એ શ્રી જિનશાસનને સાર છે અને ચૌદ પૂર્વને સમ્યગ ઉદ્ધાર છે. તે (નવકાર) જેના મનને વિષે સ્થિર છે, તેને સંસાર શું કરે? અર્થાત્ સંસાર તેનું કાંઈ પણ અનિષ્ટ કરવા સમર્થ નથી. (૧)
भोयणसमये शयणे विबोहणे पवेसणे भए वसणे। पंचनमुक्कारं खलु मुमरिज्जा सव्वकालंपि ॥२॥
અર્થ–ભજન સમયે, શયન સમયે, જાગવાના સમયે, પ્રવેશ સમયે, ભય સમયે, કષ્ટ સમયે અને વળી સર્વ સમયે, ખરેખર પંચ નમસ્કારનું સ્મરણ કરવું જોઈએ. (૨)
मवकार एक अक्खर पावं फेडेइ सत्त अयराई । पामासं च पएण पणसयसागर समग्गेणं. ॥३॥
અર્થ–નવકારને એક અક્ષર સાત સાગરોપમના પાપને નાશ કરે છે. એક પદથી પચાશ અને સમગ્ર નવકારથી પાંચ સે સાગરોપમના પાપ નાશ પામે છે. (૩) एसो मंगल निलओ भव विलओ सयल संघ सुहजणओ। नवकार परम मंतो चिंतियमित्तो मुहं देइ ॥४॥
અથ–પરમ મંત્રસ્વરૂપ આ નવકાર મંગલના ઘરસમાન છે, ભવનાશનું કારણ છે, સકળ સંઘને સુખ ઉત્પન્ન કરનાર છે અને ચિન્તવવા માત્રથી સુખ આપે છે. (૪)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના (બીજી આવૃત્તિમાંથી) પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર' નામના આ પુસ્તકમાં નમસ્કાર સંબધી કેટલાક અગત્યના વિચારને સંગ્રહ છે. શ્રી
પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર ” એ શ્રી જૈનશાસનનું અણમેલું રત્ન છે. જ્યારે ઘરમાં આગ લાગે, ત્યારે બુદ્ધિમાન મનુષ્ય જેમ બીજી બધી વસ્તુઓને ત્યાગ કરીને સઘળી આપતિએને પાર પમાડવામાં સમર્થ એવા એક જ મહારત્નને ગ્રહણ કરે છે, તેમ શા કહે છે કે પીર બુદ્ધિવાળા અને ઉત્તમ લેશ્યાવાળા સાત્વિક પુરુષે સર્વનાશના સમયે અનન્ય શરણ્ય દ્વાદશાંગના રહસ્યભૂત એવા આ એક જ “પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર” રૂપી મહારત્નને ગ્રહણ કરે છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર રૂપ ભાવરત્નનું મૂલ્ય સમજવું ઘણું કઠિન છે. એને સમજવા માટે જેટલું વિચારાય અને લખાય તેટલું ઓછું છે. કેવળ શબ્દ અને વિચારે વડે જ તેનું માપ કાઢવું દુષ્કર છે. એનું મૂલ્ય સમજાવવા માટે શાસ્ત્રકાર ભગવતેને પણ ઉપમાઓ અને રૂપકને આશ્રય લે પડ્યો છે. જેમ કેપાપરૂપી પર્વતને ભેદવા માટે વજસમાન, કર્મરૂપી વનને બાળવા માટે દાવાનળસમાન, દુઃખરૂપી વાદળાને વિખેરવા માટે પ્રચંડ પવનસમાન, મેહરૂપી દાવાનળને શાન્ત કરવા માટે નવીન મેઘ સમાન, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને ટાળવા માટે મધ્યાહ્નના સૂર્યસમાન, કલ્યાણરૂપી કલ્પવેલડીના અવંધ્ય
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજસમાન, દારિદ્રરૂપી કંદને જડમૂળથી ઉખેડવા માટે વરાહની દાઢાસમાન, સમ્યફવરૂપી રત્નને ઉત્પનન થવા માટે રેહણાચલની ધરતીસમાન, વગેરે અનેક ઉપમાઓ વડે “પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને શાસ્ત્રકારોએ બિરદાવ્યું છે તેને ઓળખાવવા માટે પ્રયાસ કર્યો છે. શ્રી નવકાર ફળ પ્રકરણમાં કહ્યું છે કેकि एस महारयणं, किंवा चिंतामणिक नक्कारो।
किं कप्पवुमसरिसो, नहु नहु ताणं वि अहिययरो ॥१॥: “પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ શું મહારત્ન છે? અથવા ચિંતામણિ સમાને છે? અથવા કલ્પવૃક્ષસમાન છે? નહિ, નહિ! એ તે સૌથી પણ અધિક્તર છે. ચિંતામણિરત્ન અને કલ્પતરુ વગેરે એક જ જન્મમાં સુખના હેતુ છે, જ્યારે શ્રેષ્ઠ એ નવકાર તે સ્વર્ગાપવર્ગને આપનારે છે. '
રૂપકે અને ઉપમાઓ વડે “પરમેષ્ઠિ. નમસ્કાર ને મહિમા કાંઈક અંશે બુદ્ધિગોચર થાય છે, તે પણ તેને ખરે મહિમા સમજવાનું એકનું એક સાધન તે તેની વિધિયુક્ત અખંડ આરાધના છે. શ્રી મહાનિશિથસૂત્રમાં તે વિધિ બતાવતાં કહ્યું છે કેतिविहकरणोवउत्तो, खणे खणे सीलसंजमुज्जुत्तो । अविसहिअवयनियमो, सो विहु अइरेण सिज्झेज्जा ॥१॥
ત્રણ કરણેથી (મન-વચન-કાયાથી) ઉપગવાળા થઈને, પ્રતિક્ષણ શીલ અને સંયમમાં ઉધમી રહીને તથા વ્રત
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને નિયમનું અખંડ પાલન કરીને જે શ્રી તીર્થકરોનું નામ ગ્રહણ કરે છે, તે જીવ અલ્પકાળમાં સિદ્ધિગતિને પામે છે. (૧)
પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને ખરે પ્રભાવ તેની સાધનાથી પ્રાપ્ત થાય છે, તે પણ તે સાધનામાં ઉત્સાહિત થવા માટે તેને શાબ્દિક પરિચયની અપેક્ષા રહે છે અને તે માટે ઉપમાઓ, રૂપકે તથા અલંકારેની પણ આવશ્યકતા. રહે છે. તે બધી વસ્તુઓ વિચાર કરવામાં પ્રેરે છે. શાસ્ત્રોમાં એને અનુપ્રેક્ષા સ્વાધ્યાય કહે છે. અનુપ્રેક્ષા સ્વાધ્યાયને રત્ન શેધક અમલની ઉપમા આપવામાં આવી છે. રત્નને પ્રાપ્ત થએલે અગ્નિ જેમ રનના મળને બાળી નાંખી શુદ્ધિને પેદા કરે છે, તેમ આત્મરત્નને પ્રાપ્ત થએલે અનુપ્રેક્ષારૂપી અગ્નિ કર્મમળને બાળી નાંખી આત્મશુદ્ધિને પેદા કરે છે. અનુપ્રેક્ષા વિચારસ્વરૂપ છે. જેએલા, સાંભળેલા અને અનુભવેલા પદાર્થો ઉપર ફરી ફરી વિચાર કરો અને ચિંતન કરવું, એનું નામ અનુપ્રેક્ષા છે. એથી જ્ઞાન પરિપક્વ થાય છે અને પ્રતીતિ દૃઢ થાય છે. પ્રતીતિપૂર્વકનું દઢ જ્ઞાન સંવેગ અને વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ કરે છે તથા ચિત્તવૃત્તિને કૈવલ્ય અને મોક્ષ તરફ વાળે છે.
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર” ઉપરની અપેક્ષામાં એ બધા ગુણે રહેલા છે. ઉપરાન્ત કુતર્કોથી ઉત્પન્ન થતા મિથ્યા વિચારોને ભગાડી દેવાનું પણ એનામાં સામર્થ્ય છે. એથી એના પડન, પાઠન, શ્રવણ, મનન, પ્રતિપત્તિ અને સ્વીકાર વગેરેમાં મન લાગે છે, તેના જાપ, ધ્યાન વગેરેમાં પ્રવૃત્તિ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
થાય છે અનુક્રમે સ્થિરતા આવે છે અને સિદ્ધિ મળે છે. સિદ્ધિ માટે સ્થિરતા જોઈએ, સ્થિરતા માટે પ્રવૃત્તિ જોઈએ અને પ્રવૃત્તિ માટે ઈચ્છા જોઈએ. એ ઈચ્છા પેદા કરવાનું સામર્થ્ય અપેક્ષા સ્વાધ્યાયમાં રહેલું છે. એકની એક વાતને પુનઃ પુનઃ શાસ્ત્રાનુસારી વિચાર કરવાથી કુતર્કોનું બળ ઘટી જાય છે તથા ઈછા અને પ્રવૃત્તિમાં પ્રતિબંધક કવિક શમી જાય છે.
પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના મૂળમાં ગુણરાગ” રહેલ છે. ગુણરાગ એ ગુણહીન જીની ઉન્નતિમાં મુખ્ય હેતુ છે. જ્યાં સુધી જીવમાં દેષ રહેલા છે, ત્યાં સુધી તે દેશેમાંથી મુક્ત થવા માટે જેમ તેની પુનઃ પુનઃ નિંદા અને ગોં આવશ્યક છે, તેમ જ્યાં સુધી જીવમાં ગુણોને અભાવ છે, ત્યાં સુધી તે ગુણોની પ્રાપ્તિ માટે ગુણસ્તુતિ અને ગુણપ્રશંસા પણ તેટલી જ જરૂરની છે. દેના સેવનમાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ જે પ્રાયશ્ચિત્ત બતાવ્યું છે, તેના કરતાં દેશનું સેવન કર્યા બાદ તેની નિંદા, ગહ, આલેચના કે પ્રાયશ્ચિત્ત નહિ કરનારને તે ઘણું વધતું જાય છે, અનંતગણું પણ બની જાય છે. એ જ નિયમ ગુણેના વિષયમાં પણ લાગુ પડે છે. કેઈ ગુણ જીવમાં ન હે એ તેટલું દોષપાત્ર નથી, જેટલું પિતામાં ગુણ ન હોવા છતાં જે ગુણવાન છે, તેની સ્તુતિ કે પ્રશંસા, વિનય કે ભક્તિ નહિ કરવામાં દુષ્ટતા-દષપાત્રતા રહેલી છે. એ કારણે દેષના પ્રતિકમણની જેમ ગુણની સ્તુતિને પણ શાસ્ત્રકારોએ એક
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવશ્યક કર્તવ્ય તરીકે પ્રબોધેલ છે. ગુણસ્તુતિ વિના નિર્ગતાનિવારણને બીજે કઈ ઉપાય શાસ્ત્રકારોએ જે નથી. જ્યાં સુધી ગુણસ્તુતિના માર્ગે જીવ વળે નહિ, ત્યાં સુધી નિર્ગુણ અવસ્થામાંથી મુક્તિ મળવાની આશા આકાશકુસુમવત્ છે.
“પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર ” એ ગુણસ્તુતિ રૂપ છે. સ્તુતિ ગુણવાનની જ હોય. પંચપરમેષ્ઠિ પરમ ગુણવાન છે, તેથી તેમની સ્તુતિ રૂપ “પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર” ઉત્કૃષ્ટ મંત્ર રૂપ બને. છે. સુવિહિતશિરોમણિ આચાર્ય ભગવંત શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ દેવતાની સ્તુતિને વિશિષ્ટ મંત્ર રૂપ કહે છે.
जपः सन्मंत्रविषयः, स चोक्तो देवतास्तवः । दृष्टः पापापहारोऽस्माद्विषापहरणं यथा ॥१॥
અર્થ-જેમ તથા પ્રકારના મંત્રથી વિષાપહાર થાય. છે, તેમ દેવતાની સ્તુતિ રૂપ સન્મથી પાપને અપહાર: થાય છે. (ગબિન્દુ હેક-૩૮૧)
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર” એ ત્રણેય કાળ અને ત્રણેય લેકમાં થઈ ગએલા, થઈ રહેલા અને ભવિષ્યમાં થનાર મહર્ષિએને પ્રણામ રૂપ હોવાથી પરમ સ્તુતિ રૂપ છે અને તેથી જે મહા મંત્ર રૂપ પણ છે. તેનાથી સર્વ પાપનો સર્વથા નાશ થાય છે, એટલું જ નહિ પણ તેનાની સર્વ કાળ અને સર્વ લેકના સર્વ મહર્ષિઓને અનુગ્રહ પ્રાપ્ત થાય છે. સાથે જ
१-"से भयवं! किमेयस्स अचितचिंतामणिकप्पभूयस्स पंचमंगलमहासुअखंधस्स मुत्तत्थं पन्नत्तं ? गोयमा ।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેઓ ઉપર, પરમ ભક્તિભાવને ધારણ કરનારા ચારેય નિકાયના દેવ અને દેવેન્દ્રો, અસુરે અને અસુરેન્દ્રો, વિદ્યા-ધરે અને નરેન્દ્રોને, પણ અનુગ્રહ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમજ પાંચેય પ્રકારના ભૂતે અને સમગ્ર સચરાચર સૃષ્ટિ અનુકૂળ -તાને ધારણ કરનારી બને છે. ગુણસ્તુતિનું આ ઉત્કૃષ્ટ ફળ છે.
ગુણરાગને પ્રભાવ વર્ણવતાં સકલસિદ્ધાન્તવેદી મહેઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ ફરમાવે છે કે
गुणी च मुणरागी च, गुणद्वेषी च साधुषु । श्रूयन्ते व्यक्तमुत्कृष्ठमध्यमाऽधमबुद्धयः ॥ १॥ ते च चारित्रसम्यक्त्वमिथ्यादर्शनभूमयः । अतो द्वयोः प्रकृत्यैत्र, वर्तितव्यं यथावलम् ॥२॥
અર્થ-ગુણ, ગુણરાગી અને ગુણદ્વેષી–એમ ત્રણ इय एयस्स अचिंतचितामणिकप्पभूयस्सः पंचमंगलमहासुअखं'धस्स णं सुत्तत्थं पन्नत्तं, तं जहा, जे णं पंचमंगलमहासुअखंधे से णं सयलागमंतरोववत्ती (१) तिलतिल्ल (२) कमलमयरंद (३) सबलोअपंचत्थिकाय (४) मिव जहत्थफिरियाणुवायसन्भूयगुणकित्तणे अहिच्छियफलसाहगे चेव परमथुइवाए, सा य परमथुइ. कायव्वा: सबजगुत्तमाणं, सब्वजगुत्तमे य जे केइ भूए, जे के भविस्संति, ते. सव्वे वि अरिहंतादओ चेव नोणमन्नेत्ति, ते. य पंचहा, अरिहंते, सिद्धे, आयरिए, उवज्झाए, साहुणो, तत्थ एएसि. चेव गब्भत्थसब्भावो इमो तं जहा
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩.
પ્રકારના મનુષ્યા હોય છે. શાસ્ત્રમાં તેને અનુક્રમે ઉત્કૃષ્ટ,મધ્યમ અને અધમ બુદ્ધિવાળા કહ્યા છે. તેએ અનુક્રમે. ચારિત્ર, સમ્યક્ત્વ અને મિથ્યાત્વની ભૂમિકા ઉપર રહેલા છે. માટે પ્રથમની એ ભૂમિકા માટે શક્તિ મુજબ પ્રયત્નશીલ. રહેવુ જોઈ એ. ( ૧-૨ )
,
સ્વય’ગુણી એ ચારિત્રવાન ગુણુરાગી એ સમ્યવાન છે, માટે “એ મિથ્યાષ્ટિ છે, માટે અમ છે. ન આવી જાય તે આતર ગુણવાન ન બની શઢાય, ગુણરાગી તા રહેવુ જ જોઇએ. ગુણુરણી આત્મા ગુણવાન ન હેાવા છતાં, ગુણસ્તુતિ અને ગુણુપ્રશંસાના ચેાગે સમ્ય
મણ
વાન રહી શકે છે. ‘પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર' એ ગુણસ્તુતિ અને ગુણુરાગ રૂપ હાવાથી સમ્યક્ત્વની ભૂમિકાને ટકાવી રાખનાર છે, તેથી પ્રત્યેક સમ્યગ્દષ્ટિ જીવના તે આધાર છે, પ્રાણ છે, આશ્રય છે અને પરમ આલેખન છે.
છે, માટે ઉત્કૃષ્ટ છે.. મધ્યમ છે. ગુણુદ્વેષી પાતાનામાં અધમતા
સ્તુતિકાર શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરીશ્વરજી એક સ્થળે. ફરમાવે છે કે
त्वं मे माता पिता नेता, देवो धर्मों गुरुः परः । બાળા: ડિવવનેધ, સન્વંતત્રં તિîત્તિ ॥શા
અર્થ - હે ભગવન્ ! તુ મારે માટે ઉત્કૃષ્ટ માતા છે, પિતા છે, મેતા છે, દેવ છે, ધર્મ છે, ગુરુ છે, પ્રાણ છે, સ્વગ છે, અપવર્ગ છે, સત્ત્વ છે, તત્ત્વ છે, મતિ છે અને મતિ
છે. (૧)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા માટે ગુણરાગ એ મુખ્ય ચીજ છે. તેના વિના એનું આંતર્જીવન–અંતરાત્મભાવે ક્ષણવાર પણ ટકી શક્તિ નથી. “પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ ગુણરાગ અને ગુણસ્તુતિ રૂપ હેવાથી સર્વ લેકમાં રહેલા સર્વ સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓને તે શ્વાસ છે. શ્વાસની જેમ સર્વ સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓ તેને કંઠને વિષે ધારણ કરે છે. સમ્યકત્વની ભૂમિકા ટકાવી રાખવા માટે તે અનિવાર્ય છે.
ત્રણ પ્રકારના આત્માનાં લક્ષણે બતાવતાં શ્રી અધ્યા-ત્મસાર પ્રકરણના યોગાનુભવ અધિકારમાં કહ્યું છે કેविषयकषायावेशः, तत्त्वाऽश्रद्धा गुणेषु च द्वेषः ।
आत्माऽज्ञानं च यदा, ब्राह्मात्मा स्यात्तदा व्यक्तः ॥१॥ ' અથ–વિષય-કષાયને અભિનિવેશ, તત્વની અશ્રદ્ધા, ગુણને દ્વેષ અને આત્માનું અજ્ઞાન, એ બહિરાત્માનું લક્ષણ છે. - આથી નક્કી થાય છે કે-ગુણષ ટળ્યા વિના અહિંરાત્મભાવ જતું નથી અને અંતરાત્મભાવ આવતું નથી.
ચતુર્થ ગુણસ્થાનકથી માંડી બારમા ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ સુધીની અવસ્થા અંતરાત્મભાવની અવસ્થા છે. એમાં સમ્યફવ, વિરતિ, અપ્રમાદ અને શ્રેણિનું આરોહણ અંતભવ પામે છે. ક્ષપકશ્રેણિના અંતે પરમાત્મભાવ પ્રાપ્ત થાય છે. કેવળજ્ઞાન, ગનિષેધ, કર્મનાશ અને સિદ્ધિનિવિસ, એ પરમાત્મભાવના લક્ષણ છે. એ રીતે ગુણરાગ યરમાત્મભાવનું બીજ બની જાય છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
ન
“પરમેષ્ટિ નમસ્કાર ” એ ગુણરાગનું પ્રતીક છે. એનાથી જે ગુણરાગ ન હોય તે જાગે છે અને જે હોય તે વધે છે. અંતરાત્મભાવને લાવનાર, તેને ટકાવનાર, વધારનાર અને છેવટે પરમાત્માભાવ સુધી પહોંચાડનાર “પરમેષ્ટિ નમસ્કાર” છે. તેથી માર્ગાનુસારીની ભૂમિકાથી માંડી સર્વ સમ્યગ્દષ્ટિ, દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિધર જીવેનું “પરમેષ્ટિ નમસ્કાર ” એ પરમ આવશ્યક કર્તવ્ય છે. ધર્મના પ્રારંભથી અંત સુધી પ્રત્યેક ધર્માથી આત્માની ઉન્નતિમાં તે પરમ સહાયક થઈ પડે છે. એથી જ પૂ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કહ્યું છે કે
સવિ મંત્રમાં સારે, ભાખ્યો શ્રી નવકાર કહ્યા ન જાયે રે એહના, જેહ છે બહુ ઉપકાર. (૧)
શ્રી નવકાર એ સર્વ મંત્રમાં સારભૂત છે. એના ઉપકાર એટલા બધા છે કે–તે વાણીથી વર્ણવી શકાય તેમ નથી. તે તેના ઉપર જેટલું વધુ વિમર્શ થાય અને જેટલી વધુ અનુપ્રેક્ષા થાય, તેટલી એકાન્ત હિતકર છે, એમ માનીને જુદા જુદા પ્રસંગેએ “પરમેષ્ટિ નમસ્કાર” ઉપર જુદા જુદા વિચાર સ્ફર્યા તેને લિપિબદ્ધ કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. જે જે ગ્રન્થ, સાહિત્ય કે લખાણના વાંચનથી આ લખવામાં પ્રેરણા મળી હોય, તે તે સર્વ ગ્રન્થકાર અને લેખકે પ્રતિ કૃતજ્ઞતાભાવ દર્શાવીએ છીએ અને સિદ્ધાન્તથી વિરૂદ્ધ જે કાંઈ લખાયું હોય, તેને “મિચ્છામિ દુક્કડં દેવાપૂર્વક આ લઘુ પ્રસ્તાવના પૂરી કરીએ છીએ.
-પં. ભદ્રંકરવિજય ગણું
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજી આવૃત્તિ અંગે બે એલ
૮ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર ’–એ ધર્મની સાધનાના એક મહત્ત્વના પ્રકાર છે. આચાય શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ સ્વરચિત ‘- લલિતવિસ્તરા' નામની શસ્તવની ટીકામાં ફરમાવે છે કે ધર્મ પિત મૂજીમૂત્તાવના ।” ધર્મનું પ્રથમ પગથિયુ વન્દના છે અને તે વન્દના સર્વોત્કૃષ્ટ ગુણુસંપન્ન પરમેષ્ડિ ભગવાને કરવાથી હૃદયમાં ધખીજનુ વપન થાય છે, ધર્માંની પુષ્ટિ, શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ થાય છે.
ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેાક્ષ–એ ચાર પુરુષાર્થ છે. ચારેયનુ' મૂળ ધર્મ છે. ધમ પુરુષા ને પરમેષ્ડિ નમસ્કારની સાથે અવિનાભાવ સંબંધ છે. તેથી પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને સુદૃઢ અનાવવા માટે ‘સાધના' વિષયક એક પ્રકરણ આ પુસ્તકની સાથે જોડવામાં આવ્યું છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના વાંચનની સાથે બુદ્ધિશાળી માત્માઓને ‘ સાધના ' પ્રકરણમાં વર્ણવેલ ચાર પુરુષાર્થ સબંધી શાસ્રીય વિવેચન વાંચવાથી અપૂર્વ શ્રદ્ધાખળ પ્રાપ્ત થશે અને જ્ઞાનપૂર્વકની શ્રદ્ધા સાથે પરમેષ્ઠિ નમસ્કારની સાધના અપૂર્વ વેગ આપનારી નિવડશે. –૫. ભદ્ર કરવિજય ગણી
M
.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
: લેખક :
પૂ. પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવર
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવકાર મહામંત્ર એ સારની પાટલી છે, રત્નની પેટી છે અને સર્વ ઈષ્ટના સમાગમ છે.
અ`તકાળે જેણે શ્રી નવકાર મહામંત્રને યાદ કર્યાં, તેણે સકળ સુખને આમંત્રણ ક છે અને સકળ દુ:ખાને હંમેશને માટે તિલાંજલી આપી છે.
શ્રી નવકારના પ્રભાવથી વ્યાધિ, જળ, અગ્નિ, ચાર, સિહ, હાથી, સંગ્રામ અને સર્પ વગેરેના ભચેા પણ નાશ પામે છે.
ચિત્તથી ચિંતવેલુ, વચનથી પ્રાથે અને કાયાથી પ્રાર’બેલુડ ત્યાં સુધી જ સફળ નથી થતું, કે જ્યાં સુધી શ્રી પરમેષ્ટિ-નમસ્કાર મહામત્રને સ્મરવામાં આવ્યેા નથી.
જે ભાવપૂર્વક એક લાખ નવકાર ગણે છે તથા વિધિપૂર્વક શ્રી અરિહંતદેવને પૂજે છે, તે આત્મા અવશ્ય તીર્થંકરનામકમ ગાત્રને ઉપાજે છે.
----
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ મ્ ॥
॥ નમઃ શ્રીનિનકવરનાય ।।
॥
नमोऽर्हत्सिद्धाचार्योपाध्याय सर्व साधुभ्यः ॥ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની લેાકેાત્તરતા
જેનેા પાઠ કરવા માત્રથી કાર્યની સિદ્ધિ થાય તેને મંત્ર કહે છે અને જેને સિદ્ધ કરવા માટે જપ, હેામ, હવન આદિ ક્રિયા કરવી પડે તેને વિદ્યા કહે છે.
શાસ્ત્રામાં બીજી રીતે પણ વિદ્યા અને મંત્રને ભેદ અતાવ્યા છે. કહ્યું છે કે-જેની અધિષ્ઠાતા દેવતા સ્ત્રી હાય તે વિદ્યા અને જેના અધિષ્ઠાતા દેવ પુરુષ હાય તે મંત્ર છે. વળી મંત્ર એ શું વસ્તુ છે ? તેને વિશેષ સમજાવવા માટે શાસ્ત્રકારમર્ષિએ ફરમાવે છે કે-મંત્ર એ અક્ષર કે અક્ષરને સમૂહ છે. અક્ષર કે અક્ષરના સમૂહને છેડીને મંત્ર મીજી કઈ વસ્તુ નથી. વળી ‘નિનાનમર્ નાસ્તિ અથવા ‘ નાચનાર’મ ંત્રમ્ ।' અર્થાત્ એવે કેાઈ અક્ષર નથી, કે જેમાં મંત્રશક્તિ ન હેાય; અથવા અક્ષરને છેડીને મંત્ર ખીજી કેાઈ વસ્તુ નથી. અક્ષર કે અક્ષરના સમૂહાત્મક શબ્દમાં અપરિમિત શક્તિ રહેલી છે, એમ આજે સવ` કાઈ બુદ્ધિશાળી વર્ગને સ્વીકારવુ' પડે છે. ગાવું અને અજાવવું, હસવું અને રેવું, ઇત્યાદિ ણુ વાતાવરણ ઉપર અમુક પ્રકારની અસર નાંખે છે અને તે પણ વર્ણાત્મક નહિ તે। ધ્વન્યાત્મક
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર શબ્દશક્તિને જ એક પરિચય છે. રણસંગ્રામમાં સુરીલાં વાજાં જે અસર ઉપજાવે છે, તે અસર અન્ય પ્રસંગનાં વાજએ નથી જ ઉપજાવતાં. આકાશમાં મેઘની ગર્જના જે ભાવ પેદા કરે છે તે જુદો હોય છે અને રણસંગ્રામમાં તેપોની ગર્જના જે ભાવ ઉત્પન્ન કરે છે તે વળી જુદો જ હોય છે. જેમ દવન્યાત્મક શબ્દોની જુદી જુદી અસર છે, તેમ. વર્ણાત્મક શબ્દની તેથી પણ મહાન જુદા જુદા પ્રકારની અસર માનેલી છે અને તે પ્રત્યક્ષ અનુભવમાં પણ આવે છે. એક વ્યાખ્યાતાના મુખમાંથી નીકળેલા ઉત્સાહપ્રેરક શબ્દ વાતાવરણને ઉમંગી બનાવે છે અને તે જ વ્યાખ્યાતાના મુખમાંથી નીકળેલા નિરાશાજનક શબ્દો વાતાવરણને ગમગીન બનાવી દે છે. વિવિધ પ્રકારના રસનું પોષણ થવામાં. વક્તા કે લેખકની શબ્દશક્તિ સિવાય બીજા કોનો પ્રભાવ છે?"
શબ્દશક્તિ અચિન્ય છે, માત્ર તેના પેજક યોગ્ય પુરુષની જ જરૂર હોય છે. કયા શબ્દોનાં મિલનથી કેવા પ્રકારની શક્તિ પેદા થાય છે? તેના જાણનાર આ જગતમાં દુર્લભ છે. પરંતુ જ્યારે જાણનારના હાથમાં અક્ષર કે શબ્દો આવે છે, ત્યારે તે વિવિધ પ્રકારની શબ્દરચના દ્વારા શ્રોતાઓના ચિત્તનાં સંતાપ અને દિલનાં દુઃખને ક્ષણવારમાં શાન્ત કરી દે છે. પૂર્વધરોની દેશનાશક્તિ કેવળજ્ઞાનીતુલ્ય દેખાય છે, તે આ દૃષ્ટિએ સમજવાનું છે. “શ્રુતકેવલી” શબ્દની એક વ્યાખ્યા એવી કરી છે કે–તેઓ સક્ષર– સન્નિપાતી હોય છે, સર્વ અક્ષરો અને તેના પરસ્પર મિશ્રણથી થતા સર્વ અને તેઓ જાણતા હોય છે અને તેથી
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની કેદત્તરતા ] તેઓની ઉપદેશકશક્તિ અમેઘ બને છે.
મંત્રમાં કેવળ અક્ષરની કાર્યસાધક શક્તિ હોય છે, એટલું જ નહિ તેમાં બીજી શક્તિઓ પણ કામ કરે છે અને તે છે મંત્રના જકની શક્તિ, મંત્રના વાચ્ય પદાર્થોની શક્તિ, મંત્રાજકના હૃદયની ભાવના તથા મંત્રસાધકના આત્મામાં રહેલે મંત્રશક્તિ ઉપરના ભાવ, અખંડ વિશ્વાસ, નિશ્ચળ શ્રદ્ધા, વગેરે વગેરે. તાત્પર્ય એ છે કે-મંત્ર કેવળ અક્ષર કે પદસ્વરૂપ જ નથી, પણ પદ, પદાર્થ, પદના ચેજક તથા પદના પ્રયજકની ભાવના અને શક્તિઓના
એકંદર સરવાળારૂપ છે. મંત્રની શક્તિ એ ચારને અનુરૂપ હિોય છે. જે મંત્રને જક કિલષ્ટ પરિણામી હોય તે મંત્ર મારક બને છે અને અસંકિલષ્ટપરિણમી-નિર્મળ બુદ્ધિવાળે હોય તો તેને જેલે મંત્ર તારક બને છે.
લૌકિક મંત્રશક્તિને પ્રયોગ મુખ્યત્વે આકર્ષણ, વશીકરણ, ઉચ્ચાટન, વિશ્લેષણ, સ્તંભન, સંમેહન આદિ લૌકિક કાર્યો માટે જ થાય છે. કેઈ વ્યક્તિને પિતા તરફ ખેંચવા, કેઈને વશ કરવા, કોઈ પ્રતિપક્ષીને ઉડાડવા, કોઈ દુશ્મનનો નાશ કરવા, કોઈને ખંભિત કરવા કે કોઈને મોહિત કરવા માટે લૌકિક મંત્રશક્તિનો ઉપગ હોય છે અને તે મંત્રની સફળતાને આધાર મંત્રનો પ્રયોગ કરનાર સાધકની સાધનાશક્તિ વગેરે ઉપર રહે છે. કેઈ પ્રાગ કરનાર સાચે ન હોય પણ ધૂર્ત હોય, તો મંત્ર નિષ્ફળ જાય છે. સાધક સત્ય હોય પણ મંત્ર અશુદ્ધ હોય, અથવા મંત્ર શુદ્ધ હોય પણ તેનું ઉચ્ચારણ અશુદ્ધ હોય, અથવા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર ઉચ્ચારણ શુદ્ધ હોય પણ પ્રયોજકનું ચિત્ત એકાગ્ર ન હોય કે શ્રદ્ધારિત હોય, તો પણ મંત્રશક્તિ કાર્યકર થઈ શકતી નથી. જ્યાં એ બધી વસ્તુ શુદ્ધ અને પૂર્ણ હોય, ત્યાં જ મંત્રશક્તિ ધાર્યું કાર્ય નિપજાવી શકે છે. | શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર આ દૃષ્ટિએ વિશ્વના સમસ્ત. મંત્રની અંદર અગ્રસ્થાન ધરાવે છે. તેની શક્તિ અતુલ. છે, કારણ કે–તેના સેજક લેકોત્તર મહાપુરુષે છે. અર્થથી તીર્થકરો અને સૂત્રથી ગણધરભગવંત યજક છે, તેને વાગ્યાથી લોકોત્તર મહર્ષિઓને પ્રણામરૂપ છે, તેમજ તેના અક્ષરોને સંગ અને પદોની રચના સરળ અને સ્પષ્ટ છે. સૌ કોઈ સહેલાઈથી અને સરળતાથી તેને પાઠ કે ઉચ્ચારણ કરી શકે અને તેનો અર્થ સમજી શકે તેમ છે. તેનું સ્મરણ તથા જાપ મોટે ભાગે સમ્યગ્દષ્ટિ, ભવથી નિઃસ્પૃહ અને એક મુક્તિસુખના જ કામુક ઉત્તમ પુરુષો કરનારા હોય છે.
વિશ્વના અન્ય મંત્રી જ્યારે કામના કરવાથી તેની પૂતિ કરે છે, ત્યારે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર નિષ્કામપણે જપવાથી સઘળી કામના પૂર્ણ કરે છે, એ તેની આશ્ચર્યકારકતા છે અને તેના પ્રણેતાઓની અપૂર્વ નિષ્કામતાનું પરમ પ્રતીક છે. | શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની બીજી વિશેષતા એ છે કેતેના દ્વારા જે પુરુષોની આરાધના કરવામાં આવે છે, તે બધા વીતરાગ અને નિઃસ્પૃહ મહાત્માઓ છે. જ્યારે વિશ્વના અન્ય મંત્રના આરાધ્યદેવ સંસારી, પૃહાવાળા અને સરાગી આત્માઓ છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર સર્વાધિક
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની લાકાત્તરતા ]
શક્તિશાળી હેાવાનું કારણ એ મંત્રના અધિનાયકેાની પરમ વિશુદ્ધિ પણ છે, કારણ કે-સરાગીની શક્તિ ગમે તેટલી મોટી હાય તે પણ, વીતરાગતાની અચિંત્ય શક્તિમત્તા અને પ્રભાવશાલીતારૂપી સાગરની આગળ તે એક બિન્દુ જેટલી પણ હાતી નથી.
*
શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની ત્રીજી વિશેષતા એ છે કેજ્યાં અન્ય મ ંત્રામાં દેવતા અધિષ્ઠાતા તરીકે છે, ત્યાં આ મંત્રમાં દેવતા સેવકરૂપે રહે છે; અર્થાત્ એક જગ્યાએ દેવેાને સેવવાપણું છે, જયારે અન્ય જગ્યાએ દેવે પણ સેવક અને છે. લૌકિક મત્ર માત્ર દેવાધિક્તિ હાય છે. તેને જાપ કરવાથી મંત્રનેા સ્વામી દેવતા જ્યારે વશ થાય છે, ત્યારે તે મ`ત્ર સિદ્ધ થયેલે કહેવાય છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મડામંત્રમાં તેથી જુદુ છે. તેને સ્વામી હૈાવાની શક્તિ કેાઈ દેવતામાં પણ નથી અને દેવે પણ તેના સેવક થઈને રહે છે. જેએ તે મહામ`ત્રની આરાધના કરે છે, તેની મત્ર પ્રત્યેની ભક્તિને વશ થઇને દેવા તે આરાધકેામા પણ સેવક મનીને રહે છે. એથી સિદ્ધ થાય છે કે કેાઈ દેવતાની શક્તિના કારણે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર શક્તિશાળી કે પ્રભાવસંપન્ન નથી, પણ નમસ્કાર મહામંત્રની પેાતાની શક્તિ અને પેાતાના પ્રભાવ જ અવે! અચિન્હ છે કેદેવેને પણ વશ રહેવુ પડે છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની ચેાથી વિશેષતા એ છે કેઅન્ય મા જ્યારે અત્યંત ગૂઢાર્થીક તથા ઉચ્ચારણમાં કિલષ્ટતર હાય છે, ત્યારે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર શબ્દથી
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
અતિ સ્પ અને અર્થથી અત્યંત સરળ છે. બુદ્ધિમાનથી માંડી આળસ પર્યંત સૌ કોઈ તેનેા પાઠ સરળતાથી અને તેનુ ઉચ્ચારણ શુદ્ધ રીતિએ કરી શકે છે તથા તેના અનુ જ્ઞાન પણ સહેલાઈથી મેળવી શકે છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની આ સરળતા અને સ્પષ્ટતા જોઈને કેટલાકને તેના ઉપર અશ્રદ્ધા અને અવિશ્વાસ થતા પણ જોવાય છે. તેઓની એ માન્યતા હાય છે કે–મત્ર તેા ગૂઢાર્થ ક જ હાવા જોઇએ અને ઉચ્ચારણમાં પણ તે કિઠનતાવાળા હાવે જોઇએ. પરન્તુ તેએની આ માન્યતા ઉચિત નથી. જે મંત્રનુ' જેવું કાય હાય, તેને અનુરૂપ તેની શબ્દરચના હાવી જોઈ એ. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર મુક્તિદાતા છે, પરમપદને આપનારા છે અને તેથી તેની રચના તેને અનુરૂપ હાવી જોઈ એ. મેાક્ષાભિલાષી પ્રત્યેક જીવ, પછી તે બાળક હા, વૃદ્ધ હા, શ્રી હેા, પુરુષ હા, પતિ હૈ। કે અતિ હેા, સને એકસરખી રીતે ઉપયેાગી થાય તેવી તેની રચના હેાવી જોઈ એ. શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની સરળતા અને સ્પષ્ટતાની પાછળ તેના પ્રણેતાઓને ગંભીર અને ઉઢાત્ત આશય છે. તેને પ્રકાશનારાએ અનંત જ્ઞાનના ભંડાર અને અનંત કરુણાના નિધાન છે, તેથી સર્વો હિતાથી જીવાનું એકસરખું હિત થઈ શકે તેવી તેની રચના હાય એ સ્વાભાવિક છે. જેને વિષય સમગ્ર વિશ્વને એકસરખા ઉપયેગી હાય અને સનું એકાન્ત હિત કરનારે હાય, તેની રચના એવી હાવી જોઈ એ, કે જેનુ ઉચ્ચારતુ સુપૂર્ણાંક થઈ શકે અને જેના અર્થ એમ પણ
આ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની લત્તરતા ] આબાલ–ગોપાલ સર્વને વિશ્વમરહિત થઈ શકે કેટલાક મંત્રેની શબ્દરચના એવી કિલષ્ટ હોય છે, કે જેના ઉચ્ચારણે કરવા મુશ્કેલ પડે. કેઈને બદલે કોઈ ઉચ્ચારણ થઈ જાય અને તેથી અશુદ્ધ ઉચ્ચારણને કારણે અભીષ્ટ સિદ્ધિ ન થાય. જ્યારે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રમાં એ મુશ્કેલ નથી અને એવા સ્પન્દને જન્માવે છે, કે જેથી તેના સાધકને ગમે તે અભીષ્ટ સિદ્ધિ માટે તે સમર્થ નીવડે છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની આ વિશેષતા અન્ય મંત્રામાં ઉતરી શકતી નથી અને ઉતરી શકે તેમ પણ નથી, તેથી પણ તેની સર્વ મંત્રમાં શિરોમણી અથવા મંત્રાધિરાજની ઉપમા યથાસ્થાને તથા સુઘટિત છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની પાંચમી વિશેષતા એ છે કે અન્ય મંત્રો અનુગ્રહ-નિગ્રહ, લાભ-હાનિ ઉભય માટે ઉપયોગમાં આવે છે. શ્રી નમસ્કાર મંત્રથી કોઈને હાનિ કરી શકાતી નથી પણ તે કેવળ લાભમાં જ હેતુ બને છે.
છઠી વિશેષતા એ છે કે-અન્ય મત્ર લૌકિક પુરુષ ઉપર આકર્ષણ, વશીકરણ વગેરે કરે છે, જ્યારે નવકાર એ લેકોત્તર પદાર્થનું આકર્ષણ, વશીકરણ વગેરે કરે છે. કહ્યું છે કે आकृष्टिं सुरसम्पदां विदधति मुक्तिश्रियो वश्यतामुच्चाट विपदां चतुर्गतिभुवां विद्वेषमात्मैनसाम् । स्तम्भं दुर्गमनं प्रति प्रयततां मोहस्य संमोहनं, पायात् पश्चनमस्क्रियाऽक्षरमयी साऽऽराधना देवता ॥१॥
અર્થતે પંચપરમેષિ–નમક્રિયારૂપ અક્ષરમયી
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર આરાધના દેવતા (તમારું રક્ષણ કરે, કે જે સુરસંપદાઓનું આકર્ષણ કરે છે, મુક્તિરૂપી લક્ષ્મીને વશવતી કરે છે, ચાર. ગતિમાં થનારી વિપદાઓનું ઉચ્ચાટન કરે છે, આત્માનાં. પાપ પ્રત્યે વિદ્વેષણ (શ્રેષ) કરે છે, દુર્ગતિ પ્રતિ ગમન કરવાનો પ્રયત્ન કરતા જીવોને અટકાવે છે અને જે મેહનું પણ સંમેહન કરે છે–મુંઝવે છે. - ઉપરની વિશેષતાઓના કારણે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર એ સર્વ મંત્રોમાં શિરમણભૂત મંત્ર છે અને એની સાધના બીજા સર્વ મંત્રની અપેક્ષાએ સરળ હોવાથી સર્વ કોઈને એકસરખી રીતે સુલભ છે. અધમાધમ જીવે પણ એ મહામંત્રના પવિત્ર અક્ષરે કાનમાં પડવા માત્રથી દુર્ગમ દુર્ગતિરૂપી ગહન ગર્તામાં પડતા ઉગરી ગયા છે. ફરમાં ક્રૂર તિર્યચે પણ એના શ્રવણ માત્રથી લઘુકર્મી બની ભવસમુદ્રને તરી જાય છે. આવી અદ્ભુત શક્તિ અને છતાં આટલું અદ્ભુત સારલ્ય બીજી કોઈ મંત્રમાં સંભવી. શકતું નથી અને તેથી જ્ઞાનીઓએ સ્વમુખે આ મંત્રરાજને મહિમા ગાય છે. એ મહિમાના મર્મને સૌ કોઈ સ્પષ્ટપણે સમજે અને તેના સાચા આરાધક બને, એ જ એક મહેચ્છા...
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સર્વદષ્ટિતા.
૧-મંત્રશાસ્ત્રની દષ્ટિએ નમસ્કાર મહામંત્રસ પાપ? રૂપી વિષને નાશ કરનાર છે. .
૨–ગશાસ્ત્રની દષ્ટિએ પદસ્થ ધ્યાન માટે એમાં પરસ્પર પવિત્ર પદેનું અવલંબન છે. . . .
૩–આગમાહિત્યની દષ્ટિએ સર્વશ્રતમાં અભ્યતા હેલે છે તથા ચૂલિકા સહિત તે મહાશ્રુતસ્કંધની ઉપમાને પ્રાપ્ત થયેલ છે.
૪–કર્મસાહિત્યની દષ્ટિએ એક એક અક્ષરની પ્રાપ્તિ. માટે અનંતાનંત કર્મસ્પર્ધકોને વિનાશ અપેક્ષિત છે તથા એક એક અક્ષરના ઉચ્ચારણથી પણ અનંત અનંતઃ કર્મરસાણુઓને વિગમ થાય છે. - પ–ઐહિક દૃષ્ટિએ આ જન્મની અંદર પ્રશસ્ત અર્થ, કામ અને આરોગ્યની પ્રાપ્તિ તથા તેના ગે ચિત્તની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થાય છે.
-પરલોકની દષ્ટિએ મુક્તિ તથા જ્યાં સુધી મુક્તિ. ન મળે ત્યાં સુધી ઉત્તમ દેવલોક અને ઉત્તમ મનુષ્યકુળની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. તેના પરિણામે જીવને થોડા જ કાળમાં બિધિ, સમાધિ અને સિદ્ધિ મળે છે.
૭-દ્રવ્યાનુયોગની દષ્ટિએ પહેલાં બે પદો પિતાના આત્માનું જ શુદ્ધ સ્વરૂપ છે અને પછીનાં ત્રણ પદો શુદ્ધ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર સ્વરૂપની સાધક અવસ્થાના શુદ્ધ પ્રતીકરૂપ છે. - ૮ચરણકરણનુગની દષ્ટિએ સાધુ અને શ્રાવકની સામાચારીના પાલનમાં મંગલ માટે અને વિદનનિવારણ માટે તેનું ઉચ્ચારણ વારંવાર આવશ્યક છે.
૯-ગણિતાનુયોગની દષ્ટિએ નવકારનાં પદોની નવની - સંખ્યા ગણિતશાસ્ત્રની દષ્ટિએ બીજી સંખ્યાઓ કરતાં -અખંડતા અને અભંગતાનું વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવે છે તથા નવની સંખ્યા નિત્ય અભિનવ ભાવની ઉત્પાદક થાય છે. - નવકારની આઠ સંપદાઓ અનત સંપદાઓને અપાવનાર - થાય છે તથા અણિમાદિ આઠ સિદ્ધિઓને સાધી આપે છે અને નવકારના અડસઠ અક્ષરે અડસઠ તીર્થોસ્વરૂપ બનીને તેનું ધ્યાન કરનારાના તારક બને છે. અનાનુપૂર્વિથી થતું શ્રી નવકારના પદનું પરાવર્તન ચિત્તસ્થિરતાનું અમેઘ કારણ બને છે.
૧૦-ધર્મકથાનુગની દષ્ટિએ શ્રી અરિહંતાદિ પાંચ પરમેષ્ટિઓનાં જીવનચરિત્રો અદ્ભુત કથાએાસ્વરૂપ છે, નમસ્કારનું આરાધન કરનાર જીની કથાઓ પણ આશ્ચર્યકારક ઉન્નતિને દર્શાવનારી છે તથા એ સર્વ કથાઓ - સાત્વિકાદિ રસોનું પોષણ કરાવનારી છે.
૧૧-ચતુર્વિધ શ્રીસંઘની દષ્ટિએ શ્રી નવકારમંત્ર સૌને એક સાંકળે સાંધનારો તથા બધાઓને સમાન દરજે પહોંચાડનાર છે.
૧૨-ચરાચર વિશ્વની દષ્ટિએ નવકારના આરાધકો સર્વ જેને અભય આપનારા નિવડે છે, સદાય સકળ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩.
મહામંત્રની સર્વદષ્ટિતા ] વિશ્વની એકસરખી સુખ–શાન્તિ ચાહે છે અને તે માટે શક્ય તેટલા બધા જ પ્રયત્નો કે કોઈ પણ જાતના બદલાની આશા કે ઈચછા વિના નિરંતર કર્યા કરે છે.
૧૩-વ્યક્તિગત ઉન્નતિની દષ્ટિએ કોઈ પણ જાતની બાહ્ય સાધન-સામગ્રીના અભાવે પણ સાધક કેવળ માનસિક બળથી સર્વોચ્ચ ઉન્નતિની ટોચે પહોંચી શકે છે.
૧૪–સમષ્ટિગત ઉન્નતિની દૃષ્ટિએ પરસ્પરને સમાન. આદર્શના પૂજક બનાવી, શ્રદ્ધા, સજજ્ઞાન તથા સચ્ચારત્રિના સત્પથે ટકી રહેવાનું ઉત્તમ બળ સમર્પે છે.
૧૫–અનિષ્ટનિવારણની દષ્ટિએ નવકારનું સ્મરણ અશુભ કર્મના વિપાકેદયને રોકી દે છે અને શુભ કર્મના વિપાકેદયને અનુકૂળ બને છે, તેથી નવકારના પ્રભાવે બધાં અનિટે ઈષ્ટરૂપે બદલાઈ જાય છે. જેમ કે-અટવી મહેલ, સમાન અને સર્પ ફૂલની માળા સમાન બને છે.
૧૬-ઈષ્ટસિદ્ધિની દષ્ટિએ નવકાર શારીરિક બળ,. માનસિક બુદ્ધિ, આર્થિક વૈભવ, રાજકીય સત્તા, ઐહિક સંપત્તિ તથા બીજા પણ અનેક પ્રકારના ઐશ્વર્ય, પ્રભાવ અને ઉન્નતિને આપનાર થાય છે, કારણ કે તે ચિત્તની મલિનતા અને દોષને દૂર કરીને નિર્મળતા અને ઉજજવળતાને પ્રગટાવી આપે છે. સર્વ ઉન્નતિનું બીજ ચિત્તની નિર્મળતા છે અને એ નિર્મળતા નવકારથી સહજ રીતે સિદ્ધ થાય છે..
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચપરમેષ્ઠિ નમક્રિયાનો પ્રભાવ
પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર એ સર્વ પાપોને પ્રણાશ કરનાર તથા સર્વ મંગલેનું મૂળ છે, એમ સાક્ષાત્ શ્રી નમસ્કારસૂત્રમાં જ ફરમાવ્યું છે. તેનો વિસ્તારથી મહિમા બતાવવા માટે શાસ્ત્રોમાંથી ઉદ્ધત કરીને નાના પ્રકરણ રૂપે રચેલાં કેટલાંક પ્રકરણે આજે પણ મળી આવે છે. તેમાંથી બે પ્રકરણો–એક સંક્ષેપથી ફળને બતાવનાર તથા બીજુ વિસ્તારથી ફળને બતાનાર છે અને તે મૂળ પ્રાકૃત ઉપરથી સરળ ગુજરાતીમાં અનુવાદરૂપે બહાર પણ પડેલાં છે.
શાસ્ત્રકારોએ સંકલેશ વખતે, કષ્ટ વખતે તથા ચિત્તની અરતિ અને અસમાધિ વખતે વારંવાર નવકારને -યાદ કરવાનું ફરમાવ્યું છે.
અસમાધિઓને અને અશાન્તિએને અદશ્ય કરવાને સિદ્ધ, શીવ્ર અને અમેઘ ઉપાય જ્ઞાનીઓએ શ્રી નવકારમંત્ર, તેનાં પદો અને તેના પ્રત્યેક અક્ષરના અવલંબનને બતાવ્યો છે. વિધિપૂર્વક તેનો આશ્રય લેનારને શ્રી નવકારમંત્ર અપૂર્વ શાન્તિ આપે છે, અનન્ત કર્મોને નાશ કરાવે છે, તેમજ સદ્ધર્મ અને તેના પરિણામે મળતાં અનંત સુખને ભાગી બનાવે છે. જેમ બીજમાંથી અંકુર, અંકુરમાંથી વૃક્ષ અને વૃક્ષમાંથી પત્ર, પુષ્પ અને ફળ સ્વાભાવિક રીતે જ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારરૂપી ભાવબીજમાંથી કાળક્રમે સદ્ધર્મની ચિંતારૂપી અંકુરાની,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમક્ષિાનો પ્રભાવ] સદ્ધર્મશ્રવણ અને અનુષ્ઠાનાદિરૂપ વૃક્ષની અને તેની શાખાપ્રશાખાઓની તથા સુદેવ–મનુનાં સુખરૂપી પત્રાની અને કુસુમની તેમજ સિદ્ધિગતિનાં અક્ષય સુખરૂપી સદા અમ્યાન અને પરિપકવ મોક્ષફળની પ્રાપ્તિ સ્વયમેવ થાય છે.
શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર એ ભાવધર્મનું બીજ છે અને ભાવધર્મની સિદ્ધિથી પ્રાપ્ત થનારાં સ્વર્ગ અને અપવર્ગનાં સુખનું પણ બીજ છે. જેનાથી સ્વર્ગાપર્ગનાં દુર્લભ સુખ પણ સુલભ અને સહજ બને, તે નમસ્કારથી અન્ય સુખની પ્રાપ્તિ કે સાધારણ દુઃખેથી નિવૃત્તિ શક્ય ન બને એ કલપના જ અયોગ્ય છે. સુખ મેળવવાના કે દુઃખ દૂર કરવાના અથ એવા આત્માઓએ નવકાર જેવી વિના મૂલ્ય મળેલી કે મળી શકે એવી અસાધારણ ચીજથી અત્યંત દૂર ન રહેવું જોઈએ.
નવકાર એ પરમ મંત્ર છે, એટલું જ નહિ પણ પરમ શાસ્ત્ર છે; પરમ શાસ્ત્ર છે એટલું જ નહિ પણ સર્વ શાસ્ત્રોમાં શિરોમણીભૂત મહાશાસ્ત્ર છે. શામાં એને મહામૃતસ્કંધ નામથી સંબોધેલો છે. લોકમાં રહેલા પંચાસ્તિકાયની જેમ નવકારને શાશ્વત અને સજહસિદ્ધ તરીકે ફરમાવેલ છે. એનો મહિમા અભૂતપૂર્વ છે. પ્રત્યેક પુણ્યવાન આત્મા તે મહિમાવંત વસ્તુની આરાધનામાં રસ લેતા થાય અને પ્રત્યેક દુઃખના પ્રતિકાર માટે શાસ્ત્રોક્ત વિધિ મુજબ જીવનમાં તેને સ્થાન આપતો થઈ જાય, એ અતિ આવશ્યક છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અચિંત્ય કાર્યશક્તિ
માનવજીવનમાં નમસ્કારનું સ્થાન ઘણું ઉંચું છે. મનુષ્યહુદયની કોમળતા, ગુણગ્રાહકતા અને ભાવુક્તાનો તે પરિચાયક છે. પિતાથી શ્રેષ્ઠ અને પવિત્ર એવા મહાન આત્માઓને ભક્તિભાવથી ગદ્ગદિત થઈને નમસ્કાર કરે, એ માનવ માત્રને સહજ ધર્મ છે. એથી અહંતાને નાશ થાય છે અને યોગ્યના ચરણોમાં પોતાની જાતને સમર્પણ કર્યાનો આત્મસંતોષ અનુભવાય છે.
નમસ્કાર એ નમ્રતા અને ગુણગ્રાહકતાનું એક વિશુદ્ધ પ્રતીક છે. નમસ્કાર વડે ઉત્તમ આત્માઓથી પોતાની હીનતા અને તેઓની ઉચ્ચતાનો એકરાર થાય છે, એટલું જ નહિ પણ આ એકરાર પિતામાં ઉત્તમ ગુણોને આધાયક હેવાથી માનવ માત્રને પરમ ધર્મ બની જાય છે. વિશુદ્ધ નમસ્કાર વડે ઉપાસકના આત્મામાં ઉપાસ્ય પ્રત્યે ભક્તિનું એવું સામ્રાજ્ય સ્થપાય છે કે આ ભક્તિભાવ સત્સંસ્કારને ગ્રહણ કરવા માટેનું એક સરળ અને સરસ સાધન થઈ પડે છે..
પિતાનાથી અધિક વિકસિત આત્માઓને જોઈને અગર સાંભળીને ભક્તિભાવથી દ્રવિત થવું અને તેઓ પ્રત્યે ભક્તિભાવ સહિત બહુમાન અને સન્માન પ્રદર્શિત કરવાં, એ પ્રમાદભાવનાનું એક સ્વરૂપ છે. પ્રમોદભાવના વડે હૃદય વિશાળ, ઉદાર અને ઉદાત્ત બને છે અને આ ભાવનાના અભ્યાસથી ગુણની પ્રાપ્તિ સુલભ થાય છે,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની અચિંત્ય શક્તિ
૧૭ એટલું જ નહિ પણ હૃદયમાં રહેલા ઈર્ષ્યા, અસૂયા આદિ - દોષ બળીને ખાક થઈ જાય છે.
મહાન આત્માઓને નમસ્કાર કરવા માત્રથી આવું મેટું ફળ મળે, એ વાત આજના તર્ક પ્રધાન યુગમાં સુસંગત કેવી રીતે કરવી ?–એ પ્રશ્ન છે જેમ સહજ છે, તેમ તેને ઉત્તર પણ તેટલો જ સરળ છે.
સ્થૂલ જગતમાં હાથ–પગ હલાવવા વગેરેને જ કિયા મનાય છે, જ્યારે આંતર જગતમાં તેમ નથી. આંતર જગતમાં કિયાની રીત જુદી છે. સૂર્યનો ઉદય થતાંથી સાથે જ ચોરો પલાયન થઈ જાય છે, તેમાં સૂર્યને કાંઈ કરવું પડતું નથી. સૂર્યના નિમિત્ત માત્રથી તે ક્રિયા આપોઆપ થઈ જાય છે. એ જ રીતે કમળને વિકસાવવા માટે સૂર્યને કમળની પાસે જવું પડતું નથી. ગગનમંડળમાં સૂર્યને ઉદય થતાંની સાથે જ કમળ સ્વયમેવ ખીલી ઉઠે છે. પરમેષ્ટિ નમસ્કારમાં આ જ નિયમ લાગુ પડે છે. પાપરૂપી ચેરેને ભગાડવા માટે અને ભવ્યાત્માઓના હૃદયરૂપી કમલેને વિકસાવવા માટે પરમેષ્ટિએ માત્ર આલંબનરૂપ-નિમિત્ત છે. તેઓના નિમિત્ત માત્રથી તે કાર્ય આપોઆપ થઈ જાય છે. નમસ્કાર વડે સાધક જે પરમેશ્ચ આલંબનનો સંપર્ક સાધે છે, તે આલંબનો સૂર્યની જેમ નિમિત્ત બનીને સાધકના આત્માની વિશુદ્ધિ કરે છે અને અશુદ્ધિને દૂર હઠાવી દે છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
: જૈન ધર્મમાં શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારને ઘણું ઊંચું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે, કારણ કે-તે બધી ધર્મક્રિયાએમાં કેન્દ્રસ્થાને છે. તેને સર્વ શાસ્ત્રોનું નવનીત માન્યું છે. તેને સર્વ ધર્મભાવનાઓનો મૂળ સ્ત્રોત કહ્યો છે. એમાં આલંબન તરીકે સર્વ દેશના અને સર્વ કાળના સર્વશ્રેષ્ઠ મહાપુરુષોને સંગ્રહ કરી લેવામાં આવ્યો છે. તે સર્વનું પરમેશ્ચ આલંબન પામીને સાધકનો આત્મા પાપવાસનાથી રહિત અને ધર્મવાસનાથી યુક્ત બની જાય છે. તે કારણે સર્વ મંગલેમાં તેને પહેલું મંગલ માન્યું છે. સર્વ મંગલેમાં તેને રાજાનું સ્થાન છે, જ્યારે બીજાં બધાં મંગલે તેના સેવકોનું કામ કરે છે.
જૈન મતમાં બાહ્ય મંગલ એ સર્વથા અને સર્વદા મંગલ નથી. દહીં એ મંગલ છે, પણ જવરવાળાને અમંગલ છે. અક્ષત એ મંગલ છે, પણ ઉડીને આંખમાં પડે તો અપમંગલ બને છે. પરમેષ્ટિ નમસ્કાર એ મહામંગલ છે અને તેને સંબંધ આંતર જગતની સાથે છે. યથાયોગ્ય ઉપયોગ કરવા છતાં ઈતર મંગલે વિફળ બને છે, જ્યારે આમાં એમ બનતું નથી તેથી એકાન્તિક મંગલ છે. ઈતર મંગલનાં ફળનો નાશ થાય છે અને આનાં ફળને નાશ થતો નથી, તેથી તે આત્યંતિક મંગલ છે. જ્યારે જ્યારે તેનો આશ્રય લેવામાં આવે, ત્યારે ત્યારે તે અવશ્ય ફળદાયી બને છે. તે શુભ ભાવરૂપ છે તેથી અશુભ ભાવોનો નાશ કરે છે અને અધિક અધિક મંગલમય ભાવને જગાડે છે. મનુષ્યને
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામ’ત્રની અચિત્ય શક્તિ
૧૯
આત્મા એક દૃષ્ટિએ ભાવમય હાવાથી પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર વડે તે શુભ અને મંગલ ભાવમય અને છે, અશુભ અને અમ'ગલ ભાવેાને જીતી જાય છે અને પરિણામે સાધક સઢાને માટે સુખ તથા સદૃગતિને ભાગી બને છે.
કહે:::: શ્રી નવકાર મહામત્ર અપૂર્વ ચિંતામણિ છે, અપવૃક્ષ છે, પરમ મંત્ર છે અને પદ્મ અમૃત સમાન છે, અર્થાત્ અમરણ – માક્ષના પરમ હેતુ છે.
એક
NNNA XL: AINIA ૭૭.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની વ્યાપકતા
જગતમાં, મુખ્યત્વે ત્રણ પ્રકારના માનવીએ જોવામાં આવે છે. શાસ્ત્રાનુસારી, તનુસારી અને ભાવનાનુસારી. પહેલા વગ આજ્ઞાપ્રધાન મનેવૃત્તિવાળા હાય છે, બીજો વ યુક્તિપ્રધાન મનેાવૃત્તિવાળા હાય છે અને ત્રીજો વ આજ્ઞાથી અને યુક્તિથી નિરપેક્ષ કેવળ ભાવ અને લાગણીપ્રધાન મને વૃત્તિવાળા હાય છે. એ ત્રણેય પ્રકારના (વ વાળા) મનુષ્યેાને શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની વ્યાપકતા અને શ્રેષ્ઠતા પ્રતિબેાષિત કરવા માટે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ અથાગ પ્રયત્ન કર્યો છે. ૧. શાસ્ત્રાનુસારી વ –
શાસ્ત્રાનુસારી વ આજ્ઞાપ્રધાન મને વૃત્તિવાળા હાય છે.આજ્ઞા એટલે આપ્તવચન. શ્રી જૈનશાસનમાં આપ્ત તરીકે વીતરાગ અને સનની ગણના છે, કે જેઆ રાગાદિ દેષાથી સથા રહિત છે અને એ જ કારણે જેએ સજ્ઞ-સદશી થએલા છે. તેઓનું વચન એ જ આજ્ઞા છે. એવી આજ્ઞાને અનુસરવાની વૃત્તિ શિષ્ટ પુરુષામાં સ્વાભાવિક જ હાય છે.
શાસ્ત્રાનુસારી–આજ્ઞાપ્રધાન આત્માઓને શ્રી નમસ્કાર મહામ'ત્રની સશાસ્રવ્યાપકતા અને સર્વ શ્રુતઅભ્યંતરતા સમજવા માટે શ્રી તીર્થંકરદેવા વડે પ્રકાશિત અને શ્રી અણુધરદેવે વડે ગુમ્મિત શ્રી આવશ્યકસૂત્રની સૂરિપુરંદર શ્રી
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની વ્યાપકતા
૧૬.
હરિભદ્રસૂરિ વિરચિત ટીકા(પૃ૦૩૭૬)માં ક્રમાવ્યું છે કેतत्र सूत्रं सूत्रानुगमे सत्युच्चारणीअं, तच्च पञ्चनमस्कारपूर्वक, तस्याऽशेषश्रुतस्कन्धाऽन्तर्गतत्वात् ।
અથ –અહી સૂત્ર એટલે સામાયિકસૂત્ર, તેના અનુગમ એટલે વ્યાખ્યાન સમયે સૂત્ર ઉચ્ચારવું જોઈએ અને તે . ઉચ્ચાર શ્રી પ`ચનમસ્કારપૂર્વક કરવે। જોઈ એ, કારણ કે— પચનમસ્કાર સશ્રુતસ્કંધની અતગત રહેલે છે. શ્રી આવશ્યકનિયુક્તિ
સામાયિકસૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરવાનુ` વિધાન હેાવાથી શ્રી પરમેષ્ઠિ નમસ્કારમંત્રનુ' ઉચ્ચારણ કરવુ' જોઇએ. તે કારણે સામાયિકસૂત્રનુ વ્યાખ્યાન કરવા પહેલાં શ્રી પચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારનું વ્યાખ્યાન કરવુ જોઇએ. એ વાતને વિશેષ સ્પષ્ટ કરતાં ટીકાકારમહિર્ષ ફરમાવે છે કે
अतोऽसावेव सूत्रादौ व्याख्येयः, सर्वसूत्रादित्वात्, सर्वसम्मतसूत्रादिवत्, सूत्रादित्वं चाऽस्य सूत्रादौ व्याख्यायमानत्वात् निर्युक्तिकृतोपन्यस्तत्वाच्च ।
જ
અથ –એ કારણે સૂત્રની આદિમાં શ્રી પ’ચનમસ્કારની વ્યાખ્યા કરવી જોઈએ, કારણ કે–તે સ સૂત્રની આદિમાં છે. ‘ જે સર્વ સૂત્રની આદિમાં હાય તેની વ્યાખ્યા સૌ પહેલાં કરવી જોઈએ.’–એ વાત સ શિષ્ટોને સંમત છે. શ્રી પ`ચનમસ્કારની આદિસૂત્રતા એ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે નિયુÖક્તિકાર ભગવાને સૌ પ્રથમ તેને ઉપન્યાસ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર કર્યો છે અને વ્યાખ્યા પણ સૌ પ્રથમ તેની કરી છે.
આ રીતે નિયુક્તિકાર શ્રુતકેવલી ભગવંત શ્રી ભદ્રબાહસ્વામિજીના પ્રામાણ્યથી ટીકાકારમહર્ષિ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી પણ શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારને સર્વ શ્રતની અત્યંતર એટલે સર્વ શાસ્ત્રમાં વ્યાપક તરીકે પ્રતિપાદન કરે છે અને સર્વ પ્રથમ તેનું ઉચ્ચારણ અને તેની જ વ્યાખ્યા કરવી જોઈએ, એમ કહીને શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારની સર્વશ્રત શ્રેષ્ઠતા જાહેર કરે છે. શ્રી આવશ્યકસૂત્રના કર્તા- શ્રી આવશ્યકસૂત્રના કર્તા અર્થથી શ્રી અરિહંતદેવે છે અને સૂત્રથી શ્રી ગણધરભગવંતો છે. શ્રી આવશ્યકનિર્યુક્તિના કર્તા ચૌદપૂર્વધર શતકેવલી ભગવંત શ્રી ભદ્રબાહસ્વામિજી છે તથા મૂલસૂત્ર અને તેની નિયુક્તિ ઉપર ટીકાના રચનારા ચૌદસોચુમ્માલીસ ગ્રન્થના પ્રણેતા, સમર્થ શાસ્ત્રકાર શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી છે. તેઓશ્રી ફરમાવે છે કે–સૂત્રનું વ્યાખ્યાન કરવા પહેલાં સૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરવું જોઈએ. આ સૂત્રનું ઉચ્ચારણ શ્રી પંચનમસ્કારપૂર્વક કરવું જોઈએ, કારણ કે-શ્રી પંચનમસ્કાર એ સર્વ શ્રતની અત્યંતર રહેલ છે. સર્વ શ્રતની અત્યંતર એટલે સર્વ સિદ્ધાન્તમાં વ્યાપક. શ્રી જિનાગમનું કોઈ પણ સૂત્ર કે કોઈ પણ શાસ્ત્ર શ્રી પંચનમસ્કાર રહિત છે જ નહિ. શ્રી પંચનમસ્કાર એ સર્વ શ્રત અને સર્વ શાસ્ત્રની અત્યંતર રહેલે જ છે. પછી
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની વ્યાપકતા
૨૩
~
તે સ્પષ્ટપણે ઉલ્લેખિત કરાયેલ હોય કે ન હોય. સ્પષ્ટપણે જે ઉલ્લેખ કરાએલ ન હોય તો પણ તે ત્યાં રહેલે જ છે એમ સમજવું જોઈએ, કારણ કે-શ્રી પંચનમસ્કારના ઉચ્ચારણ વિના કઈ પણ શાસ્ત્રનું અધ્યયન કે અધ્યાપન શ્રી જૈનશાસનમાં વિહિત નથી. આદિમંગળતા
શ્રી પંચનમસ્કારની સર્વશ્રત અત્યંતરતા અને આદિમંગળતાને શાસ્ત્રકારોનાં વસ્ત્રનથી જાણીને, તેની આચરણા શ્રી નિર્યુક્તિકાર ભગવંતથી માંડીને આજ પર્યંતના સઘળા શ્રતધરોએ માન્ય રાખેલી છે અને આજે પણ કઈ પણ સૂત્ર, વ્યાખ્યાન કે પ્રવચનના પ્રારંભમાં સૌ પ્રથમ શ્રી પંચનમસ્કારને સ્મરવામાં આવે છે તથા સર્વ પ્રકારની શુભ ક્રિયાઓનાં પ્રારંભમાં આદિમંગળ તરીકે તેને જ ગણવામાં આવે છે. ૨. તકનુસારી વર્ગ
શાસ્ત્રાનુસારી વર્ગ પછી બીજે નંબર તકનુસારી વર્ગને આવે છે. શાસ્ત્રાનુસારી વર્ગ જેમ આજ્ઞાપ્રધાન હોય છે, તેમ તકનુસારી વર્ગ યુક્તિપ્રધાન હોય છે. લેકમાં રાજાના વચનની જેમ લોકોત્તર પુરુષમાં શ્રી તીર્થકર–ગણધરોનું વચન કોઈના તરફથી યુક્તિની અપેક્ષા રાખતું નથી. રાજાની આજ્ઞા તે આજ્ઞા જ છે. તેની સામે બુદ્ધિ કે યુક્તિની વાતો ટકતી નથી. શ્રી તીર્થકર–ગણધરોનાં વચનની સામે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪.
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર પણુ યુક્તિ અકિંચિકર અને બુદ્ધિ નિર્બળ છે. અતીન્દ્રિય જ્ઞાનથી જેએલા પદાર્થો છત્મસ્થ બુદ્ધિથી કદી ખંડિત થઈ શકતા નથી. શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારની સર્વ શ્રતઅત્યંતરતા અને સર્વ કૃતવ્યાપકતા આપ્તવચનથી સિદ્ધ છે. તેને યુક્તિ કે દલીલના આધારની લેશ માત્ર અપેક્ષા નથી. તેમ છતાં આપ્તવચનની મહત્તા હજુ જેઓના ખ્યાલમાં આવી નથી, તેવા બુદ્ધિજીવી વર્ગના પણ અનુગ્રહ અર્થે શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારની શ્રેષ્ઠતા તથા સર્વધર્મ વ્યાપકતા સિદ્ધ કરવા માટે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ પ્રતિપાદન (પ્રયત્ન) કરવામાં કચાશ રાખી નથી. ધર્મબીજનું વપન* " આચાર્ય ભગવંત શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી શ્રી લલિતવિસ્તરા નામની ચૈત્યવંદનસૂત્રની વૃત્તિ(પૃ. ૮)માં ફરમાવે છે કે-“ધર્મતિ મૂભૂત વંના' અર્થાત્ ધર્મપ્રાપ્તિનું મૂલભૂત કારણું વન્દના, અપરામ નમસ્કાર છે. કહ્યું છે કે
विधिनोप्ताद्यथा बीजादकुराधुदयः क्रमात् । फलसिद्धिस्तथा धर्म बीजादपि विदुर्बु धाः ।।
અર્થ –વિધિપૂર્વક વાવેલા બીજથી જેમ અંકુરાદિનો ઉદય થાય છે, તેમ વિધિપૂર્વક વાવેલા ધર્મબીજથી પણ ક્રમ કરીને મોક્ષરૂપી ફળની સિદ્ધિ થાય છે, એમ પંડિતપુરુષ ફરમાવે છે.
