________________
૧૧૦
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર શ્રી કાવ્યાનુશાસન નામના ગ્રંથરનમાં કહ્યું છે કેવૈરાથિિવમાવો ચમઘનુમાવો પૃત્યાદ્રિવ્યમિજારી રામઃ રાન્તિઃ (૩૫૦ રૂ-ટૂ-૧) અર્થાત્ –વૈરાગ્યાદિ વિભાવથી, યમનિયમાદિ અનુભાવોથી અને ધૃતિ, સ્મૃતિ આદિ સંચારીભાવથી અભિવ્યક્ત થતા તૃષ્ણક્ષયરૂપ શમ, એ શાંતરસ છે.
શાંતરસના આલંબનવિભાવ તરીકે વૈરાગ્યાદિ છે અને - ઉદ્દીપનવિભાવ તરીકે સત્સંગરિ છે. “વૈરાગ્ય આદિ” શબ્દથી વૈરાગ્ય ઉપરાન્ત સંસારભીરુતા તથા સંસારનું–મોક્ષનું વાતવિક સ્વરૂપ સમજાવનાર તત્વજ્ઞાન, સંસારના પારને પામેલા
શ્રી વિતરાગ પુરુષનું પરિશીલન, તેઓના પરિશીલનથી પ્રાપ્ત થતે સગુણ, વિકાસ અને સદાચારના લાભરપી. અનુગ્રહ વગેરે ગ્રહણ કરવાના છે. “સત્સંગ આદિ” શબ્દથી -સત્સંગ ઉપરાન્ત સશાસ્ત્રનું શ્રવણ, મનન અને અધ્યયન. તથા તીર્થક્ષેત્ર, દેવસ્થાન, નિર્જન અરણ્ય, ગિરિગૃહા, પુણ્યાશ્રમ વગેરે લેવાનાં છે. એ રીતના બાહ્ય–અત્યંતર નિમિતોના બળે શાંતરસની ઉત્પત્તિ અભિવૃદ્ધિ થાય છે.
યમ-નિયમ આદિનું પાલન, સમિતિ-ગુપ્તિ આદિ વ્રતનિયમેનું સેવન, મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણોનું ધારણ વગેરે અનુભાવના સ્થાને છે. એથી મન-વચન-કાયાની ચેષ્ટાઓ વિશુદ્ધ બને છે. - મતિ, સ્મૃતિ, ધૃતિ, નિર્વેદ આદિ સંચારીભાવે છે. તેથી તૃષ્ણાક્ષયરૂપી સમરસ ચર્વણાને પ્રાપ્ત થાય છે અને વારંવાર ચર્વણાને પ્રાપ્ત થયેલ “શમ શાંત રસપણે પરિણમે છે.
