________________
સાધના મેક્ષ પણ થતું નથી. પ્રકૃતિ ક્ત હોવાથી બંધ-મેક્ષ પ્રકૃતિના જ થાય છે. તેઓનું આ કથન અભાષિતતુલ્ય અથવા અવિચારિત રમણીય છે. બંધ–મેક્ષ જે પ્રકૃતિને જ હોય, તે આત્માની તે સદા એકસરખી અવસ્થા રહી. સંસાર પણ તેને માટે સરખે છે અને મોક્ષ પણ સરખે છે. તે પછી આત્માએ યમ-નિયમાદિ દુષ્કર અનુષ્ઠાનેનું આસેવન કરવાનું શું પ્રયોજન છે? આત્માને જે બંધ નથી, તે તેને ભવભ્રમણનો ભય રાખવાની પણ શી જરૂર છે? અથવા આત્માનો જે મેક્ષ થતો જ નથી, તે તેને મુક્તિપદની અભિલાષા રાખવાની કે તે માટે તપશ્ચરણાદિ દુષ્કર અનુષ્ઠાનેનું સેવન કરવાની પણ શી જરૂર છે? વળી મેક્ષ માટે પ્રયત્ન આત્મા નડિ પણ પ્રકૃતિ કરે છે એમ કહેવું પણ પ્રલાપતુલ્ય છે. પ્રકૃતિ અચેતન છે. અચેતનમાં ઘટાદિની -જેમ આલેચના સંભવતી નથી. આલોચના વિના મુકયર્થક અનુષ્ઠાન કેવી રીતે ઘટે? પ્રકૃતિની આલોચનામાં પુરુષ પ્રયેજક છે, એમ કહેવું પણ વ્યર્થ છે. સાંખે એ પુરુષને નિત્યેકસ્વભાવવાળો માને છે. તે જે બંધ-મેક્ષમાં પ્રત્યેક છે, તે સદાપ્રજકત્વની આપત્તિ આવશે અને તેથી સર્વદા મુક્તિ યા સર્વદા મુકયભાવને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. 6. पुरुषोऽविकृतात्मैव, स्वनिर्भासमचेतनम् ।
मनः करोति सान्निध्यादुपाधिः स्फटिकं यथा ॥१॥
આખ્યનું કથન છે કે–પુરુષ અવિકૃત સ્વભાવવાળે, પિતાને પ્રગટ કરનારે તથા અચેતન છે. સફટિક જેમ
