________________
સાધન વૈશેષિકેદશન કહે છે કે બુદ્ધિ, સુખ, દુઃખ, ઈચ્છા, ધર્મ, અધર્મ, પ્રયત્ન, ભાવના અને શ્રેષ, એ નવેસ્ટ ગુણેને સર્વથા ઉચ્છેદ થવાથી જીવને મેક્ષ થાય છે. મેક્ષમાં બુદ્ધિ, સુખ આદિ ગુણે રહેતા નથી. વિશેષમાં તેઓ કહે છે કે શાસ્ત્રાભ્યાસથી તત્વજ્ઞાન થાય છે, તત્વજ્ઞાનથી મિથ્યાજ્ઞાન નાશ પામે છે, મિથ્યાજ્ઞાનના નાશથી રાગાદિ દેષ નાશ પામે છે, રાગાદિ દેને ક્ષય થવાથી સુખ આત્માનું સ્વાભાવિક સુખધામ છે. મુક્તિ મેળવવાના પ્રયાસના પ્રારંભ કે અંતમાં આત્મા સિવાય પરપદાર્થની કથા જ નથી. જે પ્રશમસુખની તરતમતા દેખાય છે, તે તેને પ્રકવું પણ માનવે જોઈએ. એનું જ નામ શિવસુખછે. જે દેષ અને આવરની હાનિ દેખાય છે, તે તેને નિઃશેષ નાશ પણ માનવું જોઈએ. તેનું જ નામ પરમપદ છે. જયાં સુધી શરીર અને મન છે, ત્યાં સુધી જ દુઃખને સ્થાન છે. શરીર અને મનના નાશની સાથે આધિ અને વ્યાધિસ્વરૂપ દુઃખને પણ નાશ છે. સર્વ શત્રુઓને ક્ષય, સર્વ વ્યાધિઓને વિલય, સર્વ પદાર્થોને સંગ અને સર્વ ઈચ્છાઓની પૂર્તિથી જે સુખ–લાભ થાય છે, તેનાથી અનંતગુણે સુખ-લાભ મોક્ષમાં રહેલું છે.
જીવરાશિ અનંતાનંત છે, તેથી અનંત જીવો સિદ્ધ થવા છતાં–મેક્ષમાં જવા છતાં ભવ અક્ષત રહે છે. જે - જીવની સંખ્યાને પરિમિત માને, તે જ ભવ ખાલી થાય અથવા મુક્તને જન્મ લેવું પડે. જે સિદ્ધ થયા અને હવે
