________________
રાધના પક્ષમાં મોટું પ્રાણુ તે એ આવે છે કે–પુરુષ અને પ્રકૃતિ અથવા ચેતન અને જડ, ઉભય કેઈ પણ જાતના પરિણામને જે પામનાર ન હોય, કિન્તુ નિર્વિકાર હોય, તે એ અને તના મિશ્રણરૂપ ક્ષણ ક્ષણમાં દેખાતી વિવિધતા જગતમાં કેવી રીતે દેખાય? વિવિધતાની ઉપપત્તિ જૈનદર્શને સ્વીકારેલ પરિણામી નિત્યત્વવાદ અથવા નિત્યનિત્યત્વ વાદથી જ ઘટી શકે છે. - આત્માને સુખ–દુખવેદન, ઘટ-પટવિજ્ઞાન અને બંધ– મક્ષ આદિ પ્રત્યય પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. એ અનુભવપ્રમાણુના આધારે જ આત્મા અપરિણામી (કૂટસ્થ) નિત્ય નહિ પણ પરિણામીનિત્ય છે, એમ સિદ્ધ થાય છે. એકાન્ત અનિત્ય પક્ષમાં દૂષણેઃ
આત્માને એકાન્ત અનિત્ય માનનારાના પક્ષમાં પણ સુખ-દુઃખને ભેગ, વિચિત્ર પ્રકારનું સંવેદન અને બંધમાક્ષાદિ કાંઈ પણ ઘટી શકે નહિ. ક્ષણિક આત્મા ક્ષણ માત્ર રહે છે. તે સુખ–દુઃખ ઉભયને અનુભવ કેવી રીતે કરી શકે? તેથી તેના મતે સુખ ભેગવનાર આત્મા જુદે અને દુઃખ ભેગવનાર આત્મા જુદે, એમ માનવું પડશે.
લેકમાં જે સુખ ભોગવે છે, તે જ દુઃખ ભેગવનારે છે. પૂર્વભવે જેણે કર્મ બાધ્યું છે, તે જ આ ભવમાં કમને ભગવે છે. જે આત્મા શારીરિક અને માનસિક અનેક પ્રકાર ૨નાં દુઓને ભેગવે છે, તે જ આત્મા મોક્ષ માટે પ્રયત્ન