સપુરુષોની પ્રશંસાદિ કરવાં એ ધર્મ બીજેનું વપન
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
મહામંત્રની વ્યાપકતા છે, ધર્મચિન્તાદિ તેના અકુરાઓ છે અને નિર્વાણની પ્રાપ્તિ તેનું ફળ છે. આ પ્રશંસા એટલે વર્ણવાદ અને આદિ શબ્દથી તેઓ પ્રત્યે કુશલ ચિત્ત, ઉચિત કૃત્યકરણ વગેરે સમજવું. સપુરુષ પ્રત્યે મન વડે કુશળ ચિત્ત ધારણ કરવું, કાયા વડે તેઓનું ઉચિત કૃત્ય કરવું અને વાણી વડે તેઓની પ્રશંસા
સ્તુતિ ઈત્યાદિ કરવું, તે હદયરૂપી ભૂમિકામાં ધર્મ બીજનું વપન કરવાની શુભ ક્રિયા છે. ધર્મચિન્તાદિ તેના અંકુરા છે. તેમાં ધર્મની ચિત્તા અને આદિ શબ્દથી ધર્મની ઈચ્છા, ધર્મને અભિલાષ, ધર્મની અભિરુચિ ઈત્યાદિ ધર્મ બીજના અંકુરાએ જાણવા. ધર્મની ચિન્તા પછી ધર્મનું શ્રવણ થાય છે, ધર્મનું શ્રવણ થયા પછી ધર્મનું અનુષ્ઠાન થાય છે. તેના ફળરૂપે દેવ અને મનુષ્યની સંપદાઓ મળે છે અને પરિણામે નિર્વાણ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. એ બધાં ધર્મ બીજમાંથી કમશઃ ઉત્પન્ન થનારાં અંકુર, કાડ, નાલ, પુષ્પ અને ફળસ્વરૂપ છે.
બીજાંકુર ન્યાય
શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર એ બીજરૂપ બનીને કાળના પરિપાકથી નિર્વાણરૂપી ફળનો હેતુ થાય છે, તેથી તેની જિજ્ઞાસા એટલે વસ્તુને સત્ય સ્વરૂપે જાણવાની ઈચ્છા, એ પણ પરમ મહોદયને સૂચવનારી છે. સાચી જિજ્ઞાસા થયા પછી સદ્ગુરુનો રોગ થાય છે, સદ્ગુરુના વેગે શ્રી પરમેષ્ટિ નમસ્કાર સ્વરૂપને બેધ તથા તેમાં સ્થય ઉત્પન્ન થાય
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર છે, એ ઐયના ગે શાસ્ત્રોક્ત વિધિ મુજબ ક્રિયા થાય છે અને એ કિયાના પ્રતાપે કમલ ઘટે છે. પરિણામે નિર્વાણસુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. શ્રી પરમેષ્ઠિનમસ્કાર શાસ્ત્રોમાં ચિન્તામણિથી અને કલ્પવૃક્ષથી પણ અધિક ફળદાયી કહ્યો. છે, તે વચન આ અપેક્ષાએ ચરિતાર્થ થાય છે. સૂર્ય–ખદ્યોત દુષ્ટાત
તકનુસારી પ્રત્યે જેમ બીજાંકુર ન્યાયથી નવકારની સર્વધર્મવ્યાપકતા સિદ્ધ થાય છે, તેમ સૂર્ય-ખદ્યોતના દષ્ટાન્તથી પણ શાસ્ત્રકારભગવંત શ્રી નવકારની શ્રેષ્ઠતા સિદ્ધ કરી બતાવે છે. આચાર્ય ભગવંત શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મેગદષ્ટિસમુચ્ચય નામક ગ્રન્થરત્નમાં ફરમાવે છે કે
ताविकः पक्षपातश्च, भावशून्या च या क्रिया। अनयोरन्तरं ज्ञेयं, भानुखद्योतयोरिव ॥१॥
અર્થ—તાવિક પક્ષપાત અને ભાવશૂન્ય ક્રિયા, એ બે વચ્ચે સૂર્ય અને ખજુઆ જેટલું અંતર સમજવું.
અહીં પક્ષપાત એટલે શુભેચ્છા, અંતરંગ આદર અને પરમાર્થ રાગ. નમસ્કાર એ પરમેષ્ટિઓ પ્રત્યે અને તેઓના ગુણે પ્રત્યે પરમાર્થ રાગને સૂચવે છે તથા અંતરંગ આદરને બતાવે છે. લેકમાં જેમ ભાવ વિનાનું ભજન લખ્યું છે, તેમ લેકોત્તરમાં ભાવ વિનાની ભક્તિ વધ્યા છે. પરમેષ્ટિએ પ્રત્યેના ભાવ વિના અને અંતરંગ આદર વિના તેઓની
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની વ્યાપકતા
૨૭:
આજ્ઞાનું પાલન પણ તેવુ' જ છે. નમસ્કાર એ હૃદયના ભાવના ઉત્પાદક છે, હૃદયના ભાવના પૂરક છે અથવા હૃદયના ભાવને સૂચક છે. એ કારણે તેને બુદ્ધિમાન પુરુષાએ સર્વ પ્રથમ સ્થાન આપેલું છે.
૩. લાગણીપ્રધાન વર્ગ–
આજ્ઞાપ્રધાન અને યુક્તિપ્રધાન વર્ગ ઉપરાન્ત એક મેાટા વર્ગ એવા છે, કે જે કેવળ લાગણીપ્રધાન હેાય છે. શાસ્ત્રોનાં વચને કરતાં કે તે વચનાને સિદ્ધ કરનારી યુક્તિએ કરતાં પણ આ વતુ' દૃષ્ટાન્તા, કથાનકા કે ચરિત્રા વધારે આકષ ણ કરે છે. આ વને શાસ્ત્રવચન કે હેતુયુક્તિની બહુ ઉપેક્ષા હેાતી નથી. જે ક્રિયા વડે જે લેાકેાને ફાયદા થયા હાય, તેનાં કથાનકા કે ચરિત્રા સાંભળીને તે વર્ગ તેના તરફ દેારાય છે. એવા વર્ગ પ્રમાણમાં હ ંમેશાં મેાટે હાય છે. તે વગ લાગણીપ્રધાન હાય છે. ઘણી વખતે બુદ્ધિજીવી વર્ગમાં જે લાગણી જેવામાં આવતી નથી, તે લાગણી એ વમાં જોવામાં આવે છે. લાગણીપ્રધાનતાના ખળે જ તે વગ ધર્મ પ્રત્યે આકષ ણવાળા રહે છે. આવા વને નમસ્કારની વ્યાપકતા સમજાવવા માટે શાસ્ત્રકાર ભગવતાએ પુષ્કળ દૃષ્ટાન્તા, કથાનકા અને ચરિત્રા કહેલાં છે.
થાનુયાગના પ્રભાવ
નવકારના પ્રભાવે સર્પ ધરણેન્દ્ર બને છે અને સમળી રાજકુમારી તરીકે જન્મે છે. અરણ્યના ભિન્ન રાજા અને
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
છે અને તેની સ્ત્રી ભિæડી રાજરાણી તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે. પશુઓને ચારનાર ગેાવાલના બાળક પરમ શીલસ પન્ન સુદર્શન શેઠ થાય છે અને ભય...કર કાઢ રાગથી વ્યાપ્ત કાયાવાળા શ્રીપાળકુમાર પરમ રૂપ અને લાવણ્યના ભંડાર અને છે. નવકારના પ્રભાવે ધેાર વિપત્તિ વચ્ચે રહેલા જુગારીએ પણ પ્રાણાન્ત આપત્તિમાંથી ઉગરી ગયા છે. સુશીલ અને સમ્યગ્દષ્ટિ મહાસતીએને પણ જ્યારે પતિ આદિ તરફથી પ્રાણાન્ત આપત્તિએ આવી છે, ત્યારે એક નવકાર વડે જ તેઓનુ` રક્ષણ થયું છે. નવકારના પ્રભાવે સ્મશાનમાં રહેલુ શખ સુવર્ણ પુરુષ બની જાય છે તથા અંધકારમાં રહેલા સર્પ દિવ્ય સુગંધયુક્ત પુષ્પની માળા બની જાય છે.
·
આ દૃષ્ટાન્તા કેારા બુદ્ધિજીવી વર્ગ ઉપર કદાચ એછી અસર નિપજાવતાં હાય, તે પણ લાગણીપ્રધાન વિશાળ જનતા ઉપર તેને જબ્બર પ્રભાવ વિસ્તરે છે. જૈન કુળમાં ઉત્પન્ન થએલા આમવર્ગ ઉપર શ્રી નવકારમ`ત્રના પ્રભાવ આજે પણ પેાતાની પ્રબળ અસર ઉપજાવી રહ્યો છે. તેની પાછળ આ ચરિત્રા અને કથાનકાની ઘણી મેટી અસર છે. બુદ્ધિજીવી વર્ગ ઉપર જે આની અસર ન પડતી હોય, તે તેનું કારણ કેવળ તેમની બુદ્ધિજીવિતા નથી પણ કંઈક અંશે લાગણીશૂન્યતા પણ છે એમ માનવું જોઈએ; કારણ કે–બુદ્ધિજીવી વર્ગની અંદર અગ્રેસર એવા સ` પૂર્વમહાપુરુષ। ઉપર આ નવકારના પ્રભાવ પડચો છે અને તેના
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની વ્યાપતા પ્રભાવને વર્ણવનારાં ચરિત્રએ તેમના જીવનને નવકારથી ભાવિત કરવા માટે મોટી સહાય પણ કરી છે. સાચી બુદ્ધિ અને તેનું ફળ| લાગણીશન્ય બુદ્ધિમત્તા બાહ્ય દૃષ્ટિએ ગમે તેટલી, આકર્ષક જણાતી હોય, તો પણ આંતર દ્રષ્ટિએ તેનું કશું મૂલ્ય નથી. આજ્ઞા અને યુક્તિથી સિદ્ધ એવા પણ શ્રી. પરમેષ્ટિ નમસ્કારના ફળને વર્ણવતાં ચરિત્ર અને કથાનકની. અસર જેઓના અંતઃકરણ ઉપર નિપજતી નથી, તેઓની બુદ્ધિ તેમને કેવળ ભારરૂપ બને છે. બુદ્ધિનું ફળ જે ભાવ અને ભાવનું ફળ જે મેક્ષ, તેનાથી તેઓ સદા વંચિત રહે છે. સાચી બુદ્ધિ તે છે, કે જે વસ્તુ પ્રત્યે, સવસ્તુને સિદ્ધ કરનારી યુક્તિ પ્રત્યે અને સવસ્તુને પ્રભાવ વર્ણવનાર ચરિત્ર, કથાનક કે દષ્ટાન્ત પ્રત્યે સભાવને પેદા કરે, તેમજ વસ્તુને એાળખવા માટે સર્વ બાજુઓનું એકસરખું મૂલ્યાંકન કરી શકે. | શ્રી નવકારનો પ્રભાવ અધમમાં અધમ મનુષ્યો અને કેર કરમાં તિર્યંચ ઉપર પણ પડ્યો છે. તે સંબંધી જેમ ભિ અને મહિષીપાલ વગેરેમનુષ્યનાં દષ્ટાતો છે, તેમ સર્ષ અને સમળી ઈત્યાદિ તિયાનાં ઉદાહરણ પણ છે. ચેરી અને જારી કે દુત અને શિકાર જેવા મહા વ્યસનોને સેવનારા પણ નવકારના પ્રભાવથી ભવસમુદ્રને તરી ગયા છે.
એ રીતે શાસ્ત્રવચન, તર્કબુદ્ધિ અને સ્વાનુભવ સંવેદનથી સિદ્ધ શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારને પ્રભાવ સર્વ કાળ અને સર્વ લાકમાં સર્વવિવેકી આત્માઓનાં અંતઃકરણ ઉપર વિજયવંત છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મનુષ્યના સ્વભાવસિદ્ધ ધર્મ
પાતાથી મહાન, પવિત્ર અને નિળ આત્માઓને નમસ્કાર કરવાની પ્રથા માનવસૃષ્ટિમાં નવી નથી, કિન્તુ અનાદિકાળથી ચાલી આવેલી છે. મહાપુરુષેાના પવિત્ર વ્યક્તિત્વનું આકષ ણુ જ કેાઈ એવુ હાય છે કે-ભક્તિશીલ વ્યક્તિ આપે આપ તેઓના ચરણકમળેામાં ઝકી પડે છે, નમસ્કારના રૂપમાં સર્વસ્વ સમર્પણ કરવા તૈયાર થઈ જાય છે અને આમૈાન્નતિની સાધના માટે ઉત્કૃતિ સાધકના હૃદયમાં આત્મનિષ્ઠ મહાપુરુષા પ્રત્યે ભક્તિ અને સમર્પણના ભાવ સ્વયમેવ જાગ્રત થઈ જાય છે. જ્યાં સુધી ઇષ્ટતમને નમસ્કાર કરી ન લે, ત્યાં સુધી તેના આંતર્મનને શાન્તિ થતી નથી. આરાઘ્યતમ આત્માઓને નમતાંની સાથે આરાધક આત્માના અંતરાત્મામાં ક્રિષ્ય શાન્તિ પથરાઈ જાય છે અને સ’સારના તાકાનેથી ક્ષુબ્ધ થયેલું. અંતઃકરણનમનીયને નમવાથી સ્વસ્થ અને હલકુ બને છે. આથી એ નક્કી થાય છે કેઉત્તમ આત્માએને નમસ્કાર કરવા એ કેવળ ધાર્મિક રિવાજ કે ઔપચારિક સભ્યતા જ નથી, કિન્તુ મનુષ્યપ્રકૃતિની ભીતરમાં રહેલા એક ઉત્તમ સ્વભાવસિદ્ધ સહજ ધમ છે.
શ્રી જિનાગમેમાં પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને મહાશ્રુતસ્કંધ તરીકે વધુ વેલા છે અને પ્રત્યેક શાસ્ત્રની આદિમાં તેને સ્થાન
1
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનુષ્યને સ્વભાવસિદ્ધ ધમ
૩૧
આપેલું છે, તેથી તે સમસ્ત શ્રુતસ્કંધની અભ્યન્તર રહેલા છે. જ્યાં જ્યાં શાસ્ત્રોનાં નામેાની યાદી આપેલી છે, ત્યાં ત્યાં ખીજા શાસ્ત્રોની સાથે નમસ્કારની સ્વતંત્ર ગણના કરી નથી. તે એમ જણાવવા માટે કે-નમસ્કાર એ સર્વ શ્રુતસ્કંધાની અંદર વ્યાપીને રહેલા છે. શ્રી ભગવતીસૂત્રની ટીકામાં આચાર્ય શ્રીમદ્ અભયદેવસૂરીશ્વરજી ફરમાવે છે કે
अत एवायं समस्तश्रुतस्कन्धानामादावुपादीयते, अंत एव चायं तेषामभ्यन्तरतयाऽभिधीयते, यदाह - 'सो सव्वसुयक्खंधऽब्भंतर भूओ त्ति, (पृष्ठ २)
અથ“ એ જ કારણે આ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર સમસ્ત શ્રુતસ્કન્ધાની (તે તે સમસ્ત શાસ્ત્રોની) આદિમાં ગ્રહણ કરાય છે. અને એટલા જ માટે તેની સશ્રુત અભ્ય તરતા ગણાય છે. કહ્યુ છે કે- ‘ તે સર્વ શ્રુતસ્કંધામાં અભ્યતરભૂત છે. ’ ઈત્યાદિ
""
પરમેષ્ઠિએ પાંચ છે. શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, આચાય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ. એ પાંચ વિશ્વના મહાન આત્માએ છે. શાસ્ત્રોમાં તેએનાં પુષ્કળ ગુણગાન કરવામાં આવ્યાં છે. એ કાઈ વ્યક્તિવિશેષનાં નામેા નથી, પરન્તુ આધ્યાત્મિક વિકાસ થવાથી પ્રાપ્ત થએલા પાંચ મૉંગળમય ઉચ્ચ પદાનાં-સર્વોચ્ચ સ્થાનાનાં નામે છે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવેા વડે સ્થાપિત કરાએલા 'ધમ' એ કેાઈ વ્યક્તિગત ધમ નથી, કિન્તુ આંતરશત્રુઓ ઉપર વિજય
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર પ્રાપ્ત કવા માટેનો વિશ્વવ્યાપી રાજમાર્ગ છે. ઇન્દ્રિ ઉપર, ઇન્દ્રિયના વિકારે ઉપર, મન ઉપર, મનની મલિન વાસનાઓ ઉપર અને એ દરેકના કારણભૂત કર્મશત્રુઓ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવાનો શ્રેષ્ઠ માર્ગ એનું નામ જૈન ધર્મ છે. જૈન ધર્મનું એ મંતવ્ય છે કે-સંસારને કોઈ પણ પ્રાણી જે પોતાની જાત ઉપર, પિતાની ઇન્દ્રિયો અને મન ઉપર, તેમજ વિકારે અને વાસનાઓ ઉપર વિજય મેળવે, તે તે અભિનંદનનું પાત્ર છે તથા મહાત્મા તરીકે અને યાવત્, પરમાત્મા તરીકે પૂજવાલાયક છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કારમાં એ જ કારણે કોઈ વ્યક્તિવિશેષનાં નામ નથી, કેવલ આધ્યાત્મિક ભૂમિકાઓનાં વર્ણન છે. સર્વકાળ અને સર્વલેકમાં જે કઈ આંતરશત્રુઓના વિજેતા થયા, થશે અને થાય છે, તે સર્વને તેમાં નમસ્કાર કરવામાં આવ્યા છે. જૈન ધર્મની આ ભવ્ય અને ઉદાત્ત ભાવના, એ સમષ્ટિ ઉપાસનાનું સુંદર અને ભાવભર્યું ચિત્ર છે.
નમો છો સવ્વસાહૂણં' એ પદમાં રહેલા “એ” અને “સર્વ” શબ્દની વ્યાખ્યા કરતાં શ્રી ભગવતીસૂત્રની ટીકામાં કહ્યું છે કે- “ ” = મનુષ્યો , ન તુ જછવિ જે સર્વસાધવस्वेभ्यो नमः।
અથ–“લેકે એટલે માત્ર ગચ્છાદિમાં રહેલા નહિ, કિન્તુ મનુષ્યલોકમાં જે કંઈ સાધુઓ (થયા, થશે કે) છે, તે સર્વને નમસ્કાર થાઓ.”
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનુષ્યના સ્વભાવસિદ્ધ ધમ
33
અહીં કોઈ શંકા કરે કેશ્રી અરિહંત આદિ મહાન છે, પવિત્ર છે અને સર્વાંગુણસંપન્ન છે, પરંતુ તેથી ખીજાઓને
•
શું લાભ ? તેએ પેાતે તે! વીતરાગ હેાઈ ભક્તને સ્વર્ગ કે મેાક્ષ કાંઈ પણ આપી શકતા નથી, પછી તેઓને નમસ્કાર કરવાથી શું?
એને ઉત્તર એક જ છે કે—પવિત્રતમ આત્માઓને નમસ્કાર કરવા, એ વિવેકી મનુષ્ય માત્રના વભાવસિદ્ધ ધમ છે. આદશ્તસ્વરૂપ • મહાન આત્માએને નમવું-પૂજવુ, એ સહૃદય માનવીહૃદયનો એક સ્વતંત્ર અને સહજસિદ્ધ ભાવ છે. એમાં આપવા લેવાનો કોઈ પ્રશ્ન છે જ નહિ. ગુણીજનોને જોઈ ને હૃદયમાં પ્રમાદ પામવા એ મનુષ્ય આત્માનું દિવ્ય ગાન છે. ગુણવાન આત્માઓને પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર કરવાથી આત્મા તેએના ગુણા તરફ આકર્ષિત થાય છે અને અ ંતરથી તેના જેવા બનવા ઈચ્છે છે. ઉપાસ્યના ગુણે! જેવા ગુણા પેાતામાં આવે તે માટે અભિરુચિ જાગે છે. ભક્તમાંથી ભગવાન અને આત્મામાંથી પરમાત્મા બનવાના નમસ્કાર એ એક રાજમાર્ગ છે. ધ્યેયના અનુસારે ધ્યાતા અંતે ધ્યેય રૂપમાં પરિવર્તિત થાય છે, એ એક સનાતન સત્ય છે. તેનો સાક્ષાત્કાર નમસ્કાર વડે થાય છે. નમસ્કાર એ નમસ્કાય પાસેથી કાંઈ લેવા માટે છે એમ નથી, કિન્તુ પેાતાના આત્માને નમસ્કાય સ્વરૂપ બનાવવા માટે છે. ભાવની વિશુદ્ધિ માટે, ભાવનાની પવિત્રતા માટે અને આદેશની સ્થિરતા માટે પવિત્ર અને આદભૂત પુરુષાને નમવું, વારંવાર નમવું, એ માનવ
S
૩
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર જીવનનું એક પવિત્રતમ કર્તવ્ય છે. નમસ્કારને આ આંતરિક હસ્યભૂત ભાવ છે અને તે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના પવિત્ર પદો વડે સૂચિત થાય છે.
સંસારમાં અનંતાનંત આત્માઓ રહેલા છે. ચાર ગતિ, પાંચ જાતિ અને રાશી લાખ જીવાનિઓમાં પિતપોતાના કર્માનુસારે જ સુખ દુઃખ ભેગવી રહ્યા છે. તેમાંથી અનંત આત્માઓ એવા છે, કે જેઓ સંસારયાત્રાને પાર કરી, સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્ત બની અજરામરપદને પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યા છે. એ રીતે કર્મથી બદ્ધ અને કર્મથી મુક્ત-બંને પ્રકારના આત્માઓ લોકમાં રહેલા છે. પરંતુ તેમાંના જે જીવે મુક્ત થઈ ચૂક્યા છે અને મુક્ત થવા માટે જે સતત પ્રયત્નશીલ છે, તેઓ જ નમસ્કારનાં પાત્ર છે. જૈનશાસ્ત્રમાં તેને પંચપરમેષ્ટિ કહ્યા છે. તેને અર્થ એ છે કે–સંસારના અનંતાનંત આત્માઓમાં આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિથી પાંચ પ્રકારના આત્માઓ સર્વથી શ્રેષ્ઠ છે, સર્વથી મહાન છે, સર્વથી ઉચ્ચ દશાને પામેલા અને પામનારા છે, પદ્મપદે પહેલા અને પહોંચનારા છે, એટલે પવિત્ર સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરી ચૂકેલા અને પ્રાપ્ત કરનારા છે અને અન્ય વાસનામગ્ન આત્માઓની અપેક્ષાએ આધ્યાત્મિક વિકાસની ઉચ્ચ ભૂમિકા ઉપર રહેલા છે. શ્રી અરિહંત આદિ પાંચ પદે વડે સંસારના સર્વોચ્ચ આત્માઓને સંગ્રહી લેવામાં આવ્યા છે. છે. બીજી બાજુ સંસારનાં મેટામાં મેટાં પદે ઈંદ્ર અને - ચાવલનાં છે. એ પદને પામેલા પણ આ પાંચ પ્રકારના
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
મનુષ્યનો સ્વભાવસિદ્ધ ધામ આત્માઓની આગળ અલ્પ છે, તુચ્છ છે અને હીન છે. ભૌતિક સત્તાના મોટામાં મોટા પ્રતિનિધિ અસંખ્ય દેવ-દેવતાઓ ઉપર શાસન ચલાવવાળા સ્વર્ગના ઈન્દ્ર પણ ત્યાગમાર્ગના પ્રતિનિધિસ્વરૂપ આ પાંચ મહાન ત્યાગી વર્ગની આગળ
નમસ્કાર મહામંત્રમાં એ પાંચેય પરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યું છે, તેથી તેને પરમેષ્ઠિમંત્ર પણ કહેવાય છે. • - જીવવની દષ્ટિએ બધા જ સમાન છે, પછી ભલે -તેઓ બદ્ધ હોય કે મુક્ત. પરંતુ જે જીવ જ્ઞાનાદિથી હીન અને રાગ-દ્વેષાદિથી અધિક છે, તે આધ્યાત્મિક માર્ગમાં અવંદનીય છે, જ્યારે જે જીવ જ્ઞાનાદિથી મહાન છે અને રાગ-દ્વેષાદિથી રહિત છે, તે ત્રિકાલ વંદનીય છે. શ્રી અરિહંત અને સિદ્ધ આદિ પૂર્ણરૂપે રાગાદિથી રહિત અને જ્ઞાનાદિથી પૂર્ણ છે. આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ પ્રાયઃ એકદેશથી -રાગાદિની હીનતા અને જ્ઞાનાદિની વિશેષતાવાળા છે. એમ જૈનધર્મના પ્રાણભૂત વીતરાગભાવ અને સર્વજ્ઞભાવ સર્વથી કે ઘણા અંશથી એ પાંચેય પદોમાં સ્પષ્ટતયા અભિવ્યક્ત થએલો છે.
બીજી રીતે જૈન ધર્મનાં મૂળ તત્વે ત્રણ છે. દેવતત્વ, ગુસ્તત્વ અને ધર્મતત્વ. તેમાં શ્રી અરિહંત અને સિદ્ધ આત્મવિકાસની પૂર્ણ અવસ્થા–પરમાત્મદશા ઉપર પહેચેલા છે, તેથી પૂર્ણ રૂપથી પૂજ્ય છે અને દેવતરવાની કોટિમાં ગણાય છે. આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ આત્મવિકાસની અપૂર્ણ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
૩૬
અવસ્થામાં છે, છતાં પૂર્ણતાને માટે સતત પ્રયત્નશીલ હાવાથી પૂજ્ય છે અને પોતાથી ઉંચી શ્રેણિવાળાના તેઓ પૂજક પણ છે, માટે તેઓના ગુરુતત્ત્વમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યા છે. વળી સત્ર વ્યક્તિથી ભાવમાં લક્ષણા કરી શકાય છે, તેથી અરિહંતાદિ તે તે પદોની લક્ષણા વડે અભાવ, સિદ્ધભાવ,. આચાય ભાવ, ઉપાધ્યાયભાવ અને સાધુભાવ ગ્રહણ કરી શકાય. છે. તેના અર્થ એ છે કે-અદ્દિભાવને આ નમસ્કાર છે. એ રીતે લક્ષણાથી પાંચેયમાં રહેલો અહુ દાદિ ભાવ એ નમસ્કારનુ લક્ષ્યબિં`દુ છે અને આ ભાવ એ જ ધર્મતત્વ છે. અહિંસાદિ ધર્માં અને જ્ઞાનાદિ આત્મભાવેશ આ પાંચેય પદાના પ્રાણ છે, એટલે શ્રી નમસ્કારમત્રમાં દેવતત્ત્વ અને ગુરુતત્વની સાથે ધર્મતત્ત્વના પણ અંતર્ભાવ થઈ જાય છે અને દૈવતત્ત્વ તથા ગુરુતત્ત્વની સાથે ધર્મતત્ત્વને પણ નમસ્કાર કરી લેવામાં આવે છે.
આ નમસ્કારસૂત્ર સમસ્ત જૈની આરાધનાએનું કેન્દ્ર છે. શ્રી અરિહંતાદિ પાંચ પદો અને તેમાં રહેલો ભાવ સર્વ સાધકાને માટે આરાધ્ય છે, તેથી દરેક કાના પ્રારંભમાં સર્વ પ્રથમ તેને નમસ્કાર કરવા વડે શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરાય છે. ઉડતી વખતે, સૂતી વખતે, શુભ કાર્યો કરતી વખતે, સ્વાધ્યાય કરતી વખતે, પ્રતિક્રમણ વખતે, વિહાર વખતે કે ગોચરી વખતે, સત્ર નમસ્કાર મહામંત્રના મોંગલ ધ્વનિ ગુજતો જ રહે છે. પ્રત્યેક કાર્ય કરતી વખતે મહાન્ પવિત્ર આત્મા પ્રત્યે શ્રદ્ધા-ભક્તિ પ્રદર્શિત કરવાથી માહાંધકાર દૂર થાય છે; અજ્ઞાન, સંશય, વિષય આદિ અજ્ઞાનના નાશ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનુષ્યના સ્વભાવસિદ્ધ ધમ
૩૭
થાય છે; એથી આત્મશક્તિના વિકાસ થાય છે અને આત્મશક્તિના વિકાસથી દુઃખના અંત આવે છે. દુઃખનું મૂળ મેહાંધકારમાં, અજ્ઞાનમાં, સંશયમાં કે વિપરીત જ્ઞાનમાં છે અને એથી આત્મશક્તિના હાસ થાય છે. જ્યાં એ સના અભાવ હાય, ત્યાં દુઃખ ટકતું નથી.
છેલ્લે, વસ્તુ ગમે તેટલી મહત્ત્વપૂર્ણ હોય પણ જ્યાં સુધી તેના મહત્ત્વનું વ્યવસ્થિત રીતે નિરૂપણ કરવામાં ન આવે, ત્યાં સુધી જનસમૂહનું તેના પ્રત્યે આકષ ણુ થઈ શકતુ નથી. એ ઉદ્દેશની વૃતિ માટે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની ચૂલિકા છે. ચૂલિકામાં પાંચેય પરમેષ્ઠિએને કરેલા નમસ્કારનુ ફળ પ્રગટપણે દર્શાવેલુ છે. સ` વિજ્ઞોને નાશ અને સ મંગળોનુ... આગમન, એ આ પાંચેયને કરેલા નમસ્કારનું સ્પષ્ટ ફળ છે. એ રીતે ચૂલિકા સહિત મૂળ મંત્ર શ્રી પંચમ`ગલ મહાશ્રુતસ્કંધ તરીકે જૈન આમ્નાયમાં પ્રસિદ્ધ છે.
卐
N
83 G3
II
જે આત્મા ભાવપૂર્વક એક લાખ નવકારને ગણે છે તથા વિધિપૂર્વક શ્રીઅરિહતદેવને પૂજે છે, તે આત્મા અવશ્ય તીર્થંકરનામ
ગાત્રને ઉપાજે છે.
/粥粥粥粥粥粥粥粥粥粥粥粥粥粥粥粥离心
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામંત્રની સર્વ શ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા
કાઈ પણ વસ્તુની ઉપાદેયતા તેના ફળ ઉપર અવલખેલી છે. જેનુ ફળ સવ શ્રેષ્ઠ, તેને વિષે બુદ્ધિમાન પુરુષોની. પ્રવૃત્તિ સથી અધિક, એ નિયમ સ ક્ષેત્રમાં એકસરખા પ્રવતી રહ્યો છે. પછી તે ક્ષેત્ર ધાર્મિક હો કે સાંસારિક. જેનાથી ઉભય લોકનું કલ્યાણ સિદ્ધ થાય, તે ધાર્મિક ક્ષેત્ર કહેવાય છે. જેનાથી કેવળ આ લોકના સુખની સિદ્ધિ થાય, તે ક્ષેત્ર સાંસારિક છે. આ લોકનાં સઘળાં પ્રયાજનાની સિદ્ધિના ઉપાય મુખ્યત્વે ધન છે, તેથી ધનેાપાન માટે સ’સારીઓની પ્રવૃત્તિ વિશેષ ઝૂકેલી રહે છે. જેએને આ લોક સાથે. પરલોકના પ્રયેાજનની સિદ્ધિના પણ હેતુ રહેલો હોય છે, તેઓ ધનાન સાથે ધર્મોપાન માટે પણ સતત પ્રયત્નશીલ રહે છે. ધનના અથી જેમ સઘળા પ્રકારના ધનમાં રત્નાને મુખ્ય સ્થાન આપે છે, કારણ કે તેનુ મૂલ્ય અધિક ઉપજે છે અને એજ આછો રહે છે, તેમ ધર્મના અથી બુદ્ધિમાન મનુષ્ય પણ હુ ંમેશાં અલ્પ બેાજ અને મહા મૂલ્યવાળી વસ્તુને જ વધારે ઝંખે છે. શ્રી નમસ્કાર મહામત્રને શાીકારાએ. એવી જ ઉપમા આપીને સ્તબ્યા છે. કહ્યું છે કે
રત્નતણી જેમ પેટી ભાર અપ બહુ મૂલ્ય,
ચૌદ પૂર્વા સાર એ મંત્ર છે તેને તુલ્ય; સલ સમય અભ્યંતર પદ્મ એ પંચ પ્રમાણ,
મહા મુઅખધ તે જાણા ચૂલા સહિત સુજાણ, ઉપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી ગણિ.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા
અહીં નવકારને કેવલ રત્ન જ નહિ પણ રત્નની પેટી કહી છે અને તેના પ્રત્યેક અક્ષરને મહા મૂલ્યવાન ને તરીકેની ઉપમા આપી છે. આગળ વધીને શ્રી નવકારમંત્રને ચૌદપૂર્વની તુલ્ય કહ્યો છે, કારણ કે-ચૌદપૂ વડે જ્ઞાનીપુરુષોને જે પ્રયજન સાધવું ઈષ્ટ છે, તે અવસ્થાવિશેષે કેવળ એક નવકારમંત્રથી સિદ્ધ થઈ જાય છે. શ્રી નવકારમંત્રના પ્રથમ પાંચ પદો સઘળા સિદ્ધાન્તની અભ્યતર સમાયેલા છે, કારણ કે એ પાંચ પદોનું સ્મરણ, ધ્યાન અને ઉચ્ચારણ કર્યા વિના કેઈ પણ સિદ્ધાન્તની વાચના થઈ શક્તી નથી. શ્રુતકેવલી ભગવાન શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામિજીએ સૌથી પ્રથમ નિર્યુક્તિ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની રચેલી છે અને તે પૂર્વે કે ત્યાર પછી કઈ પણ સૂત્રની વ્યાખ્યા કરવા પહેલાં શ્રી નમસ્કાર મંત્રની વ્યાખ્યા આદિ સૌ પ્રથમ કરવું તે શિષ્ટ પુરુષોને માન્ય પ્રણાલિકા છે. પ્રથમનાં પાંચેય પદે અને ચૂલિકાનાં ચાર પદે મળીને સંપૂર્ણ શ્રી નમસ્કારમંત્રને શ્રી મહાનિશીથ આદિ માન્ય આગમાં મહાશ્રુતસ્કંધ તરીકે વર્ણવેલે છે અને તે સિવાયના અન્ય આગમને કેવળ શ્રુતસ્કંધ તરીકે સબંધેલાં છે.
શ્રી મહાનિશીથ સિદ્ધાન્તમાં આ નમસ્કાર મહામંત્રને સ્પષ્ટ રીતિએ નવ પદે, અડસઠ અક્ષરે અને આઠ સંપદાઓવાળે જણાવ્યું છે. ત્યાં કહ્યું છે કે
આ નમસ્કારમંત્ર, કે જેનું બીજું નામ શ્રી પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધ છે, તેનું વ્યાખ્યાન મહાપ્રબંધ (
વિસ્થી )
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
મેષ્ઠિ નમસ્કાર
સૂત્રથી પૃથભૂત નિયુક્તિ, ભાષ્ય અને ચૂર્ણિ વડે અનંતર ગમ-પ વ સહિત જેવી રીતે અનંત જ્ઞાન–દનને ધારણ કરનારા શ્રી તીથ કરદેવેા વડે કરાયેલુ છે, તેવી જ રીતે સંક્ષેપથી કરાયું હતું, પરંતુ કાલપરિહાણિના દોષથી તે નિયુક્તિ, ભાષ્ય અને ચૂર્ણિએ વિચ્છેદ્ય પામી છે. વ્યતીત થતા કાળસમયમાં મેાટી પદાનુસારી ઋદ્ધિને વરેલા અને શ્રી દ્વાદશાંગસૂત્રને ધારણ કરનારા શ્રી વજીસ્વામીજી થયા. તેઓએ આ શ્રી પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધના ઉદ્ધાર કરીને મૂલસૂત્ર શ્રી મહાનિશીથની અંદર લખ્યા. આ શ્રી મહાનિશીથ શ્રુતસ્કંધ સમસ્ત પ્રવચનના સારભૂત, પરમ તત્ત્વત તથા અતિશયવાળા અત્યંત મહાન્ અર્થોથી ભરેલું છે. એમાં શ્રી નવકારસૂત્રનું વ્યાખ્યાન નીચે મુજબ કર્યુ. છે.
પ્રશ્ન-હે ભગવન્! આ અચિંત્ય ચિંતામણિકલ્પ શ્રી પાંચમ'ગલ મહાદ્યુતસ્કંધના શે અ કહેલો છે ?
ઉત્તર-હે ગૌતમ! અચિંત્ય ચિંતામણિકલ્પ શ્રી પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધ સૂત્રના અર્થ આ પ્રમાણે કહેલો છે. “ આ પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્ક'ધ, જેમ તલમાં તેલ, કમળમાં મકરંદ અને સ` લોકમાં પંચાસ્તિકાય રહેલા છે, તેમ સકલ આગમામાં અંતગત રહેલ છે અને તે યથા ક્રિયાનુવાદ– સદ્ભૂત ગુણુકીનસ્વરૂપ તથા યથેચ્છ ફલપ્રસાધક પરમ સ્તુતિવાદ રૂપે છે.” પરમ સ્તુતિ જગતમાં જે ઉત્તમ હાય તેની કરવી જોઈ એ. જગતમાં જે કેાઈ ઉત્તમ થઈ ગયા, જે કાઈ થાય છે અને જે કોઈ થશે, તે સર્વ શ્રી અરિહંતાદિ પાંચ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામત્રની સર્વ શ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા
૪૧
જ છે, તે સિવાય બીજા નથી જ. તે પાંચ અનુક્રમે શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, આચાય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ છે. તે પાંચેયના ગર્ભા—સદ્ભાવ એટલે પરમ રહસ્યભૂત અર્થ ખતાન્યેા છે. ત્યાર બાદ અંતે કહ્યું છે કે
-
ताव न जायइ चित्तेण, चिंतिअं पत्थिअं च वायाए । कारण समादत्तं, जाव न सरिओ नमुकारो ॥
અથ- ચિત્તથી ચિંતવેલુ, વચનથી પ્રાયેલુ અને કાયાથી પ્રાર ંભેલુ કાય' ત્યાં સુધી જ સિદ્ધ થતું નથી, કે જ્યાં સુધી શ્રી પ’ચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારને સ્મરવામાં નથી આવ્યે.’
વમાન શ્રી મહાનિશીથસૂત્રની મૂળ પ્રતિ, આચાય શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ મથુરા નગરીમાં શ્રી સુપાર્શ્વનાથસ્વામીના સ્તૂપ આગળ પંદર ઉપવાસ કરીને શાસનદેવતા પાસેથી મેળવેલી છે. પરંતુ તે ઉધેઈ આદિ વડે ખડખડ થયેલી તથા સડી ગયેલા પત્તાવાળી હોવાથી તેઓએ તેને સ્વમતિ અનુસાર શેાધી છે તથા તેને ખીજા યુગપ્રધાન શ્રુતધર આચાયોએ માન્ય કરેલી છે.
શ્રી પ’ચપરમેષ્ઠિએને નમસ્કાર રૂપ આ નવકારમંત્ર સ મામાં શિરોમણિભૂત ગણાય છે. અને છેડીને, સ્વતંત્રપણે સેવવામાં આવતા બીજા માને, કલ્પતરુને છેડીને કટકતરુને સેવવા સમાન અનિષ્ટ ફળને આપનારા તરીકે શાસ્ત્રામાં વણુ વેલા છે. કહ્યું છે કે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુષ્ટિ નમસ્કાર
તજે એ સાર નવકારમંત્ર, જે અવર મત્ર સેવે સ્વતંત્ર; કર પ્રતિકૂળ ખાઉલ સેવે, તેહ સુરતરુ ત્યજી આપ વે. ૧
શ્રી નવકારમંત્રનું આ મહત્ત્વ યથાર્થ રીતે સમજવા. માટે શાસ્રષ્ટિ, આગમષ્ટિ અથવા આગમાનુસારી અતિ સૂક્ષ્મ જ્ઞાનદ્મિની આવશ્યકતા છે. સવ કાળના સ્વ-પર આગમવેદી. શ્રુતધર મહર્ષિઓએ અડસડ અક્ષરપ્રમાણ માત્ર આ નાનકડા સૂત્રને મહામંત્ર અને મહાદ્યુતસ્કંધ તરીકે સ્વીકારેલ છે. તેના મુખ્ય કારણેાના વિચાર કરતાં એમ લાગે છે કે ધનવાનની સેવા વિના જેમ ધનસિદ્ધિ થતી નથી, તેમ ધવાનની સેવા વિના ધની સિદ્ધિ પણ અશકય છે. પૂ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી શ્રી લલિતવિસ્તરા નામક ચૈત્ય વદનસૂત્રની ટીકામાં ફરમાવે છે કે-‘ ધર્મ પ્રતિ મૂજીમૂતા વન્યુના ।' અર્થાત્ ધર્મમાગ માં જીવને આગળ વધવામાં જો મૂલભૂત કારણ કાઈ પણ હાય, તે તે ધસિદ્ધ પુરુષોને ભાવથી કરવામાં આવતી વંદના જ છે. એ વંદનાથી આત્મક્ષેત્રમાં ધબીજનું વપન થાય છે અને તેમાંથી ધર્મચિન્તાર્દિ રૂપ અંકુરાએ તથા ધર્મ શ્રવણુ અને ધર્મ આચરણ આદિ રૂપ શાખા–પ્રશાખાએ તથા સ્વર્ગ–અપવગ આદિના સુખાની પ્રાપ્તિ રૂપ ફૂલ-ફળાદિ પ્રગટે છે.
શ્રી અરિહંતાદિ પાંચેય પરમેષ્ઠિનું મહત્ત્વ કેવળ ધર્મસિદ્ધિ અને ધર્મની સાધનાના કાર્યો ઉપર અવલ એલું છે. તેથી ધનના અથી જીવાને ધનવાન પ્રત્યેના આદરની જેમ ધર્મના અથી આત્મા માટે ધર્મસાધક અને ધર્મસિદ્ધ પુરુષો પ્રત્યેના આદરનું કાર્ય અનિવાય થઈ પડે છે. ખીજા
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
મીમ ત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા
શબ્દોમાં, જેને ધનવાન પ્રત્યે આદર અહુમાન નથી, તે જેમ ધનને અથી છે એમ સિદ્ધ થતું નથી, તેમ વાન પ્રત્યે જેને અંતરંગ આદર-ભક્તિ જાગ્રત થઈ નથી, તેને ધર્મને અથી પણ ગણી શકાતો નથી. ધર્મના અથી માટે જેમ ધ સ્વરૂપ શ્રી પ`ચપરમેષ્ઠિને નિત્ય અનેકશ: નમસ્કાર કરવાનું કાર્ય અનિવાય થઈ પડે છે, તેમ જેએમાં હજી ધનુ અથી પણું તે પ્રમાણમાં જાગ્રત થયું નથી, તેઓમાં પણ તે જગાડવા માટે પરમ પરમેષ્ઠિને નમસ્કારસ્વરૂપ નમસ્કારમંત્રના સ્મરણાદિનું અવલંબન અતિ અગત્યનુ થઈ પડે છે. ધર્મ પ્રત્યેની પ્રીતિ કાઈને જેમ સહજસિદ્ધ હાય છે, તેમ કાઈ ને પ્રયત્નસાધ્ય પણ ડાય છે. તે ઉભય પ્રકારની પ્રીતિ નમસ્કાર વડે સિદ્ધ થાય છે. તેથી ધર્મરૂપી આંતર્ ધનની ઝંખનાવાળા સત્પુરુષો નમસ્કાર પ્રત્યે સદા આદરયુક્ત ચિત્તવાળા રહે તેમાં લેશ માત્ર આશ્ચય નથી.
અંકગણિતમાં એક(૧)ની સખ્યાને જેટલું મહત્ત્વ છે, તેટલું જ મહત્ત્વ ધ ક્ષેત્રમાં શ્રી પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને પ્રાપ્ત થાય છે. ધમય અને ધર્મસ્વરૂપ પરમેષ્ઠિ પ્રત્યે નમવાના ભાવ વિનાનાં ધર્મ અનુષ્ઠાના પણ શૂન્ય છે, ફળરહિત છે. છાર ઉપરનું લીંપણ કે ઝાંખર ઉપરનું ચિત્રામણ જેમ ી શકતાં નથી, તેમ ધર્મીઓને નમસ્કાર વિનાનાં ધર્મોનુષ્ઠાના પણ ક્ષણવી છે. મૂળ વિનાના વૃક્ષ કે પાયા વિનાના મકાન જેમ નાશ પામવાને સર્જાયેલાં છે, તેમ પરમેષ્ટિએ ત્યે ભક્તિભાવ વિનાનાં તષ, જપ, શ્રુત કે ચારિત્ર પણ ફળના
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
* પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
અનુબધરહિત છે, ઉંચે ચઢાવીને નીચે પટકનારાં છે. એ જ અર્થને બતાવનાર ગાથા શ્રી નમસ્કાર બૃહત્ ફળ પ્રકરણમાં નીચે મુજબ કહી છે. मुचिरंपि तवो तवियं, चिन्न चरणं सुयं च बहु पढियं । जइ ता न नमुक्कारे रई, तओ तं गयं विहलं ॥१॥
અર્થ–“લાંબા કાળ સુધી તપને તપ્યા, ચારિત્રને પાળ્યું તથા ઘણાં પણ શાને ભણ્યા, પણ જે નમસ્કારને વિષે રતિ ન થઈ, તે તે સઘળું નિષ્ફળ ગયું જાણવું.”
ચતુરંગસેનાને વિષે જેમ સેનાની મુખ્ય છે, તેમ દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તારૂપી ચતુરંગ આરાધનાને વિષે નવકાર એ મુખ્ય છે. અથવા નમસ્કાર રૂપી સારથિથી હંકારાયેલે અને જ્ઞાનરૂપી ઘડાઓથી જોડાએલે જે તપ, નિયમ તથા સંયમ રૂપી રથ, તે જીવને મુક્તિ રૂપી નગરીએ પહોંચાડવાને સમર્થ થઈ શકે છે, એ શાસ્ત્રકારને સિદ્ધાન્ત છે. તેથી શ્રી જિનશાસનમાં શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને સૌથી વિશિષ્ટ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે અને સર્વ આરાધનામાં તેની ગણના મુખ્ય તરીકે મનાયેલી છે. “નવ લાખ જપતાં નરક નિવારે.” ઈત્યાદિ અનેક સુભાષિતે નવકારની શ્રેષ્ઠતાને સાબીત કરવા માટે પ્રમાણરૂપ છે. અંત સમયે કૃતધને પણ અન્ય સઘળા શ્રતનું અવલંબન છેડીને એક નવકારનું જ અવલંબન લેવા માટે શાસ્ત્રકાનું ફરમાન છે. જ્યારે ઘર સળગે, ત્યારે ઘરને સ્વામી શેષ વસ્તુને છેડીને, આપત્તિનિવારણ માટે સમર્થ એવા
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા એક મહારત્નને જ ગ્રહણ કરે, અથવા રણસંકટ વખતે સમર્થ સુભટ પણ જેમ શેષ શાસ્ત્રને છેડીને એક અમેઘ શસ્ત્રને જ ગ્રહણ કરે, તેમ: અંત સમયે મહા રતનસમાન અથવા કષ્ટ સમયે અમોઘ શસ્ત્રસમાન એક શ્રી નવકારને જ ગ્રહણ કરવાનું શાસ્ત્રવચન છે, કારણ કે–તેનો બોજ ઓછો છે અને મૂલ્ય ઘણું છે. બેજ ઓછો એ રીતે છે-તેના અક્ષરો માત્ર અડસઠ જ છે. મૂલ્ય અધિક એ કારણે છે કે-તે ધર્મવૃક્ષના. મૂળને સીચે છે, ધર્મપ્રાસાદના પાયા તરીકેનું કાર્ય કરે છે. ધર્મપુરમાં પ્રવેશ કરવાના દ્વાર રૂપ બની રહે છે અને ધર્મરત્નના. સંગ્રહ માટે પરમ નિધાનની ગરજ સારે છે. તેમાં પણ કારણ એ છે કે–તે સર્વ જગતમાં ઉત્તમ એવા ધર્મને સાધી ગયેલા સાધી રહેલા અને ભવિષ્યમાં સાધી જનારા સર્વશ્રેષ્ઠ પુરુષને પ્રણામ રૂપ છે. તેઓ પ્રત્યે હાર્દિક વિનયરૂપ છે, ભાવપૂર્વક તેઓના સત્ય ગુણોના સમુત્કીર્તનસ્વરૂપ છે અને તેથી યથેચ્છ ફળને સાધી આપનાર છે. આ એકડાને સિદ્ધ કર્યા વિના. જેઓ ધર્મના અન્ય અનુષ્ઠાન વડે યથેચ્છ ફળની આશા સેવે છે, તેઓ બારાક્ષરી ભણ્યા વિના જ સકળ સિદ્ધાન્તના પારગામી થવાની મિથ્યા આશા સેવનારા છે. નવકાર એ ધર્મગણિતને એકડે છે અથવા ધમસાહિત્યની બારાક્ષરી છે. જેમ એકડાને કે બારાક્ષરીને પ્રથમ અભ્યાસ બાળકને કષ્ટદાયી ભાસે છે તથા અતિ પ્રયત્નસાધ્ય હોય છે, તેમ ધર્મના એકડા કે બારાક્ષરીસ્વરૂપ નવકારને પણ યથાસ્થિત અભ્યાસ ધર્મ માટે બાળકતુલ્ય જીને અતિ કષ્ટસાધ્ય અને અરુચિકર ભાસે છે, તે પણ તે કસેટીમાંથી પસાર થયા વિના ધર્મમાર્ગમાં સાચી
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર પ્રગતિ સિદ્ધ થઈ શકી નથી, થઈ શકતી નથી અને થઈ શકશે પણ નહિ એ ત્રિકાળ સત્ય છે. નવકાર એ અભ્યાસ - આકરે કે અરુચિકર માનીને જેઓ છોડી દે છે અથવા તેની ઉપેક્ષા કરે છે, તેઓ વસ્તુતઃ પિતાના ધાર્મિક જીવનની જ ઉપેક્ષા કરે છે.
શ્રી જૈનશાસનની પ્રત્યેક કિયાના પ્રારંભમાં નવકારના સ્મરણની આજ્ઞા ફરમાવવામાં આવી છે. તેની પાછળ જે ગંભીર રહસ્ય છુપાયેલું છે, તે આથી સ્પષ્ટ થશે. ઉંઘતાં કે જાગતાં, ખાતાં કે પીતાં, જીવતાં કે મરતાં, નવકારની અંદર ચિત્તને એકાગ્ર કરવાને અભ્યાસ પાડવા માટેની શાસ્ત્રાનુસારી મધ્યસ્થ દષ્ટિ જેને ખ્યાલમાં તુરત આવી શકે તેમ છે. એ ખ્યાલ આવ્યા પછી આત્મહિતના વિશેષ અર્થી આત્માઓને અધિકાધિક સંખ્યામાં નવકારને ગણવાનું શાસ્ત્રીય પ્રતિપાદન કેટલું મહત્વનું છે, તે તુરત સમજાઈ જાય તેમ છે.
અંતમાં કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજીને શ્રી નવકારમંત્રના માહાભ્યને વર્ણવતે એ અપૂર્વ શ્લેક ટાંકીને આ લેખ પૂર્ણ કરીશું. તેઓશ્રી ફરમાવે છે કે
कृत्वा पापसहस्राणि, हत्या जन्तुशतान्यपि । अमुं मन्त्रं समाराध्य, तिर्यञ्चोऽपि दिवं गताः ॥१॥
અર્થ–“હજારે પાપ અને સેંકડે હત્યા કરનારા તિર્યએ પણ આ મંત્રને સમ્યફ આરાધીને દેવગતિને પામ્યા છે.”
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા
૭ શાસ્ત્રદષ્ટિએ જેમ નવકાર અતિ મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે, તેમ મંત્રદષ્ટિએ તેનું ઘણું મહત્વભર્યું સ્થાન છે. સ્વપતિયુત શ્રી યેગશાસ્ત્ર નામક મહાગ્રંથમાં કાલિકાસર્વજ્ઞ
શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજીએ તે ઉપર ઘણો પ્રકાશ પાડ્યો છે. તેઓશ્રીએ શ્રી નવકારમંત્રના વિવિધ રીતે કરવામાં આવતા જાપનું અને તેના ફળનું ત્યાં વિસ્તૃત વિવેચન કર્યું છે. અર્થી જીવોને તે સ્થળેથી જોઈ લેવા ભલામણ છે.
આ ગારૂડિકમંત્ર જેમ સર્પતા વિષને નાશ કરે છે છે, તેમ શ્રી નમસ્કારમંત્ર સમસ્ત પાપરૂપી વુિં
વિષને નાશ કરે છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારની ધારણા
શરીરની બહાર કે અંદર કેાઈ એક સ્થાનમાં મનેવૃત્તિને એકાગ્ર કરવા માટે પ્રયત્ન કરવા, તેનું નામ ધારણા છે. કહ્યું છે કે-‘ ફેરાવપશ્ચિત્તત્ત્વ ધારળા ।' અર્થાત્-ચિત્તને કેાઈ એક સ્થાન ઉપર ખાંધવું તે ધારણા છે. ધારણાના અભ્યાસીએ સિદ્ધાસન, પદ્માસન કે સ્વસ્તિકાસન વગેરેમાંથી કાઈ એક આસને બેસવુ જોઈ એ તથા ઈન્દ્રિયા અને મનને સ્વસ્થ કરવા જોઈ એ. નવકારની ધારણા મુખ્યત્વે નવકારના અક્ષરો ઉપર કે શ્રી પંચપરમેષ્ઠિની આકૃતિએ ઉપર કરવાની હાય છે અને તે મૂર્તિઓ કે અક્ષરાને શરીરની અંદર કે બહાર અદલકમળ ઉપર સ્થાપન કરવાના છે. આ ધારણા શરૂ કરવા પહેલાં સંસારના સર્વો વિષયેા પ્રત્યે વૈરાગ્ય અને શ્રી પંચપરમેષ્ટિએ પ્રત્યે પરમ અનુરાગ પ્રકટાવવાના હાય છે. સંસારના સવ પદાર્થો અનિત્ય, અશરણુ અને દુઃખદાયક છે, જ્યારે શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવા શાશ્વત, શરણભૂત અને મંગલદાયક છે.
ધારણાને અભ્યાસ કરતાં અંતઃકરણની વૃત્તિમાં બે મુખ્ય દોષો આવે છે. એક લય અને ખીજો વિક્ષેપ. નિદ્રાશ્વીનતા તે લય છે અને ધારણાના વિષયથી અન્ય વિષયના આકારે ચિત્તનુ પરિણમવું તે વિક્ષેપ છે. લયના હેતુએ અછ, અત્યાહાર, અતિશ્રમ આદિ દોષો છે. તેના નાશ કરવા માટે હિત-મિતલેાજી થવું, શક્તિથી વિશેષ શ્રમને ત્યાગ કરવા, ઉચિત નિદ્રા લેવી તથા ચિત્તને તમેગુણ
10
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારની ધારણા
૪
જેમ એછે. થાય તેવા આહાર-વિહારાદિના અભ્યાસ પાડવા જોઈ એ. વિક્ષેપદોષ ટાળવા માટે એકાગ્રતાના અભ્યાસ પાડવા જરૂરી છે અને વૈરાગ્ય તથા સમભાવની ભાવના વધારવી જોઈએ. લય અને વિક્ષેપથી જુદા ચિત્તના એક ત્રીજો દોષ છે, કે જેને કષાય કહેવાય છે. કષાય એટલે તીવ્ર રાગ-દ્વેષ, તેને ધીરતા અને સાવધાનતાથી દૂર કરવા. રાગના હેતુએ અનુકૂળ શબ્દાદિ વિષયેા છે અને તેના હેતુભૂત શરીર, ધન, ધાન્ય તથા સ્ત્રી-પુત્રાદિ છે. દ્વેષના હેતુએ પ્રતિકૂળ એવા તે જ વિષયેા છે, વિષયની અસારતા, તુચ્છતા અને અપકારકતાના પુનઃ પુનઃ વિચાર કરવાથી કષાયદોષ અર્થાત્ રાગ-દ્વેષની તીવ્રતા ટળી જાય છે.
એ રીતે ધારણાને અભ્યાસ દઢ કરવા માટે વિષયવિરાગ પ્રબળ કરવા જોઈએ અને ધ્યેયમાં પ્રીતિને દૃઢ કરવી જોઈએ. જ્યારે જ્યારે લય, વિક્ષેપ અને કષાયદોષના સંભવ જણાય, ત્યારે ત્યારે તેના પ્રતિપક્ષી ઉપાયેા વડે તેનું નિવારણ કરતા રહેવુ જોઈ એ.
ધારણાને અભ્યાસ કર્યા પછી શરૂઆતના કેટલાય દિવસે સુધી ચિત્ત કેટલેાક વખત ધ્યેયાકાર સ્થિતિમાં, કેટલેક વખત લયાવસ્થામાં, કેટલેાક વખત વિક્ષેપાવસ્થામાં અને કેટલેક વખત કષાયાવસ્થામાં રહે છે. જેમ જેમ વૈરાગ્યભાવના વધતી જાય છે અને ધ્યેયવિષયમાં પ્રીતિ જામતી જાય છે, તેમ તેમ લય, વિક્ષેપ અને કષાયાદિ ન્યૂન થવા માંડે છે
૪
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
૧૦
અને ધારણાના અભ્યાસ પરિપકવપણાને પામતાં ધ્યાનાભ્યાસના અધિકારી થવાય છે.
ધારણાસિદ્ધિ માટે વૈરાગ્યભાવના અને ભક્તિભાવનાને પ્રમળ મનાવવી આવશ્યક છે. વૈરાગ્યભાવના વડે વિષયતૃષ્ણાના ઉચ્છેદ થાય છે અને ભક્તિભાવના વડે ધવિધપક અરુચિ અને પ્રમાદુદ્વેષ ટળી જાય છે. સોંસારની અંદર જીવને એક બાજુ પાંચ વિષયા છે અને ખીજી માજી પંચપરમેષ્ઠિ છે. પંચ વિષયાનુ આકર્ષણ અનાદિનુ છે, જ્યારે પચપરમેષ્ડિનું આકણુ અભ્યાસથી સાધ્ય છે. વિચાના આકર્ષણથી જીવ રાગ-દ્વેષને વશ થઈ અનંત ક ઉપાર્જન કરે છે અને પંચપરમેષ્ઠિએ ઉપરના ભક્તિભાવથી જીવ અનંતાન ત કનેા ક્ષય કરે છે. કના સંચયથી જીવ જન્મમરણના ચક્રમાં પડે છે અને કર્મોના ક્ષયથી જન્મ-મરણના ચક્રમાંથી મુક્તિ મેળવે છે. એ તત્ત્વને સમજીને સાધકે શસ્ત્ર અને ગુરુના ઉપદેશ મુજબ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારની ધારણાના અભ્યાસ કરવા જોઈ એ તથા ચિત્તમાં વિષયરાગના સ્થાને ભક્તિરાગ કેળવવા માટે શ્રદ્ધા, ઉત્સાહ અને સાવધાનતાપૂર્વક પ્રયત્ન ચાલુ રાખવે જોઈએ.
પરલેાકના માર્ગે પ્રયાણ કરતા જીવ રૂપી મુસાફરને આ લોક રૂપી ઘરમાંથી નીકળતી વેળા શ્રી નવકારમત્ર એ પરમ ભાથાનુલ્ય છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામત્રનું વાતા
'ध्यानं चैकाग्र्यसंवित्ति શ્રી જ્ઞા
ધ્યાન એટલે એકાગ્ર બુદ્ધિ, અર્થાત્ વિજાતીય જ્ઞાનના અંતરરહિત સજાતીય જ્ઞાનની ધારા તે ધ્યાન છે. ધારણામાં જ્ઞાનની ધારા વચ્ચે વચ્ચે વિચ્છેદ પામે છે, જ્યારે ધ્યાનમાં તેવું થતુ નથી. પ્રાત ંજલ યોગસૂત્રમાં પણ કહ્યું છે કે— ‘તંત્ર પ્રત્યેતાનત્તા ધ્યાનમ્ ।' અર્થાત્ ધારણાના વિષયમાં ચિત્તની વૃત્તિએના પ્રવાહને તેલની ધારાની જેમ અવિચ્છિન્નપણે ચાલુ રાખવા તે ધ્યાન છે.
ચક્ષુ આદિ ઈંદ્રિયો પેાતાના રૂપ આદિ વિષયે તરફ સ્વભાવથી જ પ્રબળ વેગ વડે ધસ્યા કરે છે. ઈંદ્રિયોને અનુસરનારૂ મન પણ રાત-દિવસ વિષયચિંતનમાં જ પ્રવૃત્ત રહે છે. તેથી ધ્યાનના અભ્યાસ કરનારે વિષયે તરફ જતાં સન તથા ઈંદ્રિયાને વિષયેામાં દોષદશન રૂપી વૈરાગ્યદ્રષ્ટિ વડે રાકવાં જોઈ એ. વિષયપ્રવણ મનની વિષયપ્રવણુતા, વિષયાની અસત્યતા, અસારતા અને અપકારકતાને વિચાર કરવાથી અટકી જાય છે અને ઈંદ્રિયોની ચપળતા, મનની સાવધાનતા, દઢતા તથા ધીરતા દ્વારા જીતાઈ જાય છે.
પ્રશસ્ત વિષયના ધ્યાનના અભ્યાસ વધવાથી અંતઃકરણની ચેાગ્યતા વધે છે, જ્ઞાન અને આનંદની વૃદ્ધિ અનુ
.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર ભવાય છે, ઈદ્રિયે તથા શરીર સાત્વિક બને છે તથા ધ્યાનાભ્યાસ રૂપ પુણ્યના પ્રકર્ષથી બાહ્ય વ્યવહાર પણ અનુકૂળતાવાળે બની જાય છે.
કંટાળ્યા વિના નિયમપૂર્વક અભ્યાસ કરવાથી સમય. જતાં જેમ મોટા મોટા ગ્રન્થનું અધ્યયન કરી શકાય છે, નિત્ય નિયમપૂર્વક ઉંચે ચઢવાથી જેમ મોટા મોટા પર્વતે. ઠેકી શકાય છે, નિત્ય ઉત્સાહપૂર્વક ચાલ્યા કરવાથી જેમ સમસ્ત પૃથ્વીને પ્રદક્ષિણા આપી શકાય છે, તેમ આગ્રહપૂર્વક ઉદ્વેગ પામ્યા વિના નિયમિત ધ્યાનાભ્યાસ ચાલુ રાખવાથી કાળે કરીને અનેક વિષયાકારે પરિણમવાના મનના સ્વભાવને પલટાવીને એક જ ધ્યેયને આકારે સ્થિર રાખી શકાય છે.
મનને ચિરકાળથી અનેક વિયેના આકારમાં પરિણમવાની ટેવ પડેલી છે. તેને એક જ દયેયાકારે સ્થિર કરવાનું કામ અતિ કઠિન છે, તે પણ આગ્રહવાળા પ્રયત્નથી જેમ. અન્ય મોટાં કાર્યો સુલભ થાય છે, તેમ આ કાર્ય પણ સુકાર બને છે. ધ્યાનાભ્યાસીએ ધ્યાનાભ્યાસથી લેશ પણ કંટાળ્યા વિના નિત્ય નવા નવા ઉત્સાહથી ધ્યાનાભ્યાસ રૂપે કાર્ય ચાલું રાખવું જોઈએ. ધ્યાનાભ્યાસી જે એગ્ય પ્રયત્નપૂર્વક પિતાના મનને શુદ્ધ થેયમાં જોડવા માટે પ્રયત્ન ચાલુ રાખે, તે સ્કૂલ અને ચંચળ એવા મનને ધ્યાનના બળથી સૂમ અને એકાગ્ર કરવામાં અવશ્ય સફળ થઈ શકે છે.
અશુદ્ધ મનને શુદ્ધ કરવાનું અને ચંચળ મનને સ્થિર કરવાનું કાર્ય અતિ દુષ્કર છે, તે પણ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિના ધ્યાનથી
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડ
નમસ્કાર મહામંત્રનું ધ્યાન અને ભક્તિપૂર્વકના નમસ્કારથી તે સુલભ બને છે, કારણ કે-શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ શુદ્ધથી સ્વરૂપવાળા, સ્થિર અને શાશ્વત છે.
સમુદ્રથી દૂર રહેલા સ્થાનમાંથી મનુષ્ય જેમ જેમ સમુદ્રની સમીપ આવતું જાય છે, તેમ તેમ સમુદ્ર ઉપરથી આવતા પવનની શીતલ લહેર વડે તેને તાપ શમતે જાય છે અને આનંદ વધતો રહે છે. ધ્યાન વડે મનુષ્ય પિતાના બહિર્મુખ મનને જેમ જેમ પરમ તત્વની અભિમુખ કરી સમીપ આવતું જાય છે, તેમ તેમ અંતઃકરણમાં અપૂર્વ શાન્તિ, સમતા, તૃપ્તિ અને નિર્ભયતાને આનંદ -અનુભવતે જાય છે. અથવા જેમ મોટા રાજાની સાથે અનુકૂળ સંબંધથી જોડાયેલા સામાન્ય માણસની પણ બાહ્ય–આંતર્ સ્થિતિમાં મોટો ફેર પડી જાય છે, તેમ જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવવાળા શ્રી પંચમેષ્ટિઓ સાથે ધ્યાન વડે એકતાને અનુભવનારે મનુષ્ય પણ પિતાની અંદરની અને બહારની સ્થિતિમાં મોટે ભેદ અનુભવ્યા સિવાય રહેતું નથી. જ્યાં જ્યાં તે સ્થિતિ બદલાતી ન જણાય, ત્યાં ત્યાં સમજવું કે તે પરમેષ્ઠિઓનું ધ્યાન ગ્ય રીતે કરતે (કરી શક્યો) નથી. ધારણાકાળે દયેયની પ્રતીતિ ન્યૂન હોય છે અને અહંવૃત્તિની પ્રતીતિ વિશેષ હોય છે, જ્યારે ધ્યાનકાળે ધ્યેયની પ્રતીતિ પ્રબળ બને છે અને અહંવૃત્તિની પ્રતીતિ ઘટી જાય છે. ચોર આદિના ભયવાળા નગરમાં રહેનારા ધનાઢયો જેમ પિતાના ધનને પ્રયત્નપૂર્વક ગેપવી રાખે છે, તેમ ધ્યાનાભ્યાસીએ ધ્યાનથી ઉત્પન્ન થતા લોકોત્તર આનંદને અને અનુભવાતી ધ્યાનાનંદની વિલક્ષણ પ્રતીતિઓને પ્રયતનપૂર્વક ગોપવવી જોઈએ.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર ચિત્તની નિર્મળતા કર્યા વિનાનું ધ્યાન કથન માત્ર છે. બગલા અને બિલાડાનું ધ્યાન ધ્યાન હોવા છતાં દુર્યાન ગણાય છે, તેથી ધ્યાન કરનાર ધ્યાતાએ પ્રયત્નપૂર્વક પિતાના. ચિત્તને નિર્મળ કરવું જોઈએ. કહ્યું છે કે-“જેણે પિતાના શરીર, ઈન્દ્રિયે અને કષાને જીત્યા નથી તથા રાગદ્વેષને દબાવ્યા નથી, તેણે કણ પખાલમાં પાણી ભરવાની જેમ ધ્યાન કરવાની નિષ્ફળ ચેષ્ટા કરી છે.”
જે મનને વશ કરવાનું કાર્ય મેટા પર્વતને મૂળમાંથી ઉખેડી નાખવા જેવું, અગ્નિનું ભક્ષણ કરવા જેવું, ભૂખ્યા સિંહની સામે થવા જેવું, મહાસાગરને ભુજાઓ વડે તરવા. જેવું, પૃથ્વીને બાથ ભરવા જેવું, આકાશમાં નિરાલંબ ઉડવા જેવું, તરવારની ધાર ઉપર ઉઘાડા પગે ચાલવા જેવું અને પ્રબળ વેગથી વાતા વાયુને રોકવા જેવું અતિ દુષ્કર છે, તે કાર્ય પણ પરમાત્મસ્વરૂપને પામેલા પરમેષ્ઠિઓના સતત ધ્યાનથી સિદ્ધ થાય છે. માત્ર તેમાં સતા મંડયા રહેવું જોઈએ. કહ્યું છે કે
उत्साहानिश्चयाद् धैर्यात् , संतोषात् तत्त्वदर्शनात् । मुनेर्जनपदत्यागात् , षड्भिोगः प्रसिध्यति ॥१॥
અર્થાત્ –મનને વશ કરવા રૂપ યોગનું કાર્ય છ પ્રકારે સતત પ્રયત્ન કરવાથી સિદ્ધ થાય છે. તે પ્રકારે નીચે મુજબ છે.
૧-ઉત્સાહા વીલ્લાસ વધારવાથી.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામંત્રનું ધ્યાન
૨-નિશ્ચયા=“આ મારૂં પરમ કર્તવ્ય છે—
એ એકાગ્ર પરિણામ રાખવાથી.' ૩-ધેર્યા કષ્ટ વખતે પણ સ્થિર રહેવાથી. ૪-સંતેષા–આત્મારામતા ધારણ કરવાથી. ૫–તવદર્શના ગાતુ એ જ તવ છે–પરમાર્થ છે,
એ વિચાર કરવાથી. ૬-જનપદત્યાગાત=ગતાનગતિક લેકના વ્યવહારને
પરિત્યાગ કરવાથી. 1 ઉત્સાહદિ આ છ વસ્તુઓ વડે પેગ સિદ્ધ થાય છે. આ ચેગ એટલે ધ્યાન અથવા એકાગ્રતાને પરિણામ.
આકાશમાં રહેલા તારાઓ, પૃથ્વી ઉપરની રેતીના કણિયાઓ તથા મેઘમાંથી વરસતા વરસાદના બિંદુઓની સંખ્યા ગણવી જેટલી દુષ્કર છે, તેથી પણ અધિક દુષ્કર ચંચળ એવા મનને વશ કરવું તે છે. તે પણ ઉત્સાહાદિ છ હેતુઓ સહિત જે પ્રયત્ન કરવામાં આવે, તે શ્રી પંચપરમેષ્ઠિઓના ધ્યાન વડે મન વશ થઈ શકે છે અને ધ્યાતા, શાન્તતા, સ્થિરતા, નિશ્ચળતા, નિર્ભયતા આદિ ગુણેને અનુભવે છે.
(
છછછછછછછછછછછછછછછછછછછ જન્મ, જરા અને મરણથી દારૂણ એવા આ ભયારણ્યમાં મંદ પુણ્યવાળાઓને શ્રી નવારની પ્રાપ્તિ કદી પણ થતી નથી.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ ધ્યાનના પ્રકારો અને નમસ્કાર મહામંત્ર
ધ્યાનના આરેહણ ક્રમ
વિશુદ્ધ વૈશ્યાવાળા ધ્યાનના અધિકારી છે, અથવા રાગ-દ્વેષના વિજય કરવા વડે જેણે મનઃશુદ્ધિ કરી છે, તે ધ્યાનના અધિકારી છે. રાગ-દ્વેષના વિજય સમતાભાવથી થાય છે અને સમતાભાવની સિદ્ધિ મમતાના નાશ કરનારી શુભ ભાવનાઓથી થાય છે. મૈત્રી, પ્રમાદ, કારુણ્ય અને માધ્યસ્થ્યથી પવિત્ર ચિત્તવાળા તથા શુભ ભાવનાઓથી ભાવિત થયેલા આત્મા ધ્યાનારહળુ કરી શકે છે.
.
