________________
સાધના
૨૪૦
વિવેકજ્ઞાન થાય છે કે-પ્રકૃતિ દુઃખને હેતુ છે અને એની સાથે સબધ રાખવા નકામે છે, ત્યારે એ આત્મા પ્રકૃતિએ કરેલાં કર્મ ફળને ભોગવતા નથી. અને એ પ્રકૃતિ પણ એમ સમજે છે કે આ આત્માએ મારી પેઢળતા જાણી લીધી છે અને હવે એ મારૂ' કરેલુ' કફળ ભોગવવાના નથી, ત્યારે એ કાઢણી સ્ત્રીની પેઠે તેનાથી દૂર ખસે છે. પ્રકૃતિની શક્તિ જ્યારે આ રીતે નરમ પડી જાય છે, ત્યારે આત્મા એના મૂળ રૂપમાં આવી જાય છે. એવુ જ નામ માફ છે. એ માક્ષદશામાં સાંખ્યા અનન્ત ચૈતન્ય માને છે, પરન્તુ અનન્ત આનન્દ માનતા નથી; કારણ કે-એમના મતે આનન્દ એ પુરુષના નહિ પણ પ્રકૃતિના ધર્મ છે.
જૈન સાંખ્યાને પૂછે છે કે જો જ્ઞાનની સાથે આત્માને સંબંધ નથી પણ પ્રકૃતિને છે, તે તમારા મતે આત્મા અજ્ઞાન સિદ્ધ થાય છે. તે પછી જે અજ્ઞાનને લીધે સ’સારી આત્મા પ્રકૃતિમાં રહેલું સુખ વગેરે પોતાનું માને છે, તે જ આજ્ઞાનને લીધે મુક્તામા પણ પ્રકૃતિમાં રહેલાં સુખ-દુ:ખ વગેરે કળાને પેાતાના કેમ નહિ માને એ આપત્તિમાંથી ખચવા માટે મેાક્ષમાં ચતન્યની જેમ અનન્તજ્ઞાન પણુ તમારે માનવું જ પડશે. અન્યથા ઉભયત્ર સરખી અજ્ઞાન અવસ્થા માનવાથી તમેાએ માનેલી મુક્તિમાં કાંઈ વિશેષતા રહેશે નહિ.
બૌદશ ન કહે છે કે-જે મનુષ્ય આત્માને સ્થિર અને નિત્ય માટે છે, તેને આત્મા ઉપર સ્લેડુ થાય છે. એ