ધ્યાનનું સ્થાન પર્વતની ગુફા, જીણુ ઉદ્યાન, શૂન્ય ગૃહ વગેરે જ્યાં મનુષ્યાનું આવાગમન ન હેાય અને મનને વિક્ષેપ કરનારા નિમિત્તોના અભાવ હાય, ત્યાં પ્રાણીના ઉપઘાત ન થાય તેવા ઉચિત શિલાતળ આદિ ઉપર પ કાદિ કોઈ પણ આસન વાળીને જે રીતે પેાતાના મન-વચનકાયાના ચેગેનું સમાધાન રહે અને મર્દ મટ્ઠ પ્રાણને સંચાર થાય તે રીતે બેસવુ. પ્રાણને અતિ નિરોધ કરવાથી ચિત્તની વ્યાકૂળતા થવાના સંભવ છે. કહ્યું છે કે ‘ક્લાસ ન નિહંમદ્ ।' અર્થાત્ શ્વાસામને રોકવા નહિ. તેમ કરવાથી એકાગ્રતાને હાનિ પહોંચે છે. પછી ચક્ષુ આદિ ઈન્દ્રિયાને પેાતાના વિષચેાથી રોકી હૃદય, લલાટ યા મસ્તક
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રમાં શુભ ધ્યાનના પ્રકારો
પહ
આદિ કોઈ પણ સ્થાન, કે જે વધારે પરિચિત હાય, ત્યાં મનેાવૃત્તિને એકાગ્ર કરી, પૂર્વ અથવા ઉત્તર દિશા સન્મુખ પ્રસન્ન મુખવાળા થઈને શુભ ધ્યાન કરવું. તે ધ્યાન એ પ્રકારનું છે—બાહ્ય અને આંતર્. બાહ્યયાન સૂત્ર અથના પરાવર્તન રૂપ છે, અથવા દૃઢવ્રતતા, શીલાનુરાગ તથા વચન, કાયા અને મનના વ્યાપારાને દઢતાથી રોકી રાખવા વગેરે બાહ્યધ્યાન છે. આંતર્ધ્યાન તે છે, કે જેને ખીજા જાણી ન શકે. માત્ર અનુમાન કરી શકે તેવું કેવળ સ્વસ ંવેદગ્રાહ્ય તે સક્ષેપથી ચાર પ્રકારનુ છે. અન્યત્ર તેના દશ પ્રકારો પણ બતાવ્યા છે. આંતર્ધ્યાનને આધ્યાત્મિક ધર્મ ધ્યાન પણ કહે છે. અહીં શ્રી પંચપરમેષ્ઠિના સ્મરણમાં તે દશેય પ્રકારના ધ્યાનને કેવી રીતે સમાવેશ થાય છે, તેને ટૂંકમાં
વિચાર દર્શાવ્યો છે.
૧. અપાયવિચય--અપાયને અંગે વિચાર તે અપાયવિચય. મન-વચન-કાયાના દુષ્ટ વ્યાપારા આત્માને અપાય-કારક છે. તે દુષ્ટ વ્યાપારાથી આત્મા ભવમાં ભટકે છે. શ્રેષ્ઠ રાજ્ય પ્રાપ્ત થયા પછી જેમ કાઈ માલિશ આત્મા ભિક્ષા માટે ભટકે, તેમ મન-વચન-કાયાના શુદ્ધ વ્યાપારવાળા જીવને મેાક્ષ સ્વાધીન છતાં દુષ્ટ વ્યાપારો વડે તે ભવભ્રમણ કરે છે. અહીં ‘ મારા તે દુષ્ટ બ્યાપારાને હું કેવી રીતે રોકું ? ’–એ પ્રકારના સંકલ્પવાળા જીવને અપાયવિચય ધર્મધ્યાન થાય છે, કારણ કે—તેમાં દોષવનની પરિણતિ છે. આ પરિણતિ કુશળમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનાર છે. શ્રી નવકાર
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમેષ્ઠિ નમસ્કાર
B
મંત્રના બળે ચેગાના કામ-ક્રોધાદિ રૂપ અશુભ અભ્યાસ ટળીને જ્ઞાનદિ શુભ અભ્યાસની વૃદ્ધિ થાય છે. તેથી નવકારને આશ્રય તે અપાયવિચય ધર્મધ્યાનને જ એક પ્રકાર છે.
૨. ઉપાયવિચય-કુશળ વ્યાપારને સ્વીકાર તે ઉપાયવિચય છે. · મેહપિશાચથી આત્માની રક્ષા કરાવનાર કુશળ વ્યાપારેવાળા હું કેવી રીને ખનુ ? ’–એ જાતિને સંકલ્પ-પ્રમ′ધ તે ઉપાયવિચય છે. શ્રી નમસ્કારમત્રની આરા-ધના વડે તે પાર પડે છે.
૩. જીવવિચય-માત્ર પોતાના આત્માના વિચાર કરવામાં ઉપયોગી એવું ધ્યાન તે જીવવિચય છે. જેમ કેમારા આત્મા અસંખ્ય પ્રદેશવાળા છે, સાકાર-અનાકાર ઉપયેગયુક્ત છે, અનાદ્વિઅનંત છે, કૃતકના ફળને ભેાગવવાવાળા છે, ક સંબંધથી ભવમાં ભમવાવાળા છે અને વિયેાગથી મેાક્ષને પામવાવાળા છે.’ આ જાતિના વિચાર શ્રી નમસ્કારમંત્રમાં અનુસ્મૃત છે, તેથી તેનું આરાધનઃ જીવવિચય ધર્મધ્યાનસ્વરૂપ છે.
૪. અજીવવિચય-ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ, પુદ્ગલ, કે જે અનુક્રમે ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહ, વનાદિ અને ગ્રહણ ગુણવાળા છે તથા અગુરુલઘુ આદિ અનંત પર્યાયવાળા છે, તે અજીવેાના વિચાર સ્થિર ચિત્તથી જેમાં થાય તે અજીવવિચય ધર્મધ્યાન છે. આ ધ્યાન દેહ અને આત્માના અભેઢપણાની ભ્રાન્તિને નિવારણ કરનાર છે, કે જે ભ્રાન્તિ. અનત શેક અને આતક આદિનું કારણ છે. શ્રી નવકાર-
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના શુભ ધ્યાનના પ્રકારે મંત્રનું ધ્યાન પણ ભેદજ્ઞાનનું સાધક છે, માટે તેની આરાધના અજીવવિચય ધર્મધ્યાનસ્વરૂપ બને છે.
પ. વિપાકવિચય-કર્મના વિપાકનું ચિન્તન તે વિપાકવિચય છે. શ્રી અરિહંતની પદવીથી માંડીને નારકીની વિપત્તિ સુધી જેનું એકછત્રી સામ્રાજ્ય વર્તે છે, તે શુભાશુભ કર્મના મધુર-કક ફળને વિચાર કરે તે. વિપાકવિરાય છે. વળી જે કર્મ મૂલ–ઉત્તર પ્રકૃતિના ભેદે. અનેક પ્રકારનું છે. પુદ્ગલાત્મક છે, ક્ષીરનીરન્યાયે આત્માની સાથે અનાદિકાળથી સંબંધિત છે અને લોહાગ્નિન્યાયે આત્માને પીડાકારક છે, આવું ધ્યાન તે વિપાકવિચય છે. આ ધર્મધ્યાનથી કર્મજન્ય સાંસારિક ફળની અભિલાષાથી આત્મા નિવૃત્ત થાય છે અને આ ધ્યાન વૈરાગ્યભાવનું કારણ બને છે. શ્રી નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન કર્મવિપાકથી છેડાવનાર છે, તેથી આ ધ્યાન પણ તેની અંતર્ગત રહેલું છે.
૬. વિરાગરિચય–આ શરીર અશુચિ છે, શુકશેણિત રૂપી અશુચિથી ઉત્પન્ન થયેલું છે, મદિરાના ઘટની જેમ શુચિ ન થાય તેવું છે, વિનશ્વર છે, જેમાં જવા માત્રથી મિષ્ટાન્ન વિષ્ટારૂપ અને અમૃત પણ મૂવરૂપ થઈ જાય છે, અનિત્ય છે, અપરિત્રાણ છે, યમની પીડા વખતે પિતા, માતા, ભ્રાતા, ભગિની, ભાર્યા કે પુત્ર, કેઈથી પણ રક્ષણ ન થઈ શકે તેવું છે, જેમાંથી નિરંતર અશુચિ વહે છે અને નવ છિદ્રો વડે નિરંતર અશુચિ બહાર નીકળે છે, તેથી નકકી થાય છે કે–તેની અંદર સુંદર કાંઈ નથી. આ જાતિનો.
પણ રસ
નર અશુ િનરતર અભિ
છે કે તે
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર શરીરના સ્વભાવને વિચાર વૈરાગ્યને હેતુ થાય છે. તથા વિષયે પરિણામે કટુ છે, કિંપાકવૃક્ષના ફળના ઉપભેગની ' ઉપમાવાળા છે, સ્વભાવથી ભંગુર છે, પરાધીન છે, સંતોષરૂપી અમૃત રસના આસ્વાદના શત્રુ છે અને તેનાથી ઉત્પન્ન થનારૂં સુખ લાલાને ચાટવાથી થનારા બાળકના દુગ્ધાસ્વા-દના સુખની જેમ અપારમાર્થિક છે. તેમાં આસ્થા રાખવી એ વિવેકીઓને યુક્ત નથી, પણ તેનાથી વિરામ પામવું એ જ શ્રેયસ્કર છે. વિરતિ એ જ કલ્યાણકારિણી છે.
વળી આ ગૃહવાસ સળગતા અગ્નિની વાળા સમાન છે. તેમાં વિષયથી સ્નિગ્ધ એવી ઈન્દ્રિયો રૂપી લાકડાં બળે છે અને તેમાંથી ધૂમની ઘટાની જેમ અજ્ઞાનની પરંપરા પ્રસરી રહી છે. એ વાળાને શમાવવાનું સામર્થ્ય માત્ર એક ધર્મ રૂપી મેઘમાં રહેલું છે, તેથી તેમાં જ એક પ્રવૃત્તિ કરવી તે ઉચિત છે. આવું ધર્મધ્યાન રાગના હેતુઓને નિરોધ કરનાર હોવાથી તથા પરમાનંદના આસ્વાદલ્ય આનંદને સાક્ષાત્ આપનાર હોવાથી અવશ્ય કરવાલાયક છે. શ્રી નવકારમંત્રની આરાધનામાં આ વિરાગવિચય ધર્મધ્યાનભરેલું છે.
૭. ભવવિચય-રૂકૃત કર્મના ફળને ઉપભોગ કરવા માટે જીવને ફરી ફરી જન્મ લેવો પડે છે. ત્યાં અરઘટ્ટઘટીયંત્રના ન્યાયથી મૂત્ર, પુરીષ અને આંતરડામય દુર્ગધી જડર રૂપી કેટરોમાં વારંવાર વસવું પડે છે અને ત્યાં - વસનાર જંતુને કોઈ સહાય નથી, ઈત્યાદિ ભવપરિવર્તનને
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના શુભ ધ્યાનના પ્રકારે વિચાર સત્રવૃત્તિમાં હેતુભૂત એવા ભવનિર્વેદનું કારણ થાય. છે. શ્રી નવકારમંત્રના ધ્યાનથી આ ભવનિર્વેદ પોષાય છે પુષ્ટ. થાય છે, તેથી તેવા ભવવિચય ધર્મધ્યાનને જ એક પ્રકાર છે.
૮. સંસ્થાનવિચય-નીચે વેગાસન (ખુરશી) જે, મધ્યમાં ઝાલર છે અને આગળ મુરજ (ડમરૂ) જે ચૌદ રાજપ્રમાણ લેક છે, વગેરે ચિન્તન વારંવાર કરવાથી ચિત્તને અન્ય વિષમાં થતે સંચાર અટકી જાય છે અને એકાગ્રતા પ્રાપ્ત થાય છે. શ્રી નવકારમંત્રના ધ્યાનમાં પણ ચૌદરાજ લેકને વિચાર આવી જાય છે, તેથી તે પણ સંસ્થાનવિય ધ્યાનને જ એક પ્રકાર છે.
૯ આજ્ઞાવિચય-પરલેક-બંધ-મોક્ષધર્મ–અધર્માદિ અતીન્દ્રિય અને સૂક્ષ્મ ભાવને વિષે આપ્તવચનને પ્રમાણ. તરીકે ધારણ કરવાથી સકળ સંશયે વિલીન થઈ જાય છે અને સકળ પ્રવૃત્તિને જીવાડનાર પ્રાણતુલ્ય શ્રદ્ધાની સંતતિ અવિચ્છિન્ન. બને છે. તેથી અત્યંત દુઃખથી જાણી શકાય તેવા અને જ્યાં હેતુ-ઉદાહરણાદિની પહોંચ નથી તેવા સૂમ અને અતીન્દ્રિય, પદાર્થો પણ અસત્ય નથી, શ્રી જિનવચન પ્રામાણ્ય સત્ય છે, એવી પ્રતીતિ ધારણ કરવી તે આજ્ઞાવિચય ધર્મધ્યાન. છે. નમસ્કાર શ્રી જિનાજ્ઞાને અનુસરવા રૂપ હોવાથી શ્રી નવકારમંત્રનું ચિન્તન આજ્ઞાવિચય ધર્મધ્યાનને જ એક પ્રકાર છે.
૧૦. હેતુવિચય–આગમવિષયક વાદવિવાદ વડે જેની બુદ્ધિ સ્થિર ન થાય, તેની તર્માનુસારી બુદ્ધિવાળા પુરુષની.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમેષ્ઠિ નમસ્કાર
૬૨
આગમવિષયક પરીક્ષા તે હેતુવિચય ધર્મધ્યાન છે. સ્વાદ્વાદપ્રરૂપક આગમા કષ, છેદ્ય અને તાપથી શુદ્ધ છે, તેથી અવશ્ય આશ્રય કરવાલાયક છે. એ રીતે વિશિષ્ટ શ્રદ્ધાની અભિવૃદ્ધિ કરનાર હાવાથી હેતુવિચય ધર્માંધ્યાન કર્ત્તવ્ય છે. શ્રી નવકારમંત્ર પણ કષ, છેક અને તાપની પરીક્ષાથી શુદ્ધ હાવાથી તેનુ ધ્યાન હેતુવિચય ધર્માંધ્યાનનો એક પ્રકાર અને છે.
5
છેલને
પુણ્યાનુબંધી પુણ્યના ઉદયથી જેને શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેને નરતિ અને તિય ́ચગતિનું ભ્રમણ અટકી જાય છે, તેમજ સ્વર્ગાપવ નાં દ્વાર ઉઘડી જાય છે.
OLD
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવમંગલ શ્રી નવકાર
‘માન્યતે–સાથને હિતમનેનેત્તિમાષ્ટમ્ ।' અર્થાત્ જેનાથી હિત સધાય છે તે મગલ, અથવા હિત ધથી જ સધાય છે, તેથી હિતસાધક ધર્મને જે લાવે તે મગલ. કહ્યું છે કે—
'
6
મજ્ઞ ધર્મછાતીતિ મન્નમ્ । અહીં મગ એટલે ધર્મ, તેને લાવે તે મંગલ, એવા ખીજો અર્થ પણ મગલનો થાય છે. અથવા ધર્મની પ્રાપ્તિ અધર્મના નાશથી થાય છે. સવ અધર્મોનું મૂળ કારણ વિષય, કષાયા અને તેના ફલસ્વરૂપ ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણરૂપ સંસાર છે, તેથી સંસારપરિભ્રમણનો ક્ષય કરે તે મગલ ’-એવા ત્રીજો અર્થ પણ મગલનો થાય છે. કહ્યું છે કે-માં મવાત્ સસારાત્પત્તિઅપનયતીતિ મનમ્। ’ અર્થાત્ ‘માં’=મને સંસારથી ગાલે—પાર ઉતારે અને મારા સંસારને દૂર કરે તે મગલ.
એ રીતે મંગલ એટલે હિતનું સાધન, મોંગલ એટલે ધનુ ઉપાદાન અને મગલ એટલે અધર્મના મૂળભૂત સ ંસારપરિભ્રમણનું જ મૂલેાચ્છેદન સુખસાધક અને દુઃખનાશક પદાર્થોને મંગલ રૂપ માનવાની રૂઢિ સ’સારમાં પ્રસિદ્ધ છે. પર પરાએ પણ દુ:ખાચ્છેદક અને સુખપ્રાપક પદાર્થો મંગલ રૂપ મનાય છે, તથા જેમાં કનિવારણનું કે સુખ આપવાનુ ( નિશ્ચિત નહિ પણ સદિગ્ધ ) સામર્થ્ય હાય, તે પદાર્થો મગલ રૂપ ગણાય છે. જેમ કે–ધિ, દૂર્વા, અક્ષત, શ્રીફળ, પૂર્ણકળશ અને સ્વસ્તિકાદિ પદાર્થો.
પણ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
.
એ રીતે સુખની નિશ્ચિત કે સ ંદિગ્ધ સાધનભૂત સ કઈ વસ્તુઓ જગતમાં મગલરૂપ ગણાય છે. અહિંસા, સચમ અને તપરૂપ ધર્મો તથા સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને જ્ઞાનાદિ ગુણેા, એ દુઃખવ’સ અને સુખસિદ્ધિનાં નિશ્ચિત સાધના છે, તેથી તે ભાવમગલ ગણાય છે. દિધ, દુર્વા, અક્ષત, શ્રીફળ, પૂર્ણ કળશ અને સ્વસ્તિક દિ સદિગ્ધ સાધના છે, તેથી તે સ દ્રવ્યમગલ ગણાય છે. દ્રવ્યમંગલા જેમ સુખનાં સ ંદિગ્ધ સાધનો છે, તેમ તે અપૂર્ણ સુખને આપનારાં પણ છે. ભાવમગલે એ સુખનાં નિશ્ચિત સાધના છે અને તેનુ સેવન કરનારને તે સંપૂર્ણ અને અવિનાશી સુખને આપે છે, તેથી દ્રવ્યમગલ કરતાં ભાવમગલનું મૂલ્ય ઘણું વધારે છે.
૬૪
શ્રી જૈનશાસ્ત્રામાં અનેક પ્રકારનાં ભાવમગલે છે. તે સ'માં શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારને પ્રધાન મંગલ કહેલુ છે, તેનાં મુખ્ય એ કારણે છે. એક તો શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ સ્વયં ગુણુસ્વરૂપ છે અને ખીજું ગુણેાના બહુમાનસ્વરૂપ છે. અહિંસા, સંયમ અને તપ તથા સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને જ્ઞાન વગેરે સ્વયં ગુણસ્વરૂપ છે, પણ ગુણાના બહુમાનસ્વરૂપ નથી. વળી શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ સ સદ્ગુણામાં શિરામણભૂત વિનયગુણુના પાલનસ્વરૂપ છે. મેાક્ષનુ મૂળ વિનય છે. વિનય વિના જ્ઞાન નથી, જ્ઞાન વિના દન નથી, દન વિના ચારિત્ર નથી અને ચારિત્ર વિના મેક્ષ નથી. ખીજી રીતે મેાક્ષને માટે ચારિત્રની જરૂર છે, ચારિત્ર માટે શ્રદ્ધાની જરૂર છે, શ્રદ્ધા માટે જ્ઞાનની જરૂર છે અને જ્ઞાન માટે વિનયની જરૂર છે. આ વિનયરવરૂપ શ્રી નમસ્કાર છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવમંગલ શ્રી નવકાર
||.. એગ્યને વિનય તે સવિનય છે. શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારમાં તાત્વિક ગુણોને ધારણ કરવાવાળી (વિનયને પાત્ર એવી ત્રિકાલ અને ત્રિલેકવર્તી) સર્વ વ્યક્તિઓને નમસ્કાર કરવામાં આવે છે.
શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારમાં નમસ્કારને યોગ્ય વ્યક્તિઓ સર્વ પ્રધાન હોવાથી તેઓને નમસ્કાર, એ સર્વ વિનયમાં પ્રધાન વિનયસ્વરૂપ બની જાય છે. પ્રધાન વિનયગુણના પાલનથી પ્રધાન (યથાર્થ) જ્ઞાન, પ્રધાન (તાત્વિક) દર્શન (શ્રદ્ધા), પ્રધાન (શ્રેષ્ઠ) ચારિત્ર અને પ્રધાન (અવ્યાબાધ) સુખની પ્રાપિત થાય છે. પરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર સ્વરૂપ પ્રધાનવિનયગુણના પાલન વિનાનું જ્ઞાન, ધ્યાન કે સંયમ, એ સર્વ પ્રધાન–મક્ષસુખને આપવાને સમર્થ થઈ શક્તા નથી.
શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર એ જેમ પ્રધાન વિનય ગુણના પાલન સ્વરૂપ છે, તેમ ગુણેના બહુમાન સ્વરૂપ પણ છે. ગુણબહુમાન એ ચિત્તનો અચિંત્ય શક્તિયુક્ત ધર્મ છે. ગુણબહુમાનના આશયવાળું ચિત્ત થડા જ સમયમાં સર્વ પ્રકારની અશુદ્ધિઓ અને અહંકારાદિ દોષથી રહિત બની જાય છે.
કાચી માટીના ઘડામાં ભરેલું પાણી જેમ પ્રતિક્ષણ ઘટને નાશ કરનારૂં થાય છે, તેમ ચિત્તરૂપી કુંભમાં રહેલું ગુણબહુમાન રૂપી જળ ચિત્તના દોષોને અને મલિનતાને પ્રતિક્ષણ ક્ષય કરનારૂં થાય છે. ગુણબહુમાનને ધારણ કરનાર માનસિક ભાવે જેમ અચિન્ય પ્રભાવસંપન્ન છે,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
તેમ ગુણબહુમાનને વ્યક્ત કરનારી વાચિક અને કાવિક ચેષ્ટાઓ પણ પ્રભાવસંપન્ન બની જાય છે. શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારમાં એ ત્રણેય વસ્તુઓ રહેલી છે. મનથી નમવાને ભાવ, વચનથી નમવાને શબ્દ અને કાયાથી નમવાની ક્રિયા, એ રીતે જ્ઞાન, શબ્દ અને કિયા રૂપ વિવિધ કિયાથી યુક્ત શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર પાપવંસ અને કર્મક્ષયના અનન્ય કારણ રૂપ બની જાય છે, તેથી તે સંસ્કૃષ્ટ (ભાવ) મંગલસ્વરૂપ છે અને તેથી જ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારની ચૂલિકામાં ફરમાવ્યું છે કે
एष पञ्चनमस्कारः, सर्वपापप्रणाशनः । मङ्गलानां च सर्वेषाम् , मुख्यं भवति मङ्गलम् ॥१॥
અર્થ–પાંચેય પરમેષ્ઠિઓને કરેલ આ નમસ્કાર સર્વ પાપને પ્રક કરીને નાશ કરનાર છે તથા સર્વ મંગતેમાં પ્રથમ-પ્રધાન-સત્કૃષ્ટ મંગલસ્વરૂપ છે. ૧.
શ્રી નવકારના પ્રભાવથી ચેરે રક્ષક બને છે, જે શિક ગ્રહ અનુગ્રહ કરે છે અને અપશુકનો શુભ છે
શુકનરૂપ બની જાય છે. Yaa%
93%E3%8383%EE%E33ી.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકારનું આહ્વાન–ઘોષણ ताव न जायइ चित्तेण, चिंतियं पत्थियं च वायाए । कारण समाढतं, जाव न सरिओ नमुक्कारो ॥१॥
અર્થાત-શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્રને જ્યાં સુધી સ્માર્યો નથી, ત્યાં સુધી જ ચિત્તથી ચિંતવેલું, વચનથી પ્રાર્થેલું અને કાયાથી આરંભેવું કાર્ય થતું નથી. ૧.
ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યની જેમ નવકાર એ શાશ્વત છે. શ્રી તીર્થકરોની ધર્મદેશનાની જેમ એના ઉપકાર અનંતા છે. જગતમાં કોઈ પણ એવું પાપ નથી, કે જેને પ્રતિકાર નવકારના આશ્રયથી અશક્ય હેય. નવકારના અક્ષરે કેવળ અક્ષર જ નથી, કિન્તુ સાક્ષાત્ અક્ષરમયી દેવતાઓ-તિઃપુજે છે. એને આશ્રય લેનાર અને એનું વિધિપૂર્વક શ્રવણ કે સ્મરણ કરનાર સર્વદા સુરક્ષિત છે.
નવકારની એ પ્રતિજ્ઞા છે કે–મારો આશ્રય લેનાર કઈ પણ હોય, તેનાં સર્વ પાપને મારે સમૂલ નાશ કરે. આ પ્રતિજ્ઞાને બેટી પાડનાર આજ સુધી કેઈનીકળ્યું નથી. એને બેટી પાડવાનો પ્રયાસ કરનાર પિતે જ ખોટો પડે છે. આ નવકારની બીજી પ્રતિજ્ઞા એ છે કે મારે આશ્રય લેનારને આશ્રય સર્વ કેઈને લેવું પડે છે. દુનિયામાં જેટલા શુભ અને શ્રેષ્ઠ સજીવ કે નિર્જીવ પદાર્થો છે, તે સઘળા અવકાસના દાસ છે. નવકારની આ બીજી પ્રતિજ્ઞા છે અને
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર તે ટંકશાળી છે. એની સત્યતાની કટી કરવા માટે નવકારનું સમગ્ર વિશ્વને આમંત્રણ છે. વિશ્વની સામે નવકારનું આ આહવાન છે-જાહેર ઉદ્ઘેષણ છે કે-ઉઠો ! જાગો! અને શ્રી નવકારના આ આહુવાનને હર્ષપૂર્વક સ્વીકાર કરે ! તેને સ્વીકાર કરવા માટે શ્રી નવકારનું સર્વ કેઈને પ્રેમભર્યું આમંત્રણ છે.
ત્રણ ભુવનમાં રહેલા વિવેકી સુરે, અસુરો, ૩િ વિદ્યાધર તથા મનુષ્યો, સુતાં-જાગતાં, બેસતા-ઊઠતાં કે હરતાં-ફરતાં શ્રી નમસ્કાર
મહામંત્રને યાદ કરે છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય અને નવકાર
મદિરા, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકથા-એ પાન પ્રકારને પ્રમાદ જેમ આત્માનું અધઃપતન કરી સંસાનસાગરમાં લાવે છે, તેમ વાચના, પૃચ્છના, પરાવતના, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્માંકથા-એ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય આત્માને સસારસાગરથી પાર ઉતારી મુક્તિના આવ્યાબાધ સુખમાં લાવે છે. આ છે સ્વાધ્યાયનું વિશદ સ્વરૂપ. સૌથી સહેલામાં સહેલા અલ્પજ્ઞ પણ કરી શકે એવે અને અવસરે દ્વાદશાંગીનું પણ સ્થાન લે તેવા સ્વાધ્યાય શ્રી નવકારના છે. એ વસ્તુને આ લેખમાં સ ંક્ષેપથી પણ સ્પષ્ટ કરવા માટે પ્રયત્ન કર્યાં છે.
શ્રી જિનશાસનમાં સ્વાધ્યાયને મેક્ષનું પરમ અલૈંગ કહ્યું છે. પ્રત્યુપેક્ષણ, પ્રમાના, ભિક્ષાચર્યાં, વૈયાવૃત્ય આદિ સયમના અસંખ્ય વ્યાપારોમાંથી કોઈ પણ યાગમાં વતે જીવ પ્રતિસમય અસંખ્ય ભવાનાં કર્માંને ખપાવે છે, તે પણ સ્વાધ્યાયયેાગમાં વાજીવ સ્થિતિ અને રસ વડે કર્માને વિશેષે કરીને ખપાવે છે.
ક ક્ષયના મુખ્ય હેતુએ બે છે–મન, વચન અને કાયાના અશુભ વ્યાપારાના નિગ્રહ અને તે ત્રણેયનુ શુભ વ્યપારોમાં પ્રવર્તન. આ બન્ને હેતુએ સ્વાધ્યાયયેાગમાં જે રીતે સિદ્ધ થાય છે, તે રીતે પ્રાયઃ અન્ય વ્યાપાર વખતે સિદ્ધ થઈ શકતા નથી. આ વાત કેવળ આગમથી જ નહિ પરંતુ યુક્તિ અને અનુભવથી પણ સિદ્ધ છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્મષ્ટિ નમસ્કાર
શ્રી જિનમતમાં સ્વાધ્યાય પાંચ પ્રકારના કહ્યો છે વાચના, પૃચ્છના, પરાવના, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્માંકથા. ગુરુ પાસે સૂત્ર-અર્થગ્રહણ કરવાં તે વાચના, સંદેહનિવારણ માટે પૂછ્યું તે પૃચ્છના, અસંદિગ્ધ સૂત્રાની પુનઃ પુનઃ પરિવના ( પઠન ) તે પરાવના, પુનઃ પુનઃ વિચારણા તે અનુપ્રેક્ષા અને અનુગ્રહ બુદ્ધિથી ચેાગ્યની આગળ કથન કરવું તે ધમકથા. આ પાંચેય પ્રકારના સ્વાધ્યાય મન-વચનકાયાના અશુભ વ્યાપારાના નિરોધ કરાવી શુભમાં એકાગ્રતાપૂર્ણાંક પ્રવન કરાવે છે, તેથી કક્ષયના અસાધારણ હેતુ અની પરપરાએ પરમપદની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. શાસ્ત્રા કહે છે. કે–આદરપૂર્વક સ્વાધ્યાયની લીનતા, એ યાવત્ સર્વજ્ઞપદ અને તી કરપણાની પ્રાપ્તિના પણ હેતુ અને છે. પાંચેય પ્રકારના સ્વાધ્યાય પદાર્થાંના પરમાર્થીને જણાવનારા છે અને ક્ષણે ક્ષણે સતિના મૂળરૂપ પરમ વૈરાગ્યના હેતુ બને છે.
Go
આ સ્વાધ્યાય ઉત્કૃષ્ટતયા ચૌદ પૂર્વાધરાને ડાય છે. મહાપ્રાણ ધ્યાનાદિના સામર્થ્યથી અંતર્મુહૂત્તમાં તે ચૌદ પૂર્વાનુ અને ખારેય અંગાનુ` પરાવર્તન કરે છે. દશ પૂધરાને દશ પૂર્વાનો, નવ પૂર્વાંધાને નવ પૂર્વના અને એ રીતે ઘટતાં ઘટતાં જેને ખીજું કાંઈ પણ આવડતુ ન હાય તેને પણ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારના સ્વાધ્યાય હાય છે, કારણ કે આ પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર દ્વાદશાંગના અ છે, તેથી તે અતિ મહાન છે.
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર દ્વાદશાંગના અહોવાનાં
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
s
,
સ્વાધ્યાય અને નવકાર ત્રણ કારણો છે. (૧) દ્વાદશાંગના સ્થાને તેને ઉપગ થાય છે, (૨) પરિણામની વિશુદ્ધિનું કારણ છે અને તેનાથી (૩) જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રનું પણું આરાધન થાય છે.
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે-ઘરમાં જ્યારે આગ લાગે, ત્યારે લેક જેમ કણ-કપાસાદિ અન્ય વસ્તુને છેડીને એકાદ મહામૂલા કિંમતી રત્નને ગ્રહણ કરે છે, અથવા રણસંગ્રામને વિષે સુભટ જ્યારે બીજો ઉપાય ન હોય, ત્યારે તલવાર, ભાલા વગેરે શસ્ત્રોને છોડીને એક અમેઘ બાણ કે શક્તિ આદિ શસ્ત્રને ગ્રહણ કરે છે તેવી રીતે જ્યારે મરણકાળ ઉપસ્થિત થાય, ત્યારે પૂર્વધરે પણ જ્યારે અન્ય કૃત યાદ રાખવા અસમર્થ થાય, ત્યારે દ્વાદશાંગને છેડીને શ્રી અરિહંત આદિના નમસ્કારને જ યાદ કરે છે, તેથી આ નમસ્કાર દ્વાદશાંગને અર્થ છે તે સાબીત થાય છે.
અથવા સઘળું દ્વાદશાંગ પણ પરિણામની વિશુદ્ધિ માટે : જ ભણાય છે. પરમપુરુષ પરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર કરવા દ્વારા પણ તે જ અર્થ સિદ્ધ થાય છે, તેથી તે દ્વાદશાંગાથે છે.
અથવા જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર એ જ દ્વાદશાંગાર્થ છે. તે ગુણે શ્રી અરિહંતાદિ પાંચની અંદર રહેલા છે, પણ બીજામાં નથી. શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર દ્વારા તે ત્રણની જ સાધના થાય છે, તેથી પણ તે દ્વાદશાંગાર્થ છે. અથવા સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગી દેવ, ગુરુ અને ધર્મસ્વરૂપ છે અને નવકાર પણ દેવ, ગુરુ અને ધર્મસ્વરૂપ છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર - એ રીતે દ્વાદશાંગના સાધ્ય અર્થને સાધક હોવાથી અને મરણકાળે પણ સુખપૂર્વક સ્મરણીય હેવાથી, એક અપેક્ષાએ આ નમસ્કારનું મહાભ્ય દ્વાદશાંગથી પણ વધી જાય છે.
શાસ્ત્રકારોએ નામાદિ મંગલેમાં આ નમસ્કારને પ્રથમ મંગલ કહ્યું છે અને વ્યાધિ, તસ્કર, અગ્નિ આદિના સર્વ ભયને દૂર કરનાર બતાવ્યો છે. કહ્યું છે કે
हरइ दुक्खं कुणइ सुई, जणइ जसं सोसए भवसमुदं । इहलोयपारलोइय-सुहाण मूलं नमोकारो ॥१॥
અર્થાત્ આ નવકાર દુઃખને હરે છે, સુખને કરે છે, યશને ઉત્પન્ન કરે છે, ભવસમુદ્રને શેષે છે તથા આ લેક અને પરલોકના સુખનું મૂળ છે. ૧.
છછછછછછછછછછછછછછછછછછછછ
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર એ સર્વ શ્રેયોમાં છે
પરમ શ્રેય છે, સર્વ મંગલોમાં પરમ મંગલ હું છે, સર્વ પૂજ્યોમાં પરમ પૂજ્ય છે અને સર્વ હું ફળમાં શ્રેષ્ઠ–પરમ ફળસ્વરૂપ છે. છછછછછછછછછછછછછછછછછછછછ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને ઉપકાર
[૧] मग्गो अविप्पणासो, आयारो विणयया सहायत्तं । पंचविहनमोकारं, करेमि एएहि हेऊहिं ॥१॥
-શ્રી આવશ્યકનિયુકિત-ગાથા ર૯૪૪ અર્થ–માર્ગ, અવિપ્રણાશ, આચાર, વિનય અને સહાય -એ પાંચ હેતુઓ વડે હું પાંચ પ્રકારને નમસ્કાર કરું છું. ૧.
નિર્યુક્તિકાર શ્રુતકેવલી ભગવંત શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામિજી શ્રી આવશ્યકનિર્યુક્તિની ઉપરોક્ત ગાથામાં શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવંતને પાંચ કારણે વડે નમસ્કાર કરવાનું ફરમાવે છે. તેમાં પ્રથમ પરમેષ્ટિને નમસ્કારનું કારણ “માર્ગ છે. એ વિષયમાં ટીકાકારમહર્ષિ ફરમાવે છે કે-પાંચ પરમેષ્ઠિઓમાં પ્રથમ પરમેષ્ટિ શ્રી અરિહંત ભગવંતે સૌથી પ્રથમ નમસ્કારને લાયક છે અને તેમાં કારણ “મેક્ષમાર્ગ” છે. અર્થાત સમ્યદર્શન આદિ ક્ષમાર્ગ તેઓએ બતાવેલ છે અને તે માર્ગે ચાલવાથી ભવ્ય જીવોને મુક્તિ મળે છે. એ રીતે ભવ્ય અને મુક્તિની સાધનામાં સાક્ષાત્ હેતુ મોક્ષમાર્ગ જ છે અને તે માર્ગને સૌથી પ્રથમ દર્શાવનારા શ્રી અરિહંત ભગવંત છે, તેથી શ્રી અરિહંત ભગવંતે પણ પરંપરાએ મેક્ષના હેતુ હેવાથી પૂજ્ય છે.
પરંપરાએ મોક્ષમાર્ગના ઉપકારી તરીકે જેમ શ્રી અરિ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
૭૪
હુત ભગવતે છે, તેમ વસ્ત્ર, આહાર, શય્યા, આસન આદિ પણ સાધકને મેક્ષમાનાં સાધના છે, તેથી તે પણ પૂજાને પાત્ર કેમ નહિ ? અને તેને આપનાર ગૃહસ્થા પણ ઉપકારી કે પૂજ્ય કેમ નહિ ?–એ પ્રશ્નના ઉત્તર આપવા જોઈ એ.
ભાષ્યકાર ભગવંત શ્રી જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ અને ટીકાકારમહર્ષિ મલ્લધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી તે પ્રશ્નના ઉત્તર આપતાં, શ્રી વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં મૂળ ગાથા ૨૯૪૮ તથા તેની ટીકામાં ફરમાવે છે કે
जं पच्चासन्नतरं, कारण मेगंतियं च नाणाई | मग्गो तद्दायारो, सयं च मग्गो त्ति ते पुज्जा ॥ १ ॥
અથ–પરપરાએ જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયરૂપ મેાક્ષમાગ માં ઉપચાગી કેવળ વસ્ત્રાદ્ધિ કે તેને આપનાર ગૃહસ્થાદિ જ ઉપકારી છે એમ નહિ, એક યા બીજા પ્રકારે ત્રણેય જગત ઉપકારી છે. પરંતુ તે બધાં દૂર દૂરનાં કારણ છે, એટલુ જ નહિં પણ તે અનેકતિક એટલે કારણ મને કે ન બને એવાં છે. સૌથી નજીકનું અને અવશ્ય ફળ આપનારૂં કારણ તે રત્નત્રય જ છે. તેને આપનારા શ્રી અરિહંતે છે, તેથી તે મા` અને તેને આપનારા શ્રી અરિહંત ભગવંતે ખરેખરા ઉપકારી અને પૂજ્ય છે. વસ્ત્રાદિ સાધના અને ગૃહસ્થાદિ તે શ્રી અરિહંત ભગવંતાથી પ્રાપ્ત થયેલા જ્ઞાનાઢિ રત્નત્રયને સંભવિત ઉપકાર કરનાર છે, તેથી પૂજ્યત્વની કક્ષામાં આવતા નથી. એટલું જ નહિ, પરંતુ એથી પૂજ્ય વસ્તુઓની ઈયત્તા (મર્યાદા) ન રહેવાથી અનવસ્થાદોષ પણ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
અરિહંત
નહિ,
- દેશને
મહામંત્રને ઉપકાર
૭૫ તે ઉપરાન્ત વિશેષ કારણ તે તે છે કે શ્રી અરિહંત ભગવંતે કેવળ માર્ગ દર્શાવનાર જ નહિ, સ્વયં માર્ગરૂપ પણ છે. શ્રી અરિહંતના દર્શન માત્રથી પણ ભવ્ય જંતુઓને મેક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઉપદેશથી જેમ શ્રી અરિહંતે. મેક્ષમાર્ગને આપનારા થાય છે, તેમ ઉપદેશ સિવાય તેઓના દર્શન, પૂજન, સ્તવન અને ધ્યાનાદિથી પણ મેક્ષ અને મેક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ કરાવનારા થાય છે. શ્રી અરિહંત ભગવંતેની એ વિશેષતા છે. કહ્યું છે કે
नामाकृतिद्रव्यभावः, पुनतस्त्रिजगज्जनम् । ક્ષેત્રે સમિમત [પામે ? |
અથ–નામ, આકૃતિ, દ્રવ્ય અને ભાવ વડે ત્રણેય. જગતને પવિત્ર કરનારા સર્વ ક્ષેત્રના અને સર્વ કાળના શ્રી અરિહતેની અમે ઉપાસના કરીએ છીએ. ૧.
શ્રી અરિહંત ભગવત ઉપદેશ વડે જ મેક્ષના અને તેના માર્ગને દાતાર છે, એ એકાન્ત નિયમ શ્રી જૈનશાસનમાં નથી. ઉપદેશ અને આજ્ઞાપાલન વડે જેમ શ્રી અરિહંત. ભગવંતો મેક્ષ અને તેના માર્ગની પ્રાપ્તિના હેતુભૂત છે, તેમ તેઓના નામ-સ્મરણાદિ કે આકૃતિના દર્શનાદિ વડે પણ ક્લિષ્ટ કર્મોને ક્ષય કરાવી મોક્ષની અને તેના માર્ગની. પ્રાપ્તિના હેતુભૂત બને છે. શ્રી અરિહંત ભગવંતેનું નામ અને રૂપ જેમ કર્મને ક્ષેપશમ કરાવનાર અને માર્ગ પમાડનાર છે, તેમ તેઓનાં દ્રવ્ય અને ભાવ પણ અંતરાયાદિ કમેને હઠાવનાર અને જ્ઞાનાદિ ગુણોને પ્રગટાવનાર થાય છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૭૬
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
અહીં દ્રવ્ય એટલે તેઓની પૂર્વોત્તર અવસ્થાએ, તેનું શ્રવણ, મનન, ચિન્તન; ભાવ એટલે સમવસરણુસ્થ ધર્મોપદેશ વખતની ચતુર્મુખ અવસ્થા; તેનુ ધ્યાન, નમન, પૂજન વગેરે સમજવું. શ્રી અરિહંત ભગવંતાની એવી એક પણ અવસ્થા નથી, કે જનું ધ્યાન, ચિન્તન કે મનન આદિ ભવ્ય જીવેાને મેાક્ષની, મેાક્ષમાગની કે એધિબીજની પ્રાપ્તિના હેતુ ન અને. એમ માર્ગપ્રાપ્તિનું અસાધારણ કારણ હોવાથી અને સ્વય' પણ માર્ગ સ્વરૂપ હોવાથી શ્રી અરિહંત ભગવંતે ઉપકારી છે, પૂજ્ય છે અને તે કારણે મેક્ષના અથી જીવાને નમસ્કરણીય છે. કહ્યું છે કે
તાલુરૂ ધ્યાન તે સમક્તિ રૂપ,
તેહી જ જ્ઞાન ને ચારિત્ર તેહ છે જી; તેહથી જાયે સઘળાં હા પાપ,
ધ્યાતા રે ધ્યેયસ્વરૂપ હોવે પછે જી. —પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રી યશે.વિજયજી મહારાજ.
શ્રી પાંચપરમેષ્ઠિએને ભાવપૂર્વક કરેલા નમસ્કાર સર્વ પાપાના નાશ કરે છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામંત્રનો ઉપકાર
[ ૨ ] " શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ એ પાંચ પરમેષ્ઠિઓને કરવામાં આવતે નમસ્કાર એ મંગલનો હેતુ બને છે, પણ ક્યારે ? એને જે ખ્યાલ ન હોય, તે રોજ અનેક વાર નમસ્કાર કરવા કે ગણવા છતાં અધ્યવસાયેની વિશુદ્ધિ ન થાય અને તે ભાવમંગલને હેત ન. બને, એમ પણ બનવાજોગ છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે
प्रणिधानकृतं कर्म, मतं तीव्रविपाकवत् ।
અર્થાતુ-પ્રણિધાન એટલે ચિત્તની એકાગ્રતા. તે વડે કરાયેલું કર્મ તીવ્ર વિપાક એટલે ઉત્કટ ફળને આપનારું થાય છે. એથી વિપરીત એકાગ્રતા કે તન્મયતાથી રહિત, કરાતું એવું જ કર્મ મંદ વિપાકવાળું અથવા શૂન્ય ફળવાળું પણ થાય છે. - આથી સમજાશે કે-કર્મનું જેટલું મહત્વ છે, તેટલું જ બલ્ક તેથી પણ અધિક મહત્વ તેની પાછળ રહેલી એકાગ્રતાનું છે. હવે આ એકાગ્રતા લાવવી શી રીતે?
કેવળ ઈચ્છા માત્રથી કાર્યસિદ્ધિ થતી નથી, અથવા એકાગ્રતા એ જરૂરી છે એટલું સમજવા માત્રથી પણ એકાગ્રતા આવતી નથી. એકાગ્રતા લાવવા માટે રસ (Interest) જોઈએ અને રસ તેમાં જ આવી શકે, કે જેમાં આપણે કાંઈ પણ સ્વાર્થ સરતો હોય.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર જે શ્રી અરિહંતના નમસ્કાર વડે આપણે કેઈ સ્વાર્થ સરતે દેખાય, તે જ તેમાં રસ આવી શકે છે. એ સ્વાર્થ -શું છે? તેને શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામિજી શ્રી નમસ્કારનિર્યુક્તિની
એક ગાથા વડે સ્પષ્ટ કરી આપે છે, કે જે આપણે ઉપર જોઈ આવ્યા. - તેમાં કહ્યું છે કે શ્રી અરિહંત ભગવંતને નમસ્કાર કરવા વડે હું “માર્ગ ને ચાહું છું, શ્રી સિદ્ધ ભગવંતના નમસ્કાર વડે હું “અવિપ્રણાશને ચાહું છું, શ્રી આચાર્ય ભગવંતના નમસ્કાર વડે હું “આચારને ચાહું છું, શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતના નમસ્કાર વડે હું “વિનયને ચાહું છું અને શ્રી સાધુ ભગવંતને નમસ્કાર કરવા વડે હું “સહાયને ઈચ્છું છું.
માર્ગ, અવિપ્રણશ, આચાર, વિનય અને સહાયએ પાંચ વસ્તુઓ મુખ્યપણે પરમેષ્ટિને નમસ્કાર કરવા વડે મને પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, પરંતુ બીજા કેઈ પણ ઉપાયથી તે પ્રાપ્ત થઈ શકે તેમ નથી, તેથી હું એ પાંચને નમસ્કાર કરૂં છું.' – આ પૂ. આ. શ્રી ભદ્રબાહસ્વામિજીને દઢ સંકલ્પ છે. તેથી તેઓ કહે છે કે “પંચવિહનમોલી, મિ હિં દેદા” અર્થાત–એ પાંચ હેતુઓથી હું પાંચ પ્રકારને નમસ્કાર કરૂં છું. - “માર્ગ હેતુને વિચાર આપણે ઉપર કરી આવ્યા છીએ. બીજા “અવિપ્રણાશ હેતુને વિચાર હવે કરવાને છે.
શ્રી સિદ્ધ ભગવંતેને નમસ્કાર કરતી વખતે એકાગ્રતા
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના ઉપકાર
૭
(
લાવવામાં મુખ્ય હેતુ શ્રી સિદ્ધ ભગવંતેાની અવિનાશિતા 'ના ખ્યાલ છે. એ વિનાશિતાના વિચાર એમ સૂચવે છે કેશ્રી અરિ તપાવીને અત છે, શ્રી આચાય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ અવસ્થાએને પણ અંત છે, પણ માત્ર એક સિદ્ધ અવસ્થા જ એવી છે, કે જેના ઉપર કાળની ફાળ નથી. દેવ, દેવેન્દ્ર, ચક્રવર્તી કે અહમિન્દ્રનાં પદોને અને સુખાને અંત છે, કિન્તુ શ્રી સિદ્ધ ભગવંતાના સુખને અંત નથી. જો સાર્દિ અનંતકાળ સુધી અન્યામાધપણે કોઈ પણ સુખના ઉપભેગ થઈ શકે, તે તે એક સિદ્ધનાં સુખને જ થઈ શકે તેમ છે. પૂજય ઉપાધ્યાય ભગવ'ત શ્રી યશેાવિજયજી આઠમી ચેગષ્ટિના વર્ગુનમાં કરણાવે છે કેસર્વ શત્રુક્ષય, સર્વ વ્યાધિલય, પૂરણ સર્વ સમીહાજી;
મહારાજ
સવ અથ યોગે સુખ તેહથી, અનંતગુણ નિરીહાજી. ૧.
અર્થાત્-સ શત્રુઓના ક્ષય થવાથી, સર્વ વ્યાધિઓને વિલય થવાથી, સ` ઈચ્છાઓ પૂર્ણ થવાથી અને સવ પદ્માચાંના સંચળ થવાથી સ'સારી જીવને જે સુખ થાય, તેથી અન’તગણું સુખ એક શ્રી સિદ્ધ ભગવ'તને હાય છે અને તેના કદી અંત આવતા નથી.
સુખની આ સ્થિતિ શ્રી સિદ્ધ ભગવંત સિવાય બીજા કોઈને પ્રાપ્ત થતી નથી, તેથી તેવા અવિનાશી સુખના અથી આત્માઓને માટે શ્રી સિદ્ધ ભગવંતનેા નમસ્કાર પરમ ઉપા
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર દેય છે. અવિનાશીપણાના પ્રણિધાનથી શ્રી સિદ્ધ ભગવંતને થતે નમસ્કાર તન્મયતાને લાવી આપે છે અને તે તન્મયતા નમસ્કારને ભાવનમસ્કાર બનાવે છે. આ ભાવનમસ્કાર એ જ પરમાર્થ મંગલ છે.
પરમાર્થ મંગલ એ વસ્તુતઃ આત્માના શુભ અધ્યવસાયને છોડીને બીજું કાંઈ જ નથી. અવિનાશી ગુણના પ્રણિધાન વડે શ્રી સિદ્ધ ભગવંતેને કરેલે નમસ્કાર શુભ અધ્યવસાયને જગાડનાર થાય છે, તેથી તે ભાવમંગલ છે. ભાવમંગલ અટલે નિશ્ચયથી મંગલ. મંગલનું કાર્ય અનિષ્ટનું નિવારણ અને ઈષ્ટને લાભ કરવાનું છે. તે જેનાથી થાય કે ન થાય, તે દ્રવ્યમંગલ અને જેનાથી અવશ્ય થાય, તે ભાવમંગલ છે.
સમ્યગ્દષ્ટિને મન સમગ્ર સંસાર અનિષ્ટ છે, માત્ર એક મુક્તિનું સુખ જ ઈષ્ટ છે. તેની અવશ્ય સિદ્ધિ શ્રી સિદ્ધ ભગવંતના નમસ્કારથી ત્યારે થાય, કે જે તે પ્રણિધાનપૂર્વક કરવામાં આવે. એ પ્રણિધાનને લાવવા માટે નમસ્કારની કે બીજી કઈ પણ ક્રિયાની પાછળ પ્રશસ્ત હેતુ જોઈએ અને તે જ પ્રણિધાન આવી શકે. તેથી શ્રુતકેવલી ભગવંત શ્રી ભદ્રબાહસ્વામિજી તે હેતુઓને જ અહીં નમસ્કારની પાછળ. પ્રધાન હેતુ તરીકે સ્થાન આપે છે.
શ્રી અરિહંત નમસ્કારની પાછળ “માર્ગ હેતુ પ્રધાન છે, તે સિદ્ધ નમસ્કારની પાછળ “અવિનાશ હેતુ પ્રધાન છે. એથી એ પણ સિદ્ધ થાય છે કે બીજા ગૌણ હેતુઓ અનેક
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રને ઉપકાર સંભવે છે. જેમ જેમ તે હેતુઓનું પ્રણિધાન વધતું જાય છે, તેમ તેમ નમસ્કારની ભાવરૂપતા–પરમાર્થ મંગલમયતા વધતી જાય છે. ગૌણ હેતુઓમાં શ્રી અરિહંત ભગવંતને “શબ્દ” અને શ્રી સિદ્ધ ભગવંતનું “રૂપ” કહી શકાય, શ્રી અરિહંત ભગવંતનું “ઔદાર્ય” અને શ્રી સિદ્ધ ભગવંતનું દાક્ષિણ્ય કહી શકાય અને શ્રી અરિહંત ભગવંતને “ઉપશમ? અને શ્રી સિદ્ધ ભગવંતને “સંવેગ” કહી શકાય. એ રીતે શ્રી અરિહંત ભગવંતની “મૈત્રી” અને શ્રી સિદ્ધ ભગવંતનું માધ્યસ્થ, શ્રી અરિહંત ભગવંતની “અહિંસા અને શ્રી સિદ્ધ ભગવંતનું “સત્ય” વગેરે વગેરે પણ કહી શકાય. એ રીતે અનંત અનંત ગુણેમાંથી એકેક ગુણને જુદે જુદે લઈને તેના પ્રણિધાનપૂર્વક શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ વગેરે પરમ પંચપરમેષ્ટિઓને નમસ્કાર કરવાનો જે અભ્યાસ પાડવામાં આવે, તે એકાગ્રતા વધી જાય અને શા ફરમાવેલું તચિત્ત, તન્મન,તલેશ્યા, તદ્ અધ્યવસાય, તત્ તીવ્ર અધ્યવસાન વગેરે વિશેષણોવાળું ચિત્ત બની જાય. સાથે જ કાચી માટીના કુંભમાં ભરેલા જળના દષ્ટાંતે અશુભ કર્મોનો સમૂલ ક્ષય થઈ જાય અને સર્વ શુભ મંગલેની પ્રાપ્તિ સુલભ બની જાય.
આ છે શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવંતના ભાવનમસ્કારની પ્રાપ્તિને સરળમાં સરળ ઉપાય. સૌ કઈ ભવ્ય આત્માઓ તેને આદર કરી પોતાનું સર્વોત્તમ કલ્યાણ સાધે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામંત્રને ઉપકાર
[૩] ઉપર આપણે જોઈ આવ્યા કે-પ્રણિધાનપૂર્વક કરાયેલું કર્મ ઉત્કટ ફળને આપનારું થાય છે. તે પ્રણિધાન એટલે ચિત્તની એકાગ્રતા. એકાગ્રતાને બીજે પર્યાય તન્મયતા છે. તન્મયતા કે એકાગ્રતા લાવવાને ઉપાય કિયામાં રસ પેદા કરે તે છે અને રસ તે જ કિયામાં ઉત્પન્ન થઈ શકે, કે જે યિા કરવાથી કરનારને ઉત્તમ લાભની સંભાવના હોય.
પરમેષ્ટિ નમસ્કારથી જીવને શું લાભ થાય છે, અથવા કઈ વસ્તુના લાભ માટે પરમેષ્ટિ નમસ્કાર કરવાનું છે? એ સંબંધી જ્ઞાન જેટલું સ્પષ્ટ, તેટલે નમસ્કારની ક્રિયામાં રસ અધિક પેદા થઈ શકે છે.
શ્રુતકેવલી ભગવંત શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામિજીના શબ્દોમાં આપણે જોઈ આવ્યા કે–પ્રથમ પરમેષ્ઠિ શ્રી અરિહંત પરમાત્માના નમસ્કારથી જીવને માર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે, અથવા માર્ગ” હેતુ માટે શ્રી અરિહંત પરમાત્માને નમસ્કાર કરવા જોઈએ. આ “માર્ગ” એટલે ભાવમાર્ગ, અર્થાત્ રત્નત્રયસ્વરૂપ મેક્ષમાર્ગ જાણે. કહ્યું છે કે-ચનશાનવત્રાળ મોક્ષમઃ ' અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર, એ રત્નત્રય જ મોક્ષમાર્ગ છે. અરિહંત નમસ્કાર વડે રત્નત્રયરૂપી મેક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રનો ઉપકાર
અરિહંત નમસ્કાર એ જ નિશ્ચયથી તનત્રયસ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગ છે. અરિહંત નમસ્કાર વખતે થતી શ્રી અરિહંતપદની “ધારણા” સમ્યગ્દર્શનગુણની શુદ્ધિ કરે છે, શ્રી અરિહંતપદનું ધ્યાન” સમ્યજ્ઞાનગુણની શુદ્ધિ કરે છે અને શ્રી અરિહંતપદની “તન્મયતા’ સમ્યફરિત્રગુણની શુદ્ધિ કરે છે. દર્શનગુણ સમ્યફ તત્વચિરૂપ છે, જ્ઞાનગુણ સમ્યતત્વબોધરૂપ છે અને ચારિત્રગુણ સમ્યતનવપરિણતિરૂપ છે.
અરિહંતના નમસ્કાર વડે “ધારણ” શ્રી અરિહંતપદની અંધાય છે, “ધ્યાન” શ્રી અરિહંતપદનું થાય છે અને “તન્મયતા “ શ્રી અરિહંતપદની સધાય છે. પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર વડે જેમ જેમ શ્રી અરિહંતપદની ધારણા વધતી જાય છે, તેમ તેમ જીવને સમ્યક્તવપરિણતિરૂપ ચરિત્રગુણ પ્રગટ થતું જાય છે. શ્રી અરિહંતને નમસ્કાર કરતી વખતે જ શ્રી અરિહંતપદ સંબંધી ધારણા, ધ્યાન તથા તન્મયતા સધાય છે અને તેના પરિણામે થતી જીવની શુદ્ધિ તથા પુણ્યવૃદ્ધિ વડે ઉત્તરોત્તર રત્નત્રયસ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થતી જાય છે. આ બધું થવાની પાછળ હેતુ શુદ્ધ પ્રણિધાન છે.
પ્રણિધાન કહે કે એકાગ્રતા કહો, તે થવાની પાછળ હેતુ “માર્ગનું લક્ષ્ય છે. સાધ્યના લઠ્યપૂર્વક થતી ક્રિયા કેવળ કિયા જ નથી, કિન્તુ રસપૂર્વકની ક્રિયા છે. ક્રિયાની પાછળ રસ ભળવાથી તે ક્રિયા કેવળ કાયવાસિત કે વાગ્યવાસિત ન રહેતાં મને વાસિત પણ બને છે. એ રીતે મન, વચન અને કાયા-ત્રણેયથી વાસિત થયેલી નમસ્કારની
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર કિયાને જ શાસ્ત્રોમાં “નમસ્કાર પદાર્થ' કહ્યો છે. શ્રી નમસ્કારનિર્યુક્તિમાં શ્રીમદ્ ભદ્રબાહુસ્વામિજી ફરમાવે છે કે
मणसा गुणपरिणामो, वाया गुणभासणं च पंचण्हं । कारण संपणामो, एस पयत्थो नमुक्कारो ॥१॥
અર્થ મન વડે આત્માનું પંચપરમેષ્ઠિના ગુણેમાં પરિણમન, વચન વડે તેના ગુણનું કીર્તન અને કાયા વડે સમ્યગૂ વિધિયુક્ત તેઓને પ્રણામ, એ નમસ્કાર પદાર્થ છે, અર્થાત્ નમસ્કારપદને એ ખરો અર્થ છે.
સાચે નમસ્કાર થવા માટે કાયાથી પ્રણામ અને વાણીથી ગુણેના ઉચ્ચારણની સાથે મનનું પરમેષ્ઠિના ગુણેમાં પરિણમન પણ આવશ્યક છે. એ પરિણમન પરમેષ્ઠિનમસ્કારની પાછળ રહેલા હેતુઓનું શુદ્ધ ચિંતન કરવાથી થાય છે.
શ્રી અરિહંત ભગવંતના નમસ્કારની પાછળ જેમ “માર્ગ હેતુ છે, તેમ શ્રી સિદ્ધ ભગવંતને નમસ્કારની પાછળ
અવિનાશ એ હેતુ છે. સંસારની સર્વ વસ્તુઓ વિનાશી. છે, એક સિદ્ધપદ જ અવિનાશી છે. અવિનાશી પદની સિદ્ધિ માટે થતે શ્રી સિદ્ધ ભગવંતને નમસ્કાર એ હેતુપૂર્વક નમસ્કાર છે, તેથી તે ભાવનમસ્કાર બને છે. કેઈ પણ ક્રિયાને ભાવકિયા બનાવવા માટે શાત્રે ચિત્તને આઠ પ્રકારનાં વિશેષસેથી વિશિષ્ટ બનાવવાનું ફરમાન કર્યું છે. તે વિશેષણેને સમજવાથી આપણી કિયા ભાવયિા છે કે કેમ ? તે સમજી શકાય છે. સાથે જ તે ભાવક્રિયા જે ન હોય, તે તેને ભાવ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
મહામંત્રને ઉપકાર ક્રિયા કેમ બનાવાય? તેનું જ્ઞાન મળે છે. શ્રી અનુગદ્વારસૂત્રમાં ભાવક્રિયાનું લક્ષણ બતાવતાં ફરમાવ્યું છે કે
जण्णं समणे वा, समणी वा, सावए वा, साविया वा, तच्चित्ते, तम्मणे, तल्लेसे, तदझवसिए, तत्तिव्वज्झवसाणे, तदट्ठोवउत्ते, तदप्पिकरणे, तब्भावणाभाविए, अन्नत्थ कत्थइ मणं अकरेमाणे उभओकालं आवस्सयं करेइ ।
અથ–સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા ઉભયકાળ આવશ્યકને કરે. કેવી રીતે? તશ્ચિત્ત, તન્મન, તલ્લેશ્યા, તદ્દ અધ્યવસાય, તત્ તીવ્ર અધ્યવસાન, તદ્ ઉપયુક્ત, તર્ષિતકરણ અને તદ્ ભાવનાથી ભાવિત થઈને અન્યત્ર કઈ પણ સ્થાને મનને કર્યા વિના કરે, એવી ક્રિયા ભાવક્રિય છે અને એ રીતે થતું આવશ્યક એ ભાવ આવશ્યક છે.
અહીં સામાન્ય ઉપગને તશ્ચિત્ત કહે છે, વિશેષ ઉપગને તન્મન કહે છે અને ઉપગની વિશુદ્ધિને તલેશ્યા કહે છે. જે ભાવ તે જ ભાવિત સ્વર જ્યારે બને, ત્યારે લેશ્યાની વિશુદ્ધિ થઈ ગણાય છે. જે સ્વર તેવું જ સ્થાન બને, ત્યારે ચિત્ત તથ્યવસિત અને તેવું જ તીવ્ર અધ્યવસાનવાળું બન્યું ગણાય છે. તદ્ અર્પિતકરણ, તદ્દ અર્થોપયુક્ત અને તદ્ ભાવનાભાવિત, એ ચિત્તનાં ત્રણ વિશેષણે ચિત્તની વધતી જતી એકાગ્રતાને સૂચવે છે. સર્વ કરણે એટલે મન, વચન અને કાયા, તથા કરણ, કરાવણ અને અનુમોદન તે વડે યુક્ત ચિત્ત, અર્થ, ભાવાર્થ અને
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર રહસ્યાર્થમાં ઉપયોગયુક્ત ચિત્ત અને એ ત્રણેયની ભાવનાથી ભાવિત અંતઃકરણ જ્યારે બને, ત્યારે આવશ્યકાદિ ક્રિયા ભાવકિયા કહેવાય છે. નમસ્કારની ક્રિયાને પણ જે ભાવકિયા બનાવવી હોય, તો ચિત્ત અથવા અંત:કરણને ઉપર્યુક્ત વિશેષણથી વિશિષ્ટ બનાવવું જોઈએ. અંતઃકરણ એ વિશેષણથી વિશિષ્ટ ત્યારે જ બને, કે જ્યારે નમસ્કારની ક્રિયા હેતુપુરકસર બને અર્થાત્ કિયા પાછળના હેતુઓનું સ્પષ્ટ જ્ઞાન અને લક્ષ્ય હેય.
શ્રી અરિહંતના અને શ્રી સિદ્ધના નમસ્કારના હેતુઓનું જ્ઞાન થયા પછી શ્રી આચાર્યનમસ્કારની પાછળ રહેલા હેતુનું જ્ઞાન જરૂરી છે. તે હેતુ આચારપ્રધાન છે. આચાર્યને આચાર પાંચ પ્રકારને, અથવા છત્રીસ પ્રકારને, અથવા એક સે ને આઠ પ્રકારનું છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીર્ય-એ પાંચ આત્માના મુખ્ય ગુણ છે. તેને પ્રકટ કરવા માટેના પાંચ આચારો અનુક્રમે જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર અને વીર્યાચાર–એ નામથી ઓળખાય છે. તેમાં જ્ઞાનાચારના આઠ પ્રકારો છે, દર્શનાચારના આઠ પ્રકારો છે, ચારિત્રાચારના આઠ પ્રકારો છે અને તપાચારના બાર પ્રકારો છે. એમ આચારના છત્રીશ પ્રકારો જાણવા. એ જ કુલ છત્રીસ પ્રકારના આચારોને ત્રણ પ્રકારના વીર્યાચાર વડે ગુણવાથી એક ને આઠ પ્રકારના આચારે થાય છે. એનું વિસ્તૃત વિવેચન શ્રી આવશ્યકસૂત્ર અને તેની ટીકા વગેરેમાં આપેલું છે. એ સર્વ આચારોના જ્ઞાનમાં અને પાલનમાં જે કુશળ હોય, તે ત્રીજા પદે પ્રતિષ્ઠિત ભાવાચાર્ય
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રને ઉપકાર છે. શ્રી ઉપાધ્યાયભગવંત અને શ્રી સાધુભગવંત પણ આ સર્વ આચારથી પૂર્ણ હોય છે, પરંતુ તેઓ શ્રી આચાર્યભગવંતની આજ્ઞા વડે ઘેરાયેલા હોવાથી ગૌણ છે. પંચાચારના પાલક અને પ્રવર્તક મુખ્યતયા શ્રી આચાર્યભગવંત જ કહેવાય છે, તથા શ્રી આચાર્યભગવંતેના “આચાર” ગુણનું પ્રણિધાન આચાર્યનમસ્કારની પાછળ હોવું જોઈએ.
પાંચ વિષયેથી મુંઝાયેલા વિશ્વમાં પાંચ પરમેષ્ટિમાં રહેલા સર્વશ્રેષ્ઠ પાંચ વિષયને અલગ પાડીને, તે તે વિષયના પ્રણિધાનપૂર્વક પાંચ પરમેષિઓને જે નમસ્કાર કરવામાં આવે, તે પણ તે નમસ્કાર ભાવનમસ્કાર બની શકે છે. પાંચ વિષજેમાં મુખ્ય વિષય શબ્દ છે અને શબ્દમાં સર્વશ્રેષ્ઠ શબ્દ એક શ્રી અરિહંત પરમાત્માનો છે. સમવસરણમાં બિરાજમાન થઈ શ્રી અરિહંત ભગવંતે જ્યારે ધર્મદેશના આપે છે, ત્યારે તેઓને શબ્દ–ધ્વનિ આષાઢી મેઘની ગર્જનાથી પણ અધિક મધુર અને ગંભીર હોય છે, અથવા જાણે મંથન થતા સમુદ્રને જ વનિ ન હોય, તેમ પ્રભુના મુખમાંથી નીકળતા શબ્દને ધ્વનિ શ્રેતાઓના ચિત્તના સંતાપને હરનારે થાય છે અને વિષયરૂપી વિષના આકર્ષણને ટાળનાર થાય છે. શ્રી અરિહંતના શબ્દની જેમ શ્રી સિદ્ધોનું રૂપ અને તેનું પ્રણિધાન ત્રણેય લેકમાં રહેલા સર્વ પ્રકારના રૂપની સુંદરતાના મિથ્યા આકર્ષણને હરનારું થાય છે.
અહીં શંકા થાય કે-શ્રી સિદ્ધને વળી રૂપ કેવું? અશરીરી શ્રી સિદ્ધ ભગવંતને શરીર નથી, તે પછી રૂપ તે હોય જ ક્યાં ?
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
પરંન્તુ અહી” રૂપ શબ્દના અર્થ શરીરનુ રૂપ ન લેતાં આત્માનુ રૂપ લેવું જોઈએ. વળી શરીરનું પણ રૂપ કે સૌ. અંતે તે આત્માના રૂપને આભારી છે. જીવરહિત શરીરનું રૂપ ગણાતુ નથી. શરીરમાં જયાં સુધી જીવ હાય, ત્યાં સુધી શરીરનું રૂપ આકર્ષે છે. એટલે સંસારી જીવના દેહનુ સૌ પણ વસ્તુતઃ શરીરની અંદર રહેલા ચેતનની ચેતનાના સૌદયની સાથે સંબંધ રાખે છે. શ્રી સિદ્ધભગવંત અશરીરી છે, તેથી તેઓનુ રૂપ અને સૌ સવ સંસારી જીવેાના શરીરના રૂપ અને સૌંદર્યાંથી વિલક્ષણ છે. એ રૂપ દેહનુ નથી, તે પણ દેહમાં રૂપ, કે જે ચેતનની હયાતિના કારણે છે, તે ચેતનનુ છે, તેથી તે સશ્રેષ્ઠ અને સર્વાધિક છે.
૮૮
સિદ્ધનું રૂપ સ રૂપેથી ચઢિયાતુ છે, તેથી તેનુ ધ્યાન અન્ય સ` રૂપી પદાર્થોના રૂપના અયોગ્ય આકષ ણને પળવારમાં વિખેરી નાખે છે. તેવી રીતે શ્રી આચાય ભગવતના આચારના ગંધ–શીલની સુગંધ સલૌકિક સુગંધી પદાર્થોની સુગંધના અચેષ્ય આકર્ષણને ટાળી દે છે. જીવને શબ્દ વગેરે વિષયેાની વાસના અનાદિકાળની છે. તે વાસનાને નષ્ટ કરવા માટે એક ખાજુ તે વિષયેાની વિરસતાનું ચિન્તન અને ખીજી બાજુ પરિણામે સુદર એવા વિષયેાની સુંદરતાનું પ્રણિધાન અતિ આવશ્યક છે. ગંધની વાસનાને નિર્મૂળ કરવા માટે આચાર્યના ભાવાચારાની સુવાસનુ પંચાચારના પાલનથી ઉત્પન્ન થતી શીલરૂપી સુગંધનું' પ્રણિધાન ઉત્તમ પ્રણિધાનની ગરજ સારે છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રનો ઉપકાર
શ્રી અરિહંતેને ગંભીર ઇવનિ, શ્રી સિદ્ધોનું અવિનાશી રૂપ અને શ્રી આચાર્યોના સદાચારની સુવાસ જેઈ આવ્યા. હવે શ્રી ઉપાધ્યાયના સ્વાધ્યાયને રસ તથા શ્રી સાધુઓની નિર્મળ કાયાને સ્પર્શ તથા બંનેનું પ્રણિધાન નમસ્કારની કિયાને ભારકિયામાં કેવી રીતે પલટાવે છે, તે જોઈશું.
ఉండాంతరంగం శాంతంలోని
000000000000000
શું આ નવકારમંત્ર એ કામકુંભ છે? છે. હૈ ચિંતામણિરત્ન છે? અથવા તપતરૂ છે?
નહિ નહિ, તેનાથી પણ અધિક લદાયી છે. કારણ કે-કામકુંભ, ચિંતામણિ કે ક૯પવૃક્ષ તો એક જ જન્મના સુખને માટે કારણભૂત બને છે, જ્યારે અતિ ઉત્તમ એવે શ્રી નવકારમંત્ર તો સ્વર્ગ અને મોક્ષને
આપનારે છે. છછછછછછછછછછછછછછછછછછ છછ .
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામંત્રના ઉપકાર [૪]
"
શ્રુતકેવલ્લી ભગવંત શ્રી ભદ્રષાણુસ્વામીજી ફરમાવે છે કે મા, અવિપ્રણાશ, આચાર, વિનય અને સહાય ’– એ પાંચ હેતુ માટે હું શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવાને નમસ્કાર કરૂ છું. હેતુપૂર્ણાંકની ક્રિયા ફલવતી છે. હેતુ કે સંકલ્પવિહીન કર્મ ફળતું નથી. નમસ્કાર કરવાની પાછળ. પાંચ પ્રકારના હેતુએ શ્રુતકેવલી ભગવંત શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ શ્રી નમસ્કારની નિયુક્તિ કરતાં ફરમાવ્યા છે. આ પાંચ હેતુએ તે માત્ર ઉપલક્ષણ છે. માર્ગ હેતુ માટે ‘ જ શ્રી અરિહંતને નમવાનું છે એમ નથી, પણ જેવી રીતે શ્રી અરિહ ંત માર્ગોપદેશક છે તેથી નમસ્કારને પાત્ર છે, તેવી રીતે તે ઔદાર્યાદિ અનંત ગુણેાથી અલ'કૃત છે માટે પણ નમસ્કરણીય છે. પાંચ હેતુએ બતાવીને પાંચની સંખ્યાને નિયમ નથી કર્યાં, પણ ક્રિયાને ફળવતી બનાવવા માટે તે હેતપૂર્વક કરવી જોઈએ એ નિયમ દર્શાવ્યેા છે. તે હેતુ તરીકે શ્રી અરિહ ંતેાની માગે[પદેશકતા પણ લેવાય, શ્રી અરિહૅતાનું અનુપમ ઔદાય' પણ લેવાય, તેમજ શ્રી અરિતાના અનુપમ ઉપશમ, અનુપમ મૈત્રીભાવ, અનુપમ હિંસા વગેરે કોઈ પણ ગુણ લેવાય. શ્રી અરિહંતામાં રહેલી કોઈ પણ વિશેષતાને આગળ કરીને જ્યારે શ્રી અરિહંતને નમસ્કાર કરવામાં આવે, ત્યારે નમસ્કાર પ્રણિધાનપૂવ કના બને છે અને ચિત્તની
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રને ઉપકાર એકાગ્રતા લાવનારે થાય છે. ચિત્તની એકાગ્રતા કદી પણ બળાત્કારે આવતી નથી અને જે કદાચ આવે તે પણ તે દીર્ઘકાળ ટક્તી નથી. ચિત્તનો સ્વભાવ જ એ છે કેતેને જેમાં રસ આવે તેમાં તે તુરત જ સ્થિર થઈ જાય છે. શ્રી અરિહંતનાં નમસ્કારમાં ચિત્તને સ્થિર કરવું હોય, તે શ્રી અરિહંતમાં રહેલી કઈ વિશેષતા, કે જેમાં પિતાને રસ હોય તેને આગળ કરવી જોઈએ અને તેની સામે લક્ષ્ય કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ. એ કરતાની સાથે જ ચિત્તની લીનતા આવી જાય છે, તેમજ લીનતા આવે તેની સાથે જ મંગલનું આગમન અને વિદનેનું વિદારણ થઈ જાય છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્ર મંગલમય છે, સર્વ મંગલમાં પ્રધાન મંગલ છે, સર્વ પાપને આત્યંતિક ક્ષય કરનાર છે, વગેરે વિશેષણે તે જ ચરિતાર્થ થાય, કે જે તેના
સ્મરણમાં, જાપમાં કે ધ્યાનમાં ચિત્ત લયલીન બને. એ લીનતા લાવવાનું એક સાધન શ્રી અરિહંતાદિ પરમેષ્ઠિઓમાં રહેલી વિશેતાઓનું પ્રણિધાન છે.
શ્રી અરિહંત પરમાત્માઓમાં મેક્ષમાર્ગની આદ્ય. પ્રકાશતાની સાથે વિશુદ્ધ સમ્યગ્દર્શન છે અને એ સમ્યદર્શન પામવાની જેટલી સામગ્રી જોઈએ, તે બધી એકસામટી તેમાં એકત્ર થયેલી છે. આઠ મહા પ્રાતિહાર્યોની પૂજા, સમવસરણની સમૃદ્ધિ, અતિશયવાળી ધર્મકથા, દેવોની પૂજા, પુણ્યનાં પ્રત્યક્ષ ફળ, વગેરે અગણિત વસ્તુઓને જેનાર, સાંભળનાર કે પરિચયમાં આવનાર પ્રત્યેક વ્યક્તિને
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
અપૂર્વ શ્રદ્ધાવાન અને ધર્મ પ્રત્યે પરમ આદરવાન બનાવવાનું અચિન્ય સામર્થ્ય ધરાવે છે. - શ્રી અરિહંતેનું જ્ઞાન, શ્રી અરિહંતોને વૈરાગ્ય, શ્રી અરિહં તેને ધર્મ અને શ્રી અરિહંતેનું ઐશ્વર્ય વગેરે એકેક વસ્તુ એવી છે કે તેનું પ્રણિધાન કરનાર આત્માના અંતઃકરણમાં સમ્યકત્વને સૂર્ય પ્રગટાવે છે અને મિથ્યાત્વનું ઘેર અંધારું હંમેશ માટે નિવારણ કરી દે છે. નમસ્કારને ભાવનમસ્કાર બનાવવા માટે અને નમસ્કારની ક્રિયામાં ચિત્તને ભાવ જગાડી આપવા માટે આ સરળમાં સરળ યુક્તિ છે.
શ્રી ષડશક આદિ ગ્રન્થમાં ધર્મસિદ્ધિનાં પાંચ લક્ષણે કહ્યાં છે. તેમાંનું પહેલું લક્ષણ ઔદાર્ય અર્થાત્ કાર્પષ્યને ત્યાગ છે; બીજું લક્ષણ પૈર્ય અને ગાંભીર્યયુક્ત દાક્ષિણ્ય છે, ત્રીજું લક્ષણ ત્રણેય કાળના પાપની જુગુપ્સા છે, ચોથું લક્ષણ નિર્મળ બંધ છે અને પાંચમું લક્ષણ જનપ્રિયત્ન છે.
શ્રી અરિહંતેનું અનુપમ ઔદાર્ય તેઓની ધર્મસિદ્ધિને સૂચવે છે. વળી શ્રી અરિહં તેમાં ક્ષાવિકભાવે સમ્યકત્વગુણ પ્રગડ્યો છે અને સમ્યક્ત્વનું પ્રથમ લક્ષણ ઉપશમ એટલે અપરાધી પ્રત્યે પણ ધને અભાવ છે. વળી શ્રી અરિહંતેમાં મૈત્રી, પ્રદ, કારુણ્ય અને માધ્યશ્મ-એ સમ્યકત્વની ભાવનાઓ પરાકાષ્ટાને પામેલી છે. વળી શ્રી અરિહંતોએ પ્રકાશેવું કલેકના સ્વરૂપનું જ્ઞાન એ અદ્વિતીય છે અને વિશ્વમાં અજોડ છે. શ્રી અરિહંતની અહિંસા સર્વલેકવ્યાપી છે અને સમસ્ત જીવરાશિને આવરી લેનારી છે. એ વગેરે
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના ઉપકાર
૯૩.
ગુણાના પ્રણિધાનપૂર્વીક થતા શ્રી અરિહંતના નમસ્કાર ગુણુબહુમાનના ભાવવાળા છે અને ગુખહુમાનને ભાવ અચિન્હ શક્તિયુક્ત છે, એમ શાસ્ત્રો સાક્ષી પૂરે છે. કહ્યું છે કેभत्तीइ जिणवरिंदाणं, खिज्जंति पुव्वसंचिया कम्मा । गुणपरिसबहुमाणो, कम्मवणदवाणलो जेण ॥ १ ॥
અથ જિનવરેન્દ્રોની ભક્તિ વડે પૂર્વાંસંચિત કર્મો ક્ષયને પામે છે, કારણ કે-ગુણુપ્રકનું બહુમાન એ કર્મરૂપી વનને મળવા માટે દાવાનળનુ કામ કરે છે.
·
શ્રી અરિ તેાની જેમ શ્રી સિદ્ધભગવંતના અવિ૮ નાશિતા ? આદિ ગુણાના પ્રણિધાનપૂર્વક થતા નમસ્કાર ગુણુઅહુમાનના ભાવવાળા બને છે, તેથી તે પણ અચિત્ત્વ શક્તિયુક્ત અને કવનને ખાળવા માટે દાવાનળતુલ્ય અને છે. એ રીતે શ્રી આચાર્ય ભગવાનના નમસ્કાર પણ જ્યારે શ્રી આચાર્ય ભગવાનમાં રહેલા ભાવાચાર, સારણ્ય, પાપજુગુપ્સા, ભવનિવેદ, કારૂણ્ય, ઔચિત્ય આદિ ગુણાના પ્રાણિધાનપૂર્વક થાય છે, ત્યારે તે ગુણુબહુમાનને પેદા કરનારા થાય છે અને તેથી અસંખ્ય ભવાનાં ઉપાર્જન કરેલાં કમોને માળી નાખે છે.
ઉપર આપણે શ્રી અરિહાના સર્વશ્રેષ્ઠ શબ્દધર્મોપદેશ, શ્રી સિદ્ધોનું સવ રૂપાનું કારણ અને સંસારના સ રૂપાથી ચઢિયાતુ એવું અવિનાશી રૂપ તથા શ્રી આચાર્યભગવાનના આચાર અને તેના પાલનથી પ્રગટ થતી ભાવસુવાસ, તે બધાના પ્રણિધાનપૂર્વક કરાતા નમસ્કાર ભાવન
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
૯૪
મસ્કાર અને છે, એ વાત જોઈ આવ્યા. હવે શ્રી ઉપાધ્યાયભગવંતને નમસ્કાર કેવી રીતે ભાવનમસ્કાર અને તે જોઈ એ. શબ્દ, રૂપ અને ગંધ -એ જેમ અનુક્રમે શ્રેત્ર, ચક્ષુ અને ઘ્રાણુના વિષયે છે, તેમ રસ અને સ્પર્શી અનુક્રમે રસનેન્દ્રિય અને સ્પર્શીનેન્દ્રિયના વિષયે છે અને તેનુ આકણુ જીવને અનાદિનુ છે. તે ટાળવાના ઉપાય તરીકે અને તે દ્વારા ઉપાધ્યાયના નમસ્કારને ભાવનમસ્કાર બનાવવા માટે શ્રી ઉપાધ્યાયભગવ તાના સ્વાધ્યાય અને તેથી ઉત્પન્ન થતા એક પ્રકારના રસ, તે બન્નેનુ પ્રણિધાન આવશ્યક છે. દ્વાદશાંગીરૂપ પ્રવચનના સ્વાધ્યાય નિરતર કરવા અને અન્યને કરાવવેા, એ શ્રી ઉપાધ્યાયભગવંતાનું સ શ્રેષ્ઠ કત્તવ્ય છે. વાચના, પૃચ્છના, પરાવના, અનુપ્રેક્ષા અને ધ કથારૂપ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયરૂપી ભાવથ ઉપર આરૂઢ થયેલા ચેથા શ્રી ઉપાધ્યાય પરમેષ્ઠિ નિર્વિઘ્ને શ્રી મુક્તિનગરી પ્રત્યે પ્રયાણ કરી રહ્યા છે. એ સ્વાધ્યાયના રસ અતીન્દ્રિય તૃપ્તિને આપે છે, કે જે તૃપ્તિ ષડ્રસયુક્ત ભાજનના નિર ંતર સ્વાદ કરનારને પણ કદી થતી નથી. રસનાના વિષય જે રસ, તેનીતૃપ્તિને ઈચ્છતા ષડ્સનાં ભાજન કરનારા પુરુષની કહેવાતી તૃપ્તિ એ તે અતૃપ્તિને વધારનારી છે, જ્યારે નિત્ય શ્રી શ્રુતજ્ઞાનના અભ્યાસથી શ્રી ઉપાધ્યાયભગવતાને થતી તૃપ્તિ તે અનાદિ વિષયની અતૃપ્તિને શમાવનારી છે અને અતીન્દ્રિય તૃપ્તિના નિરુપમ આનંદને આપનારી છે. શાશ્વત એવા મેાક્ષસુખના આસ્વાદની વાનકીસ્વરૂપ અતિન્દ્રિય તૃપ્તિનું પ્રણિધાન રસનેદ્રિયના વિષયરૂપ રસની
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
—
મહામંત્રને ઉપકાર
૫ અનાદિ તૃષ્ણને શમાવીને પરંપરાએ મેક્ષના અતીન્દ્રિય અવ્યાબાધ સુખને મેળવી આપનારું થાય છે. આ રીતે થતું ભાવનમસ્કાર સર્વ પ્રકારનાં પુણ્યકાર્યોને સમૂહમાં સ્વામીતુલ્ય બને છે. આ ભાવનમસ્કાર વિના અનંત વખત ગ્રહણ કરેલાં શ્રમણલિંગે દ્રવ્યલિંગ બન્યાં છે અને તેની સાધના અકૃતકૃત્ય રહી છે. કહ્યું છે કે
यथा नक्षत्रमालायां, स्वामी पीयूषदीधितिः। तथा भावनमस्कारः, सर्वस्यां पुण्यसंहतौ ॥१॥ जीवेनाकृतकृत्यानि, विना भावनमस्कृति । गृहीतानि विमुक्तानि, द्रव्यलिङ्गान्यनन्तशः ॥ २॥
અથ–નક્ષત્રમાળામાં જેમ ચંદ્ર સર્વને સ્વામી છે, તેમ સર્વ પ્રકારના પુણ્યસમૂહમાં ભાવનમસ્કાર એ મુખ્ય છે. ભાવનમસ્કાર વિન જીવે અનંત વાર દ્રવ્યલિંગે લીધાં અને મૂક્યાં, છતાં કાર્યસિદ્ધિ થઈ નથી. (૧-૨)
કાર્યની સિદ્ધિ માટે નમસ્કાર જરૂરી છે અને તે ગુણબહુમાનના ભાવથી આવે છે, તેથી શ્રી અરિહંતાદિ પરમેષિએના એકે એક વિશિષ્ટ ગુણને પ્રધાન બનાવી તેના પ્રણિધાનપૂર્વક નમસ્કારને અભ્યાસ માટે જરૂરી છે.
શ્રી ઉપાધ્યાયભગવંતના સ્વાધ્યાયરસની જેમ શ્રી સાધુભગવંતના સંયમ અને તપથી પવિત્ર થયેલા ગાત્રના પગુણને અચિંત્ય પ્રભાવ અને તેને પ્રણિધાનનું સ્વરૂપ હવે જોઈએ.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામંત્રને ઉપકાર
[૫]
શ્રી પંચપરમેષ્ટિઓને કરવામાં આવતે નમસ્કાર ગમે તેવા પાપી અને અધમ જીવને પણ પવિત્ર અને ઉચ્ચ બનાવનાર છે. શ્રી અરિહંતપદે, શ્રી સિદ્ધપદે, શ્રી આચાર્ય પદે, શ્રી ઉપાધ્યાયપદે અને શ્રી સાધુપદે રહેલા નિર્મળ આત્માઓ જગત ઉપર જે ઉપકાર કરે છે, તેવા ઉપકારને બીજા કેઈ સ્થાને રહેલા આત્માઓ કરી શકતા નથી. દેવેન્દ્રો કે ચકવર્તીએ, વાસુદેવે, પ્રતિવાસુદેવો કે બળદેવો, રાજાઓ, મહારાજાઓ કે રાષ્ટ્રપતિઓ, વિશ્વની ભૌતિક સમૃદ્ધિને આ સર્વ અધિપતિઓને ઉપકાર, આધ્યાત્મિક સમૃદ્ધિના સ્વામી અને ઈશ્વર એવા શ્રી પંચપરમેષ્ઠિઓના ઉપકારની આગળ નગણ્ય છે, તુચ્છ છે, તૃણતુલ્ય છે અને એથી જ એ પરમેષ્ટિઓને કરવામાં આવતે ભાવનમસ્કાર, સર્વ પાપોને સમૂલ નાશ કરવાને સમર્થ છે.
શ્રી અરિહંતાદિ પરમેષ્ટિઓના આધ્યાત્મિક ઉપકારને જેમ જેમ સમજવામાં આવે છે, તેમ તેમ તેઓ પ્રત્યે વિશેષ વિશેષ બહુમાન પેદા થતું જાય છે. શ્રી અરિહં તેને એ ઉપકાર માર્ગદેશકતાને છે, શ્રી સિદ્ધોને એ ઉપકાર અવિનાશીતાનો છે, શ્રી આચાર્યોને એ ઉપકાર આચારસંપન્નતાને છે, શ્રી ઉપાધ્યાયને એ ઉપકાર વિનય-- સંપન્નતાને છે અને શ્રી સાધુભગવંતેને એ ઉપકાર
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રનો ઉપકાર મુક્તિમાર્ગમાં સહાયદાયકતાને છે. પ્રથમ ચાર પરમેડિએના ઉપકારનું યત્કિંચિત્ વર્ણન આપણે કર્યું. હવે પાંચમા પદે રહેલા સાધુભગવંતેને વિશેષ ઉપકાર શું છે અને નમસ્કાર કરનાર ઉપર તે કેવી રીતે થાય છે, તે જોઈએ.
શરીરમાં ઈન્દ્રિય પાંચ છે. લોકમાં પરમેષ્ઠિભગવંતે પણ જાતિથી પાંચ છે. દરેક ઈન્દ્રિયને એક એક વિષય છે અને તે વિષય પ્રત્યે અનુરાગ જીવને અનાદિસિદ્ધ છે, જ્યારે શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવંતે પ્રત્યેને ભક્તિરાગ જીવને પ્રયત્નથી કેળવવાને છે. વિષયે પ્રત્યેને રાગ અને પરમેષ્ઠિ પ્રત્યેને રાગ એક જ કાળે–એક જ ચિત્તમાં સંભવતે નથી. એક જડ છે તે બીજે ચેતન છે. જડના ધર્મો અને ચેતનના ધર્મો જુદા છે. શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ-એ જડના ધર્મો છે; જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વીર્ય એ ચેતનના ધર્મો છે. જડના ધર્મો જેને ગમે, તેને ચેતનના ધર્મો કેમ ગમે? અને ચેતનના ધર્મો જેને ગમે, તેને જડના ધમે કેમ ગમે? અને એ પણ કહ્યું છે કે “જ્યાં રામ, ત્યાં કામ નહિ અને જ્યાં કામ, ત્યાં રામ નહિ” અંધકાર અને પ્રકાશબે એક જગ્યાએ કદી પણ રહી શકે નહિ. એવી રીતે એક જ ચિત્તમાં વિષને રાગ અને પરમેષ્ઠિઓની ભક્તિ સમકાળે ટકી શકે નહિ. પરમેષ્ઠિઓ પ્રત્યે જે ભક્તિરાગ ઉત્પન્ન કરવો હોય, તે વિષય પ્રત્યે વૈરાગ્ય કેળવવો જ રહ્યો. તે વૈરાગ્ય કેળવવાના ઉપાય વિષયેની વિપાકવિરસતા અને વિનશ્વરતાનું વારંવાર ચિંતન કરવું તે છે. પરંતુ આ કાર્ય ધારવા જેટલું
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર સહેલું નથી. વારંવારના સુખાનુભવથી વિયે પ્રત્યે કેળવાયેલી દત રામવાસના એટલી તે ઉંડી હોય છે કે-ચિંતન માત્રથી તે નાશ પામતી નથી. ઉલટું અનેકશા અભ્યાસથી કેળવેલી વૈરાગ્યભાવના એક જ વારના વિયસંસર્ગથી પણ ચાલી જતી અનુભવાય છે. વૈરાગ્યને આ માર્ગ સામા પ્રવાહે તરવા બરોબર છે. તે માર્ગે સિદ્ધિ અનુભવનાર પુરુષ વિરલ હોય છે. અનેક જન્મના પુષ્કળ અભ્યાસના પરિણામે કઈ વિરલ જીવને જ્ઞાન અને વિચારના આ માર્ગે વૈરાગ્યની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
બીજે એક માર્ગ સરળ છે અને તે સામાન્ય મનુથી પણ આચરી શકાય તેવો છે. મોટા ભાગના જીવો આ માર્ગે ચાલીને સહેલાઈથી ડિદ્ધિને મેળવી શક્યા છે. આ માર્ગ વિ પ્રત્યે વૈરાગ્ય કેળવવાનું નથી, પરંતુ વિષયે પ્રત્યેના રાગનું સ્થાન બદલવાનો છે. આ માર્ગમાં અનારિસિદ્ધ રાગવાસનાની સામે થવાને બદલે તેને અનુકૂળ વર્તન કરી કાર્ય સાધી લેવાનું છે. આમાં દુમનને બળથી નહિ પણ કળથી જીતી લેવાના છે. જે સાદી ભાષામાં કહીએ, તે “લાડ આપીને કલી કારી લેવા જેવો ” આ સરળ માર્ગ છે.
ઈન્દ્રિયેના વિષે પ્રત્યે જીવને જે સહજ અનુરાગ છે, તેનું સ્થાન મોટે ભાગે કુતિ, બીભસ અને અપ્રશસ્ત હોય છે. જીવને કિન્નરીઓના મધુર શબ્દ ગમે છે, કામિનીઓનાં મનોહર રૂપ ગમે છે, સુવાસિત પદાર્થોની સુંદર ગંધ ગમે છે, સ્વાદિષ્ટ વસ્તુઓના મધુર રસે ગમે છે અને સુકુમાર પદાર્થોના કોમળ સ્પર્શ ગમે છે, પરંતુ એ બધા
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રનો ઉપકાર ક્ષણવિપરિણામી હોય છે. તેનાથી મળતું સુખ કેળના થડની જેમ અસાર હોય છે, તેથી જીવને તૃપ્તિ થતી નથી અતૃપ્તિ વધે છે. તેનાથી મળતાં સુખનો અનુભવ રાગવાસનાને ઘટાડવાને બદલે વધારે દઢ કરે છે. એ જ શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શનાં સ્થાન જે અપ્રશસ્તના બદલે પ્રશસ્ત સ્વીકારવામાં આવે, તે તેથી રામવાસના શિર્થિલ થાય છે, ચંચળતા મટે છે અને જીવને શાન્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. વિયેને રાગ જે વાસનાઓને વધારનારે થાય છે, તે જ રાગ જે પ્રસસ્ત સ્થાને ઉપર કેળવવામાં આવે, તે જ્ઞાન-દર્શન-ચરિત્રને વધારનારે થાય છે. રાગના સાધનને પણ વૈરાગ્યનાં સાધન બનાવવાની આ એક અપૂર્વ યુક્તિ છે. એ યુક્તિને આશ્રય લઈને જ શાસ્ત્રકાર ભગવંતોએ તીવ્ર રામવાસનાવાળા ગૃહસ્થો માટે દ્રવ્યસ્તવનું વિધાન કર્યું છે. વિવિધ પ્રકારના દ્ર ઉપર રહેલી રાગ-દ્વેષની વાસના એ કમે કરીને નાશ કરી શકાય છે. શ્રી પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને પણ ભાવનમસ્કાર બનાવવા માટે ભક્તિમાર્ગની આ સુંદર પેજના છે.
શ્રી અરિહંત ભગવંતેની ધર્મદેશના અને તેઓના મુખકમળમાંથી નીકળતે આષાઢી મેઘના જે ગંભીર તથા ધીર ધ્વનિ એક એવા પ્રકારનો શબ્દ છે, કે જે શબ્દનું શ્રવણ કરવાથી, મનન અને ચિંતન કરવાથી, તેમજ સ્મરણ અને ધ્યાન કરવાથી, રાગના બદલે જ્ઞાન, અવિવેકના બદલે વિવેક તથા મૂછના બદલે ત્યાગ વધે છે. એ જ ન્યાય શ્રી સિદ્ધભગવતેના રૂપને, શ્રી આચાર્યભગવંતના શીલસુગંધને,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧oo
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર શ્રી ઉપાધ્યાયભગવે તેના સ્વાધ્યાયરસને તથા શ્રી સાધુભગવંતેના ગાત્રસ્પર્શને લાગુ પડે છે. રાગના સાધનભૂત તે બધા વિષ વૈરાગ્યના હેતુભૂત બની જાય છે.
શ્રી સિદ્ધભગવંતને બાહ્ય રૂપ નથી, તે પણ આંતર રૂપ છે. શ્રી આચાર્યભગવંતને બાહ્ય પદાર્થોની સુગંધ નથી, તે પણ શીલ અને સદાચારના પાલનથી પ્રગટેલી આંતર સુગંધ અવશ્ય છે. શ્રી ઉપાધ્યાયભગવંત પાસે બાહ્ય રસ નથી, તે પણ દ્વાદશાંગ પ્રવચનના નિત્ય સ્વાધ્યાયથી ઉત્પન્ન થતે નિર્મળ જ્ઞાનને અને પવિત્ર વચનોને રસ અવશ્ય છે. શ્રી સાધુભગવંત પાસે કામિનીઓને જેવા કોમળ અંગસ્પર્શ નથી, તે પણ ઉગ્ર તપ અને કઠોર સંયમના પાલનથી ઉત્પન્ન થયેલે નિર્મળ અને પવિત્ર સ્પર્શ અવશ્ય છે. પછી ભલે તે તેઓની પવિત્ર કાયાને હે ! અથવા તે કાયાને સ્પર્શેલા પવિત્ર વાય અને વાતાવરણને હ ! આ રીતે પાંચેય પરમેષ્ટિઓના ધ્યાનમાં, ચિંતનમાં કે સ્મરણમાં મનને પાંચેય ઇદ્રિના વિષયે મળી રહે છે. તેથી મન પિતાની સહજ ચપળતાને ત્યાગ કરી સ્થિરત્વને પામે છે.
આ સ્થળે શ્રી સાધુભગવંતને સ્પર્શ પવિત્ર હોવાનાં અનેક કારણોમાનાં કેટલાંક કારણ આ છે. સાધુપણું અંગીકાર કરવાના પ્રથમ દિવસથી જ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિથી યુક્ત પાંચેય મહાવ્રતનું તેઓ સતત પાલન કરે છે, પાંચેય પ્રકારના સ્વાધ્યાય સહિત પાંચેય પરમેષ્ટિઓનું સતત ધ્યાન કરે છે અને પાંચેય જ્ઞાનના આરાધન વડે
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના ઉપકાર
૧૦૧
પંચમી ગતિને પ્રાપ્ત કરવા માટે સતન ઉદ્યમી રહે છે. આ વગેરે કારણેાથી શ્રી સાધુભગવંતની કાયા, તેની ઈન્દ્રિયા અને મન, તેએાના વિચારો તથા તેની આસ`પાસનું વાતાવરણ હુંમેશાં વિશુદ્ધ રહે છે. આ વાતાવરણને સ્પર્શનાર અથવા તેનું માત્ર મનથી ધ્યાન કરનાર, તેમજ ચિંતન અને સ્મરણ કરનાર આત્મા સ્પર્શનેન્દ્રિયના અયેાગ્ય અનુરાગથી મુક્ત થાય છે, એટલુ જ નહિ પણ દેવાંગનાએના સ્પર્શીને પણ તેની આગળ તુચ્છ સમજે છે—તાલપુટ વિષતુલ્ય સમજે છે. જે સ્પશનેન્દ્રિયને વિષય દુઃખ અને દુર્ગતિના હૅતુ છે, તેને જ જો સ્થાનપલટો આપવામાં આવે, તે તે સુખ અને સદ્ગતિના હેતુ થઈ જાય છે. વસ્તુતઃ સુખ અને સદ્ગતિનું સાધન શુભ ધ્યાન છે. સાધુના સ્પર્શ, અથવા સાધુને સ્પર્શેલા વાતાવરણના સ્પર્શ, અથવા એ પવિત્ર સ્પના માત્ર માનસિક વિચાર પણ જીવના શુભ ધ્યાનને ઉત્તેજે છે. આ શુભ ધ્યાનના બળે જીવ સતિના અધિકારી થાય છે. અપ્રશસ્ત વિષયે જેમ અશુભ ધ્યાનને જગાડે છે, તેમ પ્રશસ્ત વિષયેા શુભ ધ્યાનને જગાડવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે. કહ્યું છે કે
सल्लं कामा विसं कामा, कामा आसीविसोवमा । कामे य पत्थमाणा, अकामा जंति दुग्गई || १॥
અથ –વિષયે એ શલ્ય છે, વિષ છે અને આશીવિષની ઉપમાવાળા છે. તે વિષયેાની ઈચ્છા કરવા માત્રથી જેની પાસે તે વિષયેા નથી, તેઓ પણ દુર્ગતિમાં જાય છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
r
જો અપ્રશસ્ત વિષયાનું ચિંતન કરવા માત્રથી અશુભ ધ્યાનને ઉત્તેજવા દ્વારા દુર્ગતિને આપવાની તાકાત ધરાવે છે, તેા એથી વિરૂદ્ધ પ્રશસ્ત વિષયનું ચિંતન કરવાથી શુભ ધ્યાન જગાડે અને તે દ્વારા સદ્ગતિ પમાડે તેમાં આશ્ચય જેવું શું છે ? અનુભવ પણ તેમ જ કડે છે. દુર્ગાંતિદાયક સ્પર્શનેન્દ્રિયના વિષય આ રીતે તેનું સ્થાન પલટાઈ જવાથી સતિનુ કારણ અને છે. તેથી જ શ્રી સાધુભગવાને સ્પર્શ અને તેનું પ્રણિધાન જેના ગર્ભમાં છે, એવા પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર દ્રવ્યનમસ્કાર મટીને ભાવનમસ્કાર બની જાય છે..
૧૦૨
અહી એક વાત અવશ્ય વિચાર માગે છે કે-અપ્રશસ્ત વિષયાના ધ્યાનમાં જેવી તીવ્રતા આવે છે, તેવી તીવ્રતા પ્રશસ્ત વિષયાના ધ્યાનમાં અનુભવાતી નથી. તેથી અપ્રશસ્ત વિષયાનું ધ્યાન દુતિદાયક અને એ વાત માન્ય છે. પરંતુ પ્રશસ્ત વિષયમાં જ્યાં સુધી તેવી તીવ્રતા ન આવે, ત્યાં સુધી તે સદ્ગતિદાયક કેવી રીતે બને? એ વાત તદ્ન
સાચી છે. માટે જ કહ્યું છે કે
ध्यायतो विषयान् पुंसः, सङ्गस्तेषूपजायते । सङ्गात् संजायते कामः; कामात् क्रोधोऽभिजायते ॥ १ ॥ क्रोधाद् भवति संमोहः, संमोहात् स्पृतिविभ्रमः । स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो, बुद्धिनाशात् प्रणश्यति ॥ २ ॥
અર્થવિષયાનુ ધ્યાન કરનાર પુરુષને તેમાં આસક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, આસક્તિથી કામના જાગે છે, કામનાથી
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રનો ઉપકાર
૧૦૩ ધ ઉત્પન્ન થાય છે, ક્રોધથી મેહ, મોહથી સ્મૃતિભ્રંશ, સ્મૃતિભ્રંશથી બુદ્ધિનાશ અને બુદ્ધિનાશથી સર્વ વિનાશ સર્જાય છે. ૧-૨
અપ્રશસ્ત વિષયેના ધ્યાનની પરંપરામાં જે અનર્થો સર્જાય છે તે સર્વલક પ્રસિદ્ધ છે, કિન્તુ પ્રશસ્ત વિષયના ધ્યાનથી સર્જાતી અર્થ પરંપરાનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ બહુ ઘેડાને થાય છે. એની પાછળ અનેક કારણો છે. તેમાં મુખ્ય કારણ અભ્યાસને અભાવે છે. અભ્યાસથી જ દરેક વસ્તુ સિદ્ધ થાય છે. પ્રશસ્ત વિષયેના ધ્યાનને અભ્યાસ કેઈ વિરલ આત્મા જ કરે છે. તે જે કેઈકરે છે, તેને તેનું ફળ અવશ્ય મળે છે. . શાસ્ત્રોમાં દ્રવ્ય આવશ્યકને ભાવ આવશ્યક બનાવવા માટે જે કેમ કહ્યો છે, તે ક્રમ મુજબ જે અભ્યાસ કરવામાં આવે, તે દ્રવ્યનમસ્કારને પણ ભાવનમસ્કાર બનાવી શકાય છે. શ્રી અનુગદ્વારસૂત્રમાં એ કેમ કહ્યો છે કે
से समणे वा० समणी वा तच्चित्ते, तरमणे, तहले से, तदज्झवसिए, तत्तिव्यज्झवसाणे, तट्ठोवउत्ते, तदप्पिअकरणे, तब्भावणाभाविए, अन्नाथ कत्थइ मणं अकरेमाणे, उभओकालं आवस्सयं करेंति ।
અર્થ–સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા ઉભયકાળ આવશ્યકને કરે, તે કેવી રીતે?
” તત્ ચિત્તથી = અહીં “ ચિત્ત શબ્દ સામાન્ય ઉપચાર
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
ગના અર્થ માં છે. અંગ્રેજીમાં તેને “Attention” (એટેન્શન) કહી શકાય. “તન મનથી'=અહીં “મન” શબ્દ વિશેષ ઉપચગના અર્થમાં છે. અંગ્રેજીમાં તેને “Interest” (ઈન્ટરેસ્ટ) કહી શકાય. “તત્ વેશ્યાથી =અહીં લેશ્યા શબ્દ ઉપગવિશુદ્ધિના અર્થમાં છે. અંગ્રેજીમાં તેને Desire (ડીઝાયર) કહી શકાય. તદ્ અધ્યવસાયથી–વિશુદ્ધિનું ચિહ્ન ભાવિત સ્વર છે. જે ભાવ, તે જ ભાવિત સ્વર, એ ઉપગની વિશુદ્ધિનું સૂચક છે. જે સ્વર, તેવું જ ધ્યાન જ્યારે થવા લાગે, ત્યારે તેને “તદ્ અધ્યવસાય” કહેવાય છે. અંગ્રેજીમાં તેને will (વીલ) કહી શકાય. તે જ ધ્યાન જ્યારે તીવ્ર બને, ત્યારે તેને “તત્તિāવસાળે કહેવાય છે. અંગ્રેજીમાં તેને Power of Imagination (પાવર ઓફ ઈમેજીનેશન) કહી શકાય. તદોષ તેના અર્થમાં ઉપયુક્ત. અંગ્રેજીમાં તેને Visvelisation (વીસ્ટ્રેલીઝેશન) કહી શકાય. ત્યાર બાદ “વિચાર”= તેને વિષે અર્યા છે સર્વ કરણ જેણે, અંગ્રેજીમાં તેને Identification (આઈડેન્ટીફીકેશન) કહી શકાય. છેવટે “તમારા માજિdeતેની જ ભાવનાથી ભાવિત થવું, તેને અંગ્રેજીમાં Complete Absorption (કમ્પ્લીટ એબ્સોર્સન) કહી શકાય. - તત્ ચિત્તથી માંડીને “તદ્ ભાવનાભાવિત’ પર્વતની બધી અવસ્થાએ અપ્રશસ્ત વિષયના ચિંતન વખતે જીવને અનાયાસે સિદ્ધ થઈ જાય છે, કારણ કે–તેને અભ્યાસ જીવને અનંતકાળથી છે. પ્રશસ્ત વિષયેના ધ્યાનમાં તેમ બનતું નથી, કારણ કે–તેને ચિરકાલીન અભ્યાસ નથી. પ્રયત્નથી
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના ઉપકાર
૧૦૫
તે સિદ્ધ કરવાના હૈાય છે. એટલા માટે શ્રી અનુયાગદ્વારસૂત્રમાં કહ્યું કે- બન્નથસ્યરૂ મળ્યું અજ્જરેમાળે ’અર્થાત્ અન્યત્ર કાઈ પણ સ્થળે મનને ન જવા દેવાપૂર્વક જ્યારે આવશ્યક કરે, ત્યારે તે આવશ્યક ભાવ આવશ્યક બને છે. જે વાત આવશ્યકને લાગુ પડે છે, તે જ વાત નમસ્કારાદિ કાઈ પણ સદ્ અનુષ્ઠાનને લાગુ પડે છે.
શ્રી પ’ચપરમેષ્ઠિએમાં રહેલા પ્રશસ્ત વિષયેાના ધ્યાનથી જેમ એકાગ્રતા લાજ્ઞી શકાય છે, તેમ તેઓમાં રહેલા પ્રત્યેક વિશેષગુણને પ્રધાનતા આપીને જો ધ્યાન કરવામાં આવે, તે પણ એકાગ્રતા સાધી શકાય છે. એ એકાગ્રતા દ્રવ્યનમસ્કારને ભાવનમસ્કારમાં પલટવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે. સામાન્ય નિયમ
એવે છે કેપ્સ્યૂલ ઉપરથી સૂક્ષ્મમાં જવું, મૂત ઉપરથી અમૂતમાં જવું અને સાલમનથી નિરાલખનમાં જવું. વિષયા સ્થૂલ, ભૂત અને પરિચિત છે, તેથી પ્રથમ પ્રશસ્ત વિષયાના આલંબન વડે ક્રમે ક્રમે સૂક્ષ્મ, અમૂ અને અપરિચિતમાં પહેાંચી શકાય છે
પરમેષ્ઠિ પાંચ છે, વિષયા પણ પાંચ છે. વિષયે પરિચિત છે, પરમેષ્ટિએ અપરિચિત છે. પરિચિત વિષયેાના આલંબનથી અપરિચિત પરમેષ્ઠિએના સ્વરૂપના પરિચય પામી શકાય છે. એ રીતે પાંચ પાંચનાં પ્રશસ્ત જોડલાં જેટલા અને, તે દરેકનુ આલંબન લઈને શ્રી પંચપરમેષ્ઠિના ધ્યાનમાં તન્મય અની શકાય છે અને એ તન્મયતા દ્વારા નમસ્કારને ભાવનમસ્કારમાં બદલી શકાય છે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
-પાંચ પરમેષ્ઠિએમાં રહેલાં પાંચ મહાવ્રતા, પાંચ આચારો, સમ્યક્ત્વનાં પાંચ ભૂષણે અને ધસિદ્ધિનાં પાંચ લક્ષણે!, મૈત્રી આદિ ભાવા અને ક્ષમા વગેરે ધમેમાં જે સાધારણ રીતે આપણને પરિચિત છે, તેને પાંચ પાંચની સંખ્યામાં ચેજીને પંચપરમેષ્ઠિનુ વિશુદ્ધ પ્રણિધાન થઈ શકે છે.
૧૦૬
66
જેમ કે- શ્રી અરિહ ંતેામાં રહેલી અહિંસા, શ્રી સિદ્ધોમાં રહેલું સત્ય, શ્રી આચાર્યામાં રહેવુ' અચૌ, શ્રી ઉપાધ્યાયેામાં રહેલ' બ્રહ્મચય અને શ્રી સાધુએમાં રહેલ આર્કિ’ચન્ય ઇત્યાદિ.’”
જેમ શ્રી અરિહંતમાં અહિંસાની સાથે સત્ય વગેરે ગુણા પણ રહેલા છે, તેમ શ્રી સિદ્ધોમાં, શ્રી આચાર્યાંમાં, શ્રી ઉપાધ્યાયમાં અને શ્રી સાધુએમાં પણ એ દરેક ગુણા રહેલા છે, તે પણ ધ્યાનની સગવડતા ખાતર પ્રત્યેકમાં એક એક ગુણ જુદે કલ્પીને ચિંતવવાથી ધ્યાન સુદૃઢ થાય છે. એમ સર્વ વિષયમાં આશય સમજવા.
આ પ્રણિધાનપૂર્વક થયેલા નમસ્કાર ભાનનમસ્કાર ગણાય છે અને તેના ફળરૂપે જીવને એધિલાભ, સ્વર્ગનાં સુખા તથા પરપરાએ સિદ્ધિગતિનાં અનંત અને અવ્યાબાધ સુખેા મળી શકે છે.
શ્રદ્દા અને બહુમાનરૂપી સ્નેહ અને વાટથી ધન્ય પુરુષોના મનેાભવનમાં પ્રકાશતા નવકારરૂપી દીપક મિથ્યાત્વરૂપી અધકારને હરી લે છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવકારમાં નવ રસા
સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ‘રસ' એક અગત્યની વસ્તુ છે. કાવ્યશાસ્ત્રમાં તેને મહત્ત્વનું સ્થાન છે. રસશાસ્ત્ર ઉપર મેટાં મેટાં વિવેચના લખાયાં છે. આ રસેા નવની સંખ્યામાં છે અને તેમાં નવમે રસ ‘શાંત' છે. કેટલાક આચાય તેને રસ માનતા નથી. તેએના મતે રસેની સંખ્યા માત્ર આઠની છે, જ્યારે કેટલાક તે આની સાથે નવમે શાંતરસ પણ માને છે અને વળી કેટલાક આચાએ નવ રસે ઉપરાન્ત ‘વાત્સલ્ય’નામના દશમા રસ પણ સ્વીકાર્યાં છે. શ્રી નમસ્કાર મહામત્રના આ રસા કેવી રીતે અતભાવ પામે. છે, એ વિચારવાનું અહીં પ્રસ્તુત છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ વાત્સલ્ય’રસને સ્વતંત્ર રસ નહિ માનતાં શાંત સહિત માત્ર નવ રસાને જ રસ તરીકે સ્વીકારે છે. તે નવ રસાનાં અનુક્રમે નામે-(૧) શૃંગાર, (૨) હાસ્ય, (૩) કરુણ, (૪) રૌદ્ર, (૫) વીર, (૬) ભયાનક, (9) ખીભત્સ, (૮) અદ્ભુત, અને (૯) શાંત છે. તે પ્રત્યેકના વિભાવ, અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાવે કાવ્યાનુશાસન નામની અનુપમ કૃતિમાં તેઓએ વિસ્તારથી બતાવેલા છે. નવ રસના સ્થાયી ભાવાનાં નામેા પણ ત્યાં કહ્યા છે. તે અનુક્રમે (૧) રતિ, (૨) હાસ, (૩) શેક, (૪) ક્રોધ, (૫) ઉત્સાહ, (૬) ભય, (૭) જીગુપ્સા, (૮) વિસ્મય, અને (૯) શમ છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
પરમેષ્ટિ નમરકાર આ નવ સ્થાયી ભાવે દરેક મનુષ્યમાં જન્મજાત રહેલા હોય છે, તેથી તેને સ્થાયી અર્થાત, સ્થિર ભાવે કહેલા છે. એ સ્થાયી ભાવે જે નિમિત્તને પામીને અભિવ્યક્ત થાય, તે આલંબનવિભાવ અને જે નિમિત્તોને પામીને વૃદ્ધિ પામે, તે ઉદ્દીપનવિભાવ કહેવાય છે. એ અભિવ્યક્તિ અને વૃદ્ધિ વખતે થતી ભિન્ન ભિન્ન શારીરિક ચેષ્ટાઓને સાત્વિકભાવ અથવા અનુભાવ કહેવાય છે અને તે વખતે અનુભવાતી જુદી જુદી માનસિક વૃત્તિઓને સંચારીભાવ કહેવાય છે. આથી એ નક્કી થયું કે ચક્કસ નિમિત્તોને પામીને થતા આંત-બાહ્ય અનુભાનું પુનઃ પુનઃ પરિશીલન એ જ રસ રૂપે પરિણમે છે. આ રસાનુભાવ અનુભવકાળે અલૌકિક આનંદને આપે છે, તેથી તેને “બ્રહ્માસ્વાદસેદર” પણ કહે છે. અહીં “બ્રહ્મ એટલે આત્મસ્વરૂપ, તેને આસ્વાદ એટલે અનુભવ, તેને સોદર એટલે સમાન, અર્થાત્ સાક્ષાત્ આત્મસ્વરૂપના આસ્વાદતુલ્ય જેને અનુભવ છે, તે “બ્રહ્માસ્વાદસેદર” કહેવાય છે.
કેવળ માનસિક ભાવના આવેગને જ અહીં રસ કહ્યો નથી, કિન્તુ તેના રસનને આસ્વાદનને રસ કહ્યો છે. જુદા જુદા ભાની સાથે તે ભાવોને અનુભવ લેનાર આત્માનું પણ રસન-મરણ જેમાં છે, તે રસ છે. કહ્યું છે કે-માવાનળ રા' અર્થાત્ ભાવેનું સ્મરણ તે રસ છે. તાત્પર્ય કે કેવળ આવેગેને અનુભવ નહિ, પણ એ અનુભવેનું સ્મરણ કરનાર આત્માને અનુભવ તે રસ છે. “અહું શોધવાનશ્મિ, અઢું શોવાનસ્મિ, અરું મનિમિવગેરે સ્મરણાત્મક અનુભવ
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકારમાં નવ સા
૧૦૯
એ જ રસનું રસત્વ છે. ટૂંકમાં વિભાવ, અનુભાવ અને સ’ચારીભાવેશ વડે અભિવ્યક્ત થતા સ્થાયીભાવ તે રસ છે.
અહીં વિભાવ એટલે વિશેષ કારણેા. તેના બે ભેદ છે આલખનવિભાવ અને ઉદ્દીપનવિભાવ. જે આલ બેનાને અર્થાત્ નિમિત્તોને પામીને રસની ઉત્પત્તિ થાય, તેને આલખનવિભાવ’ અને જે નિમિત્તોને પામીને રસની અભિવૃદ્ધિ થાય, તેને ‘ ઉદ્દીપનવિભાવ ' કહ્યો છે. ખીજા અનુભાવને સાત્ત્વિકભાવ પણ કહે છે. તે મેટા ભાગે રસાનુભાવ વખતે થતી. ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની શારીરિક ચેષ્ટાઓરૂપ છે. ત્રીજા ભાવાને સંચારીભાવા કહે છે, કારણ કે તે દરેક રસના અનુભવેામાં એકસરખા નથી રહેતા પણ ફરી જનારા હોય છે. કાવ્યશાસ્ત્રામાં તે દરેકના હેતુઓ, સ્વરૂપ અને ફળ વિસ્તારથી વધુ વેલા છે. અહીં તે તેનું સૂચન માત્ર કરીને, શ્રી નમસ્કાર મહામત્રના સ્મરણ અને જાપ વખતે દરેક રસાના અનુભવ કેવી રીતે કરી શકાય, તેનું જ માત્ર સ ંક્ષેપથી વર્ણન કરીશું.
‘શાંતરસ’ એ રસાધિરાજ છે. બધા રસાના તે રાજા છે. સાવિક ભાવના પ્રષ વખતે બધા રસા શાંતરસમાં પરિણામ પામે છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર એ શાંતરસને ખજાને છે, શાંતરસના ભંડાર છે અથવા શાંતરસથી ભરેલા મહાસાગર છે. તેમાં રહેલા પાંચેય પરમેષ્ઠિ એકાન્ત શાંતરસથી ભરેલા અમૃતના કુંડ સમાન છે-મૂર્તિમાનૢ શાંત રસના ઝરણાં છે. શાંતરસથી વિભાવેાને, અનુભાવાને અને સંચારીભાવાને સમજવાથી આ વસ્તુ વધારે સ્પષ્ટ થશે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર શ્રી કાવ્યાનુશાસન નામના ગ્રંથરનમાં કહ્યું છે કેવૈરાથિિવમાવો ચમઘનુમાવો પૃત્યાદ્રિવ્યમિજારી રામઃ રાન્તિઃ (૩૫૦ રૂ-ટૂ-૧) અર્થાત્ –વૈરાગ્યાદિ વિભાવથી, યમનિયમાદિ અનુભાવોથી અને ધૃતિ, સ્મૃતિ આદિ સંચારીભાવથી અભિવ્યક્ત થતા તૃષ્ણક્ષયરૂપ શમ, એ શાંતરસ છે.
શાંતરસના આલંબનવિભાવ તરીકે વૈરાગ્યાદિ છે અને - ઉદ્દીપનવિભાવ તરીકે સત્સંગરિ છે. “વૈરાગ્ય આદિ” શબ્દથી વૈરાગ્ય ઉપરાન્ત સંસારભીરુતા તથા સંસારનું–મોક્ષનું વાતવિક સ્વરૂપ સમજાવનાર તત્વજ્ઞાન, સંસારના પારને પામેલા
શ્રી વિતરાગ પુરુષનું પરિશીલન, તેઓના પરિશીલનથી પ્રાપ્ત થતે સગુણ, વિકાસ અને સદાચારના લાભરપી. અનુગ્રહ વગેરે ગ્રહણ કરવાના છે. “સત્સંગ આદિ” શબ્દથી -સત્સંગ ઉપરાન્ત સશાસ્ત્રનું શ્રવણ, મનન અને અધ્યયન. તથા તીર્થક્ષેત્ર, દેવસ્થાન, નિર્જન અરણ્ય, ગિરિગૃહા, પુણ્યાશ્રમ વગેરે લેવાનાં છે. એ રીતના બાહ્ય–અત્યંતર નિમિતોના બળે શાંતરસની ઉત્પત્તિ અભિવૃદ્ધિ થાય છે.
યમ-નિયમ આદિનું પાલન, સમિતિ-ગુપ્તિ આદિ વ્રતનિયમેનું સેવન, મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણોનું ધારણ વગેરે અનુભાવના સ્થાને છે. એથી મન-વચન-કાયાની ચેષ્ટાઓ વિશુદ્ધ બને છે. - મતિ, સ્મૃતિ, ધૃતિ, નિર્વેદ આદિ સંચારીભાવે છે. તેથી તૃષ્ણાક્ષયરૂપી સમરસ ચર્વણાને પ્રાપ્ત થાય છે અને વારંવાર ચર્વણાને પ્રાપ્ત થયેલ “શમ શાંત રસપણે પરિણમે છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકારમાં નવ રસે
( ૧૧૧ જ્યાં આ શાંતરસ હોય છે, ત્યાં સાત્વિકભાવને પામેલા બીજા આઠેય ર તેની ઉચ્ચ દશામાં હયાતિ ધરાવે છે. એ જ કારણે શાંતરસ એ બધા રસનો રાજા ગણાય છે. બીજા બધા રસનું જ્યારે ઉકરણ થાય છે, ત્યારે તે દરેક શતરસસ્વરૂપ બની જાય છે. એ રસનું ઉચ્ચીકરણ, ઊર્ધ્વીકરણ કે સાત્વિકીકરણ કેવી રીતે થાય છે અને તે વખતે બધા રસે કેવી રીતે શાંતરસમાં ભળી જાય છે, તે સમજવા માટે દરેક રસેના વિભાવ, અનુભાવ અને સંચારીભાવો સહિત સ્થાયીભાવોને પણ સમજવા જોઈએ. અહીં નામ માત્ર તેને જણાવીને, તે બધાને શાંતરસમાં કેવી રીતે અંતર્ભાવ થાય છે, તે જોઈશું.
શૃંગારાદિ રસોનાં નામે આપણે જોઈ આવ્યા. તે દરેકને સ્થાયીભાવ શું છે તે હવે જોઈએ. શંગારને સ્થાયીભાવ રતિ', હાસ્યને સ્થાયીભાવ “હાસ', કરુણાને સ્થાયીભાવ શેક', રૌદ્રને સ્થાયીભાવ - ક્રોધ', વરનો સ્થાયીભાવ ઉત્સાહ”, ભયાનકનો સ્થાયીભાવ “ભય”, બીભત્સને સ્થાયીભાવ “જુગુ.સા અને અભુતને સ્થાયીભાવ “વિસ્મય' છે. રતિથી માંડીને વિસ્મય પર્યતન થાયીભાવે દરેક જીવમાં કાયમ હોય છે. તેને પ્રગટ થવાની સામગ્રી મળતાની સાથે જ તે બહાર આવે છે. દા. ત. શૃંગારરસને સ્થાયીભાવ “રતિ” છે અને રતિ સંગવિષયક ઈચ્છારૂપ છે, તેથી નાયક-નાયિકા, તેની ચેષ્ટા તથા બીજા નિમિત્તો મળતાની સાથે જ શંગારને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. તેનું ઊર્ધીકરણ જે કરવું - હેય,
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvvvvvvvvvvv -
૧૧૨
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર તે આલંબન અને ઉદ્દીપનવિભાવે પલટી નાખવા જોઈએ. નાયક-નાયિકા અને તેની ચેષ્ટાઓના સ્થાને શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવતે અને તેઓની ઉદાત્ત પ્રવૃત્તિઓને જોતાં કે સ્મરણ કરતાંની સાથે જ તેઓના સંગવિષયક ઈચ્છારૂપી રતિભાવ ઉદ્દીપન થાય છે. પરિણામે શ્રી પંચપરમેષિના વિરહમાળે, તેઓનો સમાગમ કરવાની ઈચ્છારૂપ અને સમાગમકાળે તેઓની સેવા કરવાની ઈચ્છારૂપ ઉચ્ચ કોટિને શંગાર અનુભવાય છે. આ ઉચ્ચ કોટિને શૃંગાર વિષયસુખની ઈચ્છારૂપ તૃષ્ણાને નાશ કરનાર હોવાથી શાંતરસથી ભિન્ન છે.
એ રીતે જેમ શૃંગાર શાંતરસમાં પરિણમે છે, તેમ બીજા બધા રસ તેની ઉચ્ચ અવસ્થામાં શાંતરસરૂપ બની જાય છે. જેમ કે વિકૃત વેષ વગેરે જેવાથી ઉત્પન્ન થતું હાસ્યરસ, સંસારનાટકમાં કર્મના સંબંધથી વિવિધ પ્રકારના વેષ ધારણ કરતાં અને વિવિધ પ્રકારના નાચ નાચતાં સંસારી જીવોની વિડંબના જેઈને ઉત્પન્ન થતો હાસ્યરસ અહીં શાંતરસમાં પલટાઈ જાય છે. એ પ્રમાણે તે જ સંસારી જીવોને ઈષ્ટને નાશ અને અનિષ્ટની પ્રાપ્તિથી થતા ચિત્તવૃત્તિરૂપ શેકનું દર્શન કરતાં ઉચ્ચ કેટિને કરૂણરસ જાગે છે, જે શાંતરસનું જ એક સ્વરૂપ છે. ક્રોધાદિ ષડ્રરિપુઓ વડે કરાતા અપકારથી થતું ચિત્તવૃત્તિઓનું પ્રજવલન રૌદ્રરૂપ હોવા છતાં અહીં શાંતરસરૂપ બની જાય છે. વિષયકષાયને પરાસ્ત કરવાને તથા દીન-દુઃખી જીવોને સહાય કરવાને ઉત્સાહ શ્રેષ્ઠ વીરરસરૂપ બની શાન્તરસરૂપે રૂપાન્તર પામે છે. આંતરશત્રુઓ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકારમાં નવ સે
૧૧૩
વિવશ ન કરે તે માટેના ભય શ્રેષ્ઠ કેાટિના ભયાનક રસમાં પરિણમી શાંતરસમાં મળી જાય છે. ઇન્દ્રિયેાના વિષયે પ્રત્યે તથા હાડ--માંસના શરીરની અશુચિતા પ્રત્યે પ્રગટતી જુગુપ્સા, એ ઉચ્ચ કેટિના ખીભત્સ રસમાં બદલાઈ ને પરિણામે શાંતરસના જ એક પ્રકાર બની જાય છે. વિશ્વની અનતતા અને અગાધતા, તથા ધર્મ અને તેના ફળની લેાકેાત્તરતા સાથે અચિન્ત્યતાના વિચારમાંથી ઉત્પન્ન થતા વિસ્મય ઉચ્ચ કેાટિના અદ્ભુત રસમાં પલટાઇને શાંતરસના જ એક વિભાગ અની જાય છે. એ રીતે બધા રસે। તેની ઉચ્ચ અવસ્થામાં શાંતરસરૂપે પરિણમે છે.
શાંતરસને વરેલા શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવતા આ રીતે ઉચ્ચ કોટિની રતિ, ઉચ્ચ કેટિનું હાસ, ઉચ્ચ કેટિના શાક, ઉચ્ચ કેટિના ક્રોધ, ઉચ્ચ કેાટિના ઉત્સાહ, ઉચ્ચ કોટિના ભય, ઉચ્ચ કેટિની જુગુપ્સા અને ઉચ્ચ કેટિના વિરમયને ધારણ કરનારા છે. આ ઉચ્ચ કેાટિના રતિ, હાસ આદિ ઉચ્ચ કેાટિના શમસ્વરૂપ બની શાંતરસના અનુભવ કરાવે છે. સર્વ પ્રકારના ઉચ્ચ રસા તેના અતિમ સ્વરૂપમાં શાંતરસરૂપ થઈ જાય છે, તેથી શ્રી પ'ચપરમેષ્ઠિ ભગવંતા કેવળ શાંતરસસ્વરૂપ છે એટલુ જ નહિ, પણ ઉચ્ચ કોટિના શૃંગાર, હાસ્ય, કરૂણ, રૌદ્ર, વીર, ભયાનક, ખીભત્સ અને અદ્ભુત આદિ રસાથી પણ ભરેલા છે, એમ કહેવુ લેશ પણ ખાટું નથી.
પરમેષ્ઠિ ભગવંતામાં શૃગાર રસ છે, પણ તે નાયકનાયિકાના નહિ, કિન્તુ અંતરાત્મભાવ અને પરમાત્મભાવ વચ્ચેની રતિ-પ્રીતિને છે. હાસ્યરસ છે, તે વિષકના વિકૃત વૈષાદિના
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
१४
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર દર્શન થી થનાર નહિ, કિન્તુ ભવનાટકની વિડંબના અને વિષમતાના દર્શનથી ઉપજે છે. કરૂણરસ છે, પણ ઈષ્ટનાશ અને અનિની પ્રાપ્તિથી થતી મલિન ચિત્તવૃત્તિવાળો નહિ, કિન્તુ ઈષ્ટવિયેગ અને અનિષ્ટસંગથી સદા સંતપ્ત અને શેકાતુર જગતને દુઃખ-પંક અને અજ્ઞાન–અંધકારમાંથી ઉદ્ધાર કરવાને છે. રૌદ્રરસ છે, પણ બાહ્ય શત્રુઓએ કરેલા અપકારથી થતા મનના પ્રજવલનરૂપ નહિ, કિન્તુ આંતર્ શત્રુઓને સમૂલ ઉછેદ કરવાની પ્રશસ્ત મનવૃત્તિરૂપ છે. વીરરસ છે, તે પણ બાહ્ય યુદ્ધમાં જીતવાના ઉત્સાહરૂપ નહિ, કિન્તુ લેકેત્તર કાર્યમાં ઉત્સાહ ધારણ કરવારૂપ છે. ભયાનકરસ છે, તે પણ રૌદર્શનાદિથી થતી અનર્થની શંકારૂપ નહિ, કિન્તુ આંતરારિ વિવશ ન કરે તેની સાવચેતીરૂપ છે. બીભત્સરસ છે, તે પણ બાહ્ય અશુચિ પદાર્થોને જેવાથી નહિ, કિન્તુ અશુચિસ્વરૂપ સ્વાર અને પાંચ ઈન્દ્રિયેના બીભત્સ વિષયેની વિપાકવિરસતાના દર્શનથી થયેલી વિરક્તિરૂપ છે. અદ્દભુતરસ છે, પણ તે કઈ બાહ્ય અપૂર્વ અર્થના દર્શનથી થયેલા ચિત્તના વિસ્મયરૂપ નહિ, કિન્તુ આત્માની અને કર્મની અચિન્ય શક્તિના પરિણામે ઉત્પન્ન થયેલી વિશ્વની અગાધતા અને અનંતતાના દર્શનથી ઉપજતી ચિત્તની પ્રસન્નતારૂપ છે.
પરમેષ્ઠિ ભગવતેમાં રહેલે શાંતરસ આ રીતે વિષચેના ભેદથી અનેક રસરૂપ બની જાય છે અને તે શુદ્ધ રસોને આસ્વાદ કરનારા પરમેષ્ટિ ભગવંતેને કરવામાં આવતે નમસ્કાર પણ જેમ શાંતરસને અનુભવ કરાવે છે, તેમ તેની સાથે બીજા બધા ઉચ્ચ કોટિના રસને પણ અનુભવ કરાવે છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
નવકારમાં નવ રસે
ધ્યાતા ધ્યેયસ્વરુપ બને”—એ ન્યાયથી શાન્તરસને ધ્યાતા પણ શાન્તરસસ્વરૂપ બની જાય છે. જેમ જેમ નમસ્કારનું ધ્યાન વધતું જાય છે, તેમ તેમ નમસ્કાર કરનારમાં અપૂર્વ કેટિની રતિ, અપૂર્વ કેટિનું હાસ્ય, અપૂર્વ કેન્ટિની કરૂણા, અપૂર્વ કેટિની રૌદ્રતા, અપૂર્વ કેટિની વીરતા, અપૂર્વ કેન્ટિની ભયાનકતા, અપૂર્વ કેન્ટિની જુગુપ્સા અને અપૂર્વ કોટિની અભુતતા પ્રગટે છે. તેમાંની એક પણ વસ્તુ તૃષ્ણને વધારનારી થતી નથી, કિન્તુ કમે કમે તૃષ્ણને, વાસનાને અને ઈચ્છાઓને ક્ષય કરી અપૂર્વ કોટિની સમતાને અનુભવ કરાવે છે; આત્માને શાન્તરસના અનંત સાગરમાં નિમગ્ન કરી દે છે.
શ્રી પંચપરમેષ્ટિને નમસ્કાર કરવારૂપ શ્રી નવકારમંત્રના સ્મરણથી વૈરાગ્ય, સંસારમતા, જીવાદિ તત્વેનું જ્ઞાન અને વિતરાગભાવનું પરિશીલન થયા જ કરે છે. વળી તેના ચિન્તનથી અચિંત્ય શક્તિયુક્ત પરમેષ્ટિ ભગવંતના અનુગ્રહસ્વરૂપ સદુગુણોનો વિકાસ અને સદાચારને લાભ થતો જાય છે તથા સાથે સાથે રનત્રયસ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગની આરાધના પણ વધતી જાય છે. શ્રી પંચપરમેષ્ઠિના સ્મરણ સાથે પાપની જુગુપ્સા અને ધર્મની પરમાર્થ પરાયણતાની ભાવના જોડાયેલી જ છે. સંસારની નિઃસારતા અને મોક્ષમાર્ગની સારભૂતતાને વિચાર પણ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સાથે વણાએલે છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના સ્મરણાદિ કાળે મોટે ભાગે પવિત્ર ભૂમિનો સંસ્પર્શ અને પવિત્ર પુરુષોને સમાગમ રહે છે. વળી સાધુધર્મને અનુરૂપ સમિતિ-ગુપ્તિ આદિ સદાચારેનું પાલન તથા શ્રાવક
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર ધર્મને યોગ્ય દાન, પૂજન તથા અણુવ્રત–ગુણવ્રતનું સેવન પણ હોય છે. ધર્મશ્રવણ, શાસ્ત્રસ્વાધ્યાય, અધ્યાત્મચિંતા વગેરે સગુણો પણ શ્રી નમસ્કારમંત્રના સ્મરણ સાથે અનુચૂત હેય છે. એ બધા અનુક્રમે શાન્તરસના વિભાવ, અનુભાવ અને સંચારીભાવ બનીને તૃષ્ણાક્ષયરૂપ “શમ” નામના સ્થાયી ભાવનું ચવર્ણ કરાવે છે. આ ચર્વણ પુનઃ પુનઃ થવાથી શાન્તરસને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે.
એ રીતે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સાથે નવેય રસેને સંબંધ અને શ્રી નમસ્કારના સાધકને નમસ્કારની સાધના વડે મળતે નવેય રસના આસ્વાદને અપૂર્વ લાભ અહીં સંક્ષેપથી વર્ણવ્યો છે. વિસ્તાર બહુ શ્રત પાસેથી સમજો.
કક્ષાયિક અને ક્ષાયોપથમિક ભાવોને વરેલા શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવંતમાં શૃંગારાદિ ઔદયિક ભા હોતા નથી, છતાં આ લેખમાં તેની ઘટના કેમ કરવામાં આવી છે?—એ પ્રશ્નનું સમાધાન એ છે ક-ઔદયિક ભાવના શૃંગારાદિ ર શ્રી પરમેષ્ટિ ભગવં તેમાં નથી, તો પણ ક્ષાયિક અને ક્ષાયો પશમિક ભાવ તે તેઓમાં રહેલા જ છે અને તેને જ અહીં શંગારાદિ રસનાં નામ આપીને ઘટાવવામાં આવ્યા છે. તે બતાવવા માટે શૃંગારાદિ રસની સાથે ઉચ્ચ, ઉદાત્ત અને સાત્વિક આદિ શબ્દો મૂકેલા છે. વસ્તુતઃ શ્રી પંચપરમેષિઓમાં અપ્રશસ્ત ભાવોને લેશ પણ નથી, કિન્તુ ઉચ્ચ કોટિના પ્રશસ્ત ભાવો છે. તેને જ દા જાદા રસોનાં નામ આપી ઓળખાવવામાં આવ્યા છે. શ્રી અરિહંતભગવંત, શ્રી સિદ્ધભગવંતે અને શ્રી કેવળીભગવંતેમાં મોહકર્મને સમૂળ ક્ષય થયેલ હોવાથી પ્રશસ્ત ભાવોની ઘટના તેઓમાં ભૂતપૂર્વ નયથી સમજવાની છે. આ વિષય ઘણે ગહન હોવાથી બહુશ્રો પાસેથી વિનયપૂર્વક સમજવા પ્રયત્ન કરવો જરૂરી છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કારની મંત્રમયતાનાં
શાસ્ત્રીય પ્રમાણે
[શંકા-સમાધાન]. ૧. શંકા-શામાં નવકારને પંચમંગલ અથવા શ્રી પંચમંગલમડાશ્રુતસ્કંધ તરીકે કહેલ છે, પણ મંત્ર તરીકે કહેલ નથી.
સમાધાન–કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજીએ સ્વરચિત ગશાસ્ત્રમાં પરમેષ્ઠિનમસ્કારને શ્રેષ્ઠ મંત્ર તરીકે પ્રતિપાદન કરેલ છે. જુઓ નીચેને લેક.
तथा पुण्यतमं मंत्रं जगत्रितयपावनम् । योगी पंचपरमेष्ठि-नमस्कार विचिन्तयेत् ॥१॥
અર્થ–તથા ત્રણ જગતને પવિત્ર કરનાર પવિત્રતમ શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારમંત્રનું ગીપુરુષ ધ્યાન કરે.
-યોગશાસ્ત્ર પ્રકાશ-૮ વળી આચાર્ય શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ આઠ પ્રકાશવાળા સ્વરચિત શ્રી નમસકાર માહભ્યમાં ફરમાવે છે કેવરય-વિષા-સોમર્તમ-વિવાર્થી यथाविधिप्रयुक्तोऽयं मंत्रसिद्धिं प्रयच्छति ॥१॥
અર્થવિધિપૂર્વક પ્રગ કરાયેલે આ મંત્ર વશી
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર કરણ, વિશ્લેષણ, ક્ષેભણ, સ્તંભન, મેહન આદિ કર્મોને વિષે સિદ્ધિને આપે છે.
-શ્રી નમસ્કાર માહામ્ય પ્રકાશ-૬ ૨. શંકા-નવકાર જેવા પવિત્ર મંત્ર વડે મારણ, મેહન અને વશીકરણાદિ ક્ષુદ્ર ક્રિયાઓની સિદ્ધિ કેટલા અંશે. વ્યાજબી ગણાય?
સમાધાન-ક્રિયાઓની અલ્પતા કે મહત્તા ઉદ્દેશ ઉપરથી મપાય છે. વૈષયિક સ્વાર્થ આદિનાં કારણે થતી. વશીકરણાદિ ક્રિયાઓ શુદ્ર છે. શાસનસેવા કે ધર્મરક્ષા આદિ ઉચ્ચ હેતુઓથી થતી તે જ ક્રિયાઓ શુદ્ર નહિ પણ ઉચ્ચ છે. ઉત્તમ મંત્રને ઉપગ જે અધમ કાર્ય માટે કઈ કરે, તે તેની હાનિ તેને થાય જ છે. મંત્ર તે પિતાનું કાર્ય કરે જ છે. જે તેમ ન કરે, તે તે મંત્ર ગણાય નહિ. અને તેનામાં અચિન્ય શક્તિ મનાય નહિ.
૩. શંકા-કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ પહેલાના સમર્થ આચાર્યોએ શ્રી નવકારને મંત્ર તરીકે કહેલ છે?
સમાધાન-સમર્થ શાસ્ત્રકાર અને ટીકાકાર આચાર્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ સ્વરચિત પજ્ઞટીકાયુક્ત શ્રી ગબિન્દુ ગ્રન્થના પૂર્વસેવા અધિકારમાં ફરમાવ્યું છે કે
मासोपवासमित्या हुर्मत्युध्नं तु तपोधनाः । मृत्युंजयजपोपेतं परिशुद्धं विधानतः ।।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારની મ`ત્રમયતાનાં શાસ્ત્રીય પ્રમાણેા
૧૧૯
અ –એક મહિનાના ઉપવાસને તપરૂપી ધનવાળા મહર્ષિ આએ મૃત્યુદ્ઘ નામના તપ કહ્યો છે અને મૃત્યુજય નામક મંત્રના જાપ સહિત જો તેને કરવામાં આવે, તા તે સિદ્ધિનુ કારણ થાય છે. આ બ્લેકની ટીકામાં ગ્રન્થકાર મહર્ષિ એ શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારને મૃત્યુજય નામના મંત્ર કહ્યો છે.
૪. શંકા-મૂળ આગમમાં નવકારને મંત્ર તરીકે જો ઓળખવામાં આવ્યા હોય, તે તેનું પ્રમાણ આપશે.
સમાધાન-શ્રી જૈનશાસનમાં ચૌદપૂર્વ અને સમગ્ર દ્વાદશાંગી શ્રુતધરૂપ હોઈ પરમ મંત્રમય છે. શ્રુતજ્ઞાનના ઉદ્દેશ જ માહ અને મિથ્યાત્વરૂપી વિષનું ઝેર ઉતારવાના છે.
ચિરન્તનાચાય વિરચિત શ્રી પંચસૂત્રના પહેલા સૂત્રમાં શ્રુતધની સ્તુતિ કરતાં ફરમાવ્યું છે કે
तहा सुरासुरमनुअपूईओ, मोहतिमिरंसुमाला, रागदोसવિસપરમમંતો........
અથ-તથા સુર, અસુર અને મનુષ્યથી પૂજિત મેહરૂપી અંધકારને દૂર કરવા માટે સૂર્ય સમાન અને રાગ-દ્વેષરૂપી વિષને ઉતારવા માટે પર્મ મંત્રતુલ્ય (એવા શ્રુતધનુ' મને શરણ હા.)
તથા તે જ ગ્રન્થના ચેાથા સૂત્રમાં સાધુધનું સ્વરૂપ બતાવતાં કહ્યું છે કે
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
सुनाइगुजुते तत्ताभिनिवेसा विहिपरे परममंतोत्ति
અહિઞફ મુ........
અથ-શુશ્રૂષાદિ બુદ્ધિના આડે ભિનિવેશપી વિધિમાં તપર બનીને એમ માનીને સૂત્રનું અધ્યયન કરે.
૧૦
ગુયુક્ત સાધુ તવાપરમ સત્ર છે -
.
સમગ્ર શ્રુત આ રીતે મંત્રમય છે અને નવકાર એ સમગ્ર શ્રુતના સાર અને ચૌઢપૂર્વના ઉદ્ધાર છે, તેથી તેના મંત્રમપણામાં કશી જ શંકા રહેતી નવી. ભાવવિષને ઉતારવાનું સામર્થ્ય જે મંત્રમાં હાય, તે દ્રવ્યવિષને ઉતારે; અને મોક્ષસુખરૂપી પરમ પુરુષાની સિદ્ધિ જેનાથી થાય, તે સંસારમાં રહેલા દેવ-મનુષ્યનાં સુખ આપે તેમાં આશ્ચય છે જ નહિ. નવકાર એ દ્વાદશાંગીનેા સાર છે તેથી મંત્રમય છે. તેના પ્રત્યેક અક્ષરમાં ભાવિષની સાથે દ્રવ્યવિષને ઉતારવાનું સામર્થ્ય રહેલુ છે. સભ્યશ્રુત એ ભાવમંગલનુ કાર્ય કરે છે. જેનામાં ભાવમગલનું કાર્ય કરવાની શક્તિ હાય, તેનામાં દ્રવ્યમંગલનું કાય કરવાની શક્તિ તે અદૃશ્ય રહેલી હેાય. અને તેથી જ શ્રી દશવૈકાલિક, શ્રી ઉત્તરાધ્યયન અને શ્રી આવશ્યક આદિ સૂત્રેાની ગાથાઓ, પદો અને અક્ષામાં સુવર્ણસિદ્ધિ, રત્નસિદ્ધિ અને રસસિદ્ધિ આદિ સિદ્ધિએ તથા આકાશગામિની આદિ વિદ્યાઓ રહેલી છે, એમ સ્પષ્ટ પ્રતિપાદન કરાયેલુ છે. તેના જાણકારા જ તેને જાણી શકે છે.
શ્રી નવકાર એ દ્વાદશાંગીનેા સાર છે, તેથી મંગલમય અને મત્રમય તે છે જ. સાથે સાથે મગલનાં અને મંત્રનાં
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારની મંત્રમયતાનાં શાસ્ત્રીય પ્રમાણે ૧૨ સઘળાં કાર્યો પણ તેનાથી સિદ્ધ થાય છે. આ વાત લેગસ્ટ, નમુત્થણું અને ઉવસગ્ગહરં આદિના કપની સાથે નવકારનાં કપોથી પણ સાબીત થાય છે. દશમ વિદ્યાપ્રવાદ નામના પૂર્વમાં અનેક વિદ્યા અને મંત્રે રહેલા છે, તેમ દ્વાદશાંગીના ઉદ્ધારરૂપ શ્રી નવકારમાં પણ અનેક વિદ્યાઓ અને મંત્રો છૂપાયેલાં છે. સાધકને તે પ્રગટ થાય છે. અન્ય મંત્રમાં મંત્રમયતા અને મંત્રવિદ્યાથી સિદ્ધ થનાર વશીકરણાદિ કાર્યો કરવાની શક્તિ રહેલી છે, જ્યારે શ્રી નવકારમાં મંત્રમયતાની સાથે મંગલમયતા અને મંત્રથી થતાં કાર્યો કરવાની શક્તિ પણ રહેલી છે. નવકારની એ વિશેષતા છે. કહ્યું છે કે
यदि तावदसौ मंत्रः शिवं दत्ते सुदुर्लभम् । ततस्तदनुषंगोत्थे गणना का फलान्तरे ॥१॥
અર્થ-જે આ નવકારમંત્ર અતિ દુર્લભ એવા મક્ષને પણ આપે છે, તે તેના અનુષંગથી મળતા બીજાં ફળનું તે કહેવું જ શું? અવશ્ય આપે છે!
આ ઉપરથી નવકારને ક્યારથી અને કયા આચાર્યથી મંત્રરૂપે ગણવાની શરુઆત થઈ એ પ્રશ્નને અવકાશ જ રહેતું નથી. નવકાર મંગલમય તો છે જ પરંતુ મંત્રમય પણ છે, તેથી તેના આરાધકને મંત્રથી થતાં કાર્યોની સિદ્ધિ માટે પણ અન્યત્ર જવાની જરૂર નથી. કહ્યું છે કે
उच्छेदं परविद्यानां निमेषार्धात करोत्यसौ ॥ क्षुद्रात्मनां परावृत्तिवेधं च विधिना स्मृतः ॥१॥
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
અથ-ખીજાઓએ પ્રયાગ કરેલી વિદ્યાઓનું અર્ધનિમેષ માત્રમાં ઉચ્છેદ કરવાનુ તથા ક્ષુદ્ર આત્માએ તરફથી થતાં ઉપદ્રવોનું પરાવર્તન કરવાનું સામર્થ્ય વિધિપૂર્વક સ્મરણ કરાયેલા આ મંત્રમાં રહેલુ છે.
૧૧
એ રીતે ઉભય પ્રકારનાં કાર્યાની સિદ્ધિ નવકારથી છે, તેથી તેને મંગલમય અને મંત્રમય પૂર્વાચાર્યોએ કહેલ છે અને એ રીતે આપણે તેને સહુવાના છે.
વળી પૂધરોની પ્રત્યેક રચના મંગલમય હોવાની સાથે મંત્રમય હોય છે. દશપૂર્વી અને ચૌદપૂર્વી નિયમા સમ્યગ્દષ્ટિ હાય છે. શ્રી નવકાર તે અથી સ તીથ કરાએ અને સૂત્રથી સર્વ ગણધરભગવંતાએ માન્ય કરેલા છે, તેથી તે અથી શ્રી તી કરાની અને સૂત્રથી ગણધરોની રચના છે. ગણધરભગવંતે અવશ્ય ચૌદપૂર્વી હોય છે. શ્રી તીર્થંકરભગવંતા કેવળજ્ઞાની હાય છે, તેથી તેએની રચના મંગલમય તા હાય જ અને સાથે મંત્રમય પણ હોય તેમાં નવાઈ નથી. નમસ્કાર તે સર્વ શ્રુતના સાર છે, તેથી તેની મંગલમયતા અને મંત્રમયતા (Condenscd– કન્ડેન્સ્ડ ) ઘનીભૂત થયેલી છે. જો અન્ય શાસ્ત્રોને સમુદ્ર કહીએ, તા. નવકાર તેમાંથી નીકળેલું અમૃત છે. જો અન્ય શાસ્ત્રાને ક્ષીરરૂપ કહીએ, તા નવકાર તેના અરૂપ છે. જો અન્ય શાસ્ત્રાને રાહણાચલ કે મલયાચલની ઉપમા આપી), તે નવકાર એ તેમાંથી. ઉત્પન્ન થયેલ વ્રજરત્ન કે અમૂલ્ય ખાવનાચંદન છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારની મંત્રમયતાના શાસ્ત્રીય પ્રમાણે ૧૨૩
. ૫ શંકા-વિદ્યમાન આગમસૂત્રમાં શ્રી નવકારને મંત્ર તરીકે સ્પષ્ટપણે ક્યાં કહ્યો છે? * સમાધાન-નવકારની મંત્રમયતાને સિદ્ધ કરનારું વિદ્યમાન પ્રાચીન આગમપ્રમાણ શ્રી મહાનિશીથ સૂત્ર છે. તેમાં કહ્યું છે કે
नमो अरिहंताणं सत्तक्खरपरिमाणं अणंतगमपज्जवत्थपसाहगं सव्वमहामंतपवरविज्जाण परमबीअभूअं । ' અર્થ–નમો અરિહંતાણું એ (પ્રથમ અધ્યયન) સાત અક્ષરના પરિમાણવાળું, અનંત ગમ, પર્યવ અને અર્થને પ્રકર્ષથી સાધનારું તથા સર્વ મહામંત્ર અને પ્રવર વિદ્યાઓનું પરમ. બીજભૂત છે.
આ વાતને સમર્થન આપનારી એક પ્રાચીન ગાથા નીચે મુજબ છે. पणव-हरिया-रिहा इअ मंतह बीआणि सप्पहावाणि । सव्वेसिं तेसिं मूलो इको नवकारवरमंतो ॥१॥
અથ–પ્રણવ (કાર), માયા (હકાર) અને અહીં વગેરે પ્રભાવશાળી મંત્રબીજે છે, તે સર્વનું મૂળ એક પ્રવર શ્રી નવકારમંત્ર છે. અર્થાત્ ૐ હીર અહેજ વગેરે મંત્રબીજના મૂળમાં શ્રી નવકારમંત્ર રહેલે છે.
નવકારના પ્રથમ પદને વિધિપૂર્વક જાપ કરનારને આ વાત આજે પણ અનુભવસિદ્ધ છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર આ અને બીજા પ્રમાણે જોતાં નવકારની મંત્રપણની કલ્પના આધુનિક નહિ પણ પ્રાચીન છે અથવા અનાદિકાલીન
છે. મંત્ર શબ્દની વ્યુત્પત્તિ પણ શ્રી નવકારની મંત્રમયતાને - સાબીત કરે છે.
મનનેન ઝાડ મન્ના જેનું મનન કરવાથી અથવા પુનઃ પુનઃ ઉચ્ચારણ કરવાથી રક્ષણ થાય, તે મંત્ર છે. નવકારના પદનું પુનઃ પુનઃ ઉચ્ચારણ કે મનન કરવાથી પાપરૂપી વિષનું નિવારણ અને ધર્મરૂપી મંગલનું આગમન થાય છે અને તે દ્વારા ભવભ્રમણથી રક્ષણ થાય છે.
મનના ત્રાયતેનો મન્ના આ વ્યુત્પત્તિ પણ શ્રી નવકારની મંત્રમયતાને સિદ્ધ કરે છે. નવકારના જાપ વડે મનના સંકલ્પ-વિકલ્પરૂપ અશુભ મનનક્રિયા શમી જાય છે અને તે દ્વારા આત્માનું અશુભ કર્મબંધનથી રક્ષણ થાય છે.
આ રીતે વ્યુત્પત્તિ, રૂઢિ અને સ્વાનુભવ પ્રમાણથી નવકારની મંત્રમયતા સિદ્ધ છે. •
હું જેમ જેમ શ્રી નવકાર મહામંત્રના વર્ગોને
(અક્ષરોને) રસ માં પરિણામ પામે છે છે, તેમ તેમ કાચા ઘડ માં ભરેલા પાણીની
જેમ જીવની કર્મગ્રંથી ક્ષયને પામે છે, હું અર્થાત જીવ મોક્ષને પામે છે. &છછછછછછછછછછછછછછછછછછછછછ
estressespiestu skreggelsea
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામંત્ર અંગે પ્રશ્નોત્તરે • પ્રશ્ન-કઈ પણ મંત્ર બીજાક્ષર વિના હોઈ શકે ખરો ?” જે હય, તે તેના પ્રમાણો આપ.
ઉત્તર-મંત્રશાસ્ત્રમાં અનેક પ્રકારનાં મંત્ર બતાવ્યાં. છે. તેમાં બીજાને પણ મંત્ર ગણેલાં છે. તે ઉપરાન્ત એકાક્ષરી તથા અનેકાક્ષરી મંત્રને પણ મંત્રી તરીકે વર્ણ વેલા છે. દા. ત. ધડક્ષરમંત્ર, પડશાક્ષરમંત્ર. અમુક અક્ષરોથી અધિક સંખ્યાવાળા મંત્રને માલામત્ર તરીકે પણ ઓળખાવેલા છે. તદુપરાન્ત દેવતાનાં નામ અને સ્તુતિને પણ મંત્રરૂપમાં ગણેલ છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ ગબિન્દુ નામના ગ્રન્થરત્નમાં ફરમાવે છે કે– ' जपः सन्मन्त्रविषयः स चोक्तो देवतास्तवः।
दृष्टः पापापहारोऽस्माद् विषापहरणं यथा ॥१॥
અર્થ–જપ તેને કહેવાય, કે જેને વિષય વિશિષ્ટ મંત્ર હોય, અને તે દેવતાસ્તુતિરૂપ કહ્યો છે. અન્ય મંત્રથી જેમ વિષાપહાર થાય છે, તેમ દેવતાસ્તુતિરૂપ મંત્રથી પાપાપહાર જોયેલે છે.
-શ્રી હરિભદ્રસૂરિકૃત ગબિન્દુછે. પ્રશ્ન-શ્રી નમસ્કારમંત્રમાં કોઈ બીજાક્ષર કેમ નથી ? મહામંત્રમાં તે તે અવશ્ય હોવા જોઈએ એમ ખરૂ?.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
ઉત્તર-શાસ્ત્રોમાં ફરમાવ્યું છે કે-પ્રભાવશાળી ખીજાક્ષરાની ઉત્પત્તિ શ્રી નમસ્કારમત્રમાંથી થઈ છે. શ્રી નમસ્કારમંત્રમાં ખીજાક્ષરા ગર્ભિત રીતે રહેલાં છે. બધા મામાં ખીજાક્ષરા પ્રગટ જ હાવા જોઈએ એવા નિયમ નથી. કહ્યું છે કે
૧૧૬
વળ-તિયા-રિદા, રૂત્ર મંતઢવીયાળિ સવ્વાવાf । सव्वेसि तेसि मूलो, इको नartarमंतो || १ || नवकारवरमंतो
અથ -પ્રણવ-માયા-અહુ વગેરે પ્રભાવશાળી મંત્રખીજાનું ઉત્પત્તિસ્થાન એક નવકાર વર મંત્ર છે. (૧)
.
પ્રશ્ન-નમસ્કારના આઢિ અક્ષરોમાં • અનિલાના ’ રહેલા છે, તેને બીજાક્ષર માની શકાય ?
'
ઉત્તર-નમસ્કારના આદિ અક્ષરેથી મનેલ અત્તિબારણા ને સ્વતંત્ર મંત્ર માનેલે છે. તેને ખીજક્ષરો તરીકે વણુ વેલ જાણવામાં નથી.
પ્રશ્ન-નમસ્કારના આદિ અક્ષરેથી ‘ અનિલના ’ અને છે પણ ૐ શી રીતે ખને ? સિદ્ધના‘સિ’ન લેતાં ૮ અશરીરી ’શબ્દના ‘’લેવામાં આવે છે, એટલે તે મૂળ શબ્દ નડુ પણ પર્યાયશબ્દ થયા. એ રીતે પર્યાયશબ્દ ઉચિત ગણાય ?
ઉત્તર-કાર એ લેાકમાં પરમેશ્વરવાચક મંત્ર તરીકે પ્રસિદ્ધ છે અને તેના ઉચ્ચારણ વડે ઈશ્વરની ઉત્કૃષ્ટ સ્તુતિ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામંત્ર અંગે પ્રશ્નોત્તર
૧૭ થાય છે, એમ મનાય છે. લેકમાં કારની જેમ જૈન આગમમાં મહામંત્ર તરીકેનું સ્થાન નવકારને પ્રાપ્ત થયેલું છે, તેથી કાર વડે પરમેશ્વરની જેમ પાંચેય પરમેષ્ટિઓનું સ્મરણ થઈ શકે છે. એ વસ્તુ જણાવવા માટે આદિ અક્ષરોની સંધિ કરીને તે સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે. સંધિ કરવામાં સિદ્ધ અને સાધુના પર્યાય શબ્દ અનુક્રમે “અશરીરી” અને મુનિને લઈ તેનાં આદિ અક્ષર = અને મને ગ્રહણ ક્ય છે. તેમ કરીને કેવળ શબ્દથી નહિ પણ અર્થથી કાર પંચપરમેષિવાચક સિદ્ધ કર્યો છે. એ રીતે અર્થને પ્રધાન બનાવીને પર્યાયવાચક શબ્દની સંધિ કરવી એમાં મંત્રશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ કશે વિરોધ આવતો નથી. તથા શબ્દશાસ્ત્રની દષ્ટિએ ગૌણ– પ્રધાનન્યાય અર્થાત્ કોઈ સ્થળે શબ્દની તે કઈ સ્થળે અર્થની પ્રધાનતા સચવાય છે.
પ્રશ્ન-મંત્ર આરાધનથી દેવ પ્રસન્ન થઈ કામ કરે છે, તે રીતે આમાં ક્યા દેવ પ્રસન્ન થાય છે?
ઉત્તર–શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજીએ સ્વરચિત સંસ્કૃત શકસ્તવના ઉપસંહારમાં કહ્યું છે કે આ રીતે શ્રી અરિહંત પરમાત્માની સ્તુતિ વડે ચારેય નિકાયને દેવે પ્રસન્ન થાય છે અને પાંચેય પ્રકારના ભૂતે અનુકૂળ બને છે. દુષ્ટોને ક્ષય અને શિષ્ટોને જય તથા ઐહિક-આમુમિક અનેક પ્રકારનાં ફળ મળે છે. અંતમાં કહ્યું છે કે શ્રી જિનસ્તુતિ પરમ મંત્રરૂપ છે. તેથી તેના સ્મરણ વડે આરાધકને સર્વ પ્રકારની અનુકૂળતા પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર . પ્રશ્ન-જે દેવ પ્રસન્ન થયા વગર જ કામ થતાં હોય,
તે તે કેવી રીતે? - ઉત્તર-તેની પાછળ વસ્તુસ્વભાવને નિયમ કાર્ય-કામ કરે છે. કહ્યું છે કે
वत्थुसहावो एसो, अउव्वचिंतामणी महाभागो।
थोऊणं तित्थयरे, पाविज्जइ बोहिलाभोत्ति ॥१॥ | અથ_એ વસ્તુનો સ્વભાવ છે કે-અચિંત્ય ચિંતામણિ મહાભાગ શ્રી તીર્થંકરભગવંતેની સ્તુતિ કરવાથી બેધિલાભની પ્રાપ્તિ થાય છે.
વળી કહ્યું છે કેभत्तीई जिणवराणं खिज्जति पुव्वसंचिया कम्मा ॥ गुणपगरिसबहुमाणो कम्मवणदवाणलो जेण ॥१॥
અર્થ-શ્રી જિનેશ્વરની ભક્તિ વડે પૂર્વસંચિત કર્મ ક્ષય પામે છે. ગુણપ્રકર્ષનું બહુમાન કર્મરૂપી વનને બાળવા માટે દાવાનળ સમાન છે. આ પ્રશ્ન–શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રી સાક્ષાત્ ચમત્કારે ક્યા. થાય છે? - ઉત્તર-અહીં ચમત્કારને અર્થ “આ જ જન્મમાં મળતાં ફળ” એ જે કરવામાં આવે, તે નમસ્કારના વિધિપૂર્વક આરાધનથી આ લેકમાં અર્થ, કામ, આરોગ્ય અને અભિરતિ આદિ પ્રાપ્ત થાય છે અને તે પ્રત્યેક ફળ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામત્ર અંગે પ્રશ્નોત્તરી
માટે એકેક કથાનક શ્રી ભદ્રમહુસ્વામિજીએ શ્રી આવશ્યકનિયુક્તિ મૂળમાં કહેલ છે.
इह लोए अत्थकामा आरुग्ण अभिरईअ निष्पत्ती । सिद्धी अ सग्गसुकुल पच्चायाई य परलोए ||१ ॥
અપ્રાપ્તિ ઉપર શિવકુમારને સુવર્ણ પુરુષની પ્રાપ્તિ, કામસુખ ઉપર સતી શ્રીમતીને સપની ફૂલમાળ અને પતિના પ્રેમ, આરોગ્ય ઉપર જિનદાસ શેડનુ અને અભિરતિ વગેરે ઉપર ભીલ–ભીડ઼ીના કથાનક આપેલાં છે. વત્તમાનકાળમાં આરાધકને પેાતાની શ્રદ્ધા અને ભક્તિના પ્રમાણમાં પ્રત્યક્ષ ફળ મળ્યાના અનેક દૃષ્ટાન્તા મેાદ છે. ઉત્કૃષ્ટ શ્રદ્ધા અને ભક્તિથી નવકાર ગણનારને અત્યારે પણ તત્કાળ સ્વ–અભીષ્ટની પ્રાપ્તિ અને અનિષ્ટનુ નિવારણ થાય છે જ. કહ્યું છે કેथंभेड़ जलं जलणं चितियमित्तोवि पंचनवकारो । -માર-ચોર-રાણજી જોવસમાં વળાસેફ ।।।।
અથ-ચિંતન કરવા માત્રથી પંચ નવકાર જળ અને અગ્નિને થભાવે છે તથા શત્રુ, મરકી, ચાર તથા રાજ્ય સમધી ઘેાર ઉપસર્ગાના નાશ કરે છે.
પ્રશ્ન-શ્રી માનતુગસૂરિજીએ નમસ્કારથી કયન ચમકારા કરેલા ?
ઉત્તર-મહા પ્રભાવક શ્રી ભક્તામરસ્તેત્રના રચિયિતા શ્રી માનતુ ંગસૂરિજીએ ૪૪ કાવ્યે વડે ૪૪ એડીનાં ધન તેાડયાં હતાં. આજે પણ ભક્તામરસ્તોત્રના કલ્પ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર પ્રમાણે પ્રત્યેક બ્લેકના મંત્ર અને વિદ્યાનું વિધિપૂર્વક આરાધન કરનારને ચમત્કારિક ફળ મળે છે. દાખલા તરીકે શ્રી ભક્તામરના છઠા કાવ્યનું જ ૧૦૮ વાર છે માસ સુધી અખંડ બ્રહ્મચર્યના પાલનપૂર્વક સ્મરણ કરનારને વાલબ્ધિ અને બુદ્ધિની વૃદ્ધિ થતી અનુભવસિદ્ધ છે.
પ્રશ્ન-શ્રી નમસ્કારને ધ્યાનવિધિ કઈ આગમમાં બતાવેલ છે? - ઉત્તર–ધ્યાનવિધિના માં તે જોવામાં આવે છે અને તે આગમેક્ત છે. વિદ્યાપ્રવાદ નામના દશમા પૂર્વ માંથી શ્રી વજસ્વામી આદિ પૂર્વધર મહાપુરુષોએ તે ઉદ્ધત કરેલ છે, એમ શ્રી યેગશાસ્ત્ર આદિમાં કહેલ છે.
પ્રશ્ન-વેતાંબર અને દિગંબર સંપ્રદાયમાં નમસ્કારના ધ્યાનવિધિ અંગે એક્તા છે કે ભિન્નતા ? જે હોય તે ક્યી બાબતોમાં ?
ઉત્તરશ્વેતાંબર અને દિગંબર સંપ્રદાયની દયાનવિધિના મૂળમાં ખાસ ભેદ જણાતું નથી. આચાર્ય શ્રી શુભચંદ્રાચાર્ય કૃત જ્ઞાનાર્ણવ અને કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિકૃત યેગશાસ્ત્રમાં પીંડસ્થ, પદસ્થ આદિ ધ્યાનનું વરૂપ સમાન રીતિએ વર્ણવેલું છે અને તે પ્રમાણે બંને સંપ્રદાયમાં ધ્યાનવિધિ ચાલુ છે. ધ્યાનના અધિકારી પુરુષનાં લક્ષણ આદિ પણ બંને સંપ્રદાયમાં સમાન રીતે દર્શાવેલા છે. છતાં શ્વેતાંબર સંપ્રદાયમાં ધ્યાનવિધિ માટે સાધની ચેગ્યતા ઉપર વિશેષ ભાર આપવામાં આવ્યું છે અને
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામંત્ર અંગે પ્રશ્નોત્તરો
૧૩૧ પ્રમત્ત ગુણસ્થાનક પર્યત નિરાલંબન ધ્યાન શ્રી ગુણસ્થાન કમારેહ આદિ ગ્રંથમાં સ્પષ્ટ નિષેધ કર્યો છે. માત્ર તેની ભાવના કરવાનું ફરમાવ્યું છે. જ્યારે દિગંબર સંપ્રદાયના પરમાત્મપ્રકાશ આદિ ધ્યાનગ્રન્થમાં નિરાલંબન દયાન ઉપર વિશેષ ભાર દેખાય છે અને શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના ધ્યાન માટે વારંવાર પ્રેરણા કરાયેલી દેખાય છે.
પ્રશ્ન-ચૂલિકા એ ફલશ્રુતિ છે, એ નિર્વિવાદ છે. તેની ગણના મંત્ર તરીકે શી રીતે થાય? આવી રીતે બીજી કેઈફલશ્રુતિની ગણના મંત્ર તરીકે થાય છે ખરી ?
ઉત્તર-પર્વતનું શિખર જેમ પર્વતથી અલગ નથી અથવા મસ્તકની શિખા જેમ મસ્તકથી જુદી નથી, તેમ મંત્રની ચૂલિકા મંત્રથી ભિન્ન નથી. શ્રી દશવૈકાલિક અને શ્રી આચારાંગસૂત્રની ચૂલિકાઓ જેમ મૂળ ગ્રન્થથી જુદી નથી, તેમ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની ચૂલિકા શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રથી અલગ નથી. શ્રી મહાનિશીથસૂત્રમાં શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને આઠ અધ્યયનાત્મક પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધ કહેલ છે. તેમાં પાંચ અધ્યયન મૂળ મંત્રના અને ત્રણ અધ્યયન ચૂલિકાના મળીને આઠ અધ્યયન કહ્યા છે અને પ્રત્યેક અધ્યયનના એક એક આયંબિલને નમસ્કારના ઉપધાનમાં જુદાં જુદાં કરવાનાં કહ્યા છે. લેગસસૂત્રમાં પણ ફલશ્રુતિ સાથે જ ચતુર્વિશતિ સ્તવની રચના છે. લેગસના ક૫માં ફલશ્રુતિની ગાથાઓને પણ મંત્રસ્વરૂપ માનીને તેના કપે અને ફલાદેશે બતાવ્યા છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર પ્રશ્ન-નમસ્કારમાંથી “સિગારસા એ વિદ્યાનો ઉદ્ધાર થયેલે છે. તે એનાં પાંચ પદને પુષ્ટિ આપે છે. જે આખે મંત્ર હોત, તે “ ” એ (ચૂલિકાના આદ્ય અક્ષર) પણ એમાં લીધા હોત, એમ નથી લાગતું ?
ઉત્તર-જેમ “સિગાવાને સ્વતંત્ર મંત્ર માનેલ છે, તેમ ચૂલિકાના આદિ અક્ષરેને સ્વતંત્ર મંત્ર માનેલ નથી. પરંતુ ચૂલિકાના ૩૩ અક્ષરનું “કર્ણિકા સહિત બત્રીશ પાંખડીનું કમલ બનાવીને ધ્યાન કરવાનું વિધાન શ્રી નમસ્કાર પંજિકા આદિ ગ્રન્થમાં મળે છે. એટલે ચૂલિકાના તેત્રીશેય અક્ષરને મંત્ર સ્વરૂપ માનેલાં છે, એમ સિદ્ધ થાય છે.
સર્વ શુભ પ્રયત્નની સિદ્ધ પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્રની અર્થભાવનામાં છે. મહામંત્રના અર્થની ભાવના સર્વ સિદ્ધિ- બ્રહ એનું બીજ અને સર્વ અનુષ્ઠાનને પ્રાણ છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગલ માદન
જાપ કરનાર સાધકે શ્રી પાંચપરમેષ્ટિ ભગવંતાનુ સ્વરૂપ ગુઢ પાસેથી સારી રીતે સમજી લેવું અને તેને વારંવાર ચિંતન-મનન કરીને પેાતાના નામની જેમ કેબ્યાકરણના સૂત્રની જેમ આત્મસાત્ કરી લેવું. પેાતાનું નામ લેતાંની સાથે જેમ પેાતાનું સમગ્ર સ્વરૂપ ખ્યાલમાં આવે છે તથા વ્યાકરણનું સૂત્ર ખેલતાં જેમ તેના અથ ઉપસ્થિત થાય છે, તેમ જાપ કરતી વખતે મંત્રના અક્ષરાના અથ પાતાના મનની સમક્ષ આવીને ઉભે રહેવો જોઇએ.
શ્રી પરમેષ્ઠિ ભગવંતાને આપણા ઉપરના પરમ ઉપકાર તથા તેના આપણે કેટલા બધા ઋણી છીએ, તેને ખ્યાલ જાપ કરનારે સતત રાખવો જોઈએ.
“ શ્રી પરમેષ્ઠિ ભગવ ંતાનું આલંબન ન મળવાના કારણે ભૂતકાળમાં અનંતા ભવભ્રમણ કરવાં પડયાં, તેને અંત આજે તેઓના અવલંબનથી આવી રહ્યો છે!” તેને હ ધારણ કરવો.
જાપના સમય, સ્થાન, વસ્ત્ર અને ખીજા” ઉપકરણા એક જ રાખવાં જોઈએ, વારવાર તેમાં ફેરફાર કરવો નહિ અને તેને બીજા કામમાં વાપરવાં નહિ.
જાપ નિયમિતપણે, પવિત્ર અને એકાન્ત સ્થળમાં, પૂર્વ અગર ઉત્તરદિશા સન્મુખ, તેમજ મકાનની સૌથી નીચેની ભૂમિકા ઉપર કરવો.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
જાપ વખતે કાયા અને વસ્ત્રની શુદ્ધિની સાથે મનનુ તથા વાણીનું મૌન પૂરેપૂરૂ` જાળવવા પ્રયાસ કરવો.
૧૩૪
જાપ શરૂ કરતાં પહેલાં વાપ`જસ્તત્ર ' વડે આત્મરક્ષા કરવી.
:
જાપ કરતાં પહેલાં સજીવો સાથે મૈત્રી-પ્રમાદ, કારુણ્ય અને માધ્યસ્ય ભાવના ચિંતવવી અને પછી જાપ શરૂ કરવો. જાપ પૂર્ણ થયા બાદ પણ એ ચાર ભાવનાએ વિચારવી.
(
જાપના ઉદ્દેશ પહેલાથી સ્પષ્ટ અને નક્કી કરી લેવો. ૮ સ` જીવરાશિનું હિત થાઓ,’ સર્વ જીવોને પરમાત્મશાસનના રસિયા મનાવું.”—આ ઉદ્દેશ સર્વથી શ્રેષ્ઠ છે. ભવ્ય આત્મા મુક્તિને પામા, સંઘનું કલ્યાણ થાઓ, મારા આત્મા ક`મુક્ત થાઓ, વિષય અને કષાયની પરવશતાથી હું જલ્દી મૂકાઉં, વગેરે ઉદ્દેશેામાંથી કેઈ પણ પ્રશસ્ત ઉદ્દેશ. નક્કી કરવો.
સાધકે એ પણ નક્કી કરવું કે મારા આ ઉદ્દેશની. જે સફળતા થવાની હોય, તે આ જાપના પ્રભાવે જ થવાની. છે; ખીજા કોઈ પણ સાધનથી નહિ. ' જેમ જેમ સફ્ળતા દેખાતી જાય, તેમ તેમ સમર્પણભાવ અધિક કેળવતા જવું,
જાપનું જઘન્ય પ્રમાણ એટલુ નક્કી જીવનના અંત સુધી તેટલી સંખ્યાથી એ થાય નહિ. તેનાથી અધિક થઈ શકે પણ
કરી રાખવુ. કેજાપ કર્દિ પણ
આ
તેા નહિ જ.
જાપની સંખ્યા કેટલી થઈ તેનું ધ્યાન રાખવા સાથે
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોંગલ મા દેશન
૧૩૫
જાપમાં ચિત્તની એકાગ્રતા કેટલી થઈ, તેનુ પણ ધ્યાન સતત રાખવુ.
હૃદયરૂપી પુસ્તકના કારા કાગળ ઉપર ધ્યાનરૂપી કલમ વડે પેાતાના નામની જેમ શ્રી પાંચપરમેષ્ઠિના નામને લખતા હાઈ એ, તેવી એકાગ્રતાથી જાપ કરવો. શરૂઆતમાં જો આવી એકાગ્રતા ન આવે, તેા પણ ધ્યેય તે જ રાખવું, કે જેથી પ્રતિદિન સ્થિરતા વધતી જશે.
:
· જાપથી અન્ય કાર્ય થાય કે ન થાય, પણ હૃદયશુદ્ધિ તો થઈ જ રહી છે, અને હૃદયશુદ્ધિના પરિણામે બુદ્ધિ નિર્મળ બની રહી છે.’–એમ સતત વિચારવું. બુદ્ધિ નિમળ થવાથી સ પુરુષાર્થીની સિદ્ધિ થાય છે.’-એવુ શાસ્રવાકય સદા સ્મરણપથમાં રાખવુ. બુદ્ધિને નિમ્મૂળ કરવાનું ધ્યેય જાપ વડે અવશ્ય પાર પડે છે, એવી શ્રદ્ધા રાખવી.
જાપ કરનાર સાધકે વિષયેાને વિષવૃક્ષ જેવા માનવા, સંસારના સમાગમેાને સ્વપ્નવત્ જોવા, પેાતાની વમાન અવસ્થાને સંસારનાટકના એક પા (Part) માનવો, તેમજ શરીરને કેદખાનું અને ઘરને મુસાફરખાનું માનવું. આ રીતે અનિત્યાદિ ભાવનાએથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરવો.
શ્રી નવકારમંત્રના જાપ કરવાથી આત્મામાં શુભ ક ના આશ્રવ થાય છે, અશુભ કમના સંવર થાય છે, પૂકની નિર્જરા થાય છે, લેકસ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય છે, સુલભખેાધિપણુ મળે છે અને શ્રી સજ્ઞકથિત ધમની ભવોભવ પ્રાપ્તિ કરાવનાર પુછ્યાનખંધી પુણ્યક ઉપાર્જન થાય છે, ઈત્યાદિ શુભ ભાવના ચિત્તમાં નિરતર રમ્યા કરે તેવા પ્રયત્ના કરવા.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अहं॥ ॥ नमः श्रीजिनप्रवचनाय ॥ ॥ नमोऽर्हसिद्धाचार्योपाध्यायसर्वसाधुभ्यः ॥
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
7
@
@
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ પહેલું
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્ર
नमो अरिहंताणं
नमो सिद्धाणं
नमो आयरियाण -
नमो उवज्झायाण
नमो लोए सव्वसाहूणं - ५ एसो पंचनमुकारोसव्वपावप्पणासणो
६
मंगलाणं च सव्वेसिं
ሪ
पढमं हवइ मंगल -
९
[ પદ-૭, સંપદા (વિશ્રાંતિસ્થાન)-૮, ગુરુ-૭, લઘુ−૬૧, કુલ અક્ષર ૬૮ ] અથ-અરિતાને નમસ્કાર થાઓ ! સિદ્ધોને નમસ્કાર થાઓ ! આચાર્યાંને નમસ્કાર થાઓ ! ઉપાધ્યાયાને નમસ્કાર થાએ ! લેાકમાં સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર થાઓ !
-
१
२
३.
આ પાંચને કરેલા નમસ્કાર સર્વ પાપાના મૂળથી નાશ કરનાર અને સર્વ મંગલામાં પ્રથમ મગલરૂપ થાય છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ખી
श्री आत्मरक्षाकरं वज्रपञ्जराख्यं महास्तोत्रम्
[શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના વિધિપૂર્વક જાપ કરનાર મહાનુભાવ પુણ્યાત્માએ, જાપના પ્રારભમાં આ સ્તુત્ર વડે મુદ્રાઓ સહિત સ્વશરીરની રક્ષા કરવી. મુદ્રાએ ગુરુગમથી શીખી લેવી. આત્મરક્ષાપૂર્ણાંક જાપ કરવાથી અનેક ફાયદાઓ थाय छे. ]
ॐ परमेष्ठिनमस्कारं सारं नवपदात्मकम् । आत्मरक्षाकरं वज्रपञ्जराभं स्मराम्यहम् ॥ १ ॥
ॐ नमो अरिहंताणं, शिरस्कं शिरसि स्थितम् । ॐ नमो सव्वसिद्धाणं, मुखे मुखपटं वरम् ॥ २ ॥ ॐ नमो आयरियाणं, अङ्गरक्षातिशायिनी । ॐ नमो उवज्झायाणं, आयुधं हस्तयोर्दृढम् ॥ ३ ॥ ॐ नमो लोए सव्वसाहूणं, मोचके पादयोः शुभे । एसो पंचनमुक्का, शिला वज्रमयी तले ॥ ४ ॥ सव्वपावपणासणी, वप्रो वज्रमयो बहिः । मंगलाणं च सव्वेसिं, खादिराङ्गारखा तिका ॥ ५ ॥ स्वाहान्तं च पदं ज्ञेयं, पढमं हवइ मंगलं । वोपरि वज्रमयं, पिधानं देहरक्षणे ॥ ६ ॥
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આત્મરક્ષાકરે મહાસ્તોત્રમ્
૧૩૯ महाप्रभावा रक्षेयं, क्षुद्रोपद्रवनाशिनी । परमेष्ठिपदोद्भूता, कथिता पूर्वसूरिभिः ॥७॥ यश्चैवं कुरुते रक्षा, परमेष्ठिपदैः सदा । तस्य न स्याद्भयं व्याधि-राधिश्वापि कदाचन ॥८॥
ભાવાર્થ-નવપદસ્વરૂપ જગતના સારભૂત આ પરમેષ્ટિ નમસ્કાર આત્મરક્ષા કરવા માટે વજના પંજર સમાન છે. તેનું હું સ્મરણ કરું છું. (૧)
ૐ નમો અરિહંતાણં ” આ મંત્ર મુગટરૂપે મસ્તકે રહેલે છે એમ જાણવું. ( રક્ષા કરતી વખતે મસ્તકે હાથ, સ્પર્શ.)
“ૐ નમો સિદ્ધા” આ મંત્ર મુખ ઉપર શ્રેષ્ઠ વસ્ત્ર તરીકે રહેલે છે એમ જાણવું. (બોલતાં મુખ ઉપર હાથ સ્પર્શ.) (૨)
ૐ નો જવાિબં” આ મંત્રને અતિશાયી અંગરક્ષક તરીકે જાણ (બેલતાં શરીર ઉપર હાથ સ્પર્શ)
ૐ નમો ઉવાચા'' આ મંત્રને હાથમાં રહેલા મજબૂત આયુધ (શસ્ત્ર) તરીકે સમજ. (બેલતાં બે હાથમાં શસ્ત્ર પકડવાની ચેષ્ટા કરવી.) (૩)
“ૐ નમો ટોણ સંસTદૂf ' આ મંત્રને પગમાં રહેલી મંગલકારી જડીઓ જાણવી. (બેલતાં બે પગ. નીચે હાથ સ્પર્શવે.)
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
‘સો પંતમુત્તે ।' આ મંત્રને પાદતળે રહેલી વજ્રની શિલાના સ્થાને સમજવા. ( ખેલતાં જે આસન ઉપર બેઠા હોય, તેને હાથથી સ્પર્ધા કરતાં મનમાં વિચારવુ' કે હુ. વશિલા ઉપર બેઠી છું, કે જેથી જમીનમાંથી કે પાતાલ લાકમાંથી મને કોઈ વિન્ન થઈ શકશે નહિ.) (૪)
૧૪૦
‘ સન્મ-પાવળાસનો' આ મત્રને ચારેય દિશાઓમાં -વજામય કિલ્લા જાણવા. ( ખેલતાં એમ વિચારવું કે-મારી ચારેય તરફ વાના કાટ છે. એ હાથથી ચારેય માજી કાટની કલ્પના કરતાં અંગુલિ ફેરવવી. )
૮ મનહાળ' 7 સત્ત્વેશિ ।' આ મંત્રને ખેરના અગારાની ખાઈ સમજવી. ( ખેાલતી વેળા વિચારવું . કે–વના કાટની બહાર ચારેય માજી ખાઈ ખાદેલી છે. ) (૫) " पढमं हवाइ मंगलं । આ મંત્રને કિલ્લા ઉપર વજીમય ઢાંકણુ સમજવું. ( ખેલતી વેળા વિચારવું કે–વમય કાટ ઉપર આત્મરક્ષા માટે વમય ઢાંકણ રહેલ' છે. ) [ આ પદને અંતે ‘સ્વાહા' મંત્ર પણ સમજી લેવે. ] (૬)
ܕ
પરમેષ્ઠિ પદેથી પ્રગટ થયેલી મહા પ્રભાવશાળી આ રક્ષા ‘ સ` ઉપદ્રવાને નાશ કરનારી છે, એમ પૂર્વાચાર્યાએ કહેલ છે. (૭)
પરમેષ્ઠિ પદો વડે આ રીતે જે નિર'તર આત્મરક્ષા કરે છે, તેને કોઈ પણ પ્રકારના ભય, શારીરિક વ્યાધિ અને માનસિક પીડાએ કદી પણ થતી નથી. ( સવ ઉપદ્વવેાના નિવારક આ મંત્ર છે.) (૮)
E
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ત્રીજું શ્રી મહાનિશીથ સૂત્રોક્ત નામગ્રહણને
આ વિધિ અને ફળ नाम पि सयलकम्मट्ठ-मलकलंकेहिं विप्पमुक्काणं । तियसिंदच्चियचलणाण, जिणवरिंदाण जो सरइ ॥१॥ तिविहकरणोवउत्तो, खणे खणे सीलसंजमुज्जुत्तो। अविराहियवयनियमो, सो विहु अइरेण सिज्झिज्ज ॥२॥
અર્થ–સકલ અષ્ટ કર્મરૂપી મલના કલંકથી સર્વથા મુક્ત થયેલા અને દેવેન્દ્ર વડે પૂજાયેલા છે ચરણકમળ જેઓના, એવા શ્રી જિનવરેન્દ્રોના નામનું પણ જેઓ ત્રણ પ્રકારના કરણો (મન-વચન-કાયા) વડે ઉપયુક્ત (સાવધાન) થઈને, પ્રતિક્ષણ શીલ અને સંયમમાં ઉક્ત રહીને અને વ્રત તથા નિયમની વિરાધનાથી બચી જઈને સ્મરણ કરે. છે, તેઓ અલ્પકાળમાં જ સિદ્ધિગતિને પામે છે. (૧-૨)
-શ્રી મહાનિશીથ સૂત્ર-અ૦ ૨
શ્રી જિનેશ્વરનું નામ કામવાસનાને નાશ કરવા સાથે સર્વ કામનાઓને પૂર્ણ કરે છે.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ચોથું આચાર્યપુરંદર શ્રી હરિભદ્રસૂરિવિરચિત શ્રી નમસ્કારનો મહિમા અને જપનું વિધાન
[१] मूलम्-अक्षरद्वयमप्येतच्छ्रयमाण विद्यानतः । गीतं पापक्षयायोच्चैर्योगसिद्धैर्महात्मभिः ॥४०॥
__ -योगबिन्दौ। टीका-अक्षरद्वयमपि किं पुनः पश्चनमस्कारादीन्यनेकान्य'क्षराणीत्यपि शब्दार्थः । एतत् 'योग' इति शब्दलक्षण 'श्रयमाणम्-आकर्ण्यमानम् । तथाविधार्थानववोधेऽपि 'विधानतो' विधानेन-श्रद्धासंवेगादिशुद्धभावोल्लासकरकुड्मलयोजनादिलक्षणेन । 'गीतम्' उक्तं 'पापक्षयाय मिथ्यात्वमोहाधकुशलकर्मनिर्मूलनायोच्चैरत्यर्थम् । कैर्गीतमित्याह-'योगसिद्धैः' योग: सिद्धो निष्पन्नो येषां ते तथा, तैजिनगणधरादिभिः 'महात्मभिः' प्रशस्तभावरिति ॥४०॥
મૂળનો અર્થ–“ગ” એવા આ બે અક્ષરો પણ જે વિધાનપૂર્વક સાંભળવામાં આવે, તે અત્યંત પાપક્ષયને भाट थाय छ, सेभ योगसिद्ध महापुरुषोणे हे छ. (४०)
ટીકાને અર્થ–બે અક્ષરે પણ, અર્થાત્ પંચનમસ્કારાદિ અનેક અક્ષરનું તે કહેવું જ શું? “ગ” એવા માત્ર
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કારનો મહિમા અને જપનું વિધાન ૧૪૩ બે અક્ષરને જ, તેવા પ્રકારને તેનો અર્થ ન જાણવા છતાં, જે શ્રદ્ધા–સંવેગાદિ શુદ્ધ ભાવોલ્લાસપૂર્વક અને બે હાથ જોડવાપૂર્વક સાંભળવામાં આવે, તે તે મિથ્યાત્વમેહ આદિ અકુશલ કર્મનું અત્યંત નિર્મુલન કરનાર થાય છે, એમ
ગ જેઓને સિદ્ધિને માટે (સિદ્ધ) થયે છે, એવા શ્રી જિનેશ્વર–ગણધરાદિ મહાપુરુષોએ કહ્યું છે. (૪૦)
[૨] मूलम्-मासोपवासमित्याहुर्मत्युघ्नं तु तपोधनाः। मृत्युञ्जयजपोपेतं, परिशुद्धं विधानतः ॥१३॥
-ચોવિન્દી टीका-'मासोपवासं' मासं यावदुपवासो यत्र तत्तथा इत्येतत् 'आहुः उक्तवन्तः। 'मृत्युघ्नं तु' मृत्युघ्ननामकं पुनस्तपः। 'तपोधना:' तपःप्रधानाः मुनयः । 'मृत्युञ्जयजपोपेतं' पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारादिरूपं मृत्युञ्जयसंज्ञमन्त्रस्मरणसमन्वितं । 'परिशुद्धम्' इहलोकाशंसादिपरिहारेण । 'विधानतः' कषायनिरोध -ब्रह्मचर्य-देवपूजादिरूपाद्विधानात् ॥१३४॥
મૂળને અર્થ–મૃત્યુંજય જપથી સાહત પરિશુદ્ધ વિધાનપૂર્વક કરેલો માપવાસને તપ મૃત્યુઘ એટલે મૃત્યુને હણનાર થાય છે, એમ તપોધન મહાપુરુષો ફરમાવે છે.
ટીકાને અર્થ–શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારાદિરૂપ મૃત્યજય નામક મંત્રના સ્મરણ સહિત, “પરિશુદ્ધ” એટલે ઈહિલેની આશંસાદિ દોષરહિત અને “વિધાનપૂર્વક
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એટલે કષાયનિધિ, બ્રહ્મચર્ય, દેવપૂજાદિ રૂપ વિધિના પાલનપૂર્વક, એક મહિના સુધી લાગેટ ઉપવાસ કરવામાં આવે, તેને તપપ્રધાન મહા મુનિઓ મૃત્યુન્નતપ કહે છે. (૧૩૪)
. [3] आदिकर्मकमाश्रित्य, जपो ह्यध्यात्ममुच्यते । देवतानुग्रहाङ्गत्वादतोऽयमभिधीयते ॥३८०॥ जपः सन्मन्त्रविषयः, स चोक्तो देवतास्तवः । दृष्टः पापापहारोऽस्माद्विषापहरणं यथा ॥३८१॥ देवतापुरतो वाऽपि, जले वाऽकलुषात्मनि । विशिष्टद्रुमकुळे वा, कर्तव्योऽयं सतां मतः ॥३८२॥ पर्वोपलक्षितो यद्वा, पुत्रंजीवकमालया। नासाग्रस्थितया दृष्टया, प्रशान्तेनाऽन्तरात्मना ॥३८३॥ विधाने चेतसो वृत्तिस्तद्वर्णेषु तथेष्यते । , अर्थे चाऽऽलम्बने चैव, त्यागश्वोपप्लवे सति ॥३८४॥ मिथ्याचारपरित्याग, आश्वासात्तत्र वर्तनम् । तच्छुद्धिकामता चेति,त्यागोऽत्यागोऽत्यमीदृशः॥३८५॥ यथाप्रतिज्ञमस्येह, कालमानं प्रकीर्तितम् । अतो ह्यकरणेऽप्यत्र, भाववृति विदुर्बुधाः ॥३८६॥ मुनीन्द्रैः शस्यते तेन, यत्नतोऽभिग्रहः शुभः । सदाऽतो भावतो धर्मः, क्रियाकाले कियोद्भवः ॥३८७॥.
-योगविन्दौ ।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારનો મહિમા અને જપનું વિધાન ૧૪ષ
અથ– ધાર્મિક પુરુષનું પ્રધાન લક્ષણ (કર જપાદિ રૂ૫) જપ છે. એ પણ અધ્યાત્મ કહેવાય છે. જે દેવતાને જપ કરવામાં આવે, તે દેવતાના અનુગ્રહનું તે અંગ છે. એ કારણે હવે જપને કહીએ છીએ. (૩૮૦)
જપનો વિષય વિશિષ્ટ મંત્ર છે. તે મંત્ર દેવતાની સ્તુતિરૂપ હોય છે. દેવતાની સ્તુતિરૂપ વિશિષ્ટ મંત્રના (પુનઃ પુનઃ પરાવર્તનરૂપ) જપથી પાપને .૫હાર થાય છે. જેમ તેવા પ્રકારના મંત્રોથી (સ્થાવર-જંગમ) વિષને અપહાર થતે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. (૩૮૧)
આ જ૫ દેવતાની સન્મુખ અથવા સ્વચ્છ જળવાળા જળાશયેની આગળ અથવા પત્ર, પુષ્પ અને ફળેથી લચેલાં વૃક્ષે વાળા વનપ્રદેશની અંદર કરવા માટે પુરુષોની આજ્ઞા છે. (૩૮૨)
હાથની આંગળીઓ ઉપર, રૂદ્રાક્ષ નામક વૃક્ષના ફળની માળા ઉપર કે નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર દષ્ટિ સ્થિર કરીને તથા અંતરાત્માથી શાન્ત થઈને, (૩૮૩)
મંત્રના અક્ષરોને વિષે, અર્થને વિષે અને પ્રતિમાદિ આલંબનને વિષે ચિત્તની વૃત્તિ પરોવવી. જ્યારે ચિત્તની વિપરીત ગતિ થવા લાગે, ત્યારે જપને ત્યાગ કરવો. (૩૮૪)
વ્યાકુળ ચિત્ત વખતે જપને ત્યાગ કરવાથી (અંદરથી અશાન્ત છતાં બહારથી શાન્ત આકાર કરવારૂપ) માયાચારને ત્યાગ થાય છે તથા વિશ્રાંતિ લેવાથી જપમાં સારી રીતે
૧૦
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર પ્રવૃત્તિ થાય છે. એ રીતે શુદ્ધિની કામનાથી કરેલે ત્યાગ એ અત્યાગ છે. (૩૮૫).
(બે ઘડી આદિ) જેટલા કાળ માટે પ્રતિજ્ઞા લીધી હેય, તેટલા કાળપ્રમાણ જપ કરવો. પ્રતિજ્ઞા કરવાથી જપ સિવાયના કાળે પણ જપમાં મને વૃત્તિ કાયમ રહે છે, એમ બુધ પુરુષો કહે છે. (૩૮૬) | (જપ સિવાયના કાળે પણ શુભ વૃત્તિ રહેતી હોવાથી) મહા મુનિઓએ પ્રતિજ્ઞા લેવા રૂપ અભિગ્રહને વખાણે છે. અભિગ્રહ વડે ભાવરૂપ ધર્મ થાય છે અને ક્રિયાકાળે કિયાથી (પણ) ધર્મ થાય છે. (માટે અભિગ્રહને વખાણે છે.) (૩૮૭)
કા
છે. જન્મ સમયે જો નવકારને ભણવામાં આવે, છે તે તે જન્મ પામ્યા બાદ બહુ દિને
આપનારે થાય છે જે મૃત્યુ સમયે ગણવામાં આ આવે, તો મરણ બાદ તે સુગતિને આપનારો થાય છે; જે આપત્તિ વખતે ગણવામાં આવે, તે તે સેંકડે આપત્તિઓનું ઉલ્લંઘન
કરાવનારે થાય છે; અને જે ત્રાદ્ધિ વખતે કે ગણવામાં આવે, તે તે ઋદ્ધિને વિસ્તારે છે.
8 8 ૩ ઝાઝાઝાઝાઝ8383
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ પાંચમું
નમસ્કારના અથની ભાવના યાને નમસ્કારને
બાલાવબોધ.
[૧] આ બાલાવબંધના કર્તા કેણુ છે તે નિર્ણય થઈ શકતે નથી, તે પણ એક સમર્થ જ્ઞાની અને શ્રદ્ધાળુ આત્માની એ કૃતિ છે, એમ તેને વાંચતાં જ સમજાઈ જાય છે. તેમાં વિ. સં. ૧૭૨૮ વર્ષે ચૈત્ર સુદ ૮ મે ગણી શ્રી તિલકવિજય વાચનાર્થ_એમ અંતે લખેલું હોવાથી, તેથી પણ પ્રાચીન છે એ નિઃશંક છે. રાધનપુર પાસેના સાંતલપુર ગામમાં પૂ. પં. શ્રી મુક્તિવિજય ગણિવરના ભંડારની હસ્તલિખિત પ્રતનો આ ઉતારે છે. નમસ્કારના જપની સાથે જે તેના અર્થની ભાવના કરવામાં આવે, તે તે જપ શીઘ્ર ફળદાયી થાય છે. આરાધકને શ્રી પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના અર્થની શાસ્ત્રોક્ત ભાવના કરવા માટે આ બાલાવબેધ ઘણે ઉપયોગી નિવડે તેવું છે. તેમાં વર્ણવેલી વસ્તુ વિશુદ્ધ ગુરુપરંપરાથી પ્રાપ્ત છે અને આજ સુધી અવિચ્છિન્ન પ્રવાહથી ચાલી આવેલી સંઘમાન્ય છે. ભાષા પ્રાસાદિક છે અને વાંચતાં જ ' આલાદ ઉત્પન્ન કરે તેવી છે. નવેય પદેને શાસ્ત્રોક્ત અર્થ જાણવાનું પ્રમાણભૂત સાધન હોવાથી અહીં તેને અક્ષરશઃ. મૂળ ભાષામાં જ લીધી છે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
પ્રમેષ્ઠિ નમસ્કાર
| શ્રી રવેશ્વર-પાર્શ્વનાથાય નમઃ |
‘નમો અરિહંતાળ” ‘ મારા નમસ્કાર શ્રી અરિહંતને હા !” જે શ્રી અરિહંત ભગવંત ૩૪ અતિશય સહિત, ૩૫ વચનાતિશય પરિકલિત, ૧૮ દોષ અદૃષિત (તે ૧૮ દોષો અનુક્રમે ૫–અંતરાય, હાસ્યાદિ ષટ્ક, કામ, મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, નિદ્રા, અવિરતિ, રાગ અને દ્વેષ ), અષ્ટ મહાપ્રાતિહા સહિત, (તે પ્રાતિહાર્યાં (૧) આરઝુનું 'ચુ' અશાક વૃક્ષ, (૨) કુસુમની વૃષ્ટિ, (૩) પરમેશ્વરની વાણી ચેાજન લગી ગુહરી ગાજે, (૪) ૨૪ જોડા ચામરો ઢળે, (૫) ચાર સુવર્ણ મય સિંહાસન, (૬) પૂર્વીવિભાગે ૧૨ આદિત્ય થકી અધિક તેજે કરી ભામડળ ઝળહળે, (૭) મસ્તક ઉપર (આકાશમાં) દેવદુંદુભિ વાજે, અને (૮) ઉપરાઉપર ત્રણ ત્રણ છત્ર એવકારે ચાર દિશામાં ૧૨ છત્ર ધરાવે, એ આઠ પ્રાતિહાર્યાં યુક્ત) ત્રણ ગઢ, તેમાં પહેલા ગઢ રત્નમય અને મણિમય કેફસાં, ખીજો ગઢ સુવર્ણમય અને રત્નમય કાંગરા, ત્રીજો ગઢ રજતમય અને સુવર્ણમય કાશીસાં હોય, સુવર્ણમય ભૂપીઠ ખાંધીયુ, ઉંધે આટે પંચવણી ફૂલના પગર. ખાર પદા પૂરાય, તે કેવી ? સાધુ, વૈમાનિક દેવી અને સાધ્વી–એ ત્રણ પદા આગ્નેય ખૂણે રહે. જ્યાતિષ, ભવનપતિ, વ્યંતર–એ ત્રણેયની દેવીએ નૈઋત્ય ખૂણે રહે. યાતિષી, ભવનપતિ અને વ્યન્તર એ ત્રણ દેવો વાયવ્ય ખૂણે રહે અને વૈમાનિક દેવો, પુરુષો અને મનુષ્યની સ્ત્રીઓ-એ ત્રણ ઈશાન ખૂણે, એ રીતે પ`દા પૂરાય. ૮૦૦૦૦ પાવડીયાં ચિહું પાસે ત્રણ ત્રણ પાળે, એ પ્રમાણે ૧૨ મેળ,
*
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારના અથની ભાવના
૧૯ અપૂર્વ તરણ, કળાકૃત સમવસરણમાંહી ત્રિભુવન લક્ષ્મી સહિત, અંતરંગ વૈરીરહિત, વિશ્વાધીશ, પરમ જગદીશ સુવર્ણમયી કમળે બેઠા, સમસ્ત જીવરાશિ દીઠા, ચિકનગામિની વાણી, સર્વભાષાનુસારિણી, અનંત દુઃખનિવારિણી, સકલ સૌખ્યકારિણી, ઈસ્વી વાણીએ ચિહું મુખે ચિહું પ્રકારે પરમેશ્વર ધર્મોપદેશ દેતા, કેવળજ્ઞાન ધરતા, ચૌદ રાજકના મસ્તક ઉપર ૪૫ લાખ જનપ્રમાણ મુક્તિશિલા ‘તીહાં પહુતા, અંનતબલ, અનંતગુણ, અનંતજ્ઞાન, પુરુષમહી ઉત્તમત્તમ, એવા જિનનું જે નામ તેને નામઅરિહંત કહીએ, જે ત્રિભુવનમાંહી શ્રી વીતરાગની મૂર્તિ તેને સ્થાપનાઅરિહંત કહીએ, જે શ્રી શ્રેણકાદિ મહાપુરુષો (ભાવિ) તીર્થકર પદવીગ્ય જીવ તે દ્રવ્યઅરિહંત કહીએ, જે વિરહમાન પરમેશ્વર શ્રી સીમંધરસ્વામિ પ્રમુખ તીર્થકરે તે ભાવઅરિહંત કહીએ. એહવા જે અરિહંત અનંતાનંત હુઈઆ, થશે અને થઈ રહ્યા છે, તેહનું ધ્યાન પંચવર્ણ અષ્ટદલ કમલરૂપે ધ્યાઈએ. તે પરી સાંભળે.
નાભિકમળ, તિહાં કમળનું નાળ, તિહાંથી (નાભિથી) વૃદ્ધિ પામી બ્રહ્મપ્રદેશે વિકાસ પામ્યું, અરિહંત વેતવર્ણ જિહ્યું મુક્તાફલને હાર, જિમ વૈતાઢય પર્વત, જિમ પૂર્ણિમાને
ચંદ્ર, જિમ ક્ષીરસમુદ્રનું ફીણ, જિમ સ્ફટિકરત્ન, જિસી સિદ્ધશિલા નિર્મળ, જિહ્યું વેત આતપત્ર (છત્ર), જિયે રાવણ ગજેન્દ્ર, જિમ દેવદૂષ્ય વસ્ત્ર, જિ દક્ષિણાવર્ત શંખ, જિર્યું કામધેનુ દૂધ, તિસ્યા પરમેશ્વર
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
પદ્મષ્ઠિ નમસ્કાર
નિર્મળ, દુષ્ટાષ્ટકમ ૧૫૮ પ્રકૃતિ રહિત, સ્યા ઉજ્જવળ અરિડુત જે જગન્નાથ આકાશની પરે નિરાલંબ, પૃથ્વીની પરે સ`સહ, મેરૂની પરે નિષ્રકપ, સમુદ્રની પરે ગંભીર, ચંદ્રમાની પરે સૌમ્ય, સૂર્યની પરે તપતેજ, સિંહની પરે અક્ષાભ્ય, ખાવનાચંદનની પરે શીતલ, વાયુની પરે અપ્રતિઅદ્ધ, ભાર ડપક્ષીની પરે અપ્રમત્ત, જગત્રય વંદનિક, મહા મુનીશ્વરને ધ્યાવવાયેાગ્ય, કેવળજ્ઞાને કરી ત્રિભુવન દિનકર,. ઈસ્યા શ્રી વીતરાગ રહે. ૮ નમો અરિહંતાણં ’-એ પદમાં તેમને મારા નમસ્કાર હા.
‘નમો સિદ્ધાળું ’–એ પદથી મારા નમસ્કાર શ્રી. સિદ્ધોને હા! જે સિદ્ધો સિદ્ધાન્ત ૧૫ ભેદે કહ્યા છે. (૧) તીથ 'કરસિદ્ધ-ઋષભદેવા િ, (૨) અતી કરસિદ્ધ-પુ ડરિકગણુધરાદિ, (૩) તી'સિદ્ધ-અનેક ગણુધરા, (૪) અતીથ`સિદ્ધમરૂદેવા માતા, (૫) ગૃહસ્થલિંગે સિદ્ધ શ્રી ભરતેશ્વરાદિ, (૬) અન્યલિંગે સિદ્ધ-વલ્ક ચિરી, (૭) , સ્વલિંગસિદ્ધઅનેક સાધુએ. (૮) સ્ત્રીલિંગસિદ્ધ-આર્યો ચંદનબાલાદિ, (૯) પુરુષલિંગસિદ્ધ અનંત પુરુષા, (૧૦) નપુંસકલિંગસિદ્ધ–ગાંગેય, (૧૧) પ્રત્યેકબુદ્ધસિદ્ધ-કરકડુ, (૧૨) સ્વયંયુદ્ધસિદ્ધ, (૧૩) યુદ્ધખેાધિતસિદ્ધ, (૧૪) એકસિદ્ધ, (૧૫) અનેકસિદ્ધ, જિહાં એક સિદ્ધ છે તિહાં અનંતા સિદ્ધો રહેલા છે. તે શરીરરહિત, સંપૂર્ણ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર ધરતા, કેવળજ્ઞાને કરી સજીવના ભેદાનુભેદ જાણતા, અનંત ગુણુ –અનંત ખળ–અનંત વીય સહિત, જન્મ–જરા-મરણ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારના અર્થની ભાવના
૧૫૧
રાગ–શેક–વિયેાગ–આધિ-વ્યાધિપ્રમુખ સકલ દુઃખ થકી મુક્ત, ઈન્દ્ર-ઉપેન્દ્રાદિ સવ દેવતાનાં સુખ અને ચટવર્તી આદિ મનુષ્યનાં સુખ, તે એકત્રિત કીજે, તે પિંડ અને તગુણું કીજે (તા પણુ ), તે એક સિદ્ધને (સુખન) અન તમે ભાગે ન આવે. એવા સિદ્ધનાં સુખ આકાશે ન માય. સિદ્ધ થયા, બુદ્ધુ થયા, ચૌદરાજને પારે સમય સમય પ્રત્યે અનંતાનંત સુખ ભાગવતાં, જે સિદ્ધ રક્તકાન્તિ ધરતા, જિસ્યું ઉગતા સૂ`, હિંગુળના વણુ, દાડિમ જાસુલનું ફૂલ, અધ ગુજાર ગ, નિષધપત, રક્તોત્પલ કમલ, મરકત રત્ન, ચાળના રંગ, કંકુના રાળ, ચુના સહિત તખેાળ, ઇસી રક્તવર્ણ સિદ્ધની પાંખડીયાઈ એ.
•
સંસ્થાન, સઘયણુ, વર્ણ, ગધ, રસ, સ્પર્શ, કે જે સિદ્ધને રહ્યા નથી, ૪૫ લાખ ચેાજનપ્રમાણુ • િિશલા ઉપર, ચેાજનના ૨૪મા ભાગમાં અવસ્થાન કરતાં શરીરરહિત કેવળ તેજ:પુજાકાર, વેલેાકચના સાર એવા સિદ્ધો • નમો સિદ્ધા ં’-એ પદમાં રહ્યા છે, તેને મારા નમસ્કાર હા ! નમો થયાનું મારા નમસ્કાર શ્રી આચાર્ચીને હા, જે શ્રી આચાય પંચવિધિ આચાર પરિપાળે, રાગ-દ્વેષ અંગ થકી ટાળે, સકલ સિદ્ધાન્ત-સૂત્રના અને જાણે, ભવ્ય જીવ પ્રતિબાધી મળે આણે. દંભરહિત, મંત્રીશ ગુણ સહિત, ( તે છત્રીશ ગુણ-પાંચ ઇન્દ્રિયને સંવરે. નવ બ્રહ્મચર્યની વાડમાં વસે. ક્રોધ, માન, માયા, લેાભ, ૪ કષાય પરિહરે. સર્વ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત, સર્વાં મૃષાવાદ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
૧૫૨
વિરમગૢવ્રત, સર્વ અદત્તાદાન વિરમણવ્રત, સવ મૈથુન વિરમણવ્રત, સ` પરિગ્રહ વિરમણવ્રત-એ પાંચ મહાવ્રત ધરે. ઈય્યસમિતિ આદિ અષ્ટપ્રવચનમાતા પરિપાલે. એ ૩૬ ગુણ ધારે. ) શુદ્ધ પ્રરૂપક, જ્ઞાન–ક્રિયા–સંયમના આધાર, શ્રી જિનશાસન સાધાર, સકલ વિદ્યા નિધાન યુગપ્રધાન, ગુણુગણરત્નાકર, મહિમા-મહેાદધિ, અતિશય સમુદ્ર, મહા ગીતા, જ્ઞાનપરમા, શ્રી સૂરિમંત્રસ્મરણુકરણ તત્પર, શ્રી સૂરિવર, તેંડુના વગુજિસ્યા તપાવ્યું. સુવર્ણ, હરિદ્રાનેા રંગ, આઉલનુ ફૂલ, હરિયાલના વાન, પરિપકવ સહકારનું ફૂલ, શિખરીપવત, પીતવર્ણ રત્ન, તિસ્યા શ્રી આચાર્ય પીળી કાંતિ ધરતા. ‘નમો શારિયાળ' 'ણીપદે શ્રી આચાય ને મારે। નમસ્કાર હા.
6.
"
‘નમો સવન્નાયાળ’ પદથી મારે। નમસ્કાર ઉપાધ્યાયને હાજો. શ્રી ઉપાધ્યાય દ્વાદશાંગ સિદ્ધાંત ભણે. (તે કિસ્યાં ? શ્રી · આચારાંગ' આદિ અગીયાર અંગ તથા રાજપ્રશ્નીય’ આદિ ૧૨ ઉપાંગ, ૧૪ પૂવ (તેમાં) પહેતુ પૂર્વ જે અખાડી સહિત હાથી જેવડા મશીના પૂજ કીજે, તેટલે ધેાળી ઉત્પાદ ' પૂ લખાય. બીજું ‘ આગ્રાયણી ' પૂ એવા પૂર્વી એ હાથીપ્રમાણ મશી હાય ( ત્યારે લખાય.) ત્રીજી ચાર હાથીપ્રમાણ ( મશીથી ), એમ ઉત્તરાન્તર વધતાં ૧૪મુ લાબિંદુસાર લખતાં ૮૧૯૨ હાથીપ્રમાણ મશીના ઢેર કીજે તા લિખાય.) એ ૧૪ પૂર્વને ધરે, તથા કુશલાનુબંધ, આઉર પચ્ચક્ખાણુ, મરણવિધિ, ઇત્યાદિ દશ પયન્ના, ૪ મૂલ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારના અર્થની ભાવના
૧૫૩ સૂત્ર, છ છે, એ સિદ્ધાંત શિષ્યને ભણવે અને પોતે ગુણે, જે ઉપાધ્યાય (પિત) ગુણે કરી આચાર્યપદગ્ય, નિર્વિકાર, વિવાના સત્રકાર, શ્રી ઉપાધ્યાય તેહને વર્ણ, જિસ્ય પાંચરત્ન, નીલપવ, વસંત માસે વનખંડ, અશોકવૃક્ષ, નિત્પલ કમલ, નીલા નગીનનો વિજે, મેઘ ઉઠે મેદિની, નવે અંકુરે નીલવર્ણ, તિસ્યા ઉપાધ્યાય નીલ કાંતિએ કરી દીપ્તિવંત હુંતા. “નમો ઉવાળ”—એ પદમાં શ્રી ઉપાધ્યાયને મારે નમસ્કાર હે !
“નમો ઢોર નવસાદૂi” લેકમાંહી સર્વ સાધુને મારે નમસ્કાર હે! જે સાધુ ૧૬ દોષ ઉત્પાદનના, ૧૬ ઉદ્ગમના, ૧૦ એષણના, એવં ૪૨ દેષ વિશુદ્ધ આહાર લીએ. સમસ્ત ઈદ્રિય દમે, સંસારે ન રમે, ૨૨ પરિષહ સહે, નવકપે વિહરતા રહે, જે સાધુ સંસાર થકી ઉપરાંઠા (અળગ) ચાલે, ભવ્ય જીવને મુક્તિસુખ હેલા માત્રમાં આપે, જે મુનીશ્વર તણું ૨૭ ગુગ ધરે, (તે કેવા ? વ્રતષદ્ધ ધરે, પાંચ ઈદ્રિય નિગ્રહે, ભાવસત્ય, કરણસત્ય, ક્ષમા, નિર્લોભતા, યાત ક્રિયાકરણ, મન-વચન-કાયનિરોધ, કાયષક (રક્ષણ), સંયમયોગ (રમણ), શીતાદિ વેદના સહન, મરણાંત ઉપસર્ગ સહે, એ ૨૭ ગુણયુક્ત હેય.) એવા શાંત-દાંત-કાંત, વૈરાગ્યના સમુદ્ર, સાહસિક શિરેમણિ, ગુણવંતમાંહી અને સર, સજન, સદા પ્રસન્ન, ઇલેકના બાંધવ, મુગતિરૂપી સમુદ્રના શેષણહાર, કેવળધરા, જુમતિ, વિપુલમતિ, મૃતધર, ક્ષીરસવ, સંભિન્ન સ્ત્રોત, કેન્ડબુદ્ધિ, ચારણશ્રમણ,
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪.
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર વૈક્રિય, પદાનુસારિણી, આશિવિષ, આકાશગામિની, બહરૂપિણી, અક્ષણમહાનસીલબ્ધિ, આદિ ૨૮ લબ્ધિના ધરનારા, મેહ, માયા, લેભ, સ્નેહના પ્રતિબંધ ખંડીયા, મહંત, ઉત્તમ પુરુષના ચિન્હને પિતે આચરણ કરી હર્ષ ઉપજાવે. પંચ પ્રકારે વિષય, ૧૬ કષાય, ૯ નેકષાય અને ઘરબાર, કુટઅપરિવાર, હર્ષ, વિષાદ, જેણે મુનીશ્વરે સર્વ પરિહર્યો, સર્વસંગ પરિત્યાગ કરી મોક્ષમાર્ગ સાધે, બિહું પ્રકારે યતિધર્મ-શ્રાવકધર્મ બેલે, તીન રત્ન જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રધરે, ચાર વિકથા છાંડે, પાંચ નિદ્રા ટાળે, પાંચ સમિતિ, પાંચ મહાવ્રત, પાંચ સ્વાધ્યાય, પાંચ જ્ઞાન આરાધ, પંચપરમેઠિધ્યાતા, પંચગતિને માટે ઉત્કંઠીયા, અનેક દેવતા મનુષ્ય, તિર્યંચના કીધા ઉપસર્ગ સહે, છ બાહ્ય, છ અત્યંતર-એ બારે પ્રકારે તપ કરે, ક્ષમાના ભંડાર, ધર્મના હિંગ, પુણ્ય કરી પવિત્ર ગાત્ર, સૂમ-બાદર સર્વ જીવની રક્ષા કરે, આર્ત-રૌદ્ર ધ્યાન દૂરિ છાંડે, ધર્મધ્યાન–શુકલધ્યાન ધરતાં સર્વ સહ, સમ તૃણ-મણિ, સમ લેષ્ઠ-કાંચન, વાસી ચંદન. કલ્પસમાન અને સમશત્રુ-મિત્ર, પરબ્રહ્મસ્વરૂપ ભાવતા, કૃષ્ણકાતિ ધરતા,જિસ્ય અરિષ્ટન, શ્યામ વર્ણ ગજેન્દ્ર, કાજલવાન, સજલમેઘ, કૃષ્ણરાજી વિમાન, તિસ્થા શ્રી સાધુ ગરૂઆ, સત્તર ભેદે સંયમ સેવતાં, સંસારમાર્ગ રૂંધતા, પાંચ ભરત, એરવત, મહાવિદેહ પંદર ક્ષેત્રમાંથી જે સાધુ તે “નમો જોઇ સવસહૂળ” પદમાં રહે છે, તેમને મારો નમસ્કાર હે !
“તો પંજ-સમુદા” આ પરમેષ્ટિનમરકાર કિર છે?
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારના અર્થની ભાવના
૧૫૫ એ પાંખડી જમણે પાસે નીલાડને કાનની વચ્ચે રાતી-પીળી કાંતિ ધરતા ધ્યાયે.
સવ–પવqાળો” એણું જપે અનંતાનંત ભવ પ્રતિ સાત વ્યસન સેવીયા, પંદર કમદાન પિષીયા, મિથ્યાત્વ પ્રવર્તાવીયા, અધર્મ કરવે કરી શ્રી જિનધર્મની અવહેલના કીધી, ષકાય અનેક યંત્ર જેહર કરી, બ્રહ્મવત ખંડીવાઈ દીદ્ધાર-જિર્ણોદ્ધાર ન કરે, દાનને અણદેવે, ભાવના ન. સેવે, સહસ-લાખ-કેટી–અનંતભવે કર્મ બાંધીયા. તે કસ્યા છે? જ્ઞાનાવરણ પાંચ ભેદે, તેની ઉત્કૃષ્ટી સ્થિતિ ૩૦ કડાછેડી સાગરેપમપ્રમાણ, જિહ્યું ચક્ષુ આગળ પડ, તીસ્ય જ્ઞાનાવરણીય પહેલું જાણવું. બીજું દર્શનાવરણયના નવ ભેદ, ૩૦ કેડીકેડી સાગર ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ, પ્રતિહાર સરિખું. ત્રીજુ વેદનીયકર્મ, તેના બે ભેદ ૩૦ કડાકડી સાગરસ્થિતિ, મધુલિપ્ત, ખધારા સદશ જાણવું. એથું મોહનીયકર્મ ૭૦ કડાકડી સાગરોપમપ્રમાણુ, તેના ૨૮ ભેદ, મદિરા સરિખું જીવને પરાભવે. પાંચમું આયુકર્મ ચિહું ભેદે, તેની તેત્રીસ સાગરપ્રમાણ સ્થિતિ હડિસમાન. છઠું નામકર્મ, તેહના ૧૦૩ ભેદ, ૨૦ કડાકોડી સાગરપ્રમાણ સ્થિતિ, ચિત્ર(કાર )સમાન. સાતમું ગેત્રકમ તેના બે ભેદ, ૨૦ કેડાછેડી સાગરપ્રમાણ કુંભકાર સરિખું. આઠમું અંતરાયકર્મ ૩૦ કડાકોડી સાગરસ્થિતિ, તેના પાંચ ભેદ, ભંડારી સરિખું, એવા કર્મ ઋષ્ટ, બદ્ધ, નિધત્ત, નિકાચિત, તે કર્મની પ્રકૃતિ કેટલી? બંધ, ઉદય, ઉદીરણા, સત્તા તે ચિહું પ્રકારે છે. તે પ્રકારે ૧૫૮ પ્રકૃતિના
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
બંધ સબલ તે પાપ જીવને પહતે છે, તે સઘળાય પાપને ફેડણહાર છે. એ પદની પાંખડી જમણા કાન પાછલ કેટ વચ્ચે પીલી–નીલી કાંતિ ધરતા ધ્યાઈએ.
વળી એવાં પંચપરમેષ્ટિ કર્યું વર્તે ?
મં&િાળ જ નહિ પઢમં હવ૬ મારું સર્વ માંગલિકમાંહી પ્રથમ માંગલિક છે. તે માંગલિક ઘણા બેલાય, દધિ, દૂર્વા, સિદ્ધાર્થ, અક્ષત, વિવાહ ઉત્સવ પ્રકરણ, બિંબપ્રતિષ્ઠા, પ્રાસાદ, સાધુ, સાધર્મિકવાત્સલ્ય, સંઘવીપદ, એહવા માંગલિકમાંહી શ્રી નવકાર ઉત્કૃષ્ટ માંગલિક છે, એ પાંખડી ડાબા કાન પાછળ કોટ વચ્ચે નલી-કાલી કાંતિ ધરતા ધ્યાઈએ. જિમ પર્વતમાંહી મેરૂપર્વત, ગજેન્દ્રમાંહી ભદ્રજાતીય, સમુદ્રમાંહી સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર, દેવમાંહી શ્રી વીતરાગદેવ, ગ્રહગણમાંહી ચંદ્રમા, સરોવરમાંહી માનસરોવર, સર્વ આભરણમાંહી મુકુટપ્રધાન, અનેક તીર્થમાંહી શ્રી સિદ્ધક્ષેત્ર, વૃક્ષમાંહી કલ્પવૃક્ષ, કુસુમમાંહી ચંપક, સ્ત્રીમાંહી રંભા, વાજિંત્રમાંહી ભંભા, પર્વમાંહી શ્રી પર્યુષણ પર્વ, વ્રતમાંહી શીલવ્રત, રસમાંહી અમૃત, તિમ મંત્રમાંહી નવકારમંત્ર, રાજાધિરાજ, જેહને પ્રભાવે શાકિની, ડાકિની, ભૂત, પ્રેત, પિશાચ, ઝાટિંગ, મેગા, વ્યંતર, યક્ષ, રાક્ષસ, સિંહ, વ્યા, અષ્ટાપદ, સર્પ પ્રમુખને ભય ફિટે. અગ્નિના, ઠાકુરના, વૈરિના, ઈહલેકના ભય, પરાકે -નરકના, નિગેદના, તિર્યંચના દુઃખ, હીનજાતિ, હીનકુલ,
દારિદ્રય, દૌર્ભાગ્ય, સર્વ રોગને શમાવણહાર, સમસ્ત વાંછિત, -રાજઋદ્ધિ, ભોગસંગ, પરિવાર, ધન-ધાન્યની પ્રાતિ, જે
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારના અર્થની ભાવના
૧૫૭ મંત્રથી હોય, જે વા છે તે પામે, એ પાંખડી કાલી-રાતી કાંતિ ધરતી દીપે. -
શ્રી નવકાર, નવપદ, આઠ સંપદ, અડસઠ અક્ષરપ્રમાણ, તેમાંહી ૭ અક્ષર ભારે, ૬૧ અક્ષર હળવા જાણવા. ઈસ્યા શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ મહામંત્રમાંહી આકાશગામિની વિદ્યા, સુવર્ણસિદ્ધિ, રૂપસિદ્ધિ, રસસિદ્ધિ છે. ઈયું અષ્ટદલકમલ મન-વચન-કાય સહિત ભાવે એક નવકાર ગુણે, લાખ નવકાર ગુણ્યાનું ફલ પામે. ઇસ્ય શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ મહામંત્ર નવકાર જે જીવ સમરઈ, ધ્યાયઈ ચિંતવઈ સદૈવ નિરંતર આરાધઈ, તે જીવ સંસારમાંહી ન ભમઈ અને સકલ વાંછિતસિદ્ધિ ફળ પામઈ
ઈતિ શ્રી નવકાર મહામંત્ર બાલાવબોધ સમાપ્ત. વિ. સં. ૧૭૨૮ વર્ષે ચૈત્ર સુદી ૮ મે લીપિકૃતં–ગણિ તિલકવિજય. વાચનાર્થ, શુભં ભવતુ શ્રી સંઘસ્ય, ચિરં તુ ઈદ પુસ્તક
શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથપ્રસાદાત્ જિનપ્રસાદાશ્ચ” લેખક–. પાઠઃ શ્રી 9 શ્રી શ્રી શ્રી શ્રી શ્રી શ્રી શ્રી શ્રી
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર સર્વ રક્ષકને
પણ રક્ષક છે. છછછછછછછછછછછછછછછછછછછછછે
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ છઠું શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ બાલાવબેધ.
[૨]
શ્રી જિનાય નમઃ “નમો અહૂિંતાળ' માહરે નમસકાર શ્રી અરિહંત ભગવંતને થાઓ. કિસ્યા છે તે શ્રી અરિહંત? જે અરિહંતે રાગ-દ્વેષરૂપી વઈરી જીત્યા છે, અનઈ અઢારે દેશે રહિત છે. ક કિસ્યા છે તે અઢાર દોષ?
अन्नाण कोह मय माण लोभ माया रइ य अरइय । निदा सोगअलियवयण चोरिय मच्छर भयो य॥१॥ पाणिवह पेमकीला पसंग हासाइ जस्स ए दोसा। अट्ठारस विप्पणट्ठा नमामि देवाहिदेवं तं ॥२॥
એ અઢાર દેવરહિત અરહંત ભગેવાન જ્ઞાનસ્વરૂપ, કેવલવરદર્શન, શાંત, દાંત, કૃપાસાગર, કરૂણસમુદ્ર, શૈલીક્યનાથ, ગેલેક્યતણ સ્વામી, જગત્રયગુરુ, જગત્રયપીડહર, ધર્મવરચકવર્તી, સાંપ્રતકાલે મહાવિદેડ ક્ષેત્રે ચોરાશી લક્ષ પૂર્વાયુ, પાંચસઈ ધનુષપ્રમાણ દેડકાય, વજારૂષભનારાચ સંઘયણ, સમચતુરઢ સંસ્થાન, અષ્ટોતરસહસ્ર લક્ષણોપેત, સુરૂપ, સુંદરકાર, ચઉતીસ અતિશય બિરાજમાન, પાંત્રીસ વચન-વાણી તણ અતિશયે કરી સહિત, અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યો કરી ભાયમાન, સિંહાસન, છત્રય, વેત ચામર,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ બાલાવબોધ ધર્મદેવજ, પાદપીઠ, ધર્મચક્ર, દેવદુંદુભિ, ભામંડલ સહિત, ચઉસઠ્ઠી ઈંદ્રમહિત, સાંપ્રતકાલે જંબુદ્વીપે મહાવિદેહ ક્ષેત્રે શ્રી સીમંધરસ્વામી, શ્રી યુગમંધરસ્વામી, શ્રી બાબુસ્વામી, શ્રી સુબાહુસ્વામી–એ ચાર તીર્થકર જંબૂદીપે સુદર્શનમેરૂને ચિહું પાસે નમસ્કરૂં. શ્રીસુજાતસ્વામી, શ્રી સ્વયં પ્રભુસ્વામી, શ્રી રૂષભનાથસ્વામી, શ્રી અનંતવીર્યસ્વામી-આ ચાર તીર્થકર પૂર્વધાતકીખંડે વિજય મેરૂને ચિહું પાસે નમસ્કરૂં. શ્રી સૂરપ્રભસ્વામી, શ્રી. વિમલસ્વામી, શ્રી વજધરસ્વામી, શ્રી ચંદ્રાનનસ્વામી-એ ચાર તીર્થંકર પશ્ચિમઘાતકીખંડે અચલમેરૂને ચિહું પાસે નમસ્કરૂં. શ્રી ચંદ્રબાહુ, શ્રી ભુંજગસ્વામી, શ્રી ઈશ્વરસ્વામી, શ્રી નેમિપ્રભુસ્વામીએ ચાર તીર્થકર પુષ્પરાધે મંદરમેરૂને ચિહું પાસે નમસ્કરૂં. શ્રી વયરસેનસ્વામી, શ્રી મહાભદ્રસ્વામી, શ્રી દેવજસસ્વામી, શ્રી અજિતવીર્યસ્વામી –એ ચાર તીર્થકર પશ્ચિમ પુષ્કરાર્ધ વિઘુમ્માલી મેરૂને ચિહ પાસે નમસ્કરૂં. એ વીસ વિહરમાન અરિહંતભગવંત કેવલી પ્રમુખ આપણુઈ પરિવાર પરિવર્યા હુંતા હિવડાનઈ કાલે જ્યવંતા વર્તઈ તે શ્રી અરિહંત પ્રત્યે મારા નમસ્કાર, પંચાંગ પ્રણામ, ત્રિકાલ વંદના સદા થાઓ.
નમો સિદ્ધા” માહરઉં નમસ્કાર શ્રી સિદ્ધભગવંત પ્રત્યે થાઓ. કિસ્યા છે તે સિદ્ધ? જે સિદ્ધ આઠ કર્મક્ષય કરી એક્ષસિદ્ધિ પુહતા. તે આઠ કર્મ કિસ્યા ક્ષય કયા? જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મેહનીય, આયુષ્ય, નામ, ગેત્ર, અંતરાય-એ આઠ કર્મની અઠ્ઠાવન સે (૧૫૮)
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦ ,
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર પ્રકૃતિ ક્ષય કરી સિદ્ધ કુહતા. કિહાં છઈ તે સિદ્ધ ઉર્વલેકે
તિષચક ઉપરિ અસંખ્યાત કેડીકેડી પેજને સૌધર્મદેવલેક-સૌધર્મ આદિ દેઈનઈ બારહ દેવલેક, બારહ દેવલેક ઉપર બેહડાઈ આકારે નવગ્રેવેયક, નવગ્રેવેયક ઉપરિ પંચપચત્તર વિમાન વિજ્ય ૧, વૈજયન્ત ૨, જયંત ૩, અપરાજિત ૪, એ ચાર વિમાન ચિહું પાસે અર્ધચંદ્રમાને આકારે, પાંચમું વિમાન પૂરા ચંદ્રમાને આકારે તેનું નામ સર્વાર્થસિદ્ધ મહાવિમાન, તેહની ધ્વજાપતાકા ઉપરે બારહ
જન અધિકેરી ઈસી પ્રાગભારાનામ પુઢવી ચઉદ રજજુલેક ઉપરે, સનાડીને મસ્તકે જિસ્યઉ બીજનઉ ચંદ્રમા તિસઈ આકારે. મહા-૩૨-નિર્મસ્ટ–ક્ષાર-સંara–iાં ! उत्तान-छत्र-संस्थान-संस्थिता भणिता जिनवरेन्द्रैः॥१॥ अट्ठ-जोयण-बाहिल्ला सा मज्झिमवियाहिया। परियायंत ति चरमा मच्छी पव्वत्तणोयरी ॥२॥
इसी पन्भारा पुढवी जोयण चउविसमे अग्गविभागे અલેક નીચે, ચઉદ રાજેક ઉપરે સિદ્ધ છે. कहं पडिहया सिद्धा कहं सिद्धा पयट्टिया। इहं बोहिं चइत्ताणं तत्थ गंतूण सिज्मइ ॥१॥ - असरीरा जीवघणा उवउत्ता दंसणेण नाणेण । सागारमणागारं लक्खणमेयं तु सिद्धाणं ॥२॥
पभारा पण पच्चत्तवाहिया।
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ આલાવમેધ
૧૬૧
समत्तनाणदंसण वीरियं सुहुमं सहेव अवगहणं । अगुरुल हुमव्वाबार्ड अट्टगुणा हुंति सिद्धाणं ॥ ३ ॥ नवि अत्थि माणुसणं तं सुक्खं नत्थि सव्वदेवाणं । जं सिद्धाणं सुक्खं, अव्वाबाहं उवगयाणं ॥ ४ ॥
પન્નર ભેદે જે સિદ્ધ છે, અન’તાન1 જ્ઞાન-દનમય શાશ્વત સુખમાં લીન છે, તે શ્રી સિદ્ધભવ'ત પ્રત્યે માહરા નમસ્કાર, પંચાંગ પ્રણામ, ત્રિકાલ વંદના થાએ.
नमो आयरिआणं ' भाडुरो नभस्डर श्री मायार्य પ્રત્યે થાઓ. કિસ્યા છે તે આચાય ? પાંચવિધ આચાર પ્રતિપાલઈ. કિસ્સા છે પાંચવિધ આચાર ? જ્ઞાનાચાર, દનાथार, थारित्रायार, तपायार, वीर्यायार मे पाथविध आधार પ્રતિપાલઈ.
गीयत्थे जे य संविग्गे अक्खलिए चरित्तेसु
अणआलसू दढव्वया । रागद्दोस - विवज्जए ॥ १ ॥
निविय - मयट्ठाणे समिइ - कसाय - जिइंदिए । विहरिज्जा तेण सिद्धिं तु छउमत्थेण वि केवली ॥ २ ॥ पडिवो तेयस्सी जुगप्पाणागमो महुरवको । गंभीरो धिइमंतो उवएसपरो य आयरिओ ॥ ३ ॥ अपरिस्सावी सोमो संगहसीलो अभिग्गहमई य अविकत्थणो अचवलो पसंतहियओ गुरू होइ ॥ ४ ॥
११
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર पडिरूवाइ चउद्दस खंतिमाईय दसविहो होइ । बारसय भावणाओ सूरिगुणा हुँति छत्तीसं ॥५॥ पंचिंदिर-सवरणो नवविह दंसण बंभचेरगुत्तिधरो । રવિદાસા-પુ અદાર– ગુ-સંગુat | દા. વંજ-મકવા-નુ પંચવિદાચાર–પાઝ-સમરથો पंच-समिइ-तिगुत्तो छत्तीस गुणो गुरू मज्झ ॥७॥
એવા છત્રીસ ગુણે કરી બિરાજમાન ગણગચ્છમાંહિ મેઢીસમાન.
मेढी आलंबणं खंभं दिट्ठा जीवस्स उत्तमा । सूरी जं होइ गच्छस्स तम्हा तंतं परिक्खए ।।
ઈયા આચાર્ય પ્રત્યે મારે નમસ્કાર, ત્રિકાલ વંદના સદા સર્વદા થાઓ.
“ન કરાવાળ” માહરે નમસ્કાર શ્રી ઉપાધ્યાય પ્રત્યે થાઓ. કિસ્યા છે તે ઉપાધ્યાય ? જે ઉપાધ્યાય દ્વાદશાંગીસૂત્ર ભણે, ભણાવઈ કિસ્યા તે દ્વાદશાંગીસૂત્ર શ્રી આચારાંગ, શ્રી સૂયગડાંગ, શ્રી ઠાણાંગ, શ્રી સમવાયાંગ, શ્રી વિવાહપન્નતિ, શ્રી જ્ઞાતાધર્મકથાગ, શ્રી ઉપાસકદશાંગ, શ્રી અંતગડદશાંગ, શ્રી અણુત્તરવવાઈદશાંગ, શ્રી પ્રશ્નવ્યાકરણાંગ, શ્રી વિપાકસૂત્ર, શ્રી દષ્ટિવાદ–એ દ્વાદશાંગીસૂત્ર ભણે–ભણાવે. એહના સાચા સૂત્ર, અર્થ, વિચાર કહે, શ્રી વીતરાગનઉ માર્ગ પ્રકટ કરે. આપણુપઈધર્મની સ્થિતિ રહઈ અનેરાઈ ધર્મની સ્થિતિ રાખઈ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પંચપરમેષ્ટિ બાલાવબોધ
૧૬૩ ससरीरेपि निरीहा बज्झब्भंतर-परिग्गह-विमुका। धम्मोवगरण मित्तंपि धरंति चरित्तरक्खट्टा ।। पंचिंदियदमणपरा जिणुत्तसिद्धंतगहियपरमत्था । पंचसमिया तिगुत्ता सरणं मह एरिसो मुरूणो ॥
ઈસ્યા જે ઉપાધ્યાય દ્વાદશાંગીના ભણાવહાર ને શ્રુતધર શ્રી ઉપાધ્યાય પ્રત્યે માહરઉ નમસ્કાર, પંચાંગ પ્રણામ, ત્રિકાલ વંદના સદા સર્વદા થાઓ.
નમો ટોણ સંવરજૂળ” સર્વ લોકમાંહિ જે છે સાધુ તેહ સાધુ પ્રત્યે મારે નમસ્કાર થાઓ. કિસ્યા છે તે લેક? અઢાઈ દ્વીપ, પનરહ કર્મભૂમિ, પાંચ ભરતક્ષેત્ર, પાંચ મેરૂનઈ દક્ષિણનઈ પાસે, પાંચ ઐરાવતક્ષેત્ર, પાંચ મેરૂનઈ ઉત્તરઈ પાસે પાંચ મહાવિદેહક્ષેત્ર. પાંચ મેરૂનઈ ઉભય પરિક પનરહ કર્મભૂમિ, પંચતાલીસ લક્ષજન પ્રમાણે માનુષક્ષેત્ર, તે માંહિ એક સત્તરિ આર્યક્ષેત્ર, તેહ માંહિ જિ કે છે સાધુ રત્નત્રય સાધઈ કિસ્યા છઈ તે રત્નત્રય? સમ્યજ્ઞાન, સમ્યગ્દર્શન, સમ્યફરિત્ર–એ રત્નમય સાધઈ પાંચ મહાવ્રત ધરઈ છડું રાત્રિભેજન વરજઈ, સાત ભય ટાલઈ, આઠ મદ વરજઈ, નવકલ્પી વિહાર કરઈ, દસ ભેદ સંયમધર્મ આદરઈ બારે ભેદે તપ તપઈ સત્તરહ આશ્રદ્વાર રૂંધઈ અઠ્ઠારસ સહસ સીલાંગરથ ધરઈ બાવીસ પરીસહ સહઈ તેત્રીસ આશાતના ટાલઈ, બતાલીસ દોષ વિશુદ્ધ મધુકરી વૃત્તિઈઆહાર લેઈ પંચ ક્રિષરહિત મંડલી ભુજઈ જે સમશત્રુ-મિત્ર સમલેહુકંચણ,
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર પંચસમિયા, તિગુત્તા, અમમા, અકિંચણ, અમચ્છરાજઇદિયા, જીયકસાયા, નિમ્મલબંભર્ચરવાસા, સજઝાયઝાણજુગા, દુક્કરતવચરણરયા, અરસાહારા, વિરસાહાર, અંતાહારા પંતાહાર, અરસજીવી, વિરસજીવી, અંતજીવી, પંતજીવી, તુછાહાર, લૂહાહરા, સુક્કા, ભુક્કા, નિમ્મસા, નિસેણિયા, કિસિઅંગા, નિરાગસરણ, કુખિસંબલા, અજ્ઞાતકલે ભિક્ષા વત્તિ મુણિણે હવંતિ.
काली पव्वंगसंकासे किसेघमणिसंतए । माइन्ने असणपाणस्स अदीणमणसो चरे॥
ઈસ્યા છે સર્વજ્ઞપુત્ર સાધુ સંસાર ભય થકી ઉભગા કિસ તે સંસાર, નહિ જેહને પાર, આદિ અંત રહિત, જન્મજરા-મરણ-વ્યાધિ ભય કરીને ભરિત, પૂરિત કષાયે કરીને કલિત, આશા સંપત્તિના પાશ, મહાલ બંધન, રાગ-દ્વેષ સંપત્તિ, મહાઉદંડલેલા વેલા, મિથ્યાત્વરૂપી મહાતમેંધકાર, આઠ મદ અહંકાર સ્વપ્ન, પર્વત પંચવિષય, અભિલાષરૂપી ચેર, અસંયતિના હિંસામય આવર્ત સમાન, ઉન્માર્ગ ભયંકર, સંસારસમુદ્ર જીવને રૂલવાનું સ્થાન કે તેહ માંહિ જે ભાવિકજન આસનસિદ્ધિગામી, જિનમત સાંભળી જાગરૂક હુઆ, સંવર તણે વેગે જિનપદેશિત માર્ગ સાંભળી સંસાર સમુદ્ર તરવા ભણી પાંચ મહાવ્રત રૂપી? વાહણ સજ્જ કરી તે વાહણ સીલસંપને બાંધણે દઢ સુબંધ બાંધઈ તે વાહણમાંહિ સમકિતસંપન્ન, અચલ અણડોલતઉ નિરતિચાર રક્તતા થંભ થાઈ,જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર રતને કરી ભઈઆત્મા
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ આાલાવમેધ
૧૬૫
સંપન્ન નાયક, જ્ઞાનસંપન્નાલેાચન, સમતારૂપિણી દૃષ્ટિ, શુભ ધ્યાન સ’પન્નવાઉ, જિનેાપદેશ શ્રી જીવદયા, મેાક્ષમાગ રૂપ દ્વીપ સન્મુખ પંચ સમિતિ તણે આઉલે, ત્રિ ું ગુપ્તિ તણે નાંગરે, ગામે એગરાઈ એ, નગરે પંચ રાઈ, વાસી ચઢણુ સમાણુ-કપે, મેરૂની પરે અકંપ, આકાશની પરે નિરાલંબ, વાઉની પરે અડિબંધ, ભારડ પખિયાની પરે અપ્રમત્ત, સૂની જેમ તેોલેશ્યાવત, ચંદ્રની જેમ સૌમ્ય લેશ્યાવંત, સાગરના પાણીની જેમ શુદ્ધ હૃદય, સમુદ્ર જિમ ગભીર, કુંજર જિમ સૌડિર, વૃષભ જિમ જાતથામ, સિહ જેમ દુÖર, શ ંખ જેમ નિર ંજન, ગેંડાના શૃંગ જેમ એકાકી, જલ જિમ સવ્ ફ્રાસે, અગ્ની જેમ તેઅસા જલ તે, કુમ જિમ ગુપ્તે'દ્રિય, પૃથ્વી જિમ સવ”સહ, કમલપત્ર જિમ નિલે પ, ઇસ્યા છે સાધુભગવંત, દયાતણા પ્રતિપાલક, ભગવતી અહિંસા સર્વ ભૂતને ક્ષેમકરી, મહાપુરૂષ સેવી, કાયર –કાતર જીવપરિહરી, તેહના પ્રતિપાલક, અનાથ જીવના નાથ, અપીર જીવના પીહર, અશરણુ જીવના શરણ, સર્વજ્ઞપુત્ર, નિઃકિ'ચણ, નિરહંકારી, નિઃપરિગ્રહી, નિરારંભી, શાંત, દાંત, રત્નત્રયસાધક, અઢાઈ દ્વીપ માંહે જીકે છે સાધુ, તે સવિ સાધુ પ્રત્યે માહરા નમસ્કાર, પંચાંગ પ્રણામ, ત્રિકાલ વંઢના સદા સર્વદા થાઓ.
૮ હ્તો..પંચ-નમુન્નો સવ–પાવવળાલો’ એ પંચપરમેષ્ઠિને નમસ્કાર ભાવસહિત કિજનઉ (કરાતા) કિસ્યું કરઈ? સર્વ પાપ ફ્રેડણહાર, કિયા તે પાપ? ઈરિ જીવે દેવગતિ-નરકગતિ–તિય ચગતિ-મનુષ્યગતિ,એ ચતુતિ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર સંસારમાંહિ ભ્રમણ કરતા મિથ્યાત્વ-અવિરતિ-કષાય ગે કરી, કૃષ્ણ-નીલ-કાપિત એ વિહુ અશુભ લેશ્યાએ કરી અને આર્ત-રૌદ્ર એહ અશુભ ધ્યાને કરી જે જીવહિંસાદિક પાપ ઉપાર્જન વડે કરી, તે સઘલઉ ઈશુઈ પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર સ્મરીનઈ ક્ષય જાયઈ વલી કિયે છે?
મંાઢાળ જ નહિં ઢમ રૂવટ્ટ મંગારું'ઈણઈ સંસારિ, દધિ, દૂર્વા, ચંદન, પૃથ્વી, સરિસવ, સ્વસ્તિકાદિક, સર્વ મંગલિક કાર્યમાં પ્રથમ મંગલિક એ નવકાર જાણિવઓ (જાણવ), તેહ ભણિ સર્વ શુભ કાર્ય આરંભતા ધૂરિ સમરિવઓ જિમ એડનઈ પ્રભાવે તે સર્વ શુભ કાર્ય નિવિન પણઈ વૃદ્ધિવંતા થાઈ યતઃ
भोयणकाले समये पडिबोहे पुरपवेस-निग्गमणे। વર-મિદિ-સંતો સમરિન સāવારy |
એ પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર અતીત અનાગત-વર્તમાન ચકવીસી તણઈ આદિ જિનોક્ત, અર્થે શાશ્વત (શાસ્થત ચૌદ પૂર્વનઉ સાર, અર્થપૂર્વક ધ્યાવાઓ (ધ્યાઇવઓ), ઈસુઈ નવકારમાંહિ અરિહંતાદિક પાંચ અધિકાર, નવપદ, આઠ સંપદા, અડસદી અક્ષર, તે માંહિ સાત ભારી એકસદ્દી હલૂઆ. અને એ નવકાર કિસ્યો ફલ? वाहि जल जलण हरि करितकर संगाम विसहर भयाई। नासंति तक्खणेणं जिण नवकारप्पभावेणं ॥
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ બાલાવબેધ
૧૬૭ जो गुणइ लक्खमंग पूएइ विहीइ जिण नमुक्कारं। . तित्थयरनामगोयं सो बंधइ नत्थी संदेहो । अटेवय अट्ठसया सहस्सं तु अट्ट लक्ख कोडीओ। जो गुणइ भत्तिजुत्तो सो पावइ सासयं ठाणं ॥ | નવકાર તણે ફલ જાણિવઓ, એ પંચપરમેષ્ઠિમાંહિ. કુણ વડા? સિદ્ધ વડા. તે અરિહંતને કિસ્યા ભણી પહિલઉ? નમસ્કાર કહિયઈ છે, પછી સિદ્ધને કી જઈ જેઠ ભણી આપણુ અરિહંતને ઉપદેશ કરી સિદ્ધ જાયઈ અને જે માર્ગ દિખાડઈ તેહ ભણી સિદ્ધ વડા મૂકી અરિહંતને નમસ્કાર કરિયઈ અને અરિહંત વ્રત લેતા “નમે સિદ્ધાણું કડી સામાયિક ઉચ્ચરઈ તેડ ભણી સિદ્ધ વડા કહીયઈ
इति श्री पंचपरमेष्ठि नमस्कार बालावबोधार्थः संपूर्णः लिखितः पठनार्थ स्वपुण्यायेति श्रेयोऽस्तु ॥ छः॥ |
F હરિ જજ00000
હૃદયમાં ભાવપૂર્વક સ્મરણ કરાતે શ્રી નવ- 3 કારમંત્ર સર્વ ભયનો નાશ કરે છે, સર્વ છે
પાપોને નાશ કરે છે અને સર્વ વિદનેને છે. ૬ શમાવે છે, એમાં લેશ પણ સંદેહ નથી. gogle estrega esgegler og regleresereg eggeger eggegregueger egegereseregesog
estrogeneggeslegesstegneses
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ સાતમું મને વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર
મને વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિથી આ વિચારણીય પ્રશ્ન છે કેશ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને મન ઉપર શે પ્રભાવ પડે છે? આ મંત્રને સર્વકાર્યસિદ્ધિપ્રદ કહેવામાં આવે છે, તે આ મંત્રથી આત્મિક શક્તિને વિકાસ શી રીતે થાય છે? મને વિજ્ઞાન માને છે કે માનવની દશ્ય ક્રિયાઓ તેના ચેતન મનમાં અને અદશ્ય ક્રિયાઓ અચેતન મનમાં થાય છે. મનની આ બંને ક્રિયાઓને “મને વૃત્તિ” કહેવાય છે. સાધારણતઃ “મવૃત્તિ” શબ્દ ચેતન મનની ક્રિયાઓ બતાવવા માટે વપરાય છે. પ્રત્યેક મનવૃત્તિના ત્રણ અંશે છે. જ્ઞાનાત્મક, સંવેદનાત્મક અને ક્રિયાત્મક. આ ત્રણેય અશે એકબીજાથી છૂટા ન પાડી શકાય તેવા છે. માણસને જે કાંઈ જ્ઞાન થાય છે, તેની સાથે વેદના અને ક્રિયાત્મક ભાવ પણ અનુભવાય છે. જ્ઞાનાત્મક મનોવૃત્તિના સંવેદન, પ્રત્યક્ષીકરણ, સ્મરણ, કલ્પના અને વિચાર–આ પાંચ ભેદે છે સંવેદનાત્મક મનવૃત્તિના સંદેશ, ઉમંગ, સ્થાયી ભાવ અને ભાવનાગ્રંથીઆ ચાર ભેદે છે અને ક્રિયાત્મક મનોવૃત્તિના સહજકિયા, મૂવવૃત્તિ, ટેવ, ઈચ્છિતક્રિયા અને ચરિત્ર-આ પાંચ ભેદે કરવામાં આવ્યા છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના સ્મરણથી જ્ઞાનાત્મક
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનાવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ શ્રી નમસ્કાર મહામત્ર
મનેાવૃત્તિ ઉત્તેજિત અને છે, તેથી તેની સાથે અભિન્ન રૂપથી સંબદ્ધ ઉમંગ’સવેદનાત્મક અનુભૂતિ અને ‘ચરિત્ર’ નામક ક્રિયાત્મક અનુભૂતિને ઉત્તેજન મળે છે. તાત્પ` એ છે કેમાનવમગજમાં જ્ઞાનવાહી અને ક્રિયાવાહી-એમ એ પ્રકારની નાડીઆ હાય છે. આ મને નાડીઆના પરસ્પર સબંધ હાય છે, પણ એ બંનેનાં કેન્દ્ર જુદાં ાય છે. જ્ઞાનવાહી નાડીએ અને મગજનું જ્ઞાનકેન્દ્ર માનવના જ્ઞાનવિકાસ માટે અને ક્રિયાવાડી નાડીઓ તથા ક્રિયાકેન્દ્ર તેના ચરિત્રના વિકાસ માટે કાર્ય કરે છે. ક્રિયાકેન્દ્ર અને જ્ઞાનકેન્દ્રને ઘનિષ્ઠ સંબંધ હોવાથી શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની આરાધના વડે (સ્મરણ અને ચિંતન વડે) જ્ઞાનકેન્દ્ર અને ક્રિયાકેન્દ્રને સમન્વય થાય છે, તેથી માનવમન સુદૃઢ બને છે અને તેને આત્મિક વિકાસની પ્રેરણા મળે છે.
મનુષ્યનું ચરિત્ર તેના સ્થાયી ભાવાના સમુચ્ચય માત્ર છે. જે મનુષ્યના સ્થાયી ભાવા જેવા પ્રકારના હોય છે, તેનુ ચરિત્ર પણ તેવા પ્રકારનુ હોય છે. મનુષ્યને પરિમાર્જિત અને આદર્શ સ્થાયી ભાવ જ હૃદયની અન્ય પ્રવૃત્તિઓનુ નિયંત્રણ કરે છે. જે માણસના સ્થાયી ભાવ સુનિય ંત્રિત નથી, અથવા જેના મનમાં ઉચ્ચ આદશો પ્રત્યે શ્રદ્ધારૂપ સ્થાયી ભાવા ઉદ્દીપિત થતા નથી, તેનું વ્યક્તિત્વ તથા ચરિત્ર સારાં હતાં નથી. દૃઢ અને સુંદર ચરિત્ર અનાવવા માટે એ આવશ્યક છે કે-માણસના મનમાં ઉચ્ચ આદર્શોં તરફ શ્રદ્ધાસ્પદ સ્થાયી ભાવ હાવા જોઈએ તથા તેના અન્ય સ્થાયી ભાવા તે
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭.
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર (શ્રદ્ધાસ્પદ) સ્થાયી ભાવ દ્વારા નિયંત્રિત હેવા જોઈએ. સ્થાયી ભાવે જ માનવના અનેક પ્રકારના વિચારનાં જનક હોય છે. આ સ્થાયી ભાવે જ માનવની સમસ્ત ક્રિયાઓનું સંચાલન કરે છે. ઉચ્ચ આદર્શથી ઉત્પન્ન થતા સ્થાયી ભાવે અને વિવેક વચ્ચે ઘનિષ્ટ સંબંધ છે. કયારેક કયારેક વિવેક વિના જ સ્થાયી ભાવ મુજબ જીવનક્રિયાઓ થાય છે. જેમ કે વિવેક ના કહેતો હોય તે પણ શ્રદ્ધાવશ ધાર્મિક પ્રાચીન કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ થવી, અથવા કોઈની સાથે ક્લહ, થઈ ગયા પછી તેની જુલ્ફી નિંદા સાંભળવાની પ્રવૃત્તિ થવીઆવા કૃત્યોમાં વિવેકને સાથ નથી હેતે, કેવળ સ્થાયી. ભાવ જ કાર્ય કરતે હેય છે. વિવેક માનવની ક્રિયાઓને. રોકી શકે અથવા વાળી શકે છે. વિવેકમાં તે તે કિયાઓના સંચાલનની શક્તિ નથી. તાત્પર્ય એ છે કે આચરણને પરિભાજિત અને વિકસિત કરવા માટે કેવળ વિવેક પ્રાપ્ત કરવો એ જ પૂરતું નથી, પણ સાથે સાથે. સ્થાયી ભાવેને સુગ્ય અને સુદઢ બનાવવા જોઈએ.
વ્યક્તિના મનમાં જ્યાં સુધી કોઈ સુંદર આદર્શ અથવા કઈ મહાન વ્યક્તિ તરફ શ્રદ્ધા અને પ્રેમનો સ્થાયી ભાવ નથી, ત્યાં સુધી દુરાચારથી દૂર થઈને સદાચારમાં તેની પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી. જ્ઞાનમાત્રથી દુરાચાર રોકી શકાય તેમ નથી. તે માટે તે ઉચ્ચ આદર્શ પ્રત્યે શ્રદ્ધારૂપ ભાવનાનું દેવું અનિવાર્ય છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
મને વિજ્ઞાનની દષ્ટિએ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર ૧૭૧ એ એક એવો ઉચ્ચ અને પવિત્ર આદર્શ છે કે–તેનાથી સુદઢ એવા સ્થાયી ભાવની ઉત્પત્તિ થાય છે. જેમ જેમ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને મન ઉપર વારંવાર પ્રભાવ પડશે, અર્થાત્ દીર્ધકાળ સુધી આ મહામંત્રની ભાવના મનમાં સ્થિર બનશે, તેમ તેમ સ્થાયી ભાવમાં સુધારો થશે જ અને ઉચ્ચ આદર્શથી નિયંત્રિત બનેલા આ જ સ્થાયી ભાવે માનવના ચરિત્રના વિકાસમાં સહાયક થશે.
આ મહામંત્રના મનન, સ્મરણ, ચિંતન અને ધ્યાનથી પૂર્વાજિત કાષાયિક ભાવમાં અવશ્ય પરિવર્તન થાય છે. મંગલમય આત્માઓના સ્મરણથી મન પવિત્ર થાય છે અને પુરાતન પ્રવૃત્તિઓમાં સંશોધન થાય છે. આ સંશેધનથી જીવનમાં સદાચાર આવે છે. ઉચ્ચ આદર્શથી ઉત્પન્ન થતા સ્થાયી ભાવના અભાવમાં વ્યક્તિ દુરાચાર તરફ પ્રવૃત્ત બને છે, તેથી મનોવિજ્ઞાન સ્પષ્ટ રૂપે કહે છે કે-માનસિક ઉદ્વેગ, વાસના અને વિકાર ઉચ્ચ આદર્શ તરફની શ્રદ્ધાના અભાવમાં દૂર કરી શકાય તેમ નથી. વિકારને આધીન કરવાની પ્રક્રિયા બતાવતી વખતે કહેવાયું છે કે પરિણામનિયમ, અભ્યાસનિયમ અને તત્પરતાનિયમ દ્વારા ઉચ્ચ આદર્શને મેળવીને વિવેક અને આચરણને દઢ કરવાથી જ માનસિક વિકાસ અને સહજ પાશવિક પ્રવૃત્તિઓને દૂર. કરી શકાય છે.
શ્રી નમસ્કારમંત્રના પરિણામનિયમનો અર્થ અહીં એ. છે કે-આ મંત્રની આરાધના કરનાર વ્યક્તિ - જીવનમાં
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૭૨
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
સમસ્ત સુખાનુ કેન્દ્ર તાત્પર્ય એ છે કે
--સતષની ભાવના જાગ્રત કરે અને આ મંત્રને સમજે. અભ્યાસનિયમનુ આ મંત્રનું મનન, ચિન્તન અને સ્મરણ નિરંતર કરે. આ એક સિદ્ધાંત છે કે—જે ચેાગ્યતાને પાતામાં પ્રગટ કરવી હોય, તે ચેાગ્યતાનું વારવાર સ્મરણ તથા ચિંતન કરવુ જોઈ એ. પ્રત્યેક વ્યક્તિનું ચરમ લક્ષ્ય જ્ઞાન, દર્શીન, સુખ અને વીય રૂપ શુદ્ધ આત્મશક્તિને પ્રાપ્ત કરવુ તે છે. આ શુદ્ધ, અમૂર્ત, રત્નત્રયસ્વરૂપ, સચ્ચિદાનંદ . આત્મા જ પ્રાપ્ત કરવાચૈાગ્ય છે, તેથી જ રત્નત્રયસ્વરૂપ પંચપરમેષ્ટિવાચક શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના અભ્યાસ પરમ આવશ્યક છે. આ મંત્રના અભ્યાસથી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં તત્પરતાની સાથે પ્રવૃત્તિ કરવી, તે તત્પરતાનિયમને જીવનમાં ઉતાર્યો કહેવાય છે. મનુષ્યમાં અનુકરણની પ્રધાનવૃત્તિ દેખાય છે. આ વૃત્તિના કારણે શ્રી પંચપરમેષ્ઠિના આદશ સામે રાખીને તેના અનુકરણથી પાતાના વિકાસ કરી શકાય છે.
મનેાવિજ્ઞાન માને છે કે-મનુષ્યમાં ભેજન શૈધવુ, દોડવું, લડવુ, ઉત્સુકતા, રચના, સંગ્રહ, વિકણું, શરણાગત થવું, કામપ્રવૃત્તિ, શિશુરક્ષા, ખીજા પ્રત્યે પ્રેમ, આત્મપ્રકાશન, વિનીતતા અને હાસ્ય-આ ચૌદ મૂળ વૃત્તિએ (Insitets) દેખાય છે. આ વૃત્તિએનું અસ્તિત્વ સંસારના સર્વ પ્રાણીએમાં દેખાય છે. પરંતુ મૂળ વૃત્તિએમાં મનુષ્યની વિશે'ષતા એ છે કે-તે આ વૃત્તિએમાં સમુચિત પરિવર્તન કરી શકે છે. કેવળ મૂળ વૃત્તિએથી સંચાલિત જીવન અસભ્ય અને
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનાવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ શ્રી નમસ્કાર મહામત્ર
૧૭૩:
પાવિક કહેવાશે, માટે મનુષ્યની મૂળ વૃત્તિઓમાં Repression દમન, Inhibition વિલયન, Redirecsion માર્ગાન્તરીકરણ અને Sublimasion શોધન ( ઉચ્ચીકરણ )– આ ચાર પરિવ`ના થતાં રહે છે. ( મનુષ્ય તે કરી શકે છે. )
પ્રત્યેક મૂળ વૃત્તિનું ખળ તેનું ખરાખર પ્રકાશન થવાથી વધે છે. જો કેાઈ મૂળ વૃત્તિના પ્રકાશન ઉપર કાંઈ નિયંત્રણ નથી રાખવામાં આવતું, તે તે મનુષ્ય માટે લાભદાયક ન. અનતાં હાનિપ્રદ બને છે, માટે દમનની ક્રિયા થવી જોઈએ. ઉદાહરણ તરીકે એમ કહી શકાય કે–સંગ્રહની વૃત્તિ જો સંયમિત રૂપમાં રહે, તા તેથી મનુષ્યના જીવનની રક્ષા થાય. છે, પણ જો તે વધી જાય તે કૃપણુતા અને ચારીનું રૂપ ધારણ કરી લે છે. આવી જ રીતે દ્વંદ્વ અથવા લડવાની પ્રવૃત્તિ પ્રાણરક્ષા માટે ઉપયોગી છે, પણ જો તે વધી જાય છે તે. મનુષ્યની રક્ષાનું કારણ ન ખનતાં તેના વિનાશનું કારણ મને છે. આવી જ રીતે અન્ય મૂળ વૃત્તિએના વિષયમાં પણ કરી શકાય. તેથી જ જીવનને ઉપચેગી બનાવવા માટે એ. આવશ્યક છે કે-મનુષ્ય પ્રતિસમય પેાતાની વૃત્તિઓનું ક્રમન કરે અને તેઓને નિયંત્રણમાં રાખે, વ્યક્તિત્વના વિકાસ માટે મૂળ વૃત્તિઓનુ` ક્રમન તેટલું જ આવશ્યક છે, કે જેટલું તેઓનુ પ્રકાશન.
"
મૂળ વૃત્તિએનું મન, વિચાર અથવા વિવેક વડે થાય. છે. કોઈ બાહ્ય સત્તા વડે કરાતુ દમન માનવજીવનના વિકાસ માટે હાનિકારક થાય છે. માટે શૈશવથી જ (બાલ્યવયથી જ) શ્રી નમસ્કારમત્રના આદર્શ વડે માનવીની મૂળ વૃત્તિઓનુ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર દમન સરળ અને સ્વાભાવિક રીતે થાય છે. આ મંત્રને આદર્શ હૃદયમાં શ્રદ્ધાને અને દઢ વિશ્વાસને ઉત્પન્ન કરે છે, કે જેથી મૂળ વૃત્તિઓના દમનમાં મોટી સહાય મળે છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના ઉચારણ, સ્મરણ, ચિંતન, મનન અને ધ્યાન વડે મન ઉપર એવા સંસ્કાર પડે છે, કે જેથી જીવનમાં શ્રદ્ધા અને વિવેકનું ઉત્પન્ન થવું સ્વાભાવિક થાય છે. મનુષ્યનું જીવન શ્રદ્ધા અને વિચારે ઉપર જ અવ- લંબિત છે. શ્રદ્ધા અને વિવેક વિના મનુષ્ય મનુષ્ય તરીકે
જીવી ન શકે, તેથી મૂળ વૃત્તિઓનું દમન અથવા નિયંત્રણ કરવા તેને મહામંગલ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ પરમ આવશ્યક છે. આ પ્રકારના ધાર્મિક વાક્યોનાં ચિંતનથી મૂળ વૃત્તિઓ નિયંત્રિત થાય છે તથા જન્મજાત સ્વભાવમાં પરિવર્તન થતું જાય છે, નિયંત્રણની પ્રવૃત્તિ ધીમે ધીમે આવે છે. જ્ઞાનાર્ણવમાં આચાર્ય શુભચન્દ્ર બતાવ્યું છે કે મહામ ગલ વાક્યોની વિદ્યશક્તિ આત્મામાં એવા પ્રકારને શૉક (Shock-કરંટ-શક્તિ) આપે છે, કે જેથી આહાર, ભય, મૈથુન અને પરિગ્રહજન્ય સંજ્ઞાઓ સહેલાઈથી પરિષ્કૃત બની જાય છે. જીવનતળને ઉન્નત બનાવવા માટે આ પ્રકારના મંગલ વાક્યોને જીવનમાં ઉતારવા એ પરમ આવશ્યક છે.
મૂળ વૃત્તિઓના પરિવર્તનને બીજો ઉપાય “વિલયને છે. વિલયન બે પ્રકારે થઈ શકે છે-
નિધથી અને વિરોધથી. કે નિધનું તાત્પર્ય એ છે કે–વૃત્તિઓને ઉત્તેજિત થવાને
અવસર જ ન આપે. આથી મૂળ વૃત્તિઓ થડા જ સમયમાં • નષ્ટ થાય છે. વિલયમ જેમ્સનું કથન છે કે–જે કોઈ વૃત્તિને
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
સનાવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ શ્રી નમસ્કાર મહામત્ર
૧૭૫
દીર્ઘકાળ સુધી પ્રકાશિત થવાના અવસર ન મળે, તે તે નષ્ટપ્રાયઃ થઈ જાય છે. ધાર્મિક આસ્થા વડે વ્યક્તિ પાતાની વિકારી વૃત્તિઓને અવરૂદ્ધ કરીને તેને નાશ કરી શકે છે. વિરાધથી વિલયન એ રીતે થાય છે કે-જે એક સમયમાં એક વૃત્તિ કાય કરતી હેાય, તે જ સમયે તેનાથી વિપરીત બીજી વૃત્તિને ઉત્તેજિત થવા દેવી. આવુ કરવાથી એ પરસ્પર વિરોધી વૃત્તિએનેા એકીસાથે ઉદય થવાથી બંનેનુ ખળ ઘટી જાય છે. આ રીતે બન્નેના પ્રકાશનની રીતમાં અંતર પડી જાય છે, અથવા મને શાન્ત બની જાય છે. જેમ કેન્દ્વ'હ્રવૃત્તિ જ્યારે વેગ પકડતી હોય, ત્યારે સહાનુભૂતિની વૃત્તિને વેગ આપવામાં આવે તે પૂવૃત્તિનું વિયન સરલતાથી થઈ જાય છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ આ દિશામાં પણ સહાયક રૂપે સિદ્ધ થાય છે. આ શુભ વૃત્તિના ઉત્પન્ન થવાથી અન્ય વૃત્તિએને સહજ વિલીન કરી શકાય છે.
મૂળ વૃત્તિના પરિવર્તનના ત્રીજો ઉપાય ‘માર્ગાન્તરીકરણ છે. આ ઉપાય દમન અને વિલયન અને ઉપાયેાથી શ્રેષ્ઠ છે. મૂળ વૃત્તિના દમનથી માનસિક શક્તિ સ ંચિત થાય છે. જ્યાં સુધી આ સંચિત શક્તિના ઉપયાગ ન કરવામાં આવે, ત્યાં સુધી તે હાનિ કરી શકે છે. શ્રી નમસ્કાર મહામત્રનુ સ્મરણુ એવુ અમેઘ અસ્ર છે, કે જેથી નાનપણથી વ્યક્તિ પેાતાની મૂળ વૃત્તિઓનુ માર્ગાન્તરીકરણ કરી શકે છે. ચિન્તન કરવાની વૃત્તિ મનુષ્યમાં દેખાય છે. જો માણસ આ વૃત્તિમાં વિકારી ભાવનાએને સ્થાન ન આપે અને આ પ્રકારના
ન
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
- પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મંગલ વાક્યોનું ચિંતન કરતે રહે, તે એથી ચિંતનવૃત્તિનું સુંદર માર્ગન્તરીકરણ થાય છે. એ સત્ય છે કે મનુષ્યનું મન નિરર્થક નથી રહી શકતું, તેમાં કેઈ ને કોઈ પ્રકારના વિચાર અવશ્ય આવવાના જ. તેથી ચારિત્રભ્રષ્ટ કરનાર વિચારોના સ્થાને ચારિત્રવર્ધક વિચારોને જે સ્થાન આપવામાં આવે, તે મનની ક્યા પણ ચાલતી રહેશે તથા તેના ઉપર શુભ પ્રભાવ પણ પડતે રહેશે. જ્ઞાનાર્ણવમાં શ્રી શુભચન્દ્રાચાર્યો બતાવ્યું છે કે
अपास्य कल्पनाजालं, चिदानन्दमये स्वयम् । यः स्वरूपे लयं प्राप्तः, स स्याद्रत्नत्रयास्पदम् ।। नित्यानन्दमयं शुद्धं, चित्स्वरूपं सनातनम् । पश्यात्मनि परं ज्योति-रद्वितीयमनव्ययम् ।।
અર્થા–સમસ્ત કલ્પનાજાળને દૂર કરીને પિતાના ચૈિતન્ય અને આનંદમય સ્વરૂપમાં લીન થવું, એ નિશ્ચયથી રત્નત્રયની પ્રાપ્તિનું સ્થાન છે. જે આ વિચારમાં લીન રહે છે કે-“હું નિત્ય આનંદમય છું, શુદ્ધ છું, ચૈત્યન્ય રૂપ છું, સનાતન છું, પરમ જ્યોતિ (જ્ઞાનપ્રકાશ) રૂપ છું, અદ્વિતીય છું અને ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્ય સહિત છું.”તે વ્યક્તિ વ્યર્થ વિચારથી, પિતાની રક્ષા કરે છે અને પવિત્ર વિચાર અથવા ધ્યાનમાં પિતાને લીન રાખે છે. માર્ગાન્તરીકરણને આ સુંદર પ્રવેગ છે.
મૂળ વૃત્તિઓના પરિવર્તનને ચે ઉપાય શોધ”
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
મને વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર ૧૭૭ છે. જે વૃત્તિ પિતાને અપરિવર્તિત રૂપમાં નિંદનીય કર્મ રૂપે પ્રકાશિત થાય છે, તે શધિત રૂપમાં પ્રકાશિત થાય તે લાઘનીય બની જાય છે. વાસ્તવિક રીતે મૂળ વૃત્તિનું શોધન એક પ્રકારનું તે વૃત્તિનું માર્ગાન્તરીકરણ છે. કોઈ પણ મંગલ વાક્યનું ચિંતન આત્માને આર્ત અને રૌદ્રધ્યાનથી દૂર રાખીને ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર કરે છે, તેથી ધર્મધ્યાનનું પ્રધાન કારણ એવા શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ અને ચિંતન આત્માનું પરમ આવશ્યક બને છે.
ઉપર્યુક્ત મને વૈજ્ઞાનિક વિશ્લેષણને અભિપ્રાય એ છે કે–શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર વડે કઈ પણ વ્યક્તિ પોતાના મનને પ્રભાવિત કરી શકે છે. આ મંત્ર મનુષ્યના ચેતન, અવચેતન અને અચેતન–એમ ત્રણેય પ્રકારના મનને પ્રભાવિત કરી અચેતન અવચેતન ઉપર સુંદર સ્થાયી ભાવને સંસ્કાર નાખે છે, કે જેથી મૂળ વૃત્તિઓને પરિષ્કાર થાય છે અને અચેતન મનમાં વાસનાઓને એકત્ર થવાને અવસર રહેતું નથી. આ મંત્રની વિદ્યુતશક્તિથી આરાધકનું આંતરિક તંદ્ર શાન્ત બની જાય છે અને નૈતિક ભાવનાઓને ઉદય થાય છે, કે જેથી અનૈતિક વાસનાઓનું દમન થઈનૈતિક સંસ્કારો ઉત્પન્ન થાય છે. આંતરમાં ઉત્પન્ન થયેલી વિદ્યુત બાહ્ય અને આંતરમાં પ્રકાશ ઉત્પન્ન કરે છે, કે જેથી વાસનાત્મક સંસ્કારે ભસ્મ થઈ જાય છે અને જ્ઞાનને પ્રકાશ વિસ્તરે છે. આ મંત્રના નિરંતર ઉચ્ચારણ, સ્મરણ અને ચિંતનથી આત્મામાં એક શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, કે જેને આજની ભાષામાં “વિદ્યુત ૧૨
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
૧૭૮
કહી શકાય. આ શક્તિથી આત્માનુ શેાધન થાય છે અને સાથે સાથે આ મંત્રથી આશ્ચર્યજનક કાર્યાં પણ કરી શકાય છે.
5
ભારતીય જ્ઞાનપીઠ તરફથી બહાર પડેલ મંગરુમંત્ર મોજાર જ અનુચિન્તનમ્’—એ નામના હિન્દી પુસ્તકના ‘ મને વિજ્ઞાન અને નમસ્કારમંત્ર’–એ પ્રકરણના આ ગુજરાતી અનુવાદ છે. પુસ્તકના મૂળ લેખક શ્રી નેમિચદ્ર જૈન જ્યાતિષાચાય છે. શ્રી નમસ્કારમંત્રના પ્રેમીએ માટે આ પુસ્તક મનનીય છે.
DDDD
અહો ! આ નવકારમંત્ર જગતમાં કાઈ અદ્રિતીય ઉદાર છે, કે જે સ્વયં આઠ સપદાને ધારણ કરે છે, પરંતુ સ્તુતિ કરાચેલા તે નવકાર સજ્જનાને અનંત સપદાઓ આપે છે.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ આઠમું
મંત્ર-જંપ
[૪] શબ્દની શક્તિના સદુપયોગ અથવા દુષ્પગથી ઘણુ પ્રાચીનકાળથી માનવજાતિ પરિચિત છે. આદિવાસીઓએ પિતાના ગૂઢ ક્રિયાકાંડમાં તથા પ્રતીકેમાં આ શક્તિ ગૂંથી લીધી હતી. વીસમી સદીની સંસ્કૃતિએ રાજકીય પ્રચાર અને વ્યાપારી જાહેરાતમાં તેને દુરુપયોગ કર્યો છે.
શબ્દ” અને “ભાવ” એકબીજા સાથે સંકળાએલા છે. ઈશ્વરના “નામ” સાથે ઈશ્વરને “ભાવ” જોડાયેલું છે. શબ્દની શક્તિનું આધ્યાત્મિક જીવનમાં જે મહત્વ છે, તે સમજવું જોઈએ. આ મહત્વ માત્ર સ્વાનુભવ વડે સમજાય તેવું છે.
- જેમને જપને અનુભવ નથી, તેમને આ ક્રિયા નિરર્થક અને યાંત્રિક લાગે છે અને તેઓ તેને તિરસ્કાર કરે છે. તેઓ કટાક્ષપૂર્વક કહે છે કે–ચોક્કસ શબ્દ વારંવાર ગણવાથી શું લાભ?”
" સત્ય એ છે કે-આપણે આપણી જાતને તપાસી નથી. શું આપણે સર્વ સમય યુક્તિપૂર્ણ વિચારધારામાં જાય છે?
મેટા ભાગના માનવીઓને ભાગ્યેજ છેડે સમય કઈ એકાદ વિષય ઉપર વ્યવસ્થિત વિચાર કરવામાં જ હશે!
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
આપણી જાગૃતિના ઘણા કલાકો નિરક વિચારોમાં, ત્રૂટક ઇન્દ્રિયાનુભવમાં, સ્મૃતિના વેરવિખેર અંશેામાં, પુસ્તકો કે છાપાની નકામી વિગતામાં કે ભય, અણુગમા, અરુચિ, ઉશ્કેરાટ અને આળશમાં વહી જાય છે.
૧૮૦
જો આપણે વીશ મનુષ્યેની માનસવૃત્તિનું નિરીક્ષણ કરીશું, તે સમજાશે કે-ભાગ્યેજ એક અથવા એ વ્યક્તિનુ મન વ્યવસ્થિતિ કાય` કરતું હશે. બાકીના અઢાર કે એગણીશના વિચારો અને ભાવાની અસંબદ્ધતા આપણને આશ્ચય પમાડશે.
આપણામાંના મોટા ભાગના મનની આ સ્થિતિ છે. આહ્ય સંજોગોથી આપણી વિચારધારા બધાએલી છે. આખેહુવાની ઠંડી–ગરમી આપણા ભાવા ઉપર અસર કરે છે, તેમજ માખી અને મચ્છરના ગણગણાટ આપણને વ્યગ્ર કરે છે.
આવી માનસિક પરિસ્થિતિમાં ઈશ્વરના નામના જપ વડે આપણે અનિય ંત્રિત ભાવા ઉપર કાબૂ મેળવી શકીએ છીએ.
આપણા મનમાં જ્યારે એકાદ મિત્રનું કે શત્રુનુ, અથવા કોઈ ચિંતાનું કે ઈચ્છિત પદાર્થનું નામ આપણે ગણગણતા હાઈએ છીએ, ત્યારે આવા પ્રત્યેક શબ્દની આસપાસ તેનુ પેાતાનુ માનસિક વાતાવરણ રચાયેલુ હાય છે.
યુદ્ધ, કૅન્સર કે ધન ’ જેવા શબ્દના દશ હજાર વાર ઉચ્ચાર કરો. આ શબ્દ સાથે સંકળાયેલા વિચારો વડે તમારી ભાવનાએ રંગાશે. ખરાખર એવી જ રીતે ઈશ્વરનું નામ તમારા માનસિક ભાવેામાં શુભ પરિવર્તન લાવશે-અવશ્ય લાવશે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહામંત્રના જપ
૧૮૧
:
કે
શાસ્ત્રોમાં વારંવાર ભગવાનના નામનું શરણ લેવાની વાત આવે છે. ઈશ્વરનું નામ એવા અભેદ કિલ્લે છે, જેને પ્રાપ્ત કરનારા ભક્તો ભયરહિત છે.’ આ કાંઈ કવિતાની ઉપમા નથી, પરંતુ આપણા આધ્યાત્મિક જીવનનુ એક વાસ્તવિક સત્ય છે.
જ્યારે મન, ચિંતા કે ભય વડે અથવા શારીરિક વેદના વડે ભયંકર વ્યગ્ર બની ગયુ હોય અને સ્થિરતાપૂર્વક વિચાર ન થઈ શકતા હાય, ત્યારે ઈશ્વરના નામના જાપ કરે ! સવ વ્યગ્રતા શમી જાય ત્યાં સુધી જાપ કરે !! જાપને દઢતાપૂર્વક વળગી રહેા ! ! !
જ્યારે ભગવન્નામની શક્તિને તમને જીવનમાં અનુભવ થશે, ત્યારે તમારી શ્રદ્ધા દૃઢ બનશે. સતત અભ્યાસ વડે જપક્રિયા સ્વાભાવિક બને છે. પછી જાપ માટે ઈચ્છાપૂર્ણાંક પ્રયત્ન કરવા પડતા નથી.
નામજપની સાથે ભગવાનના ગુણેાનું ચિંતન-ધ્યાન પણ અગત્યનું છે. નામજપ અને ધ્યાનમન્ને કાર્યો એકબીજા સાથે સંકળાએલાં છે. જપ દ્વારા તેની આગળની ભૂમિકા યાનપ્રાપ્ત થાય છે, તેમજ જપ વડે આપણું ચ ચળ મન કેન્દ્રિત અને છે.
આપણે વારવાર જે નામ’નું ઉચ્ચારણ કરીએ છીએ, તેના ‘ ભાવે ’ આપણામાં સ્ફુરે છે. જો આધ્યાત્મિક સાધનામાં આપણે ટેવાયેલા ન હેાઈ એ, તે। જય સમયે મનમાં અનેક સંકલ્પ-વિકલ્પે જાગે છે. પરંતુ જપની દૃઢતા વડે સંકલ્પ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર વિક પણ રાજસિક કે તામસિકને બદલે સાત્વિક બનતા જાય છે. જપ દ્વારા સંકલ્પ-વિકલ્પમાં દેડતું મને ફરી ફરીને ભગવાનના નામમાં આવે છે અને ધીમે ધીમે આપણામાં એકાગ્રતા પ્રગટે છે.
ભારતમાં, શિષ્ય જ્યારે ગુરુ પાસે દીક્ષા અર્થે આવતે, ત્યારે ગુરુ તેને દક્ષામંત્ર આપતા. આ મંત્રની આરાધના શિષ્યને જીવનભર કરવાની રહેતી. આ ગુરુમંત્ર ઘણું પવિત્ર ગણત, એને અંત્યત ગુપ્ત રાખવામાં આવતા અને શિષ્યને ગુરુ તરફથી વ્યક્તિગત દર્શાવેલી સાધનાનું એ સત્વ ગણાતું.
આ રીતે ગુરુપ્રદત્ત બીજમંત્ર દ્વારા આધ્યાત્મિક જ્ઞાન ગુરુ-શિષ્યની પરંપરામાં આવતું.
પ્રાપ્ત થયેલે ગુરુમંત્ર અત્યંત ગુપ્ત રાખવું જોઈએ. મંત્ર ફરી ફરીને ગણવે તેનું નામ “જપ.” મણકાની માળા વડે જપ થઈ શકે છે. માળા વડે જપ કરવાની સ્કૂલ કિયા અને સૂમ ક્રિયાનું સંધાણુ સરળ બને છે. માળાના ઉપગથી શરૂઆતમાં સાધકનું મન સરળતાથી જપમાં પરેવાય છે અને નિત્ય જપમાં સંખ્યાની ગણતરી માટે પણ માળા સહાયક બને છે.
જપનું સાધન માત્ર હિન્દુધર્મમાં છે એવું નથી, ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પણ જપને ઉપદેશ છે તથા મંત્રો પણ દર્શાવ્યા છે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહામંત્રના જપ
૧૮૩
"
'
પ્રાથના અને જપ સબંધી કેટલાક ઉલ્લેખા ખ્રિસ્તીધર્મના પુસ્તકો · The way of Pilgrim ' અને · The Pilgrim Continues His way ’માંથી અહી આપીએ છીએ.
ઈશ્વરનું નામ સતતવાણી દ્વારા જપવું, હૃદયમાં તેનું ભાવપૂર્વક સ્મરણ કરવું અને આત્મા વડે તેમાં તન્મય થવું. માનસ ચક્ષુએથી ઈશ્વરનું સતત સાન્નિધ્ય અનુભવવું અને તેની કૃપા માણવી. સુતાં અને જાગતાં સર્વ જગ્યાએ, સવ સમયે આ પ્રમાણે કરવું. ત્યારે આ ભાવના ભાવવી કે હે પ્રભુ ! મારા ઉપર દયા કરો. ’
સાધક જ્યારે આ ભાવનાથી રગાય છે, ત્યારે તે ઉંડા આત્મસ તેાષ અનુભવે છે. પ્રાર્થનાની અનિવાય અગત્ય તેને હવે સમજાય છે. તેને લાગે છે કે-પ્રાથના વગર જીવી શકાય નહિ. પછી પ્રાર્થના તેના શ્વાસા શ્વાસ સાથે વણાઈ જશે.
પોતાને આધ્યાત્મિક માર્ગોમાં આગળ વધેલા ગણનારા કેટલાક લેાકેા એમ માને છે કે એકની એક પ્રાથના કરવી નિરક છે. આવી યાંત્રિક અહીન ક્રિયાએ માત્ર અણુસમજુ માટે છે.
ખાની યાંત્રિક દેખાતી જપક્રિયા વડે પ્રાપ્ત થતાં રહસ્યથી તે અપરિચિત છે. તેએ જાણતા નથી કે— વારંવાર વાણી દ્વારા થતા જપયી રીતે સાચા હૃદયની પ્રાથના અને છે ? જ્યારે સમગ્ર જીવન સાથે જપ વણાઈ જાય છે, ત્યારે તેમાંથી પ્રસન્નતા પ્રગટે છે. તે આત્મસાત્
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર બની જાય છે, તેથી આત્માને પ્રકાશ તથા પિષણ પ્રાપ્ત થાય છે અને અંતે આત્માને ઈશ્વરમય બનાવે છે.
એક ખ્રિસ્તી સંત પ્રાર્થના માટે કહે છે કે-સંસારની ચિંતાઓમાં ડૂબેલા તથા દેવળમાં ન જઈ શકનારાઓ માટે પણ પ્રાર્થના અશક્ય નથી. ગમે ત્યાં ગમે ત્યારે તમે ઈશ્વરની ભક્તિ કરી શકે છે-તેનું સ્મરણ કરી શકે છે.
જ્યારે ધંધે લાગેલા છે ત્યારે, પ્રવાસમાં છે ત્યારે, ગલ્લા ઉપર બેઠેલા છે ત્યારે, કંઈ કામ કરતા હો ત્યારે, સર્વ સમયે, સર્વ સંગમાં અને સર્વ સ્થળે પ્રાર્થના થઈ શકે છે. આ માર્ગે સાધકને સફળતા મળશે અને સતત જપ વડે ઈશ્વરનું નામ તેના હૃદયમાં વણાઈ જશે. અનુભવથી તેને સમજાશે કે-વારંવાર પ્રાર્થના જે મોક્ષને અદ્વિતીય ઉપાય છે, તે વાણુને જપ તેને મનની તન્મયતામાં લઈ જશે અને આત્માની અનંત સમૃદ્ધિનું મહારાજ્ય પ્રાપ્ત કરાવશે
* મંત્રજપ સંબંધી આ લખાણ પાતંજલ યોગસૂત્ર ઉપર અંગ્રેજી ટીકાના પ્રસિદ્ધ લેખક સ્વામી પ્રભવાનંદ અને ક્રીસ્ટોફર ઇશરવુડે “How to know God' (London Edition) –એ નામના પુસ્તકના પૃ. ૩૬ થી ૪૧ માં લખ્યું છે તેને આ ગુજરાતી સારાંશ છે. સહૃદય વાચકે તેમાંથી સાર ગ્રહણ કરશે એવી આશા છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના સાધના, સેવા કે ઉપાસના–એ ત્રણેય એક જ અર્થને કહેનારા શબ્દ છે. જગતમાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના સાધ્યની સિદ્ધિને માટે ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુઓની સાધના, સેવા અને ઉપાસના થઈ રહેલી હોય છે. તે સર્વમાં શ્રી જૈનશાસન કયી વસ્તુની સાધના કર્તવ્યરૂપ ગણે છે તથા તેને સિદ્ધ કરવા માટે કયે માર્ગ ઉપદેશ છે, એ તપાસવું અહીં પ્રસ્તુત છે. હેયપુરુષાર્થ અર્થ અને કામ?
પ્રાણુઓને સાધવાલાયક પુરુષાર્થો (Human ends)
૧–પુરુષાર્થ એટલે પુરુષની ઈચ્છા અને પ્રયત્નને વિષય, જેને મેળવવા માટે મનુષ્ય ઈચ્છા અને પ્રયત્ન કરે છે, તે પુરુષાર્થ કહેવાય છે. તેના ચાર પ્રકાર છે—ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ. પુરુષના સર્વ પ્રયત્નનું સાધ્ય માત્ર સુખ જ છે, તેથી સુખ એ જ મુખ્ય પુરુષાર્થ–પુરુષપ્રજન છે. પરન્તુ સુખની કલ્પના ની બે પ્રકારે હોય છે. એક બાહ્ય અને બીજી અત્યંતર. બાહ્ય સુખ અને તેનાં સાધને માટેનો પ્રયત્ન એ અનુક્રમે કામ અને અર્થ માટે પુરુષાર્થ છે. અત્યંત સુખ અને તેનાં સાધને માટે પ્રયત્ન, એ અનુક્રમે મેક્ષ અને ધર્મપુરુષાર્થ કહેવાય છે.
૧૩
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
તે ચાર છે. ધર્મ, અર્થ કામ અને મેક્ષ. અર્થ અને કામએ બે પુરુષાર્થો પુરુષ પ્રયત્નથી સાધ્ય હોવા છતાં, એ માટેનો પ્રયત્ન પરિણામે આત્માને હાનિકર હેવાથી, તેને શ્રી જૈનશાસને આદર આપ્યું નથી. અર્થ અને કામ-એ બે પુરુષાર્થોને મનુષ્યજીવનમાં આદર કે ઉત્તેજન નહિ આપવાનું બીજું કારણ એ પણ છે કે-એ પુરુષાર્થ પ્રત્યે જીવન પ્રેમ અનાદિકાળથી લાગી રહેલે છે અને એ બે અસદ્ વસ્તુઓના નૈસર્ગિક અનુરાગથી જ જીવ અનેક પ્રકારની નિરર્થક તકલીફે પ્રત્યેક સ્થાને ભેગવી રહ્યો હોય છે. એમાંથી બચવા માટે અને એ અગ્ય વસ્તુઓના રોગમાંથી છૂટવા માટે અવસર જીવને મનુષ્યભવ આદિ ઉત્તમ ભમાં જ મળે છે. અન્ય ભવમાં સારાસાર, યુક્તાયુક્ત કે કાર્યાકાર્યને વિવેક કરવાની, તે શક્તિ જીવને પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી, કે જે મનુષ્યભવમાં પ્રાપ્ત થાય છે; અને એ વિવેકશક્તિને સંપૂર્ણ અમલ પણ મનુષ્યભવમાં જ થઈ શકે છે. તેથી તે ભવ પ્રાપ્ત થયા પછી પણ આત્મા અર્થ અને કામના અનુરાગથી ન છૂટે અને તેના પ્રેમમાં પડી રહી અનેક પ્રકારનાં પાપને આચરે, તેના જેવું અસમંજસ અને અઘટિત ચેષ્ટિત બીજું એક પણ ન હોઈ શકે.
કામપુરુષાર્થ એ જીવને સાક્ષાત્ સુખ આપનાર છે. અર્થ પુરુષાર્થ એ કામપુરુષાર્થનું સાધન હોવાથી જીવને પરંપરાએ સુખને આપનાર થાય છે, તે પણ એ કામ પુરુષાર્થ જનિત સુખને જ્યારે વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
સુખ નહિ પણ સુખના આભાસમાં છૂપાયેલું ભયંકર કેટિનું દુઃખ જ છે, એમ લાગ્યા સિવાય રહેતું નથી. ખસને રેગી ખસને ખણુને જે સુખ ઉપાર્જન કરે છે, તે સુખની સ્થિતિ જેટલા કાળની છે તથા તે સુખનું પરિણામ જેવા પ્રકારનું છે, તેટલી જ સ્થિતિ અને તેવા જ પરિણામવાળું કામજનિત -સુખ છે. પાંચેય ઈન્દ્રિયેના વિષચેના સેવનથી થનારૂં સુખ, એ ક્ષણવાર રહેનારૂં અને દીર્ઘકાળના દુઃખને લાવનારૂં છે, એ વાતને ઈન્કાર કેઈથી પણ થઈ શકે એવું નથી. અને એવા સુખને ઉપભોગ કરવાની ખાતર જ અર્થોપાર્જનનું કષ્ટ સહન કરવું, એ પિતાના હાથે જ પિતાના માટે દુઃખનો ઊંડો ખાડો ખોદવા જેવું છે. શ્રી જૈનશાસન પ્રબોધે છે કે-જીને અનેક પ્રકારનું કષ્ટ આપનાર છતાં અનાદિકાળથી પ્રિય એવા અર્થ અને કામપુરુષાર્થ માટે ધર્મશાસ્ત્રકારોએ ઉપદેશ કરે, એ સળગતી અગ્નિની જવાળામાં ઘી હોમવા જેવું છે. અર્થ, કામ અને તેનાં સાધને આદિ ઉપર જીવને સ્વાભાવિક અનુરાગ લાગે છે. એ અનુરાગ રૂપી અગ્નિની અંદર, એની જ એક જરૂરિયાતના ઉપદેશરૂપી ઘીની આહુતિ કરનાર, અજ્ઞાન આત્માઓ હિતેપદેશક બનવા માટે સર્વથા એગ્ય છે. બળેલાને બાળવા કે પડેલાને પાડવા એ જેટલું અગ્ય અને અઘટિત કાર્ય છે, તેથી કેઈગુણું અઘટિત કાર્ય અર્થ અને કામની જરૂરિયાત દર્શાવનારો ઉપદેશ કરે, તે છે.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
સાધન
શંકા-સમાધાનઃ
અહીં એ પ્રશ્ન થશે કે–અર્થ અને કામને મનુષ્યજીવન ઉપર કાંઈ પણ ઉપકાર નથી? એને જવાબ એ છે કે-અર્થ અને કામને મનુષ્યજીવન ઉપર જે કઈ પણ જગ્યાએ વાસ્તવિક ઉપકાર થઈ રહ્યો હોય, તે તે તેને ઉપકારી તરીકે નહિ પણ અપકારી તરીકે સ્વીકાર્યા પછી જ છે. વિષ, શસ્ત્ર અને અગ્નિ આદિ જોખમી વસ્તુઓથી પણ મનુષ્ય પિતાનું ઈષ્ટ સાધી શકતા હોય અને તે વસ્તુઓને પણ પિતે પિતાના જીવનને સહાયક બનાવી શકતો હોય, તે. તેનું કારણ તે જોખમી વસ્તુઓને અપકારને તેને સતત.
ખ્યાલ હોય છે, તે જ છે. એ ખ્યાલ જે તેના મગજમાંથી. નીકળી જાય, તે એ વિષ, શસ્ત્ર કે અગ્નિ આદિ વસ્તુઓમાંથી પિતાના પ્રાણ બચાવવાને બદલે શઘ વિનાશ કરનારે જ થાય, એમાં કોઈ પણ જાતને સંદેહ નથી. પ્રાણુને નાશ કરનાર વિષ પણ પ્રાણને બચાવે, જે તેને ઔષધ રૂપ બનાવ્યા પછી વાપરવામાં આવે. એ જ રીતે શાસ્ત્ર અને અગ્નિ પણ પ્રાણઘાતક હોવા છતાં રક્ષક બની શકે, જે તેને ગ્યા રીતિએ ઉપયોગ કરવામાં આવે. એવી રીતે જગતની કઈ પણ એવી વિનાશકારક વસ્તુ નથી, કે જેને એગ્ય રીતિએ,
ગ્ય સમયે, યેગ્યના હાથે ઉપયોગ કરવામાં આવે તે લાભ ન કરે. પરંતુ તે તે વિનાશક વસ્તુઓને લાભકારક સ્થિતિમાં લાવ્યા પછી જ જેમ તેને ઉપગ કરવામાં આવે છે અને નુકશાનકારક સ્થિતિમાં તે તેને સ્પર્શ પણ અગ્ય મા
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામના
૧૨૯
વામાં આવે છે, તેમ અ કામ માટે પણ સમજવાનુ છે.
ઉપાદેય પુરુષાર્થ : ધર્માં
ચેાગ્ય આત્માએ અનકર એવા અર્થ-કામને પણ પેાતાની ચેાગ્યતાના બળે અથકર બનાવી શકે છે. એ ચેાગ્યતા ખીજી કોઈ જ નહિ પણ એની અન કરતાની પૂરેપૂરી પિછાન અને અનકર ન થાય તે રીતે તેના ઉપયેગ કરવાની આવડત. જેમ અગ્નિ ચીપિયાથી પકડીને જો ચૂલામાં સૂકવામાં આવે, તે તે રસવતીને મનાવનારા થાય છે, પરંતુ તેને જો હાથવતી પકડવામાં આવે અને ગાદી ઉપર મૂકવામાં આવે, તે અનેક ઉત્પાતાના મચાવનાર થાય છે. તેમ પ્રાપ્ત થયેલા અથ અને કામ પણ આત્માના અહિતમાં ન વપરાય, કિન્તુ હિતમાં જ વપરાય, તેવી જાતિની વ્યવસ્થા ચેગ્ય આત્માઓ કરી શકે છે. રસવતી તૈયાર કરવા માટે અપ્રાપ્ત અગ્નિને પ્રાપ્ત કરવા માટેની પણ જેમ આવશ્યકતા રહે છે, તેમ અમુક અમુક પ્રસ ંગેાએ અપ્રાપ્ત એવા અ –કામને પ્રાપ્ત કરવાની પણ આતશ્યકતા સ્વીકારવી ચેગ્ય ગણાય. પરન્તુ અગ્નિ જેટલી જ તે સાવધાનીથી કરવામાં આવે, તે જ હિતદાયક બને, અન્યથા પરમ અહિતને કરનારાં થાય, એ લેશ પણ ભૂલવા જેવું નથી, પ્રાપ્ત અર્થ-કામના કેવી રીતે ઉપયોગ કરવા, કયી અવસ્થામાં અપ્રાપ્ત અથ-કામને પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરવા, કયી અવસ્થામાં પ્રાપ્ત અર્થ-કામને પણ દૂર કરવા પ્રયાસ કરવા, એ વગેરે સમજાવવુ અને તેના થાયેાગ્ય અમલ કરાવવા, એ જ ધર્મ શાસ્ત્રકારાનું કાર્ય છે.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
સાધના
અથ –કામની વાસ્તવિક અન કરતાને સમજાયા પછી જ ધર્મની અકરતાનેા વાસ્તવિક ખ્યાલ આવે છે. જ્ઞાનીપુરુષા ફરમાવે છે કે-ધર્મનું પ્રથમ કાર્ય જગતને અનકર એવા અ−કામના અનર્થોથી બચાવવાનુ છે અને મેાક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવવી એ ધર્મનું દ્વિતીય કાય છે. જે ધર્મોમાં અ અને કામથી થતા અનથેાંથી બચાવવાની તાકાત નથી, એ ધર્મ જીવને મેાક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવી આપે, એ સવ થા અસ ંભવિત છે. મેાક્ષ એ પ્રાપ્તવ્ય છે અને તે ધ દ્વારા જ, તથાપિ અ –કામ પ્રત્યેના જીવના અસદનુરાગને એ જો ન હઠાવી શકે, કિન્તુ તેમાં પુષ્ટિ કરે, તે તે ધર્મ, મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરાવવે તે દૂર રહેા, સંસારની આપત્તિએ પણ ટાળવા સમથ થઈ શકતે નથી, કિન્તુ આપત્તિએની પર પરાને વધારનારા જ થાય છે. એ જ કારણે શ્રી જૈનશાસન અથ-કામની અયેાગ્ય વાસનાથી ખચાવનાર અને મેાક્ષને પમાડનાર એવા ધ પુરુષા ને જ એક ઉપાદેય (આદર કરવાલાયક) તરીકે ફરમાવે છે. અથ પુરુષાની અનથકારિતા ઃ
કોઈ પણ વસ્તુની સારાસારતાના વિચાર કરવા માટે એનાં કારણ, સ્વરૂપ, વિષય, ફળ વગેરે સઘળી બાજુએને અવશ્ય જોવી જોઈએ. વસ્તુ માત્રની અનંત અવસ્થાએ વ્હાય છે, જેમાંની કેટલીક મુખ્ય અવસ્થાઓની વિચારણા કરવાથી વસ્તુના મૂળ સ્વરૂપનુ ભાન થાય છે. એ અવસ્થાએની પેટા અવસ્થાએ પણ અનેક પ્રકારની હાય છે. તે સના કદાચ વિચાર ન થાય અને માત્ર મુખ્ય અવસ્થાઓને
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
વિચાર થાય, તે પણ વસ્તુના સ્વરૂપની પિછાન થઈ શકે છે. અર્થની એ મુખ્ય અવસ્થાઓને વિચાર કરતાં એમાંની એક પણ અવસ્થા સ્વપપકારક સાબીત થતી નથી, કિન્તુ રવે-પરહિતેપઘાતક સાબીત થાય છે. અર્થના કારણ તરીકે સામાન્ય રીતે અસિ, મસિ, કૃષિના વ્યાપાર, વિવિધ પ્રકારનાં વાણિજ્ય અને શિલ્પ, વિચિત્ર પ્રકારનાં ધાતુવાદ અને ૨સાયણે તથા સામ, દામ, દંડ, ભેદાદિ નીતિઓને ગણાવી શકાય. એમાને કઈ પણ પ્રકાર એ નથી, કે જેમાં હિંસાદિ પાપનું ઓછું-વધતું સેવન ન હોય. કેઈને કઈ પ્રકારના પાપસેવન વિના લક્ષમીનું ઉપાર્જન થઈ શકતું નથી. હિંસાદિ પાપોનું સેવન એ જીવની દુર્ગતિમાં પરમ નિમિત્ત છે. આ થઈ અર્થના કારણ(Cause)ની વિચારણા.
1-Arts of fighting, writing and farming. commerce and mechanics, minerals and chemicals, engineering and politics. કહ્યું છે કે
उत्तम प्रणिपातेन, शूरं भेदेन योजयेत् । । नीचमल्यप्रदानेन, सदृशं च परक्रमैः ॥१॥
ઉત્તમને પ્રણિપાત એટલે “શામ નીતિ વડે, “શુરને ભેદનીતિ વડે, “નીચ અને અલ્પપ્રદાન એટલે થોડું આપવા રૂપ “દામ નીતિ વડે અને “સદશ”એટલે સમાનને પરાક્રમ એટલે “દંડનીતિ વડે જોડી શકાય છે, અર્થાત્ વશ કરી શકાય છે. આ બાબતને વધુ સ્પષ્ટ કરવા નીચે મુજબ એક શિયાળનું દૃષ્ટાન્ત રજુ કરવામાં આવે છે. .
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિર ,
‘સાધના
એક શિયાળનું દષ્ટાન્ત ' * જગલમાં એક શિયાળ હતું. એક વખત તે ભૂખ્યું થવાથી ખેરાની શોધ માટે આમ-તેમ ભટકવા લાગ્યું. તેણે કૈઈ એક સ્થળે મરેલા હાથીનું કલેવર જોયું. ઘણા દિવસ ચાલે તેટલે ખેરાક મળવાથી તે અતિ આનંદિત થયું. તેટલામાં ત્યાં એક સિંહ આવ્યા. બુદ્ધિશાળી શિયાળ
પ્રણિપાત” કરીને તેની સામે આવીને ઉભે રહ્યો અને કહેવા લાગ્યું કે–આ તે મરેલે હાથી છે. આપ જેવા માટે તેને સ્પર્શ કર પણ ચગ્ય નથી. આપ તે જીવતા હાથીના ગંડસ્થળને ભેદીને જ તૃપ્ત થનાર છે. પિતાની પ્રશંસાના ગીત સાંભળીને સિંહ ત્યાંથી વિદાય થયે. ત્યાર બાદ એક વાઘ આવ્યો. શિયાળભાઈ તેને ઉદ્દેશીને કહેવા લાગ્યા કે આપનો દુશ્મન “વાઘ” હમણાં જ આ હાથીને મારીને આપને દેખવાથી સામેના કૂવામાં ભયનો માર્યો પેસી ગયેલ છે. તે ઘણું વખતે આપના ભાગમાં આવ્યો છે, માટે આપે તેને આ વખતે છોડ ન જોઈએ. વાઘ કૂવાના થાળા ઉપર જઈને અંદર જુએ છે, તે પિતાના પડછાયા રૂપ બીજા વાઘને જોઈ, તેને પિતાને દુશ્મન માનીને, કોધથી તેના ઉપર એવી રીતે તૂટી પડ્યો કે-કૂવામાં તેના પ્રાણ પણ ચાલ્યા ગયા. - ત્યાર બાદ કાગડાનું એક મોટું ટેળું આવી પહોચ્યું. તે મરેલા હાથીના કલેવરને ખાવાને તૈયાર થઈ ગયું. તેને
જોઈને બુદ્ધિશાળી શિયાળે, હાથીના કલેવરમાંથી છેડા ટૂક- ડાએ લઈને આમ-તેમ ફેંક્યા. તેથી સંતેષિત થઈને
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
કાગડઓ તે ટૂકડાઓ લઈને ત્યાંથી ઉડી ગયા. બાદ તરત
જ તેના જેવું એક બીજું શિયાળ ત્યાં આવીને ઉભું રહ્યું. -તેની સાથે તેણે યુદ્ધ કરીને, મલ્લકુસ્તી કરીને અને હેરાનપરેશાન કરીને એવી રીતે ભગાડી દીધું કે-ફરી તે કે જંગલનું બીજું શિયાળ કે ક્ષુદ્ર પ્રાણ ત્યાં લગીર પણ ફરી ન શકે. એ રીતે પિતાની બુદ્ધિ વડે જંગલના શિયાળે હાથીના કલેવરની નિત્ય ઉજાગુ કરી. “શામ”નીતિ વડે સિંહને, “ભેદનીતિ વડે વાઘને, “રામ”નીતિ વડે,
કાક”ને અને “દંડનીતિ વડે બીજા “શિયાળ”ને જેમ તેણે - વશ ક્ય, તેમ ધન અને રાજ્યાદિ સંપત્તિઓના સ્વામીઓને પણ એ ચારેય પ્રકારની નીતિને આશ્રય લે પડે છે અને તે જ તેઓ પિતાની ધનાદિ સંપત્તિનું સંરક્ષણ કરી શકે છે.
અર્થના સ્વરૂપ(Nature)ને વિચાર કરતાં તે ક્ષણભંગુર છે. સદા અસ્થિર અને ચંચળ છે. તે પ્રાપ્ત કરવા માટે ગમે તેટલે પ્રયાસ કરવામાં આવે તે પણ ભાગ્યનું સહકારીપણું હોય તેટલા જ પ્રમાણમાં તે પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. તે પ્રાપ્ત થયા પછી સંરક્ષણાદિની ચિન્તા ઉત્પન્ન કરે છે. સંરક્ષણ કરવા છતાં અચાનક જ્યારે તે ચાલી જાય છે, ત્યારે ચિત્તને અધિક સંતાપ આપે છે. અપ્રાપ્તકાળમાં તે આર્તધ્યાન કરાવે છે અને પ્રાપ્તકાળમાં શૈદ્રધ્યાન કરાવે છે. વિયેગકાળે આર્ત-રૌદ્રઉભય પ્રકારના ધ્યાન વડેતે અસમાધિની વૃદ્ધિ કરે છે. છે અર્થને વિષય (subject) વિચારતાં સુવર્ણાદિ વસ્તુઓ એ અર્થ પુરુષાર્થને વિષય છે અને એ પુદ્ગલમય
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ke
સાધના
છે. પુદ્ગલની સ્થિતિ સદા એકસરખી ટકતી નથી, તેમાં પરાવન થયા કરે છે. તેનુ મૂલ્ય પણ જરૂરીઆત–ખીનજરૂરીઆત પ્રમાણે વધતુ–ઓછું થયા કરે છે. કોઈ પણ યુગલ સ્વયં સુખરૂપ કે દુઃખરૂપ નથી. શુભ પુદ્ગલ પણ પરિણામવશાત્ અશુભ અની જાય છે અને અશુભ પુદ્ગલ પણ પરિણામવશાત્ શુભ બની જાય છે. કારણના વશથી એક જ પુગલ એક વખત શુભ લાગે છે અને પ્રયજન મળ્યા પછી એ જ પુદ્ગલ ફરી અશુભ લાગે છે. પોતાના અભિપ્રાયથી અન્યને જે પુદ્ગલ આનંદ આપનારૂ થાય છે, તે જ પુદ્ગલ ખીજાને તેના અભિપ્રાયથી દુઃખ આપનારૂ પણ થાય છે એકના એક પુગલ ઉપર જીવને કાળાદિ સામગ્રી પામીને રૂચિ-અરૂચિ ઉભય થતી પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. એ કારણે કોઇ પણ પુદ્ગલ જીવને નિશ્ચયથી ષ્ટિ જ છે કે અનિષ્ટ જ છે, એવા નિયમ બાંધી શકાય એમ નથી. * સાનુ, રૂપ', હીરા, પન્ના, માણેક, મોતી, ધન ધાન્ય, જમીન, જાગીર, દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, સૈન્ય, ગ્રામ, રાજ્યાદિ સઘળી અર્થ સ પત્તિ. ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના પુદ્ગલમય છે. તે જીવને સદા માટે એકસરખી રીતે ઉપકારક કે સુખકારક બની શકતી નથી. જુદા ખુદા કારણવશાત્ તેની તે જ સામગ્રી ઉપર શુભાશુભ ભા થયા કરે છે અને એ શુભાશુભ ભાવથી રાગી-દ્વેષી બનેલે જીવ કમખધન કર્યાં કરે છે. ક ંધનથી સંસાર એટલે
*Nothing is good or bad, but thinking makes it so.
-Shakespeare:
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
૧૯.
જન્મ-મરણની પરપરા વધે છે અને જન્મ-મરણની પરંપરા એ જ સર્વ દુઃખાનું મૂળ છે.
અર્થાંનાં કારણું, સ્વરૂપ અને વિષય–એ ત્રણેય આ રીતે જો જીવને દુ:ખજનક જ છે, તેા તેનું ફળ (Fruit) પણુ દુઃખકારક હોય એમાં કાંઈ પણ આશ્ચય નથી. તે પણ એ. અથથી જ કામસામગ્રી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, એ કારણે કામેાપભાગના અથી આત્માએ આગળ-પાછળનાં એ સઘળાં કષ્ટોને અવગણીને પણુ અપ્રાપ્તિની પાછળ મચ્યા રહે છે. અને પાપ કરવામાં પાછું વળીને જોતા નથી. છતાં અથથી મળતાં કામભોગનાં સાધના અને એ સાધનાથી મળતાં. સુખાના જો વિચાર કરવામાં આવે, તે એ સુખના લેશની ખાતર ભૂત અને ભાવિમાં ઉત્પન્ન થતુ મહાન કષ્ટ વેઠવા - માટે કોઈ પણ બુદ્ધિમાન તૈયાર ન જ થાય. વિષયનું સુખ કેટલું તુચ્છ છે, એ વસ્તુના વિચાર આપણે કામપુરુષાથ ની અન કરતાના વિચાર વખતે કરવાનું રાખી, આટલા તુચ્છ ફળને બાદ કરતાં જે શેષ ફળ અપુરુષાર્થના સાધકને પ્રાપ્ત થાય છે, તે જરા જોઈ લઈએ. અ પુરુષાર્થના સાધક આત્મા જેટલા અને એકઠા કરે છે, તે બધા આરભાદિ પાપનું અધિકરણુ બને છે અને પાપના અધિકરણ ઉપર . મમત્વભાવ ધારણ કરનાર આત્માને સંસારમાં પાત થાય છે. પાપના અધિકરણરૂપ એ લક્ષ્મી ક્વચિત્ દુશ્મનાને પણ ઉપ- - કારક થાય છે. અને જો એમ ન થાય, તે પણ એના મમ વવાનને સર્પ–ઉંદરાદિ નીચ ભવાની પ્રાપ્તિ તા અવશ્ય .
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધા
કરાવે છે. ધનના મમત્વ માત્રથી થનારૂં અને અપઢાળ ટકવાવાળું માત્ર થોડુંક આભિમાનિક સુખ છોડી દઈએ, તે એના પરિણામે જીવે જે દુર્ગતિનાં દીર્ઘકાળ સુધીનાં દારૂણ દુને ભેગવટે કરે છે, તેને વિચાર પણ કંપારી ઉત્પન્ન કરે તે છે. ધન માટેના આરંભેના પાપથી ભારે થયેલ જીવ સંસારસાગરના તળિયે ડૂબી જાય છે. એ તે જન્માન્તરના કષ્ટની વાત છે. પરંતુ આ જન્મનાં કણો પણ ધનના માલિકને ઓછાં નથી. રૂષ્ટ રાજાઓને, ચરાદિ દુષ્ટ લોકોને, દુર સગાસબંધી–સાથીઓ અને મિત્રાદિને ભય તેને નિરતર સતાવે છે. એ ધનને ભેગવટે પિતાને તે માત્ર થોડે જ થાય છે. એને મોટો ભેગવટે પિતાના સિવાય અન્યના જ ભાગે જાય છે. ચિન્તા અને વ્યાકુળતા તે ધનની સાથે જ આવે છે, અને વ્યાકુળતાને વિવશ થયેલે જીવ ક્ષણ માત્ર માનસિક સુખને અનુભવ કરી શકતા નથી. ધન ઉપર મમત્વના ગે ધર્મ-કર્મ પણ વિસરી જવાય છે. એટલું છતાં પણ એ લક્ષ્મીને મોટો સંચય રેગ, જરા અને મરણની ભયાનક આપત્તિ વખતે સહેજ પણ સંરક્ષણ આપી શકતું નથી. ધનથી ધર્મ થવાને પણ જે ગુણ બતાવવામાં આવે છે, તે પણ તેથી ઉત્પન્ન થતાં પાપના હિસાબે કાંઈ જ નથી, કારણ કે-ધનથી થનારે ધર્મ આરંભાદિથી–પ્રાણિવધાદિથી યુક્ત હોય છે. અને તે ધર્મ ગમે તેટલો મોટે હોય, તે પણ નિરારંભ અને નિસગપણે થતા નિર્દોષ ધર્મના લેશને પણ પહોંચી શકતું નથી. દ્રવ્યસ્તવ જે અધિકમાં અધિક ફળ આપે, તે બારમા સ્વર્ગથી અધિક નહિ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
જ. જ્યારે ધનના સંગને સર્વથા પરિત્યાગ કર્યા પછી . નિરારંભ અને નિઃસંગપણે થતે ધર્મ તે જ ભવમાં એક્ષસુખની સંપત્તિને આપનારો થાય છે. આ રીતે જે ધન પરભવમાં સાથે લઈ જઈ શકાતું નથી, આ ભવમાં પણ મુખ્ય આપત્તિઓને નિવારતું નથી તથા જેના ઉપાર્જન, રક્ષણ અને સંગ્રહાદિમાં મહારંભાદિ પાપનું નિશ્ચિત સેવન કરવું પડે છે, એવા ધનનો ચેગ થવા છતાં જેઓને એનું સક્ષેત્રમાં વપન કરવાનું દિલ થતું નથી, એ આત્માઓના દયાપાત્રતા વર્ણનાતીત બને છે. તેઓને જન્મ તેઓને નરકાદિનાં દુઃખને સમાગમ કરાવવા માટે જ થયું છે, એમ જ્ઞાની પુરુષનું જે કથન છે, તે તદ્દન સત્ય છે. એ જ કારણે વિશ્વના સઘળા જ્ઞાની અને વિવેકી પુરુષએ તેને પરિત્યાગ કરવામાં જ પિતાનું શ્રેય માન્યું છે અને સામર્થ્ય ફેરવ્યું છે. કામપુરુષાર્થની કટુતા?
અર્થ એ દુર્ગતિદાયક હોવા છતાં પણ એનાથી પ્રાપ્ત થનારાં કામસુખની અભિલાષાવાળા આત્માઓને એને મેહ છૂટતે નથી. કેટલાક આત્માઓ કામની ખાતર નહિ પણ અર્થની ખાતર જ અર્થ ઉપાર્જન કરવામાં રસિયા હોય છે. તેઓના અધ્યવસાય અતિ સંકિલષ્ટ હેય છે. શાસ્ત્રોમાં તેઓને નરાધમ તરીકે વર્ણવેલા છે, કારણ કે–તેઓનાં ચિત્ત સદા. માયા, શેક, ભય, ક્રોધ, લોભ, મેહ અને મદથી ઘેરાથેલાં હોય છે. એમાંને એકેક દેષ પણ દુર્ગતિનું કારણ.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
સાધના,
છે, તેા પછી એ સઘળા દોષોનું જ્યાં સંગમસ્થાન હાય, ત્યાં એ ચિત્તની કિલતાનું વર્ણન થવું જ અશકય છે. એ કારણે ઈતર દનકારેએ એવા આત્માને તામસપ્રકૃતિવળા ગણાવ્યા છે અને જૈનશાસ્ત્રકારોએ પણ તેએને અધમ લેશ્યાઓવાળા વળ્યા છે. કામની ખાતર અશ્પાનની ઈચ્છાવાળા આત્માએ તેટલા લિષ્ટ અધ્યવસાયવાળા નથી હાતા, તે પણ તેઓનું ચિત્ત પણ હમેશાં રાગગ્રસ્ત તથા વિવેકવિકલ ડાય છે. તેઓ પણ દુર્ગંતિના અધિકારી થાય છે. અ'પુરુષાર્થની જેમ કામપુરુષાનાં પણ કારણુ, સ્વરૂપ, વિષય અને ફળ ગર્હણીય છે. કામનુ કારણ જે અર્થ છે, એ તે સ્વભાવથી જ અસુંદર છે; કામનું સ્વરૂપ તીવ્ર અભિષ્ણ'ગ છે, તે પણ સંતાપને પેદા કરનારૂં છે; કામના વિષય સ્રીકલેવર છે, તે પણ અત્યંત અશુચિમય છે; અને કામનું ફળ તે અત્યંત કટુ અને વિરસ છે, તેથી તે પણ જીવને અનિષ્ટ જ છે. કામની સાધનસામગ્રી જેમ લક્ષ્મી છે, -તેમ શરીર, વય, કળા, દાક્ષિણ્ય, અનુરાગ, ક્રૂતિ આદિના વ્યાપારા, રતિક્રીડા વગેરે છે. એ સઘળી વસ્તુએ સ્વયં અશુભ છે. ક્ષણ માત્રમાં વિપરિણતિને પામનારી છે તથા અતિ અલ્પ અને કલ્પિત સુખને આપનારી છે. એટલુ જ -નહિં પણ સરસવ જેટલાં સુખને આપી મેરૂ જેટલાં કષ્ટને આપે છે, અથવા ખ઼િન્દુ માત્ર સુખના અનુભવ કરાવી સાગર જેટલાં દુઃખામાં નાંખે છે. કામસુખની તૃષ્ણાથી જ જીવને સ્વર્ગ અને મેાક્ષનાં અનંત સુખા હારી જવાં
.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
- ૧૯૯ પડે છે તથા નરક અને તિર્યંચગતિએનાં દુઃસહ કોને ભેગવવાં પડે છે. ઉધમપુરુષાર્થની પ્રધાનતાઃ
કામજનિત સુખ એ અતિ અલ્પકાલીન, કલ્પિત અને આરેપિત છે, તેથી તેનાં કારણેની સાધના માટે સેવાને પરિશ્રમ કઈ પણ પ્રકારનાં વિશિષ્ટ ફળને આપનાર થતો નથી. કામજન્ય સુખ, એ આરેપિત એટલા માટે છે કે તે પરાધીન છે. અનાપિત અને તથ્ય સુખ તેને જ કહેવાય, કે જેમાં પરની આંધીનતા ન હોય. કામન્ય સુખમાં ઈન્દ્રિ, તેના વિષયે અને વિષયના સાધનોની આધીનતા અવશ્ય રહેલી છે. એટલું જ નહિ પણ તે કામજન્ય સુખ ઉત્સુક્તા રૂપી દુઃખથી સંમિશ્રિત છે. કામસુખ, એ ઉત્સુક્તા એટલે ચાલી જવાને ભય અને વ્યાકુળતા રૂપી દુઃખના પ્રતિકારથી ઉત્પન્ન થયેલું હોય છે. જીવને ઉત્સુકતા એ જ દુઃખ છે અને ઉસુકતાની નિવૃત્તિ એ જ સુખ છે. કામજન્ય સુખદુઃખમાં, એ સુષ્યની નિવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ, એ જ મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. સુક્યના અભાવથી જન્મનાર સુખને અનુભવ ઔસુક્વવાળાને હેતે નથી. ઈન્દ્રિયજન્ય કામસુખે એ દુઃખરહિત કદી હેઈ શકતાં નથી, કારણ કેએની પ્રાપ્તિ, ઉપભેગ અને વિયેગ સમયે વ્યાકુળતા અને "ઉત્સુકતા રહેલી જ હોય છે. સેજાની પુષ્ટિ, વધ્યનું મંડન કે -જળનું રૂધિર પાન, એ જેમ અધિક દુઃખને માટે છે, તેમ કામગ વખતને સઘળેય અભ્યદય એ અધિક દુઃખને માટે
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
સાધન જ થાય છે. તીવ્ર અગ્નિના તાપથી તપતા લેઢાની જેમ જ્યાં સુક્યરૂપી અગ્નિ વડે ઈન્દ્રિયેની સદા તપ્તતા સુખરૂપ જળને શેષવી રહી છે, ત્યાં સુખની કલ્પના કરવી એ મિથ્યા ભ્રમ છે. જ્યાં પહેલાં તથા પછી અરતિ અને સુ
ક્યરૂપી અગ્નિના સ્પર્શથી ઈન્દ્રિને સમુદાય તપી રહ્યો હોય, ત્યાં શાન્તિ નહિ કિન્તુ સંતાપ જ હોય, એમાં લેશ માત્ર આશ્ચર્ય નથી. સુખના અનુભવકાળે પણ જ્યાં તેના પ્રતિપક્ષી કારણે ઉપર વેષ કાયમ બેઠેલે હોય, ત્યાં સુખ માનવું એ ફેકટ છે. એક મહાપુરુષે કહ્યું છે કે-કમજનિત સુખ એ ભયરૂપી અગ્નિની ભસ્મ છે. * કારણ કે એ સુખની ચારેય બાજુ નાના પ્રકારના ભયે પ્રસરેલા હેય જ છે. ઇન્દ્રિયના સુખમાં અહલાદ જેવું કાંઈ નથી. જે છે તે એક સ્કંધ (ખભા) ઉપરના ભારને ઉતારી અન્ય ઔધ (ખભા ઉપર મૂકવા જેવું છે. દુઃખની એ પ્રકારની વિનિવૃત્તિ-ફેરફાર, એ જે ઈન્દ્રિજન્ય આહૂલાદનું તવ છે. મેહનીયકર્મના ઉદયથી ચિત્ર-વિચિત્ર વસ્તુઓમાં સુખ-દુઃખની કલ્પના થાય છે. પરંતુ એ સુખ-દુઃખની કલ્પના અને મેહનીય-- કર્મની પરતંત્રતા, એ સઘળું આત્મા ઉપરનું બંધન જ છે. એ બંધનથી જ્યાં સુધી જીવ મુક્ત બનતો નથી, ત્યાં સુધી સાચા સુખને આસ્વાદ તેનાથી દૂર ને દૂર જ રહે છે. પર મૌન fજ-મૂરિ, અથવ૮નામમા सदा भयोज्झितं ज्ञानं, सुखमेव विशिष्यते ॥१॥
. . . . -જોrણા જ
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્ર
મ
સની
સાચુ સુખઃ
સાચું સુખ એ નિર્મળ આત્મસ્વરૂપના લાભથી થાય છે. આત્માનુ' શુદ્ધ સ્વરૂપ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રમય છે. ઇન્દ્રિયાદિની સહાય વિના જ આત્મા સર્વ વસ્તુના સાતા અને અને સ્વરૂપરમણુતા રૂપી સુખને અનુભવ કરે, એ જ સાચું સુખ છે, જે સુખના અનુભવ કરતી વખતે દુઃખની આત્યંતિક નિવૃત્તિ થાય છે, શરીર અને મન સંધી સ` દુઃખાના વિલય થાય છે તથા આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિજન્ય ત્રિવિધ તાપાના અભાવ થાય છે, એ જ સાચા સુખની દશા છે. કોઈ પણ પ્રકારનું દુઃખ ન હેાવુ, એ જ જીવનું સાચું સુખ છે. દુ:ખગર્ભિત સુખ તે સુખ નહિ પણ દુ:ખ જ છે. જે સુખ પામ્યા પછી વિશેષ સુખની તૃષ્ણા ન રહે, તે નિરૂપમ સુખ છે. બાહ્ય પદાર્થને ગ્રહણ કરવાની કે તજવાની ઇચ્છા કે તૃષ્ણાનેા જ્યાં સંથા અભાવ છે, તે જ પરમ સુખ છે. સાધવાચેાગ્ય સિદ્ધ થઈ ગયા પછી અને મેળવવાયેાગ્ય મેળવી લીધા પછી જીવને જે દશા પ્રાપ્ત થાય છે, એ જ સાચું સુખ છે. સવ તૃષ્ણાનેા અંત એ જ જીવના મેાક્ષ છે. તૃષ્ણાનેા અંત થયા પછી ઉત્સુકતા રહેતી નથી. સ ઇચ્છિતની પ્રાપ્તિ થયા પછી નવું મેળવવાની ઈચ્છા કે ઉત્સુકતા ચાલી જાય છે. ઉત્સુકતા ચાલી ગયા પછી કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરવાની બાકી રહેતી નથી, તે જ મુત્યવસ્થાનુ નિરૂપંસ સુખ છે. સ` સુખનું મૂળ આ રીતે સ્વસ્થપણું, ઉદ્વેગ રહિતપણું અને ઔત્સુકચરહિતપણુ જ છે. સ્વસ્થાને
'
૧૪
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
for
સાધના
નાશ કરનાર જીવની ઉત્સુકતા છે, તેથી એ ઉત્સુકતા સવ દુઃખાનુ... ખીજ છે. ઉત્સુકતાનું ખીજ મેહ છે. માહથી તૃષ્ણા અને તૃષ્ણાથી ઉત્સુકતાં ઉત્પન્ન થાય છે. ઉત્સુકતાથી અસ્વસ્થતા અને અસ્વસ્થતાથી દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે મનુષ્ય પેાતાને માટે જે કાય હિતકારી નથી, એ કા કરવા માટે પ્રવૃત્ત થાય છે, ત્યારે સમજવું કેતે તેના મનની અસ્વસ્થ અવસ્થાનુ પરિણામ છે. અને મનની એ અસ્થતા ઉત્સુકતામાંથી જન્મે છે. જીવને પર‘પરાએ અહિતકારી માગ માં પ્રવૃત્તિ કરાવનારી એ ઉત્સુકતા જ છે. ઉત્સુકતા ચિત્તની સ્વસ્થતાને નાશ કર્યા વિના રહેતી નથી. ચિત્તની સ્વસ્થતાના નાશ એ જ દુ:ખ છે. ઉત્સુકતારહિતપણે પ્રવૃત્તિ કરવી, એ જ સાચી સ્વસ્થતાની નિશાની છે. શાન્તિ, આનંદ અને સ્વસ્થતા વગેરે એક જ અને હેનારા શબ્દો છે. સંપૂર્ણ સ્વસ્થતા તે જ શાશ્વત શાન્તિ છે, તે જ સાચા આનંદ છે અને તે જ પરમ સુખ છે. મેાક્ષનુ · કે સુખનું સાચું સ્વરૂપ કાઈ હાય, તેા તે જ છે. જગતના ખાદ્ય પદાર્થાથી, વિષયેથી કે અન્ય વસ્તુએથી જે આનંદ મળે છે, તે ક્ષણિક છે. તે મેળવ્યા પછી અન્ય આનંદ કે સુખ મેળવવાની ઇચ્છા ઉભી રહે છે, તેથી તે સુખ પરમ સુખ નથી. માનું સુખ એ જ પરમ સુખ છે, કારણ કે—તેને મેળવ્યા પછી કાઈ પણુ સુખ મેળવવાની કામના રહેતી નથી. સુખના સાચા આધાર :
સુખને માટે જીવને આત્મા સિવાય અન્ય વસ્તુની
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાકા
૨૧ અપેક્ષા સાથે રહેતી નથી, ત્યારે જ તેને સાચી સ્વસ્થતા પ્રાપ્ત થાય છે. મોક્ષસુખને છોડીને બાકીનાં સર્વે સુખ આત્મા બાહ્ય વસ્તુ ઉપર આધાર રાખે છે. પાંચેય ઈન્દ્રિયેનું સુખ તેના વિષયની પ્રાપ્તિ ઉપર અવલંબેલું છે. જે અનુકૂળ વિષય ન મળે કે પ્રતિકૂળ વિષય મળે, તે દુઃખ થાય છે. માનસિક સુખ જે કે ઈન્દ્રિયસુખ કરતાં અધિક છે અને ચેડા અધિક કાળ સુધી ટકે છે, તે પણ આખરે તે પણ ક્ષણિક છે. તેને આધાર પણ બાહ્ય સાધનો (પુસ્તકાદિ) અને મન, ઈન્દ્રિય ઉપર રહેલો છે. પાંચ ઈન્દ્રિયે અને મનથી જ શ્રુતજ્ઞાન થાય છે અને શ્રુતજ્ઞાનથી જીવને સુખ થાય છે. જે ઈન્દ્રિયે નિર્મળ ન હોય અને મન એકાગ્ર ન હોય, તે શ્રુતજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ અસુલભ બને છે અને શ્રુતજ્ઞાનના અભાવમાં તેવા પ્રકારના માનસિક સુખને અનુભવ થઈ શક્તા નથી. વૃદ્ધાવસ્થામાં મન અને ઈન્દ્રિયે જ્યારે નિર્બળ બને છે, ત્યારે શ્રુતજ્ઞાનજનિત માનસિક સુખને પણ અંત આવે છે. લેખનશક્તિ કે વસ્તૃત્વશક્તિથી જે સુખને અનુભવ થાય છે, તે પણ શ્રુતજ્ઞાનની સહાયથી જ થાય છે. તેમાં પણ ઉપર લખેલી સર્વ વસ્તુઓની અપેક્ષા ઉપરાન્ત, એ લેખ અને ભાષણ સંબંધી અન્યના અનુકૂળ અભિપ્રાય આદિની પણ અપેક્ષા રહે છે. સારે પણ લેખ તથા સુંદર પણ ભાષણ જે લેકમાં પ્રશંસાદિને ન પામે અગર વિરુદ્ધ અભિપ્રાયને મેળવે, તે તેના લેખકાદિના માનસિક સુખમાં મોટે વિક્ષેપ ઉભું થવા સંભવ છે.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
આ રીતે સુખને આધાર જ્યાં સુધી આત્મા સિવાય અન્ય પદાર્થો ઉપર રાખવામાં આવે છે, ત્યાં સુધી સાચા સુખથી દૂર રહેવાનું જ થાય છે. આત્માનું સુખ કે આત્મિક આનંદ મેળવવામાં પારકા ઉપર આધાર રાખવો પડતું નથી. માત્ર આત્માની સ્વસ્થતા ઉપર જ તેને આધાર છે, માટે: તે જ સાચું સુખ છે. શાસ્ત્ર કહે છે કે(૧) “કવિજal Trળા '-અપેક્ષા એ જ અનાનંદ છે.? ૨) “ક્ષાયા સુરૂપવાન્ !”—“પારકાની અપેક્ષા
રાખવી એ જ દુઃખરૂપ છે.' (૩) “પૃહા મહાકુમ્ -પરસ્પૃહા એ જ મહાદુઃખ છે.” (૪) નgવં દારૂa'–નિસ્પૃહત્વ એ જ મહાસુખ છે.
એ વગેરે વાક્યોનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યાં સુધી મનુષ્ય સુખને માટે પરપદાર્થો ઉપર આધાર રાખે છે, ત્યાં. સુધી જ તે દુઃખી છે. આત્મા સિવાયના સર્વે પરપદાર્થો, વિષયે અને તેનાં સાધને ઉપાધિરૂપ છે, દુઃખરૂપ છે અને તે કારણથી તેના ઉપર આધાર રાખનારા આત્માએ દુખને જ પામે છે. કહ્યું છે કે
“આત્મસ્વરૂપ એ જ પિતાની વસ્તુ છે અને પરસ્વરૂપ એ જ પારકી વસ્તુ છે, એ આત્મા અને અનાત્માનો અથવા ચેતન અને જડ વચ્ચેને ભેદ જેણે યથાર્થ જામ્યો છે, તેણે જાણવાયેગ્ય સઘળું જ જાણ્યું છે.'
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
ot
આત્મા સિવાય · ત્રીજા પદાર્થોં મેળવવાથી દુઃખની નિવૃત્તિ થાય છે, તે પણ તે નિવૃત્તિ અનિવૃત્તિ સ્વરૂપ જ છે, કારણ કે-એક દુઃખની નિવૃત્તિ થવા છતાં અન્ય અનેક દુ:ખેાની અનિવૃત્તિ તે જ સમયે રહેલી હોય છે. જગતના ખાદ્ય પદાર્થા પ્રાપ્ત થવાથી સુખ મળે છે, તેમાં તે પદાર્થાને મેળવવામાં સહવા પડતાં દુઃખાને ન ગણીએ, તે પણ તે સુખ, દુઃખની આત્યન્તિક નિવૃત્તિ નહિ કરાવનાર હૈાવાથી દુઃખરૂપ જ છે. એ ખાદ્ય પદાર્થોથી મેળવેલુ સુખ અતૃપ્તિ સ્વભાવવાળું હોય છે, તેથી તે મળ્યા પછી બીજું સુખ મેળવવા માટે મન તલસ્યા જ કરે છે અને તે મળેલુ સુખ ગમે તેટલેા વખત ટકે તે પણ અનન્તકાળની અપેક્ષાએ તા ક્ષણિક જ છે. તથા ભાગકાળે પણ વિયેગની ચિન્તાદિનાં દુઃખથી મિશ્રિત છે અને પરિણામે પણ કના બંધ કરાવી જન્માદિનાં અનંત દુઃખની વૃદ્ધિ કરાવનાર જ થાય છે. કહ્યું છે કે
“જે સુખની પછી દુઃખ રહેલું છે, તે સુખ સુખ નથી પણ દુઃખરૂપ છે. જે આરહણ ફેર અવરેાહણ કરાવનાર છે, એ આરેહણુ આરહણુ નથી, કિન્તુ અવરહણ-પતન જ છે.”
ત્રણ ભુવનના સર્વ પદાથે પ્રત્યેની અભિલાષાને જ્યારે સથા વિલય થાય છે, ત્યારે તે આત્માની સઘળી ઉત્સુકતા ટળી જાય છે અને એ ઉત્સુકતાનેા અભાવ થયા “પછી પ્રત્યેાજનના અભાવે હિતકર–અહિતકર કાર્યામાં પ્રવૃત્તિનિવૃત્તિ રહેતી નથી. એ પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિને અભાવ થવાથી
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
સાધના
આત્મામાં જ આત્મા વડે આત્માને સુખ અનુભવાય છે. એ જ શાશ્વત શાન્તિ, પરમાનંદ કે સાચા સુખનું સ્વરૂપ છે. એ સુખ ઉત્સુકતાન નાશથી જન્મે છે, તેથી ઉત્સુકતાને નાશ કરવા માટે પ્રયાસ કરે, એ જ એક પરમ પુરુષાર્થ છે. એ પુરુષાર્થનું નામ ધર્મપુરુષાર્થ છે. મોક્ષપુરુષાર્થ એ ધર્મપુરષાથનું ફળ છે. ધર્મપુરુષાર્થ એ મોક્ષપુરુષાર્થનું મૂળ છે. ધર્મસ્થાને આદર
કામપુરુષાર્થમાં જેમ મલિન કામગમાં રોગને ઉત્કર્ષ વધીને વિપર્યાસ વધતું જાય છે અને વધતા વધતા. દુર્ગતિમાં પરિણમે છે, તેમ ધર્મ પુરુષાર્થમાં એથી વિપરીત થાય છે. ધર્મપુરુષાર્થનાં સાધન, સ્વરૂપ, વિષય અને ફળએ ચારેય અંગે વિશુદ્ધ છે. દયા, દાન, ક્ષમાદિ એનાં અંગે-કારણે છે; આત્માને વિશુદ્ધ અધ્યવસાય એ એનું સ્વરૂપ છે, શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ આદિ પરમ તત્વની ભક્તિ, ઉપાસના અને આજ્ઞાપાલનાદિ, એ એને વિષય છે અને ઉત્તમ પ્રકારના દેવભવનાં અને મુક્તિનાં સુખે, એ એનું ફળ છે. એ પ્રત્યેક વસ્તુઓ ચિત્તવિશુદ્ધિનું રસાયણ છે. અને વિશુદ્ધ ચિત્તથી જીવ પુણ્યબંધ અને કર્મનિર્જરાને કરે છે. પુણ્યબંધ અને કર્મનિર્જરા એ પરંપરાએ સ્વર્ગપવર્ગમાં પરિણમે છે. મેક્ષને વિષે એકતાન મતિવાળા, ઉત્તમ વેશ્યાઓને ધારણ કરનારા, સાત્વિક પુરુષ જ ધર્મ પુરુષાર્થનું આસન કરી શકે છે. અર્થ અને કામપુરુષાર્થ,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના એ લોકોને ઈ હોવા છતાં, પાપવૃદ્ધિના જનક હેવાથી. પરોપકારરસિક પુરુષે એની કથાને પણ પરિત્યાગ કરે છે. પરેપકારરસિક પુરુષો આ લેક–પરલેકમાં હિતકારી અને સર્વને અમૃતતુલ્ય એવી સુવિશુદ્ધ ધર્મકથાને જ આદર કરે છે. જે કથામાં ક્ષમા, માર્દવ, આર્જવ, શૌચ, આર્કિચન્ય અને બ્રહ્મચર્યાદિની પ્રધાનતા છે તથા જે અનુકંપા, ભક્તિ, સકામનિર્જરાદિ પદાર્થોના વિસ્તૃત વર્ણનેથી ભરેલી છે, તે ધર્મકથા જ ઉત્તમ પુરુષોને આનંદ આપનારી છે. ક્રોધ, માન, માયા, લેભાદિ કષાયેથી આચ્છાદિત મતિવાળા શ્રેતાઓને ધર્મકથા આનંદ આપનારી થતી નથી, તેનું કારણ તેઓની અગ્ય પ્રકૃતિ છે. કષાયની પરિણતિથી તેવા આત્માઓ સદાય પરાકના સુખથી પરામુખ હોય છે, આ લેકને જ પરમાર્થ તરીકે અને પરમ તત્વ તરીકે. પિછાને છે તથા પિતાના સિવાય અન્ય સર્વ જીવે ઉપર સદાય નિરનુંકપ રહે છે. તેવા અધમ પુરુષો સુગતિની પ્રતિપક્ષિણ અને દુર્ગતિની જ એક કંદલી સમી અનર્થથી ભરેલી અર્થકથાને જ ચાહે છે, પરંતુ તેથી વિપરીત સ્વભાવવાળી ધર્મકથાને મનથી પણ ઈચ્છતા નથી.
બીજા કેટલાક જ પાંચ ઈન્દ્રિયેના વિષયવિષથી હંમેશાં મેહિત મનવાળા રહે છે, ભાવશત્રુ સમાન ઈન્દ્રિયને અનુકૂળ વિષયમાં જ પ્રવર્તાવનારા હોય છે અને પરમાર્થના માર્ગથી અજાણ તથા સુંદર સુંદર વસ્તુઓમાં અનિશ્ચિત મતિવાળા હોય છે, તેમજ મધ્યમ વેશ્યાવાળા રાજસી
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના સ્વભાવ હોય છે. તેઓ કામકથામાં જ આનંદ માને છે, કે જે કામકથા પંડિતજનેને મન હસનીય છે. કરનાર કે સાંભળનારની માત્ર વિડંબના જ કરનાર છે તથા આ ભવ અને પરભવના દુઃખને જ માત્ર વધારનાર છે. એ કામકથામાં આસક્ત થયેલાઓને પણ ધર્મકથા ગમતી નથી.
ધર્મકથા તેઓને જ પસંદ આવે છે કે-જેઓ જન્મ, જરા અને મરણનાં દુખેથી ઉદ્વિગ્ન થયેલા હોય છે, જન્માક્તરની કુશળતા-અકુશળતાને વિચાર કરનારા હોય છે, કામગથી વિરક્ત થયેલા હોય છે, પાપલેપથી મુક્તપ્રાયઃ બનેલા હોય છે તથા પરમપદના સ્વરૂપને સારી પેઠે સમજનારા હોય છે. એવા સાત્વિક મનોવૃત્તિવાળા અને શુભ લેશ્યાઓને ધારણ કરનારા આસન મુક્તિગામી ઉત્તમ પુરુષ જ સ્વર્ગાપવર્ગ ઉપર સમારેહણ કરવા માટે નિશ્રેણિતુલ્ય, પંડિતપુરુષે વડે પ્રશંસનીય અને મહાપુરુષો વડે આસેવિત-સર્વ કથાઓમાં સુંદર એવી ધર્મકથાને વિષે અનુરક્ત બને છે. ઉપદેશ કરવાગ્ય પુરુષાર્થ :
ઉત્તમ આત્મા સિવાય અન્ય પુરુષોને ધર્મકથા પ્રત્યે અનુરાગ પણ ઉત્પન્ન થઈ શકતું નથી, તે પછી ધર્મપુરૂ પાર્થ પ્રત્યે ઉત્સાહ તે ક્યાંથી જ પ્રગટી શકે ? તે પણ અર્થ અને કામ પુરુષાર્થની નિસારતા અને હેયતા જેમ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમયના
૨૦૯
1
!
'
જેમ આત્માને સમજાવી જાય છે, તેમ તેમ ધર્મ પુરુષાર્થ પ્રત્યે તેની મતિ ઉદ્ભાસિત થતી જાય છે. એ કારણે.શ્રી જૈનશાસન સૌથી પ્રથમ અથ અને કામપુરુષાર્થની અસારતા સમજાવવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. જેની જરૂરીઆત જીવને સ્વભાવથી જ સમજાયેલી છે અને જેના પરિણામે જ જીવે અનેક પ્રકારની આપત્તિઓના અધિક ને અધિક ભાગ થાય છે, તેના પ્રત્યે જ જીવેાના અનુરાગ વધે એવી જાતના ઉપદેશ આપવા, એ દયાળુ ઉપદેશકાતુ ત્તવ્ય નથી જ. દ્રવ્યદયા પણ ભાવયાગભિત હોય અને સભ્યજ્ઞાનમાંથી જન્મેલી હોય, તેા જ પ્રશંસનીય ગણાય છે. અન્યથા સંસારમાચક મિથ્યાદષ્ટિએની (ભાવયાશૂન્ય) દ્રવ્યયા પણ પ્રશ’સાને પાત્ર થવી જોઈ એ. પરંતુ દુઃખી જીવાને સુખી કરવા માટે મારી નાંખવા જેવી અધમ મનાવૃત્તિ પેઢા કરાવનાર હાવાથી એવી યાને પરમાથ ના માગ માં લેશ પણ ઉત્તેજન આપવામાં આવ્યું નથી. અથ કામની નિઃસારતાનું ભાન એ જીવાના અર્થ-કામના અનુરાગરૂપી વિષના નાશ કરનાર છે અને એ રીતે એ વિષથી રહિત થયેલા પુરુષોને અવસ્થાવિશેષ સેવવા પડતા અથ་-કામ-પુરુષાર્થ કવચિત્ દુર્ગંતિદાયી બનતા નથી. પરંતુ અર્થ-કામના અનુરાગરૂપી વિષથી ભરેલા આત્માએને, એ પુરુષાની સાધના કરવાના ઉપદેશ, માહના નશામાં ચકચૂર બનાવી આત્મભાન ભૂલાવનારા જ થાય છે. અ–કામ જીવને કાંઈ પણ લાભ કરતા નથી ?–એ પ્રશ્નના ઉત્તર અહી મળી રહે છે.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધન કેઈક આત્માઓને એ પુરુષાર્થો અનર્થકર નહિ થતાં એ અર્થકર થયા હોય કે થતા હોય, તે તેનું કારણ એ પુરૂ પાર્થવિષયક તે આત્માને અનાદિકાલીન અગ્ય અનુરાગ સુગ્ય ઉપદેશના બળે પ્રથમથી દૂર થયેલ હોય છે. પરંતુ જેટલા પ્રમાણમાં એ અયોગ્ય વસ્તુ પ્રત્યે અનુરાગ ગયેલે નથી હોતે, તેટલા પ્રમાણમાં તે આત્માઓને પણ તે અનુરાગરૂપી વિષનું દુષ્પરિણામ જોગવવું પડે જ છે. આ વગેરે કારણે એ શ્રી જૈનશાસનમાં એક ધર્મપુરુષાર્થ જ ઉપાદેય મનાયેલ છે. ધર્મપુરુષાર્થ એટલે મોક્ષ માટે સર્વ—
નાં વચનેને અનુસરીને થતે મૈથ્યાદિ ભાવયુક્ત જીવને શુભ પ્રયત્નવિશેષ. ધર્મના પ્રકારઃ
એ ધર્મના ચાર પ્રકાર પડી જાય છે. નામધર્મ,
જ શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે અર્થ-કામને ઉપદેશ એ રાગીને કુપચ્ચના ઉપદેશની જેમ અહિતકર છેઃ સળગતા. ઘરમાં ઘીની આહુતિના પ્રક્ષેપતુલ્ય છે: તરસ્યાને તપાવેલું તાંબું પીવાલાયક છે ઃ ક્ષત ઉપર ક્ષાર નાંખવા બરાબર છે ? ફસે ખાનારના પગ પકડવા સમાન છેઃ ડૂબતાને ગળે શિલા બાંધવાતુલ્ય છે: પડતાના પગ ઉપર પાટુ અને માથા ઉપર ઘનના ઘા કરવા બરાબર છેઃ વનરને મદિરા પાવતુલ્ય છે: હડકાયાને મેઘની ગર્જના અને ઉન્માથિતને મયૂરના ઉલ્લાપા. સંમાન છે.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાધના
સ્થાપનાધર્મ, દ્રવ્યધર્મ અને ભાવધર્મ. એ ચારમાં પ ભાવધર્મ એ જ ઉપાદેય છે. એ ભાવધર્મની પ્રાપ્તિ જીને મિથ્યાત્વમેહનીયાદિ કર્મના ક્ષપશમથી થાય છે. ભાવધર્મ આત્મસ્વભાવરૂપ છે અને એ આત્મસ્વભાવ મૈત્ર્યાદિ ભાવ અને પ્રશમાદિ લિંગથી ગમ્ય છે. મૈત્રી, પ્રમોદ, કારૂણ્ય અને માથ્થચ્ચ–એ ચાર પ્રકારના ભાવે, એ જેમ જીવોના. ભાવધર્મને જણાવનાર છે, તેમ શમ, સંવેગ નિર્વેદ, અનુકંપા અને આસ્તિક્યાદિ લિંગે પણ જીના ભાવધર્મને જણાવનાર છે. એ જાતિને મૈથ્યાદિ ભાવ અને પ્રશમાદિ. લિંગ ગમ્ય જીવસ્વભાવરૂપ ભાવધર્મની પ્રાપ્તિ જીવને તે જ ઘટે, કે જે જગતમાં જીવ હેય, કર્મ હોય તથા જીવ અને કર્મને સંબંધ પણ હોય. એ ત્રણમાંથી જે એકની પણ હયાતિ ન હોય, તે ભાવધર્મની હયાતિ પણ ન હોય. એ કારણે જીવ, કર્મ અને એ બેના સંગ તથા વિયેગનું સ્વરૂપ કેવા પ્રકારનું છે, તે જાણવું આવશ્યક થઈ પડે છે. ધમ કરનાર આમા *:
આત્મા છે, પરલેક છે અને પરલોકનું કારણ કર્મ છે, એમ તે પ્રાયઃ પ્રત્યેક આસ્તિક દર્શનકારે માને છે. 1 ચાર્વાકદર્શન માને છે કે જીવ શરીરથી ભિન્ન નથી. મંદિરાના અંગથી જેમ મદિર ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ પાંચ ભૂતના સંયેગથી ચૈતન્ય ઉત્પન્ન થાય છે. જળથી જેમ પર-- પિટ અને અરણિથી જેમ અગ્નિ, તેમ ચૈતન્ય એ શરીરને ગુણ છે. છવ નથી માટે પરલોક અને પુણ્ય–પાપ- વગેરુ
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
છે—એમ માન્યા પછી તે અનાગત અને વત્તમાન જૈનશાસ્ત્રામાં જેવાં
પરંતુ તેના સ્વરૂપમાં જૈનર્દેશન અને અન્યદર્શનાનાં નિરૂપણ્ણા વચ્ચે ઘણું તફાવત છે. આત્મા કેવા છે, કયાં છે, તેની અતીત, · અવસ્થા શું છે, એના સંગત વના મળે છે, તેવાં ખીજે નથી. આત્મા છે એમ માન્યા પછી પણ જો તેને પરિણામી (ફેરફાર પામવાના સ્વભાવવાળા ) માનવામાં ન આવે, તે તેને સુખ-દુ:ખ, પુન્ય-પાપ કે અધમોક્ષવાળી અવસ્થાએ કદી પણ ઘટી શકે નહિ. એકાન્તવાદીએ . આત્માને ફૂટસ્થ ( અપ્રચ્યુત, અનુત્પન્ન, કાંઈ નથી. કપટી અને ધૂત લાકે પરલેાકાદિના ખાટા ભય દેખાડીને લાકોને ભેગસુખથી ઠંગે છે અને તપ, જપ, વ્રતનિયમાદિના નિરર્થીક ક્લેશમાં નાંખે છે. આગામી સુખની કલ્પિત સ્પૃહાથી વત્તમાનમાં મળેલાં સુખને છેડવા, એ કેવળ -મૂર્ખતા છે.
ચાર્વાકાની આ માન્યતાને જૈનદર્શન સવથા અસત્ય, અત્યંત પાપીષ્ટ, સઘળાં સાપારાની વિધી તથા પાપવ્યપારાને પુષ્ટિ કરનારી છે, એમ માને છે. જીવના જ્ઞાન, સ`શય, વિષય યાદિ ગુણ્ણા સૌ કોઈને અનુભવસિદ્ધ છે. તે ગુણાને આશ્રય પાંચ ભૂતા નથી, કારણ કે-પૃથ્વી આદિ ભૂતા ઈન્દ્રિયગ્રાહ્ય છે અને જ્ઞાનાદિ ગુણા ઈંદ્રિયગ્રાહ્યુ નથી, કિન્તુ અતીન્દ્રિય છે. જ્ઞાનાદિ ગુણાનુ ઉપાદાન શરીરને પણ ન મનાય. જો શરીરને માનીએ, તે શરીરની હાનિએ જ્ઞાનાદિની પણ હાનિ અને વૃદ્ધિએ જ્ઞાનાદિની વૃદ્ધિ કે મન થાય?
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
s
સ્થિરક સ્વભાવવાળા) નિત્ય માને છે. કૂટસ્થ નિત્યવાદીના મતે, આત્માને કતૃત્વ-ભેાકતૃત્વ, કાંઈ પણ ઘટી શકતુ નથી. જ્ઞાન—દચ્છાદિના જીવની સાથે સંબંધ, એ જીવનું કર્તૃત્વ છે, સુખ-દુઃખાદિના સંબંધ તે જીવનુ લેાતૃત્વ છે તથા અદૃષ્ટ (ક), શરીર અને ઇન્દ્રિયાદિના સંબંધ તે જીવના જન્મ, જવન અને મરણ આદિ છે. આત્માને એકાન્ત એકીસાથે જન્મેલા અને કાયાક્રિક સરખી સ્થિતિને પામેલાની પણ પ્રજ્ઞાદિક સ્થિતિ સરખી કેમ નથી ? જે વસ્તુ નજરે ન દેખાય, તે ન હેાય એમ પણ નહિ. વાયુ આંખે દેખાવે નથી, છતાં શું નથી ? સ્પલક્ષણુથી જેમ વાયુ સિદ્ધ છે, તેમ જ્ઞાનલક્ષણથી જીવ પણ સિદ્ધ છે. બાળકની પ્રથમ રતન-પાનપ્રવૃત્તિ તે પૂર્વભવની વાસનાને સૂચવનારી છે અને એ જ પરલેાક માટે માટું પ્રમાણ છે. મનુષ્ય વ સમાન છતાં એક સુખી અને એક દુઃખી, એક રાજા અને એક રંક, એ પુણ્ય-પાપ વિના કેમ સ`ભવે ? પરલેાક માટે તપ-નિયમાદિ સહન કરનારા મહાપુરુષોના પ્રયત્નને નિષ્ફળ કેમ કહેવાય ? પરમા માટે સહન એ નિષ્ફળ નથી, કિન્તુ ભેગલ પટ પુરુષો ક્ષણિક ભાગસુખને માટે જે કષ્ટ સહન કરે છે, તે નિષ્ફળ છે અને ભવિષ્યમાં કષ્ટની પર પરાને આપનાર છે. પલેાક અને મેક્ષ માટે થતાં તપજપ એ કષ્ટરૂપ નથી, પણ આગામી અનંત ૠના નિવારક છે અને તેથી કટુ ઔષધપાનના ન્યાયે જ્ઞાની અને પરમાથી પુરુષો તેને આચરે છે અને આચરવા માટે ઉપદેશે છે.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
નિત્ય અગર એકાન્ત અનિત્ય માનવાથી આત્માની સાથે ઉપરોક્ત એક પણ સંબંધ ઘટી શક્તિ નથી. એકાન્ત નિત્ય પક્ષમાં આવતાં દૂષણે
પૂર્વાવસ્થાના ત્યાગપૂર્વક ઉત્તરાવસ્થાની પ્રાપ્તિ, એ જ સંબંધ છે. ફૂટસ્થ નિત્યવાદીના મતમાં એ સંબંધ કેવી રીતે ઘટી શકે? સંબંધ વિના સંબંધીમાં ત્વ, લેક- સ્વાદિ ધર્મો પણ કેમ ઘટી શકે ? પૂર્વાવસ્થામાં અપ્રમાતા આત્મા ઉત્તરાવસ્થામાં પ્રમાતા બને છે, એ વાત સર્વાનુભવસિદ્ધ છે. ક્ષણે ક્ષણે જ્ઞાનની અને સુખ-દુઃખની હાનિ-વૃદ્ધિ થયા કરે છે, તેમજ જન્મથી મરણપર્યત જીવની અનેક અવસ્થાએ ફરે છે. જ્ઞાનેચ્છાદિનું કતૃત્વ અને સુખદુઃખાદિનું ભકતુ વ જીવનું અનુભવસિદ્ધ છે, તે એકાન્ત નિત્યપક્ષમાં કેવી રીતે ઘટે? એકાન્ત નિત્યપક્ષમાં સુખદુઃખનું વેદના અને ઘટ-પટાદિ સંવેદનેને ભેદ જેમ ઘટતે નથી, તેમ બંધ-મેક્ષને ભેદ પણ ઘટતું નથી. આ માટે જે એકાન્ત નિત્ય અને અપરિણામી માનવામાં આવે, તે તેવા આત્માને સર્વદા બંધ રહેવું જોઈએ યા સર્વદા મેક્ષ જ રહે જોઈએ. બંધનું કારણ આત્માનો હિંસાદિને વિષે કરવા, કરાવવા કે અનુદવા રૂપ પરિણામ અને મોક્ષનું કારણ હિંસાદિની વિરતિને પરિણામ છે. નિત્ય પક્ષમાં આ રીતે હિંસા અહિંસાદિની પરિણતિને ભેદ કેવી રીતે ઘટે?
સાંખ્ય મતવાળા કહે છે કે-આત્મા અક્ત હોવાથી -પુણ્ય-પાપ બાંધતું નથી અને બંધને અભાવ હોવાથી તેને
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના મેક્ષ પણ થતું નથી. પ્રકૃતિ ક્ત હોવાથી બંધ-મેક્ષ પ્રકૃતિના જ થાય છે. તેઓનું આ કથન અભાષિતતુલ્ય અથવા અવિચારિત રમણીય છે. બંધ–મેક્ષ જે પ્રકૃતિને જ હોય, તે આત્માની તે સદા એકસરખી અવસ્થા રહી. સંસાર પણ તેને માટે સરખે છે અને મોક્ષ પણ સરખે છે. તે પછી આત્માએ યમ-નિયમાદિ દુષ્કર અનુષ્ઠાનેનું આસેવન કરવાનું શું પ્રયોજન છે? આત્માને જે બંધ નથી, તે તેને ભવભ્રમણનો ભય રાખવાની પણ શી જરૂર છે? અથવા આત્માનો જે મેક્ષ થતો જ નથી, તે તેને મુક્તિપદની અભિલાષા રાખવાની કે તે માટે તપશ્ચરણાદિ દુષ્કર અનુષ્ઠાનેનું સેવન કરવાની પણ શી જરૂર છે? વળી મેક્ષ માટે પ્રયત્ન આત્મા નડિ પણ પ્રકૃતિ કરે છે એમ કહેવું પણ પ્રલાપતુલ્ય છે. પ્રકૃતિ અચેતન છે. અચેતનમાં ઘટાદિની -જેમ આલેચના સંભવતી નથી. આલોચના વિના મુકયર્થક અનુષ્ઠાન કેવી રીતે ઘટે? પ્રકૃતિની આલોચનામાં પુરુષ પ્રયેજક છે, એમ કહેવું પણ વ્યર્થ છે. સાંખે એ પુરુષને નિત્યેકસ્વભાવવાળો માને છે. તે જે બંધ-મેક્ષમાં પ્રત્યેક છે, તે સદાપ્રજકત્વની આપત્તિ આવશે અને તેથી સર્વદા મુક્તિ યા સર્વદા મુકયભાવને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. 6. पुरुषोऽविकृतात्मैव, स्वनिर्भासमचेतनम् ।
मनः करोति सान्निध्यादुपाधिः स्फटिकं यथा ॥१॥
આખ્યનું કથન છે કે–પુરુષ અવિકૃત સ્વભાવવાળે, પિતાને પ્રગટ કરનારે તથા અચેતન છે. સફટિક જેમ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના ઉપાધેિ સાન્નિધ્યથી વિકૃત દેખાય છે, તેમ પ્રકૃતિના સાન્નિધ્યથી પુરુષ પણ કર્યા છે તેમ દેખાય છે. અથવા જેમ ચંદ્ર સ્વભાવે અવિકૃત સ્વભાવવાળે હેઈને ચંદ્રોપલના. ૫ય ક્ષરણમાં કદાચિત્ પ્રાજક બને છે, કવચિત્ નથી. બનતે, તેમ આત્મા પણ સ્વભાવથી અવિકૃત રવભાવવાળે હોવા છતાં પ્રકૃતિની અલેચનામાં કદાચિત્ પ્રાજક થાય છે, કદાચિત્ થતું નથી.
તેઓનું આ કહેવું પણ અનુભવવિરૂદ્ધ છે. સ્ફટિક પણ ઉપાધિના યોગે પરિણામાન્તર પામે જ છે અને ચંદ્રમા, પણ નિત્યાનિત્યાત્મક છે. જે સર્વદા એક જ સ્વરૂપવાળો હોય, તે તે ચંદ્રોપલના પય ક્ષરણમાં સદા યેજક બને જ જોઈએ. પરંતુ સદા પ્રાજક નથી બનતે, તેથી તેને
ક્વચિત્ પ્રાજક અને કવચિત્ અપ્રાજક ઉભય સ્વભાવવાળે માનવે જોઈએ.
વળી સાંખે જે પ્રધાનને અર્થાત્ પ્રકૃતિને એક, અક્રિય અને નિત્ય માને, તે તેને પણ બંધ–મિક્ષ ન ઘટેજે પ્રધાનનો મેક્ષ માનવા માટે તેને પરિણામી માને, તે તેના સ્વરૂપને જ નાશ થાય અને મેક્ષ વખતે પ્રકૃતિનું પ્રકૃતિત્વ ચાલ્યું જાય. પછી તેનું સ્વરૂપ જ ક્યાં રહ્યું ? સાંખ્યને સિદ્ધાન્ત છે કે પ્રકૃતિને વિગતે મેક્ષ છે. એ વિયેગને અર્થ જે પ્રકૃતિનું પરિણામાન્તર માનવામાં આવે, તે. પ્રકૃતિની નિત્યતા ન રહે અને સ્વરૂપ પણ ન રહે. એ કારણે. પ્રકૃતિને પણ બંધ-મેક્ષ ઘટી શકે નહિ. એકાન્ત નિત્ય
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાધના પક્ષમાં મોટું પ્રાણુ તે એ આવે છે કે–પુરુષ અને પ્રકૃતિ અથવા ચેતન અને જડ, ઉભય કેઈ પણ જાતના પરિણામને જે પામનાર ન હોય, કિન્તુ નિર્વિકાર હોય, તે એ અને તના મિશ્રણરૂપ ક્ષણ ક્ષણમાં દેખાતી વિવિધતા જગતમાં કેવી રીતે દેખાય? વિવિધતાની ઉપપત્તિ જૈનદર્શને સ્વીકારેલ પરિણામી નિત્યત્વવાદ અથવા નિત્યનિત્યત્વ વાદથી જ ઘટી શકે છે. - આત્માને સુખ–દુખવેદન, ઘટ-પટવિજ્ઞાન અને બંધ– મક્ષ આદિ પ્રત્યય પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. એ અનુભવપ્રમાણુના આધારે જ આત્મા અપરિણામી (કૂટસ્થ) નિત્ય નહિ પણ પરિણામીનિત્ય છે, એમ સિદ્ધ થાય છે. એકાન્ત અનિત્ય પક્ષમાં દૂષણેઃ
આત્માને એકાન્ત અનિત્ય માનનારાના પક્ષમાં પણ સુખ-દુઃખને ભેગ, વિચિત્ર પ્રકારનું સંવેદન અને બંધમાક્ષાદિ કાંઈ પણ ઘટી શકે નહિ. ક્ષણિક આત્મા ક્ષણ માત્ર રહે છે. તે સુખ–દુઃખ ઉભયને અનુભવ કેવી રીતે કરી શકે? તેથી તેના મતે સુખ ભેગવનાર આત્મા જુદે અને દુઃખ ભેગવનાર આત્મા જુદે, એમ માનવું પડશે.
લેકમાં જે સુખ ભોગવે છે, તે જ દુઃખ ભેગવનારે છે. પૂર્વભવે જેણે કર્મ બાધ્યું છે, તે જ આ ભવમાં કમને ભગવે છે. જે આત્મા શારીરિક અને માનસિક અનેક પ્રકાર ૨નાં દુઓને ભેગવે છે, તે જ આત્મા મોક્ષ માટે પ્રયત્ન
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના કરીને મોક્ષ મેળવે છે. એ વગેરે પ્રમાણસિદ્ધ પ્રસિદ્ધ વ્યવહાર છે, તે ક્ષણિક એકાન પક્ષમાં કેવી રીતે ઘટી શકે? ક્ષણિક એકાન્ત પક્ષમાં કર્મ કરનાર અન્ય, ફળ ભેગવનાર અન્ય, મોક્ષ માટે પ્રયાસ કરનાર અન્ય અને મોક્ષ મેળવનાર પણ અન્ય કરે છે. જે એમ ન માને અને અન્વય માને, તે ક્ષણિક્તાને સિદ્ધાન્ત ટો નથી, કારણ કે-અનય નિત્યતાની સિદ્ધિ કરે છે. - “આ તે જ છે”—એવું પ્રત્યભિજ્ઞાન થવા માટે વસ્તુ અને તેને દષ્ટા ઉભયની અવયિતિ આવશ્યક છે. ક્ષણિક એકાન્ત પક્ષમાં એ જાતિનું પ્રત્યભિજ્ઞાન કે સ્મરણ વગેરે કદી પણ ઘટે નહિ.
આત્માનું કર્તુત્વ :
આત્માનું ક્ષેતૃત્વ માનવું અને કર્તુત્વ ન માનવું, એથી કૃતનાશ અને અકૃતાગમ રૂપી દો * ઉપસ્થિત થવા ઉપરાત લેકવિધ આદિ બીજા પણ અસંખ્ય દોષો ઉત્પન્ન થાય છે. “આ માણસ પિતાનું કરેલું કર્મ ભોગવે
* Breach of the law of the Conservation of moral values. The law of Conservation of moral values means that there is no loss of the effect of work done and that there is no happening of events to a person, except as the result of his own work.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
૨૧૯ છે.—એ પ્રસિદ્ધ લેકવ્યવહાર આત્માને અકર્તા માન-નારાના મતમાં ઘટતું નથી.
સ્વભાવ એ જ સુખ-દુઃખને આપનાર છે પણ કર્મ નથી, એમ કહેવું એ પણ છેટું છે. સ્વભાવ ભાવરૂપ છે કે અભારૂપ? જે અભાવરૂપ હય, તો અભાવ એ તુચ્છ સવરૂપ છે, તેથી કાંઈ કરી શકે નહિ. જે ભાવરૂપ છે, તે નાનારૂપ છે કે એકરૂપ ? જે એકરૂપ છે, તે નિત્ય છે કે અનિત્ય? નિત્ય કેઈનું કારણ હોઈ શકે નહિ, જ્યારે અનિત્ય એક હેઈ શકે નહિ.
અનેક ભાવરૂપ સ્વભાવ મૂર્ત છે કે અમૂત? જે મૂર્ત હોય, તે કર્મ જ છે. અમૂર્ત વસ્તુ આકાશની જેમ સુખદુઃખનું કારણ બની શકે નહિ. જીવને અનુગ્રહ ઉપઘાત મૂર્ત પુદ્ગલથી જ થાય છે.
જીવ અમૂર્ત હોવા છતાં જેમ સુખ-દુઃખનું કારણ બને છે, તેમ અમૂર્ત કર્મ કેમ ન બને? એને ઉત્તર એ છે કે-સંસારી જીવ એકાન્ત અમૂર્ત નથી. જીવ અનાદિ કર્મ– સંતતિ–પરિણામાપન્ન સ્વરૂપ હોવાથી કથંચિત્ મૂર્ત છે. જે મુક્ત છે કેવળ અમૂર્ત છે, તે તે સુખ-દુઃખ બંનેનું કારણ બનતાં નથી, કેવળ સુખ પ્રત્યે જ કારણ બને છે. વળી સુખદુઃખનું કારણ સ્વભાવ છે, તો તે કાર્યગત ભાવ છે કે કારણગત ? કાર્યગત ભાવ, કારણ હોઈ શકે નહિ. કારણુગત ભાવને કારણ માનવાથી કર્મ જ આવશે.
કેટલાકે સુખ–દુઃખના કારણ તરીકે કર્મને નહિ પણ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સાધા
નિયતિને માને છે, તે પણ બે ટું છે. નિયતિને એકરૂપ માનવાથી સકળ કાર્યોની એકરૂપતા થશે, વિચિત્રરૂપ માનવાથી તેને ભેદક કેઈ અન્ય માનવું પડશે. તે નિયતિ છે કે બીજું કાંઈ? નિયતિ માનવાથી અનવસ્થા છેષ પ્રાપ્ત થશે, બીજુ કાંઈ માનવાથી નિયતિવાદને ઉચ્છેદ થશે.
કેટલાક યદચ્છાવાદીઓ કહે છે કે-ઘટાદિને જે સ્વકૃત કર્મવિપાક વિના પણ ઘી, તેલ, સુરાદિ વિચિત્ર ઉપભોગ થાય છે, તેમ પ્રાણીઓને પણ સ્વકૃત કર્મવિપાક વિના યદચ્છાથી સુખ-દુખપભેગ ઘટી જશે. તેઓનું આ કહેવું પણ મિથ્યા છે. ઘટાદિની વિચિત્ર ઉપગ્યતા તેના ઉપભોક્તા દેવદત્તાદિના કર્મપરિપાકના સામર્થ્યથી છે. સમાન
માટી અને સમાન કુંભકારથી બનેલા સમાન સ્થાન-સ્થિતિ| વાળા ઘટમાં પણ તૈલાદિ વિચિત્ર ઉપગ તથા વિભિન્ન વિનાશક હેતુઓને ઉપનિપાત થાય છે, તેનું કોઈ કારણ હેવું જોઈએ. તે કારણ તે ઉપભોક્તાનું કર્મ છે. અન્યથા સર્વને સરખે ઉપગ તથા યુગપતુ વિનાશ થવા જોઈએ.
કેટલાક કાલવાદીઓ કહે છે કે-વિચિત્ર પ્રકાસ્ના સુખ- દુઃખાનુભવનું કારણે વ્યાવસ્થારૂપ યા સમયાવલિકાદરૂપ કાળ છે. તેઓનું આ કથન પણ સત્ય નથી. વિચિત્ર પ્રકારના સુખ-દુઃખાનુભવોનું કારણ એકાન્ત કાળ નથી, કારણ કે તુલ્ય કાળવાળાને પણ સુખ-દુઃખાનુભવનું વૈચિત્ર્ય દેખાય છે. . સુખ-દુખનુભવના વૈચિત્ર્યનું પ્રધાન કા કર્મ છે,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
જયારે કાળાદિ તેનાં સહકારી કારણેા છે. જેમ અંકુરનુ પ્રધાન કારણુ ખીજ છે, જ્યારે પૃથ્વી, જળ, હવા, પ્રકાશાદિ તેનાં સહમારી કારણેા છે;તેમ સુખ-દુઃખાનુભવ વૈચિત્ર્યનું પ્રધાન કારણ શાતા-અશાતા વેદનીયકમ છે, એમ શ્રી જિનાગમ ફરમાવે છે.અમૃત સુખ-દુઃખાનુભવનું પ્રધાન કારણ મૂત ક્રમ કેવી રીતે ઘટી શકે ?–એવી શકા અસ્થાને છે, કારણ કે સુખ-દુઃખા નુભવ કરનાર સ`સારી આત્મા કથંચિત્ ભૂત છે. અથવા અમૃત આત્મા સાથે ક્ષીર-નીરન્યાયે મળી ગયેલું ક્રમ* કથંચિત્ અમૂત છે. મૃત મૂર્તને કે અમૂત અમૃતને પ્રધાન કા-કારણભાવ ઘટી જવામાં કેાઈ જાતિની હાનિ નથી. ક્રમ રૂપે પરિણામ પામેલ કાણુવણાના સમૂહુરૂપ પુદ્ગલને પારિણામિક ભાવની સાથે ઔદયિકભાવ પણ શ્રી પ્રશમરતિકાર અને શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્રકારે માને છે, તેથી કપુદ્ગલ પણ કથ ચિત્ અમૃત સિદ્ધ થાય છે,
•
-
સુખાભિલાષી જીવ દુઃખફળવાળું ક્રમ` કેમ કરે ? એવી શંકા પણ નહિ કરવી. રાગી જેમ જાણવા છતાં પણ અપક્રિયા કરે છે, તેમ મિથ્યાત્વાદિથી અભિભૂત જીવ
* મવે ધર્માધર્માત્મ્ય જાજા: પરિગામિઅે ોચાઃ । उदयपरिणामि रूपन्तु सर्वभावानुगा जीवाः ||१||
અથ -ધર્મ, અધમ, આકાશ અને કાળ–એ ચાર ટ્રબ્યા પારિણામિક ભાવે હાય છે, રૂપ એટલે પુદ્ગલદ્રવ્ય ઔયિક અને પારિણામિકભાવે હાય છે અને જીવે સવ ભાવાવાળા હાય છે.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધન
પણ દુઃખલક કમ કરે છે. જીવ સુખના તીવ્ર અભિલાષ હોવા છતાં, જ્યાં સુધી સુખના ઉપાયાનુ તેને અજ્ઞાન છે, ત્યાં સુધી તે સુખને પ્રતિકૂળ ફળવાળું કમ' ઉપાર્જન થાય. તેવી પ્રવૃત્તિ કર્યાં જ કરે છે. વ્યાધિની નિવૃત્તિને ઈચ્છતા પણ રાગી, જેમ વિચિત્ર પ્રકારના માહથી વ્યાધિનિવૃત્તિને પ્રતિકૂળ ક્રિયા કરે જ છે, તેમ ક્રોધ–àાભાદિ વિકારાને વશવતી જીવ, ક્રોધ-લાભાદિ દોષોના દુષ્ટ વિપાકે। જાણવા છતાં ક્રોધ-લેાભાદિ ઢાષાનું સેવન કરે' જાય છે.
મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ચેગેાન પરવશ જીવ સુખની ઈચ્છા રાખીને પણ દુઃખફલક નિ કરે છે. મિથ્યાત્વાદિના હેતુ પૂર્વકૃત કમ છે અને મિથ્યાત્યાદિથી ફેર નવીન ક્રમ ધાય છે. એમ ખીજા કુવત્ અનાદિક્રમ ની પરંપરા ચાલ્યા કરે છે. સ` કમ કમ વ્યક્તિની અપેક્ષાએ આદિવાળું છે. અનેક સ ંતતિની અપેક્ષાએ શ્રાદ્ધિ વિનાનું છે.
કમ, સત્તા માત્રથી ફળ આપતુ નથી પણ પ્રિતિનિય વીય વિશેષથી ફળ આપે છે. જો કમ સત્તા માત્રથી ફળ આપે, તા સ`ક સ` ફળને આપે અથવા શાતા-અશાતા ઉભયના યુગપત્ (એકીસાથે ) અનુભવ થાય; માટે સત્તા માત્રથી કર્મ ફળ આપતું નથી પણ પ્રતિનિયત સ્વભાવને ગાધીન થઈને જ અમુક પ્રકારના ફળને આપે છે. કના એ પ્રતિનિયત સ્વભાવ, સ્વસંબંધી જે જીવ, તગત શુભાશુભ પરિણામની અપેક્ષા રાખે છે. કૅમના પ્રતિનિયત
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
સ્વભાવ ઘડાવવામાં જીવને અધ્યવસાય નિમિતકારણ થાય છે અને એ જ જીવનું ક્નત્વ છે. એ પ્રતિનિયત સ્વભાવનું પરિણામી કારણ કમ છે. કઈ પણ કાર્ય પરિણમી અને ઇતર મરણ વિના હેતું નથી. કર્મને (અમુક પ્રકારના ફળને અનુભવ કરાવનાર) પ્રતિનિયત સ્વભાવ થવામાં કર્મ ઉપાદાનકારણ છે અને જીવવીય, જીવપરિત ણામ અથવા જીવને અધ્યવસાય નિમિત્તકારણ છે. યુક્તિથી અને શ્રી જિનેશ્વરદેવેના આગમથી પણ એ વાત સિદ્ધ થાય છે. શ્રી જિનેશ્વરદેવાનું આગમ ફરમાવે છે કે
... जाव णं एस जीवे एयइ, वेयइ, परिप्कूरइ, ताव में एम सतविहबंधए वा।
અર્થ-જ્યાં સુધી આ જીવ હાલે છે, ચાલે છે અને કંપાયમાન થાય છે, ત્યાં સુધી તે સાત અથવા આઠ પ્રકારનાં કર્મને બાંધે છે. આત્માનું જ્વત્વ:
જીવને અવકર્મને કર્તા માન્યા બાદ જે કર્મનો ભોક્તા ન માનવામાં આવે, તે કૃતવૈફલ્ય નામને દેષ પ્રાપ્ત થાય છે તથા સ્વસંવેદન સિદ્ધ શાતા-અશાતાના અનુભવને પણ જીવને આકાશની જેમ અ૫લાપ થાય છે. શાતા-અશાતા વેદનીયાદિ કર્મવિપાકના અનુભવરૂપ જીવની વિચિત્ર પરિશુતિ, એ જ જીવની ભેગક્રિયા છે.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધવા * અવેતન કમી પ્રતિનિયત ફળ કેવી રીતે આપી શકે? –એ શંકા પેટા વિદ્વાનોને પણ મુંઝવે છે. તેને નિર્ણય નહિ થઈ શકવાથી, કર્મને ફળ આપવામાં પ્રેરનાર તરીકે કેટલાકને ઈશ્વરની અને બીજી પણ અનેક પ્રકારની ક૯૫ના કરવી પડે છે. કર્મના ફળદાનમાં પ્રેરક તરીકે જીવસાત કર્મને નહિ પણ ઈશ્વરને માનવાથી પ્રથમ તો દેyહાનિ અને અદષ્ટપરિકલ્પના, એ બે કે આવીને ઉભા રહે છે.
ઈશ્વરને સવીકારનારાઓ કહે છે કે-જીવ કર્મને પરતંત્ર હેવાથી, એ અવસ્થામાં કર્મ–ફળ-પ્રદાન-પ્રેરક-સામર્થ્ય
જીરમાં ક્યાંથી હોઈ શકે? અને એ સામર્થ્ય જે જીવના પિતામાં જહાય,તે સુખની ઈચ્છાવાળે જીવ દુઃખફલક કર્મને અનુભવ કરે જ શું કરવા? માટે કર્મફળ આપવામાં પ્રેરક, સર્વશક્તિમાન, સર્વજ્ઞ અને સંપૂર્ણ ન્યાયી એવા એક ઈશ્વરને માન જ જોઈએ. તે સિવાય કરેલ શુભાશુભ સઘળાં કર્મોનું ફળ જેને પિતપતાના કાળે કઈ પણ જાતના પક્ષપાત વિને વેદના થાય છે, તે ઘટે જ નહિ.
એમ કહેનાર ઈશ્વરવાદીઓની સામે અનેક પ્રશ્નો છે.
તેઓને પ્રથમ પ્રશ્ન એ છે કે ઈશ્વર કર્મનું ફળ આપવા માટે પ્રેરાય છે, તે ક્યા ફળને ઉદ્દેશીને? કૃત્યકૃત્ય હોવાથી ફળના ઉદ્દેશ વિના જ જે પ્રવૃત્તિ કરતે હોય, તે તેની પ્રેક્ષાપૂર્વકારિતાને વિઘાત થાય છે. પ્રેક્ષાપૂર્વકારી આત્માઓ પ્રયજન વિના કેઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરતા નથી.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાગના
૨૦
જે ફળને ઉદ્દેશીને પ્રવૃત્તિ કરતા હોય, તે સ્થિર કેવા ફળને ઉદ્દેશીને કરે છે ? તિ, વણિક કે કામી જેમ વર્મા, અથ અને કામને ઉદ્દેશીને પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેમ ઈશ્વર એ ત્રણમાંથી કાને ઉદ્દેશીને પ્રવૃત્તિ કરે છે.? ઈશ્વર કૃત્યત્ય હાવાથી એ ત્રણમાંથી એક પણ ઉદ્દેશ તેને ઘટતા નથી. તેથી ઈશ્વરવાદીઓ ઈશ્વરના એવા સ્વભાવ જ માને છે કેતે ફળનિરપેક્ષપણે જ પેાતાના સ્વભાવથી ક્રમ નુ ફળ આપવા માટે પ્રેરણા કરે છે. એ રીતે ઈશ્વર ઉપર નિષ્ફળ પ્રવૃત્તિ કરવાના કે અકૃતકૃત્યપણાના આવતા દોષ ટાળવા જતાં, ઈશ્વરને તેવા સ્વભાવ માનવામાં પ્રમાણશૂન્યતાના દોષ આવીને ઉભા રહે છે.
•
અચેતન કર્મ, કમ'નુ' નિયત ફળ પ્રદાન કરી શકે નહિ અને કૅના કર્તા આત્મા પણ કમ પરતંત્ર હોવાથી પ્રેાસામર્થ્ય ધરાવી શકે નહિ, એમ ઈશ્વરવાદીએ કહે છે તેમાં વ્યભિચારદોષ છે.
કર્તા આત્મા, કપરતંત્ર હૈાવા છતાં કમ કરવાનું સામ` ધરાવે છે. તે જ પ્રમાણે તે આત્મા કમલદાન પ્રેરણામાં પણ સામર્થ્ય ધરાવે, એમ માનવામાં શી દ્ઘાતિ છે ?
તેની સામે ઈશ્વરવાદી એ કહે છે કે ક્રમ પરતત્ર આમાં ક'ના કર્તા પણ નથી. કને કર્તા પણું ઈશ્વર છે. તા તેમને એ પ્રશ્ન છે કે—જ્ઞાની, દયાળુ અને વીગરાગ એવા ઈશ્વર
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
MAANAA
સાધના. કદી શુભ કર્મ કરે? તેના ઉત્તરમાં એમ કહે છે કે-કર્મ તે છવ પિતે કરે છે, પણ ઈશ્વર છવને પ્રેરણા કરે છે. તે પણ એકને શુભ કર્મ અને બીજાને અશુભ કર્મ કરવાની પ્રેરણા જે ઈશ્વર આપે, તે ઈશ્વરમાં રાગાદિકની આપત્તિ આવીને ઉભી રહે છે. ઈશ્વર તે જીવના કર્મ પ્રમાણે પ્રેરણા આપે છે, એમ માનવાથી જીવનું કર્તવ્ય સિદ્ધ થાય છે, કારણ કે-જીવનું શુભાશુભ કર્મ ઈશ્વરે નહિ પણ જીવે જ કર્યું છે. ઈશ્વર તે માત્ર જીવના કર્મને આધીન થઈને પ્રવૃત્તિ કરનાર કરે છેમાટે કર્મ કરવામાં જેમ જીવનું સામર્થ્ય સિદ્ધ થાય છે, તેમ પ્રેરણામાં પણ છવનું સામર્થ્ય જ સિદ્ધ થાય છે, તેથી કર્મ-ફળ-પ્રદાન માટે ઈશ્વરની કલ્પના કેવળ નિર્વિષયિકા કરે છે.
એ રીતે યુક્તિબળ અને અનુભવસામર્થ્યથી આત્મા તા-સિદ્ધ થવા છતાં જે ઈશ્વરવાદીઓ એને સઘળો આપ ઈશ્વર ઉપર કરવા તૈયાર થતા હોય, તો તે તેઓને ગાઢ સ્વદર્શનાનુરાગ અથવા અતિશય ભકિત-તરલિત-ચિત્તતા સૂચવે છે. આથી જેને ભક્તિશુન્ય છે એમ કરતું નથી, પણ ભક્તિના આવેશમાં જેને અસત્ કલ્પનાઓને સ્થાન આપવા તૈયાર નથી. ઈશ્વરભક્તિમાં ઇશ્વર તુંત્વવાદીઓ કરતાં જૈનો કેઈ પણ રીતે ઉતરતા નથી, બલ્ક અનેક રીતે ચડિયાતા છે. તેનું કારણ તેઓ પ્રમાણસિદ્ધ ઈશ્વરને સ્વીકારે છે, તે છે. અને એવા પ્રમાણસિદ્ધ ઈશ્વરની ભક્તિ, ભક્તિ કરનાર આત્માને શીધ્ર ઈશ્વરત્વને આપનાર
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથેના
થાય છે, એમ તેઓ સમ્યજ્ઞાન અને શ્રદ્ધાના બળથી. માને છે.
લોક અને આગમપ્રમાણ પણ જીવનું કર્મ-ફળ-- ભોકતૃત્વ સિદ્ધ કરે છે. લેકમાં સુખી માણસને જોઈને. કહેવાય છે કે
पुण्यवानेष यदित्थं सुखमनुभवति ।
આ આદમી પુન્યવાન છે, કે જે આવા પ્રકારનાં સુખને અનુભવે છે. આપ્તપ્રણેત શ્રી જિનાગમ પણ કહે.
सव्व च परसतया भुंजइ, कम्मणुभावओ इयरं (भज्जं)।
જીવ સર્વ કર્મને પ્રદેશતયા ભેગવે છે, અનુભાઃવડે ભેગવે પણ છે અને નથી પણ ભગવતે. તાત્પર્ય કે-જીવને બાંધેલ સઘળું કર્મ પ્રદેશદયથી ભેગવવું જ પડે. છે, વિપાકોદયથી ભેગવવું પડે જ એ નિયમ નથી.
લૌકિક શાસ્ત્રો પણ કહે છે કે
नाऽभुक्तं क्षीयते कर्म, कल्पकोटिशतैरपि । આજે કપ વડે પણ નહિ ભેગવેલું કર્મ ક્ષય
પામતું નથી.
બંધાયેલ કર્મ વિપાકેદય અથવા પ્રદેશેાદય વડે જીવને અવશ્ય ભોગવવું જ પડે છે. જો કે એ બે પ્રકારના ઉદયને
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેઓ જાણતા નથી, તે પણ તેનું આગમ “કમને જોગવટે જીવને કરવો પડે છે એ વાતની સાક્ષી પૂરે છે. કરેલ કર્મ તુરત કેમ ફળતું નથી?
પ્રત્યેક વસ્તુ ફળવા માટે જેમ કાળની અપેક્ષા રાખે છે, તેમ કર્મ પણ ફળ આપવા માટે એગ્ય કાળની અપેક્ષા -રાખે છે. અનુભવેલ વસ્તુના સંસ્કાર જ્યારે ઉદ્દબુદ્ધ થાય - ત્યારે (કાળાન્તરે) સ્મરણ થાય છે, તેમ આજે કરેલ શુભ યા અશુભ કિયાથી બંધાયેલ કર્મ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવાદિની એગ્ય સામગ્રી મળે ત્યારે ફળે છે. વળી, સ્મરણ જેમ અનુભવ કરનારને જ થાય છે પણ અન્યને નહિ, તેમ સુખ-દુઃખરૂપી ફળ પણ કર્મ કરનાર પિતાને જ થાય છે, અન્યને નહિ.
- જીવને કર્મને સંબધ થવામાં કારણુ ધમ્ય યા અધમ્ય પ્રવૃત્તિ છે. તે કર્મ આઠ પ્રકારનું યા એકસે ને : અઠ્ઠાવન પ્રકારનું શ્રી વીતરાગના આગમેમાં કહેવું છે
કર્મની મૂળ પ્રકૃતિ આઠ છે અને ઉત્તરપ્રકૃતિ -એકસો ને અઠ્ઠાવન છે. તેનું વિસ્તારથી સ્વરૂપ શ્રી કર્મગ્રન્થ, કમ્મપયડ, પંચસંગ્રહ આદિ આકર ગ્રન્થમાં વર્ણવેલું છે.
રજુ વડે જેમ અમૂર્ત આકાશ બંધાતું નથી, તેમ મૂર્તકર્મ વડે અમૂર્ત આત્મા શી રીતે બંધાય? એને ઉત્તર એ છે કે-મૂર્તકર્મ વડે બંધાનાર આત્મા એકાતે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
અમૂર્ત નથી પણ થ ચિત્ ( અનાદિ ક્રમ સંતતિની અપે ક્ષાએ) મૂર્ત પણ કહી શકાય છે.
સૂક અમૃત આત્માને અનુગ્રહ ઉપદ્માત કેવી રીતે કરે ? તેના ઉત્તરમાં જાણવુ કે–મદિરાપાન, હતપુર( ધતુરા )નુ સેવન કે વિષ-પિપિલીકાદિનું લક્ષણ જેમ. વિજ્ઞાનના ઉપઘાત કરે છે તથા બ્રાહ્મી આદિ ચૂર્ણાં અને સર્પિ`ષ ( ઘી ) આદિ પદાર્થોનું સેવન વિજ્ઞાનને અનુગ્રહ કરે છે, તેમ અશાતાવેદનીયાદિ કર્માં જીવને ઉપઘાત કરે છેઅને શાતાવેદનીયાદિ કર્માં જીવને અનુગ્રહ કરે છે.
જીવ અને ક`ના સમય ઃ
જીવ અને ક` પરસ્પર કેવી રીતે મળી ગયેલાં છે, એ સમજવા માટે ક્ષીર-નીર અને લેાહાગ્નિ દૃષ્ટાન્ત પ્રસિદ્ધ છે. શરીર તેનુ પ્રત્યક્ષ ઉદાહરણ છે. શરીરને અનુગ્રહ થવાથી જીવને અનુગ્રહ થાય છે, શરીરને ઉપઘાત થવાથી જીવને ઉપઘાત થાય છે અને એ જ રીતે જીવના. સુખે શરીરને સુખ અને જીવના દુઃખે શરીરને દુઃખ પણ પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. શરીર અને જીવના લક્ષણ અને સ્વરૂપાદિ ભિન્ન હોવા છતાં જેમ પરસ્પર અભિન્નતા અનુભવાય છે, તેમ જીવ અને કર્માંનાં પણ . લક્ષણ અને સ્વરૂપાદિ ભિન્ન હાવા છતાં સંસારી અવસ્થામાં અને પરસ્પર મળી ગયેલાં છે. જીવની સાથે લાગેલાં કઈસ્કંધાને શ્રી જૈનશાસ્ત્રોમાં કામજીશરીર તરીકે સં મધ-
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના વામાં આવે છે. એ કાર્મણશરીરના સંબંધથી જ ઔદારિકાદિ શરીરે ઉત્પન્ન થાય છે. જીવની ઔદારિકાદિ શરીરની સાથે જે એકમેકતા જણાય છે, તે કાર્મgશરીરને લીધે જ હેવાથી કાર્મથશરીર પણ જીવની સાથે અભિનપણે મળી ગયેલું છે, એ વાત સ્વતઃ સિદ્ધ થાય છે.
જીવ અને કર્મ આદિને લક્ષણ-સ્વરૂપદિ વડે ભેદ તથા પરસ્પર વ્યાપ્તિ અને એકદેશાવસ્થાન આદિ વડે અભેદ, એ રીતે ભેદભેદ હોવાથી શ્રી જૈનશાસ્ત્રોમાં બંને કર્થચિત્ ભિન્નભિન્ન મનાય છે અને તેથી જ હિંસા-અહિંસાદિક સઘળી વસ્તુઓ શ્રી જૈનશાસનમાં પરમાર્થ પણે ઘટી જાય છે. એકાન્ત ભેટ કે એકાન્ત અભેદ માનનાર દર્શનેમાં હિંસાઅહિંસાદિની વ્યવસ્થા ઉપચારથી જ કરવી પડે છે પણ પરમાર્થથી થઈ શકતી નથી. જીવ અને શરીરને સંબંધ
શુભાશુભ ધ્યાનની તીવ્રતા વખતે શરીરના અનુગ્રહ ઉપઘાતની કાંઈ પણ અસર જીવ ઉપર થતી જણાતી નથી, -તે જીવ અને શરીરના કંચિત્ ભેદને સિદ્ધ કરે છે. જેમ કે– કાયોત્સર્ગ વખતે શુભ ધ્યાનમાં રહેલા મુનિને થતું સંપૂજન કે વ્યાપતિ સુખ-દુઃખનિમિત્તક થતાં નથી. કવચિત્ દેહની આપત્તિ વખતે પણ ધ્યાનના બળથી એકાન્ત સુખને અનુભવ થાય છે. અને તીવ્ર કામા મનુષ્યને સ્વ-ચન્દનાદિ * સુખનાં સાધનેની હયાતિ વખતે પણ કામોની
* પુષ્પમાળા અને ચંદનના વિલેપનાદિ.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
પરવશતાથી મહતું દુઃખ થતું અનુભવાય છે. અનિષ્ટ આહારનું ભોજન પણ તત્વજ્ઞ મુનિને સુખ આપી શકે છે, જ્યારે ઈષ્ટ આહારનું ભેજન પણ અતત્વજ્ઞ કામીને દુઃખ આપે છે. આ નિયમ આધ્યાત્મિક સુખ-દુઃખ માટે છે. આધિભૌતિક કે આધિદૈવિક સુખ-દુઃખ માટે આ નિયમ બાંધી શકાતે નથી. શરીરને થને અનુગ્રહ આત્માને સુખ ઉપજાવે છે, જ્યારે શરીરને થતા ઉપઘાત આત્માને દુઃખ ઉપજાવે છે. ઈષ્ટ આહાર માનસિક સુખની વૃદ્ધિ કરે છે, જ્યારે અનિષ્ટ આહાર માનસિક દુઃખની વૃદ્ધિ કરે છે. આ વાત શરીર અને આત્માના કંથ ચિત અભેદને સિદ્ધ કરે છે. આ રીતે શરીર અને આત્માનો ભેદભેદ વ્યવહારિક દષ્ટાનેથી પણ સિદ્ધ છે. શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલ સાધના:
આથી સપષ્ટ થશે કે-આત્મ સ્વરૂપે નિર્મળ છે, પ્રકાશ સ્વભાવવાળે છે, અનન્તજ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વિર્યવાળો છે, કિન્તુ તેનું સારૂપ કર્મથી આવરિત થયેલું છે. એ આવરણ ખસે એટલે એ આત્મા મૂળ સ્વરૂપમાં પ્રકાશી ઉઠે છે. આત્માને કર્મથી મુક્ત બનાવ, એ જ શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલ સાધનાનું લક્ષ્ય છે. એ લય પ્રાપ્ત કરવાને માર્ગ આતમગુણેની આરાધના છે. આમાને મુખ્ય ગુણ જ્ઞાન છે. તેની આરાધના જ્ઞાન, જ્ઞાની અને જ્ઞાનનાં સાધનેનું બહુમાન, ભક્તિ, સેવા, ઉપાસનાદિ કરવા વડે થાય છે. અશુભ પરિણામથી ઉપાર્જન કરેલ જ્ઞાનાવરણીયાદિ કિલષ્ટ કર્મોને એથી વિનાશ થાય છે. રાગ-દ્વેષને પરિણામ
ના:
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
જ્ઞાનની, જ્ઞાનીની અને જ્ઞાનનાં સાધનેાની ઉપાસનામાં અંતરાય કરનાર છે. રાગ-દ્વેષના અતિ નિબિડ પરિણામેાને શ્રી જૈનશાસનમાં દુર્ભેદ્ય ગ્ર ંથિ માનેલી છે. એ ગ્રંથિના જ્યાં સુધી ભેદ ન થાય, ત્યાં સુધી જીવને મહા નિરા કરાવનારા શુભ પરિણામ જાગતા નથી. ગ્રંથિભેદ કરવાને અધ્યવસાય જીવને અપૂર્વકરણના ખળે થાય છે. કર્મોની ઘણી દીઘ સ્થિતિઓને ખપાવી, જીવ જ્યારે પક્ષેાપમ અસ ́ન્ચેય ભાગ ન્યૂન એક કાટાકેાટિ સાગરાપમપ્રમાણુ સ્થિતિ કરે છે, ત્યારે તે ગ્રંથિદેશને પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યાં અપૂર્ણાંકરણથી તેના ભેદ કરે છે અને મેક્ષના કારણભૂત સમ્યગુણુને પ્રાપ્ત કરે છે. પછી તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનાં ક્રમ માંધતા નથી. વ્યાધિતને જેમ સૌષધ વડે રાગ નાશ પામવાથી અત્યંત આનંદ થાય, તેનાથી પણ અનન્તગુણ્ણા તાત્ત્વિક આનંદ સમ્યગ્દશન પામતી વખતે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માને થાય છે. સમ્યફ્ વના શુભ પરિણામ જીવની વિચારણાને પલટાવી નાંખે છે. અપરાધી ઉપર પણ તે આત્માને કેમ્પ આવતા નથી. ધ્રુવ અને મનુષ્યીકનાં સુખાને પણ તે દુઃખરૂપ દેખે છે. પરલીકના માગ જેટલેા સાધી શકાતા નથી, તેનું તે અત્યંત દુઃખ ધરાવે છે. ભયંકર ભવસાગરમાં પ્રાણીસમૂહને અનેક દુઃખાથી પીડિત જોઈને, પેાતાની શક્તિ મુજબ તેમાનાં દુઃખા દૂર કરવાને તે પ્રયાસ કરે છે અને શ્રી જિનેશ્વરદેવ એ કમાવેલાં તત્ત્વાને જ એક સત્ય તરીકે સ્વીકારે છે અને નિઃશ ણે સહ્યું છે.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३३
સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યગ્દર્શનથી શુભ પરિણામવાળા અનેલા જીવ, થાડા જ કાળમાં ભવસમુદ્રને લ’ઘી જવા માટે જહાજતુલ્ય સમ્યક્ચારિત્રરૂપી નાવને પ્રાપ્ત કરે છે અને એથી ભવસમુદ્રને લધી જાય છે.
સાધના
ચારિત્ર એ પણ આત્માના એક શુભ પિરણામ છે અને તે અહિંસાદિ ક્રિયાનાં આચરણથી વ્યક્ત થાય છે. અહિ'સા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ આદિ મૂલ તથા પિડવિશુદ્ધિ આદિ ઉત્તરગુ@ાના પાલન દ્વારા, તે આત્મા પૂ કરતાં પણ અધિક ક્રસ્થિતિએને ખપાવી અનન્તજ્ઞાનાદિ ગુણેને હસ્તગત કરે છે. સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્રસ્વરૂપ રત્નત્રયીના સતત સત્કારપૂર્વકના આસેવનથી આત્મા માક્ષ મેળવે છે. અન્ત વિનાનું, અપાર અને કેાઈથી પણ ઝૂંટવી લઈ શકાય નહિ એવુ' શાશ્વત સુખ મેક્ષમાં છે. એ સુખની આગળ સ`સારનાં ત્રણેય લાકનાં અને ત્રણેય કાળનાં સુખ તુચ્છ છે,
*
* જીવને માફ છે અને મેાક્ષમાં સુખ અનત છે. એ સંબંધમાં ઘણુંા વાદવિવાદ તથા મતમતાન્તર લેાકમાં પ્રચલિત છે. જેમ કે
મેાક્ષમાં સુખ છે, એમ કહેવુ' એ સાચું' નથી. જ્યાં શરીર નહિ, ઇન્દ્રિયેા નહિ અને વિષયે નહિ, ત્યાં સુખ કેવી રીતે હાય? જો માક્ષમાં દુઃખ નથી એમ કહેતા હૈ।, તા દુઃખના અભાવ તે મૂર્છામાં અને પાષાણુસ્તંભમાં પણ હાય છે, તો તેવી મૂર્છાવાની કે પાષાણુ
3
૧૩
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના શ્રી જૈનશાસને જગતમાં જે સાધનાને માર્ગ દર્શાવ્યો છે, તે એર્થ, કામ કે તેવી જ કોઈ પગલિક વસ્તુઓની સાધનાને નહિ, કિન્તુ જેમાં સર્વ પગલિક વસ્તુઓની સાધનાને પરિત્યાગ છે એવી આત્મિક સાધનાને માર્ગ દર્શાવ્યા છે. આત્મિક સાધના એટલે આત્મગુણોની સાધના અને આત્મગુણેની સંપૂર્ણ સાધના, સર્વકર્મના ક્ષયથી નિષ્પન થતા મોક્ષ સિવાય શક્ય નથી. તેથી શ્રી જૈનદર્શનની સાધનાનું પ્રધાન લક્ષ્ય મેક્ષ યાને સર્વકર્મરહિત અવસ્થા છે. કર્મ રહિત અવસ્થામાં જે સુખ છે, તે જ શાશ્વત, નિશાઆધ અને સંપૂર્ણ છે. એ અવસ્થાનું બીજું નામ સિદ્ધવસ્થા છે. શ્રી જૈનશાસને મેક્ષની સાધનાને જે માર્ગ પ્રરૂપે છે તેને વિચાર કરતાં પહેલાં, તે મિક્ષ સંબંધી આ જગતમાં કેવા કેવા પ્રકારની માન્યતાઓ ચાલી રહી જેવી અવસ્થા માટે કેણ વિદ્વાન પ્રયત્ન કરે ? કાળ અનંત થયા છે અને મોક્ષમાર્ગ સદા ચાલુ છે, તે આજ પહેલાં સંસારને વિલય કેમ ન થ? એક સ્થાને વ્યાપક જીવને મુક્તિસ્થાન જુદું કેવી રીતે હોય? જે મુક્તિસ્થાન જુદું હોય, તે પણ પરિમિત સ્થાનમાં અનંત જી કેવી રીતે રહી શકે? પહેલે ભવ કે પહેલે મોક્ષ જો મુક્તિમાં પહેલું કેઈ ન હોય, તે તેને પ્રારંભ કેવી રીતે થય? જયાં ગીત નહિ, નૃત્ય નહિ, વાજિંત્ર નહિ, હાવભાવ નહિ, શૃંગાર-વિલાસ નહિ અને હાસ્ય-કુતુહલ નહિ, તેવા મુક્તિથાનમાં જવા કરતાં જંગલના શિયાળ થવું શું ખોટું?
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
છે તે પ્રથમ જેઈ જવું જોઈએ, કારણ કે–સ્વરૂપને યથાર્થ નિશ્ચય થયા પહેલાં તેના માટેની પ્રવૃત્તિ સુદઢ અને મક્કમ બની શકતી નથી. મેક્ષ સંબંધી ભિન્ન ભિન્ન માન્યતાઓ :
ચાર્વાકદર્શન તે મેક્ષ જેવા પદાર્થની હયાતિ જ સ્વીકારતો નથી. પરંતુ તે સિવાયનાં બધાં આસ્તિક દઈને એકીઅવાજે અને અતિમ દશેય તરીકે મેક્ષને જ માને છે. મેક્ષ એ દરેક આસ્તિકદર્શનનું લક્ષ્યસ્થાન છે અને એને જ સર્વસ્વના ભેગે પ્રાપ્તવ્ય તરીકે આદરપૂર્વક સ્વીકારે છે. તે તે દશનકારો આત્માના મોક્ષનું જે સ્વરૂપ વર્ણવે છે તે અને તેમાં કેવા ગુણ–દેષ રહ્યા છે તે, નીચેના વર્ણનથી સમજાશે.
શ્રી જૈનદર્શન કહે છે કે મુક્તિ નથી, એમ કહેનાર ભવાભિનદી છે અથવા અભવ્ય છે અથવા જડબુદ્ધિ છે. જેઓને મુક્તિસુખની કામના નથી અને જેઓ કેવળ ભવસુખની જ સ્પૃહાવાળા છે, તેઓને શાસ્ત્રકારોએ દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા અને બહુલકંસારી કહ્યા છે.
શરીર, ઈન્દ્રિય અને વિષયથી થનાર સુખ, એ સુખ નથી પણ દુખના મૂળ છે-વ્યાધિને પ્રતિકૂળ પ્રતિકાર છે. સાચું સુખ તે છે, કે જેમાં ઈન્દ્રિયની વૃત્તિ નથી. એવું ઉદાર-ઉપશમ જનિત સુખ મહાત્માઓને અનુભવસિદ્ધ છે. ઈંદ્રિયસુખ એ પરાધીન છે, જ્યારે ઉપશષસુખ એ સ્વાધીન છે. ચંદ્રની ચંદ્રિકાની જેમ યુક્તિ
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધન વૈશેષિકેદશન કહે છે કે બુદ્ધિ, સુખ, દુઃખ, ઈચ્છા, ધર્મ, અધર્મ, પ્રયત્ન, ભાવના અને શ્રેષ, એ નવેસ્ટ ગુણેને સર્વથા ઉચ્છેદ થવાથી જીવને મેક્ષ થાય છે. મેક્ષમાં બુદ્ધિ, સુખ આદિ ગુણે રહેતા નથી. વિશેષમાં તેઓ કહે છે કે શાસ્ત્રાભ્યાસથી તત્વજ્ઞાન થાય છે, તત્વજ્ઞાનથી મિથ્યાજ્ઞાન નાશ પામે છે, મિથ્યાજ્ઞાનના નાશથી રાગાદિ દેષ નાશ પામે છે, રાગાદિ દેને ક્ષય થવાથી સુખ આત્માનું સ્વાભાવિક સુખધામ છે. મુક્તિ મેળવવાના પ્રયાસના પ્રારંભ કે અંતમાં આત્મા સિવાય પરપદાર્થની કથા જ નથી. જે પ્રશમસુખની તરતમતા દેખાય છે, તે તેને પ્રકવું પણ માનવે જોઈએ. એનું જ નામ શિવસુખછે. જે દેષ અને આવરની હાનિ દેખાય છે, તે તેને નિઃશેષ નાશ પણ માનવું જોઈએ. તેનું જ નામ પરમપદ છે. જયાં સુધી શરીર અને મન છે, ત્યાં સુધી જ દુઃખને સ્થાન છે. શરીર અને મનના નાશની સાથે આધિ અને વ્યાધિસ્વરૂપ દુઃખને પણ નાશ છે. સર્વ શત્રુઓને ક્ષય, સર્વ વ્યાધિઓને વિલય, સર્વ પદાર્થોને સંગ અને સર્વ ઈચ્છાઓની પૂર્તિથી જે સુખ–લાભ થાય છે, તેનાથી અનંતગુણે સુખ-લાભ મોક્ષમાં રહેલું છે.
જીવરાશિ અનંતાનંત છે, તેથી અનંત જીવો સિદ્ધ થવા છતાં–મેક્ષમાં જવા છતાં ભવ અક્ષત રહે છે. જે - જીવની સંખ્યાને પરિમિત માને, તે જ ભવ ખાલી થાય અથવા મુક્તને જન્મ લેવું પડે. જે સિદ્ધ થયા અને હવે
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
૩૭
પ્રવૃત્તિ અટકે છે, પ્રવૃત્તિ અટકવાથી ધર્માંધ (અદૃષ્ટ અથવા ક્રમ) અટકે છે અને ધર્માંધમ અટકવાથી જન્માર્દિ નાશ પામે છે. જેના કહે છે કે-ઈન્દ્રિયાથી ઉત્પન્ન થનારાં બુદ્ધિ, સુખ, દુઃખ કે ઈચ્છાદ્ધિને માક્ષમાં નાશ ઈષ્ટ છે. પરન્તુ આત્માના સ્વાભાવિક જ્ઞાનાદિ અતીન્દ્રિય ગુણુા જો નાશ પામતા હાય, તે એવી મુક્તિના અથ જ શું છે, જ્યાં વમાનમાં જેટલું જ્ઞાન અને સુખ છે, તેટલુ' પણ ન રહે ? સર્વથા જ્ઞાન અને સુખરહિત અવસ્થા અન’તકાળ થશે, તે નિગેદના એક અશ છે. સમુદ્રનુ એક મિટ્ટુ જવાથી સમુદ્રને શી હાનિ છે ?
કે
શરીરપ્રમાણ આત્મામાં જ અધ-મેાક્ષ ઘટે છે. વ્યાપક જીવને જેમ મેક્ષ નથી, તેમ ભત્ર પણ કેવી રીતે ઘટે? શરીપ્રમાણ જીવ ચૌદમા ગુણસ્થાનકે ચેાગનિરોધ કરી ત્રીજો ભાગ હીન શરીરની અવગાહના કરી, સિદ્ધશિલા ઉપર જઈ ને વસે છે અને તેથી આગળ ધર્માસ્તિકાય નિહ હાવાથી જતા નથી. જ્યાં એક સિદ્ધ ત્યાં અનંતા સિદ્ધ દૂધમાં સાકરની જેમ ભળી જાય છે. રૂપીતે રૂપી પદાર્થાંમાં ભળતા હજુ સંકડાશ હાય, પણુ અરૂપીને કેવી રીતે ાય ? જેમ કાળ અનાદિ છે, તેમ સિદ્ધિ પણ અનઢિ છે. બીજા કુરવત્ અનાદ્ધિ ભાવામાં પૂર્વાપરને વિવાદ હોઈ શકે નહિ. જેને મે।ક્ષતત્ત્વની સહૃા થાય, તેનું જ મન ધર્મોંમાં સ્થિર રહે. મુક્તિની ઇચ્છાને જ મેટા ચેગ માનેલે છે અને મુક્તિની ઈચ્છાવાળાને જ અમૃતક્રિયાના સયેાગ માનેલે છે.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના માટે પ્રાપ્ત થાય, એવી (જ્ઞાન–સુખરહિત) મુક્તિ ઉપર કાઈ પણ વિબુધ જનને આસ્થા ન જ થાય, એ તન સ્વાભાવિક છે.
મીમાંસકા માને છે કે–મુક્ત આત્મા સદા સ્વસ્વરૂપમાં સ્થિત રહે છે. તે ખ ધન, દુઃખ તથા કલેશથી દ્વિત હાય છે. અને કામ, ક્રોધ, મદ, ગ, લાભ અને દભ-એ છ પ્રકારની ઉમિઓથી પર હાય છે. બ્રહ્મનુ સ્વરૂપ આનંદ છે અને તે મેક્ષદશામાં પ્રગટ થાય છે, તે સમયે બ્રહ્માનુ રૂપ જોઈને બધાં બંધના છૂટી જાય છે. બંધના છૂટી જવાથી માક્ષદશામાં આત્મા પેતાનામાં જ નિત્ય એવા આનંદને લાભ મેળવે છે. જ્યાં માત્ર બુદ્ધિ જ પહેાંચી શકે પણુ ઇન્દ્રિયા ન પહોંચી શકે, એવુ' કદી પણ નાશ નહિ. પામનારૂ' સુખ જેમાં રહેલુ` છે, તેનું નામ મૈાક્ષ છે. મેાક્ષદશાનું સુખ અવધિ વિનાનું, અખડ અને ઘણામાં ઘણુ છે. એથી વધારે સુખ બીજે કોઈ ઠેકાણે સંભવી શકતુ નથી. એ રીતે માક્ષના સુખનુ વર્ણન મીમાંસકા કરે છે, તા પણ એ સુખને પ્રાપ્ત કરવાના એને અનુરૂપ ઉપાયે તે લેાકેા નથી દર્શાવતા. જૈનો કહે છે કે-માક્ષમાં કર્મજન્ય સુખને અભાવ છે, પણ સ્વભાવજન્ય સુખ વિદ્યમાન છે, તેથી તે સુખની પ્રાપ્તિ માટેના ઉપાયા પણ તેને અનુરૂપ જોઈએ. યજ્ઞ-યાગાદિ હિં’સ્ર અનુષ્ઠાના કે તત્ત્વજ્ઞાનશૂન્ય શુષ્ક કર્મકાંડો આત્માને સ્વભાવજન્ય સુખવરૂપ મુક્તિ અપાવવાને કેવી રીતે સમ થઈ શકે ? વિષયસુખને જેમ લાકે ચાહે છે, તેમ આત્માને
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
૨૩૯
પણ લાકે ચાહે છે, તેથી આત્માના હજ સ્વભાવ સુખમય છે એમ સાખીત થાય છે. એ સહજ સ્વભાવમાંથી ઉદ્દભવતુ આત્મિક સુખ પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાય યજ્ઞ-યાગાદિ અનુષ્ઠાનેા નથી, કિન્તુ વિષયસુખથી આત્માને વિમુખ મનાવી, સમ્યદગ્દર્શનાદિ આત્મગુણાની પ્રાપ્તિના ઉદ્યમમાં જોડનાર, નિરવદ્ય એવી આવશ્યકાદિ ક્રિય આ અને જ્ઞાનાદિ આચારનું પાલન છે. *
સાંખ્યમતવાળા કહે છે કે-આત્મા શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ છે, કિન્તુ એક સળીને પશુ વાંકી વાળવા તે અશક્ત છે, માટે અકર્તા છે. તે સાક્ષાત્ ભગવનાર પણ નથી. એ આત્મા જડ અને ક્રિયા કરનારી પ્રકૃતિને સમાશ્રિત છે અને તેથી જ તેના ઉપર અજ્ઞાનનું અંધારૂ' પથરાઈ રહેલું છે મને એમ છે માટે જ, જે સુખ વગેરે મૂળ પ્રકૃતિમાં રહેનારૂપ છે, તેનુ પ્રતિબિંબ પાતામાં પડે છે તેને પાતે પેાતાનુ' માની લે છે. એવા મેાહુને લીધે પ્રકૃતિને સુખસ્વભાવવાળી માનતા આત્મા સંસારમાં ભટકે છે. એને જ્યારે
* આવશ્યક છ છે. સામાયિક, ચતુર્વિશતિસ્તવ, વંદન, પ્રતિક્રમણ, કાર્યાત્સગ અને પ્રત્યાખ્યાન.
આચાર પાંચ છે. જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર અને વીર્માંચાર.
એના વિસ્તાર માટે જુએ સવિવરણ થી પચપ્રતિક્રમણ સૂત્ર. '
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
૨૪૦
વિવેકજ્ઞાન થાય છે કે-પ્રકૃતિ દુઃખને હેતુ છે અને એની સાથે સબધ રાખવા નકામે છે, ત્યારે એ આત્મા પ્રકૃતિએ કરેલાં કર્મ ફળને ભોગવતા નથી. અને એ પ્રકૃતિ પણ એમ સમજે છે કે આ આત્માએ મારી પેઢળતા જાણી લીધી છે અને હવે એ મારૂ' કરેલુ' કફળ ભોગવવાના નથી, ત્યારે એ કાઢણી સ્ત્રીની પેઠે તેનાથી દૂર ખસે છે. પ્રકૃતિની શક્તિ જ્યારે આ રીતે નરમ પડી જાય છે, ત્યારે આત્મા એના મૂળ રૂપમાં આવી જાય છે. એવુ જ નામ માફ છે. એ માક્ષદશામાં સાંખ્યા અનન્ત ચૈતન્ય માને છે, પરન્તુ અનન્ત આનન્દ માનતા નથી; કારણ કે-એમના મતે આનન્દ એ પુરુષના નહિ પણ પ્રકૃતિના ધર્મ છે.
જૈન સાંખ્યાને પૂછે છે કે જો જ્ઞાનની સાથે આત્માને સંબંધ નથી પણ પ્રકૃતિને છે, તે તમારા મતે આત્મા અજ્ઞાન સિદ્ધ થાય છે. તે પછી જે અજ્ઞાનને લીધે સ’સારી આત્મા પ્રકૃતિમાં રહેલું સુખ વગેરે પોતાનું માને છે, તે જ આજ્ઞાનને લીધે મુક્તામા પણ પ્રકૃતિમાં રહેલાં સુખ-દુ:ખ વગેરે કળાને પેાતાના કેમ નહિ માને એ આપત્તિમાંથી ખચવા માટે મેાક્ષમાં ચતન્યની જેમ અનન્તજ્ઞાન પણુ તમારે માનવું જ પડશે. અન્યથા ઉભયત્ર સરખી અજ્ઞાન અવસ્થા માનવાથી તમેાએ માનેલી મુક્તિમાં કાંઈ વિશેષતા રહેશે નહિ.
બૌદશ ન કહે છે કે-જે મનુષ્ય આત્માને સ્થિર અને નિત્ય માટે છે, તેને આત્મા ઉપર સ્લેડુ થાય છે. એ
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
૨૪૧
સ્નેહને લઈ ને ભાગેામાં આસક્તિ થાય છે અને તેથી સ'સાર વધે છે. ‘ આત્મા છે’–એમ જાણવાથી જ ‘હું અને બીજો ’ —એવી સ્વ–પરની ભાવના થાય છે અને તે સ્વ–પરની ભાવના જ રાગ-દ્વેષનું મૂળ છે. રાગ-દ્વેષ બધા ઢાષાનુ મૂળ છે, માટે સુમુક્ષુએ શરીર, સ્વજન, સ્ત્રી, પુત્રાદિ સર્વને અનાત્મક, અનિત્ય, અસ્થિર, અશુદ્ધ અને દુઃખરૂપ માનવાં જોઈએ. એથી સ્નેહ થતા અટકી જાય છે. એ ભાવનાના વિશેષ અભ્યાસથી વૈરાગ્ય થાય છે. વૈરાગ્યથી નવા આશ્રવ અટકી જાય છે અને પરિણામે મુક્તિ મળે છે.
જૈનદર્શન કહે છે કે-આત્મા ઉપરના સ્નેહથી થનારી બધી જ પ્રવૃત્તિ આત્માને ક્લેશ કરનારી થાય છે, એમ કહેવુ ખાટુ' છે. આત્માના સ્નેહથી દુ:ખમિશ્રિત વિષયસુખામાં પ્રવૃત્તિ થાય, તે રાગીને કુપથ્યની જેમ અવશ્ય કષ્ટ કરનારી છે. પરન્તુ એ જ આત્મસ્નેહથી ડાહ્યા રાગીને પથ્યસેવનની જેમ અતાત્ત્વિક સુખનાં સાધન સ્ત્રી વગેરેને છેડીને પરમા સુખના ઉપાયભૂત એવા સમ્યગ્દર્શનાદિ સાધનાની સાધનામાં પ્રવૃત્તિ થાય, તે આત્માને એકાન્ત ફાયદા જ કરે. પરન્તુ તમારી જેમ નિત્ય આત્મા માટે અનિત્યપણાની ભાવના કરવી, એ મૃષાભાવના છે. એવી મિથ્યાભાવના ભાવવાથી તેા આત્મા મૃષાવાદી અને માયાચારી અને છે. વળી એ ભાવના ભાવનાર તા કોઈ એક સ્થિર આત્મા જોઈ એ જ. અસ્થિર આત્મા અનિત્યપણાની સતત ભાવના શી રીતે ભાવી શકે ? પૂર્વે બંધાયેલા જ પછી છૂટે થઈ શકે. એ કારણે પણ મેક્ષન મેળવનાર ફાઈ
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
એક સ્થિર આત્મા છે, એમ માનવું જ જોઈએ. ક્ષણિકવાદમાં
કોઈ, કરે કોઈ અને મેળવે કઈ અથવા બેની લડાઈમાં ત્રીજે મેળવી જાય, એ સ્થિતિ ઉભી થાય છે. વળી વસ્તુ માત્ર જે ક્ષણવિનાશી છે, તે પછી ક્ષણ બાદ પિતાની મેળે જ નાશ પામનાર રાગાદિના નાશ માટે જુદે પ્રયત્ન કરવાને જ કયાં રહે છે? માટે એ પ્રયત્ન કરનાર આત્મતત્વ સ્થિર છે, એમ માનવું જ જોઈએ. એ આત્મતત્વને અહિંસાપ્રધાન તપના આચરવા વડે મોક્ષ થઈ શકે છે. અનિત્યવાદની ભાવના ભાવનાર આત્મા, સ્થિર રહેતી જ્ઞાનધારા દ્વારા અનેક જાતના તપના અનુષ્ઠાનથી મેક્ષને મેળવી શકે છે અને એ મેક્ષ અનંત જ્ઞાન, અનંત દાન, અનંત ચારિત્ર અને અનંત સુખમય છે.
જેને જે પ્રકારના મેક્ષને માને છે, તેના સમર્થના માટે વધુમાં જણાવે છે કે-ઉપચય-અપચયને પ્રાપ્ત થનારા પદાર્થો સામગ્રીના સદ્ભાવે સર્વ પ્રકારે નાશ પણ થાય જ છે. રાગાદિ ષસમૂહને ઉપચય-અપચય સર્વ મનુષ્યને પ્રત્યક્ષ છે. મનુષ્યમાં રાગદ્વેષની વધ-ઘટ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. તે હેતુ વિના સંભવી શકતી નથી. જે હેતુથી વધ-ઘટ થવાવાળી ચીજ ઘટે છે, તે હેતુની પૂરેપૂરી સામગ્રી પ્રાપ્ત થતાં તેને સદંતર નાશ થાય જ, સૂર્યનાં મંદ કિરણથી જે ગેડી ટાઢ નાશ પામે છે, તે સૂર્યના પ્રખર તાપથી પ્રબળ ટાઢ નાશ પામે જ છે એ જ ન્યાયે થેડી શુભ ભાવનાઓના બળથી થડા રાગ-દ્વેષ ઘટતા દેખાય છે, તો એ જ ભાવના
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવનો
એના પ્રકર્ષથી સંપૂર્ણ રાગ-દ્વેષ રૂપી દેને ક્ષય થાય એમાં આશ્ચર્ય નથી. રાગ-દ્વેષના ક્ષયથી અનાદિ કર્મમળને આત્યંતિક નાશ થાય છે, કારણ કે-કર્મમળને ઉત્પન્ન કરનાર અને વધારનાર રાગ-દ્વેષ જ છે. કર્મમળને સર્વથા વિનાશ, એનું જ નામ મોક્ષ છે.
સગ-દ્વેષ અને કર્મમળના ક્ષયથી મોક્ષમાં અનંત જ્ઞાન. પ્રગટે છે. પરિમાણને અતિશય ઉત્કર્ષ જેમ આકાશમાં વિશ્રામ પામે છે, તેમ બુદ્ધિને અતિશય ઉત્કર્ષ ક્યાંક વિશ્રાન થી જોઈએ. જ્ઞાનની માત્રા પ્રત્યેક મનુષ્યમાં વધતી-ઓછી દેખાય છે, એટલું જ નહિ પણ એક જ મનુષ્યની જ્ઞાનમાત્રા અવસ્થા ફરવાની સાથે ફરતી જાય છે. ચેડાં આવરણ ખસવાથી ડું જ્ઞાન પ્રકાશે છે, તે સર્વ આવ૨ણ ખસવાથી આત્મા સંપૂર્ણ જ્ઞાનવાન બને એમાં શી નવાઈ? વધતી જતી પહોળાઈને અંત જેમ આકાશમાં આવે છે, તેમ વધતા જતા જ્ઞાનને અંત સર્વજ્ઞ ભગવાનના જ્ઞાનમાં આવે છે. મેક્ષમાં એ સર્વજ્ઞણું સર્વ કર્મમળને ક્ષય થવાથી સદાકાળ રહે છે. એવા અનંત જ્ઞાન અને અનંત સુખમય મોક્ષ અથવા સિદ્ધાવસ્થા માટે ઉદ્યમ. કરવાનું જૈનદર્શન ઉપદેશે છે. મોક્ષનું સુખ ઃ
આ સિદ્ધાવસ્થા કે મોક્ષનું સુખ શાશ્વત, નિશબાધ. અને સંપૂર્ણ છે. તેનાં મુખ્ય કારણ નીચે મુજબ છે
* The teachings and lives of libera--
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
સાધના
૧. સિદ્ધાત્માઓ સથા રાગ-દ્વેષ અને મેાહરહિત ડાય છે, જીવની એ ત્રણેય પ્રકૃતિએ પરમ સ ક્લેશસ્વરૂપ છે. રાગથી અભિષ્વંગ પેદા થાય છે, દ્વેષથી અપ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય છે અને માહથી કાર્યાકાયના વિવેક
ted souls prove the possibility of liberation and show also the path to be followed for the purpose. Three things are necessary for liberation. They are the perfect faith in the teacThings of the omnisient teachers, correct knowledge of their teachings and right conduct. Right conduct consists in to practice of abstinence from all injury to life, from false hood, from stealing, from sensuality and from attachment to sensual objects. By the joint culture of right faith, tight knowledge and right conduct, the passious are controlled and the Karmas that fetter the soul to matter are removed. The obstacles being removed, the soul attains natural perfection. ie. infinite faith, infinite knowledge, infinite power and infinite bliss. This is the final state of the Soil in liberation according to jain scriptures.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સાધના નાશ પામે છે-અજ્ઞાન વધે છે. અભિવંગ, અપ્રીતિ અને અજ્ઞાન–એ ત્રણ ચિત્તના અતિ સંકિણ અધ્યવસાય છે, સંકિલષ્ટ કર્મના કારણભૂત છે અને પરંપરાએ સંકલેશને વધારનારા છે. રાગાદિ સંકિલષ્ટ અધ્યવસાયથી અભિભૂત. થયેલા આત્માઓને આ સંસારમાં એક ક્ષણવાર પણ સુખ. હોતું નથી. એ દુષ્ટ અધ્યવસાને પરાધીન એવા આત્માઓ, આ સંસારસાગરમાં નવાં નવાં કિલષ્ટ કર્મોનું ઉપાર્જન કરીને, જન્મ-મરણના અપાર દુઃખેને અનુભવે છે. રાગાદિના અભાવે જીવને જે સંકલેશરહિત સુખ થાય છે, તે જ સાચું સુખ છે. એ સુખને રાગાદિથી રહિત આત્માઓ જ જાણું, શકે છે. સન્નિપાતથી ગ્રહિત આત્મા સન્નિપાતના અભાવમાં થનારા સુખને જેમ જાણી શકતું નથી, તેમ રાગ-દ્વેષ અને . મેહ-એ ત્રણ દોષથી પરતંત્ર એ આત્મા પણ, એ ત્રણ દેથી રહિત અવસ્થામાં થનારા સુખને જાણી શકતા નથી.
૨. સિદ્ધના જીવને જન્મદિને અભાવ છે, તેથી તેઓનું સુખ આવ્યાબાધ છે. બીજ બળી ગયા પછી જેમ. અંકુર પ્રગટ થતું નથી, તેમ સિદ્ધના જીવને કર્મપી બીજ બળી જવાથી જન્મરૂપી અંકુ પ્રગટ થતું નથી.
જ્યાં જન્મ નથી, ત્યાં જરા નથી, જ્યાં જરા નથી, ત્યાં મરણ નથી; અને જ્યાં મરણ નથી, ત્યાં ભય નથી. ૨-“ વિષsfશ્વાળાદ્વાદ” २-" तत्रैव अग्निज्वालाकल्पमात्सर्यापादनाद् द्वेषः”. રૂ-“ચેતભાવામિવિશ્વવિધાના ”
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
રૂ. સિદ્ધોનું સુખ અવ્યાબાધ છે. તેનું ત્રીજું કારણ સિદ્ધના જીવોને સદાકાળ સુક્યની નિવૃત્તિ છે. સંસારનાં સુખને અનુભવ પણ જીવને સુય કે અભિલાષની નિવૃત્તિથી જ થાય છે. પરંતુ ઈન્દ્રિયવિષયેના ભાગ પર્યને થનારી સુજ્ય નિવૃત્તિ સ્વલ્પ કાળ માત્ર રહેવાવાળી છે. એટલું જ નહિ પણ એક નિવૃત્તિ અન્ય વિષયની અભિલાષા અને ઉત્સુકતા ઉભી કરીને જ જાય છે અને તે ઉસુકતાની પરંપરાઓ જ્યાં સુધી નિવૃત્તિ થતી નથી, ત્યાં સુધી દુઃખ કાયમ રહે છે. સિદ્ધના જીવને તે નિવૃત્તિ સાર્વકાલિકી હોય છે. સર્વ કાળ માટે સર્વ અભિલાષની નિવૃત્તિ, એ જ સિદ્ધપણું છે. તેથી તેનું સુખ સર્વ સંસારી જીનાં સર્વ સુખે કરતાં પણ અનનગુણું અવિક બને છે. સિદ્ધોનું અનન્ત સુખ આ રીતે અનુભવ, યુક્તિ અને આગમ આદિ સર્વ પ્રમાણેથી સિદ્ધ છે. પરંતુ ત્રણેય ભુવનમાં તે સુખની કેાઈ જેડી નહિ હોવાથી તેનું યથાર્થ કથન કોઈ પણ ઉપમા વડે થઈ શકતું નથી. સર્વજ્ઞ ભગવાને પણ વાણી દ્વારા એ સુખનું યથાસ્થિત કથન કરી શકતા નથી. તેટલા માત્રથી તે સુખને આ જગતમાં અભાવ છે, એમ કહેવું તે મિથ્યા છે. મેક્ષસુખનું વર્ણન અશક્યઃ
જે સર્વજીને અનુભવગમ્ય એવું વૈષયિક સુખ પણ અન્યની આગળ કથન કરી શકાતું નથી, તે પછી સિદ્ધાત્મા-ઓનું પક્ષ આત્મિક સુખ વાણુના વિષયમાં ન ઉતરે એમાં આશ્ચર્ય જ શું છે? કહ્યું છે કે
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
E
tr
“ કુમારી જેમ સ્ત્રીસુખને ન જાણે અથવા અધપુરુષ -જેમ ઘટરૂપને ન જાણે, તેમ બ્રહ્મ (મેક્ષ ), જે સ્વયં વૈદ્ય છે, તેને અબ્રહ્મ (મેક્ષ નહિ પામેલા આત્માએ ) કદી પણ ન જાણી શકે.’”
એ વાત વધુ સ્પષ્ટ સમજવા માટે એ કન્યાએનુ દૃષ્ટાન્ત છે. પુરુષથી અસ'યુક્ત, અભિન્નરજક સ્ત્રીને કન્યા કહેવામાં આવે છે. એવી એ કન્યાઓને પરસ્પર અન્ય ત પ્રીતિ હતી. બન્નેને પરસ્પર સ`કેત થયેા કે પુરુષના ભેગથી થનારૂ' સુખ પરસ્પર એક-ખીજીએ એક-બીજીને કહેવુ. એમાંથી એક કન્યાનું પાણિગ્રહણ થયું. ખીજીએ તેણીને પૂછ્યું' કે-કેવું સુખ છે ? તેણીએ કહ્યું કે- હું સખી ! એ સુખને હું કહેવા માંગુ તે! પશુ કહી શકું તેમ નથી. ’ બીજી ૪૩ છે કે-‘તું કરેલી પ્રતિજ્ઞાથી ભ્રષ્ટ થાય છે, ’ કાળાન્તરે તે પણ પરણી અને સ્વપતિ સાથે રહી. પતિનું સુખ ત્રાનુભવથી જાણ્યું. તે વર્ણનાતીત છે, એમ સાક્ષાત્ જાણીને પેાતાની મેળે જ તે પેાતાની સખી પાસે ગઈ અને કહ્યું કે-‘હું સખી ! જેવું તેં કહ્યું તેમજ છે. બીજાને આ સુખ કહી શકાય તેવું નથી. ’
એ પ્રમાણે જે સિદ્ધિનુ' સુખ છે, તેને સિદ્ધો જ જાણે છે, કારણ કે–તેના અનુભત્ર તેએને જ છે. તે સુખને નડુિ પામેલા આત્માઓને તેના અનુભવ નથી, તેથી તેઓ કેવી રીતે જાણી શકે અને કહી શકે? જ્ઞાની પણ તેનુ વર્ણન કી શકતા નથી. તે માટે કહ્યુ છે કે
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
સાધન
• જાણે પશુ ન શકે કહી પુર શુશુ, પ્રાકૃત તિમ ગુણ જાસ, ઉપમા વિષ્ણુ નાણી ભવમાંહિ, તે સિદ્ધ ક્રિએ ઉલ્લાસ રે. ભવિકા સિદ્ધચક્ર પદ વો. -ઉપા. શ્રી યશાવિજયજી ગણિ.
સંસારમાં જેટલાં સુખા છે, તેટલાં અન્ય પદાર્થોના સયેાગથી થયેલાં હાય છે. અસંચાગી સુખ સંસારમાં છે નહિ, તે કેવળ મેાક્ષમાં છે, તેથી તેની ઉપમા પણુ જગતમાં મળતી નથી. એવા નિરૂપમ સુખનિધાન મેાક્ષની પ્રાપ્તિ, એ જ સાચી આત્મસાધના છે અને એનું જ ખીજું નામ. જૈન સાધના છે.
તારા ૧. કેટલાક કહે છે કે જીવને મેાક્ષ છે, પણ નક્કી થયેલ. હાય છે, ત્યારે જ મળે છે. તે પહેલાં ગમે તેટલા ઉપાય કરવા છતાં તે મળી શકતા નથી. દનજ્ઞાન-ચારિત્રથી મેાક્ષ મળે, તે દર્શીન-જ્ઞાન-ચારિત્ર શેનાથી. મળે ? ગુણુ વિના જેમ ગુણ મળે, તેમ જીણુ વિના મે કેમ ન મળે ? મરૂદેવા ચારિત્ર વિના મોક્ષ પામ્યા કે અહિ? ભરત રાજાએ આરિક્ષાભુવનમાં કેવળજ્ઞાન મેળવ્યુ કે નહિ ? કેટલાક ઘેાડા કષ્ટ મેક્ષ પામે છે અને કેટલાક ઘણા. કષ્ટ મેક્ષ પામે છે, તેમાં કારણુ જેની જેવી ભવિતવ્યતા. નિયતિ વિના સાધ્ય સિદ્ધ થતુ નથી. પહેલાં જોયેલા ભાવમાં કાંઈ પણ વૃદ્ધિ હાનિ થઈ શકતી નથી. ફ્રાકટ કાર્યષ્ટ કરવાથી શું લાભ ? ક્રિયા-કષ્ટ કેવળ લેાકર જન માટે ૐ માટે નિક છે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
૨૪૯ - જૈનદર્શન કહે છે કે-મોક્ષને માન્યા પછી તેનાં - કરણની અવગણના કરવી, એ એની પાછળ કામગજનિત સુખની લંપટતા સિવાય બીજો કોઈ હેતુ નથી. કાર્ય છે અને કારણ નથી-એમ કહેવું, એ શું સાચું છે? જે સજિત મુજબ બધું થાય છે, તે દુશ્મન ઉપર રેષ, મિત્ર ઉપર તેષ, સ્ત્રી ઉપર પ્રેમ અને વ્યભિચારી ઉપર રીસ શા માટે? જે સર્યું અને દીઠું જ થતું હોય, તે ઘડે બનાવવા માટે દંડ અને રસોઈ કરવા માટે અગ્નિની શી જરૂર છે? જે સજર્યું હશે, તે તૃપ્તિ થશે–એમ માનીને ભેજનક્રિયા બંધ કેમ કરવામાં આવતી નથી ? પાપમાં ઉદ્યમ આગળ છે અને ધર્મમાં સજર્યું કહેવું, એ ન્યાય છે કે અવળી મતિ છે? પહેલા ગુણની પ્રાપ્તિ જે ગુણ વિના થાય છે, તેમાં પાકેલી ભવસ્થિતિની દયા છે. ફળને પાક બે રીતે થાય છે–એક ઉપાયથી અને બીજે કાળથી. એ રીતે કર્મનો પાક પણ બે રીતે થાય, તેમાં શી હાનિ છે ? અથવા પહેલા ગુણની પ્રાપ્તિ ગુણ વિના થાય તેનું કારણ પૂર્વસેવા મૃદુતર હોય છે, તેથી સહેલાઈથી થઈ શકે છે પણ ઉત્તરસેવા સહેલી હેતી નથી. તેમાં ઘણું કષ્ટ તથા અરિષ્ટ રહેલાં છે. જ્ઞાનપૂર્વક જે કષ્ટ સહન થાય છે, તેને તપ કહેવાય છે. તેને અશુભ કમેને ઉદય મનાય નહિ. ઘણાં ઈધન ઘણુ કાળે બળે અને ચેડાં ઈંધન શેડાં કાળે બળે. અગ્નિમાં જેમ અભંગ દાહકશક્તિ છે, તેમ મોક્ષનાં કારણમાં પણ કમને દહન કરવાની અખંડ શક્તિ રહેલી છે. દંડાદિક વિના જેમ ઘટ થતું નથી, તે પણે માટેના
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
સાધના
ભેદથી જેમ ઘટના ભેદ થાય છે, તેમ જીવદળના ભેદથી ફળમાં ભેદ પડે છે. વ્રતાદિના પાલન વિના કદી કાઈ ન પણ મેક્ષ થતા નથી. જો વ્રતપાલન છતાં કાઇની સિદ્ધિ ન થાય, તે પણ વ્રતાદિથી વિરમવુ' ઉચિત નથી. ક્ળસ ંદે છતાં કૃષિકાર શુ બીજ વાવવાની ક્રિયા નથી કરતા ? માટે જ્ઞાનાદિક ગુણમાં મુક્તિના હેતુપણાને લેશ માત્ર સૉંશય રાખવા ચેગ્ય નથી. જીવ છે, તે નિત્ય છે, જીવ ઉપર કમ છે, જીવ તે કર્માંના કર્તા છે, જીવના મેક્ષ છે અને એ મેાક્ષને માગ પણ છે. એ છએ વસ્તુ ઉપરની અખડ શ્રદ્ધાને જ શ્રી જૈનશાસનમાં સમ્યક્ત્વ માનેલુ છે અને એ સમ્યક્ત્વ જ મેાક્ષનું ખીજ છે. સમ્યક્ત્વ સહિતનાં જ્ઞાન અને ચારિત્રને જ સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યકૂચારિત્ર તરીકે સ્વીકારેલાં છે. કહ્યું છે કે
" सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः " સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યકૂચારિત્ર-એ ત્રણેય એકત્ર મળીને મેાક્ષમા અને છે.
ચાર પુરુષાથ માં ધમ અને મેાક્ષપુરુષાર્થ ની શ્રેષ્ઠતા पुमर्था इह चत्वारः कामार्थों तत्र जन्मिनाम् । अर्थभूतौ नामधेयादनर्थों परमार्थतः ॥ १ ॥
આ જગતમાં ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ-એ ચાર પુરૂષાર્થા છે. તેમાં કામ અને અ-એ એ પુરુષાર્થી તે પ્રાણીઓને નામથી જ પુરુષારૂપ છે, પરમાથી તા તે અનરૂપ જ છે.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
अर्थस्तु मोक्ष एवैको धर्मस्तस्य च कारणम् । સ'સારમોધિતારનમ્ ॥ ૨॥
समादिशविधः
૨૫૧
ચાર પુરુષાર્થમાં ખરી રીતે પરમાર્થરૂપ તે એક મેાક્ષપુરુષા છે અને તેનુ કારણ ધર્યું છે. તે ધમ સયમ વગેરે દશ પ્રકારનેા છે અને સ'સારસાગરથી તારનારા છે.
अनन्तदुःखः सारो मोक्षोऽनन्त सुखः पुनः । तयोरत्यागपरिप्राप्ति हेतु धर्म विना न हि ॥ ३ ॥
અનત દુઃખરૂપ સંસાર છે અને અનંત સુખરૂપ ગાક્ષ છે, તેથી સંસારના ત્યાગના અને મેાક્ષની પ્રાપ્તિના હેતુ ધર્મ વિના ખીએ કેાઈ નથી.
मार्ग श्रितो यथा दुरं क्रमात् पंगुरपि व्रजेत् ॥ धर्यस्थो धनकर्मापि तथा मोक्षमवाप्नुयात् ॥ ४ ॥
પાંગળા માણસ પણ વાહનના આશ્રયથી જેમ દૂર જઈ શકે છે, તેમ જીવ ઘણા ક્રમથી ભરેલા હાય છતાં પશુ ધર્મોના આશ્રય કરવાથી મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ૧૦-સગ ૧૩
-ત્રિòિશલાકાપુરુષચરિત્ર-૫
શ્રી મહાવીર ભગવાનની અંતિમ દેશનામાંથી.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપ દ્વારા શ્રી પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને હૃદયમાં વસાવ્યા પછી કઈ અશુભ ભાવ ત્યાં રહી શકતું નથી અને ઉચ્ચ ભાવનાઓના મોજાં સદા હૃદયમાં ઉછળ્યા કરે છે.
દિવસે કે રાત્રે, સુખમાં કે દુઃખમાં, શેકમાં કે હર્ષમાં, ઘરમાં કે બહાર, ભૂખમાં કે તૃપ્તિમાં, પ્રવાસમાં કે સ્થિરતાના સ્થાનમાં એમ સર્વત્ર સર્વદા શ્રી પંચપરમેષ્ઠિઓનું સ્મરણ કરવું જોઈએ.
શ્રી નવકારમંત્ર અપરાજિત મંત્ર છે, જગતના સઘળા મંત્રામાં પ્રથમ છે, મહાન છે, અનુપમ છે, જગતમાં પ્રસિદ્ધ છે, જગવંદનીય છે અને જગતનું હિત સાધનારે છે.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ /