________________
દૈશિક શાસ્ર
અનુસાર અંતકાળે વીર સંસ્કાર અત્યુત્તમ મનાય છે, એટલા ઉત્તમ કે અંધ મુનિએ તેમના પ્રિય પુત્ર શ્રવણને વિદાય આપતાં એ જ આશીર્વાદ આપ્યા કે
“यां हि शूरा गतिं यान्ति सहग्रामेस्वानिवर्तिनः हतास्त्वमभिमुखाः पुत्र गति तां परमां व्रज ।।”
પરંતુ જે મહાત્મા સંસારને અસાર, મમતાને માયા, વિષયસુખોને તુચ્છ, સ્વર્ગને અનિત્ય સમજે છે, જેમણે પોતાના સચ્ચિદાનંદ રૂપમાં રહેવાનો જ સંકલ્પ કરી લીધો છે તેમને દેશભક્તિથી શું લાભ થઇ શકે ? આવા ત્યાગી મુમુક્ષો લોકોને તો દેશભક્તિ મોહનો ક્ષય અને સત્વનો વિકાસ કરનારી મહૌષધિ, મનુષ્યને આત્મજ્ઞાનનો અધિકારી બનાવતી યુક્તિ, મોક્ષનું દ્વાર ખોલવાની ચાવી છે. દેશભક્તિ વિના મોક્ષ જો જન્મ જન્માંતર પછી પ્રાપ્ત થતો હોય તો પ્રખર દેશભક્તિ વડે તે એક જન્મમાં જ પ્રાપ્ત થઇ શકે છે. કારણ કે મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે માત્ર આત્મજ્ઞાન દ્વારા, આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે યોગાભ્યાસ દ્વારા. પરંતુ યોગ ઘણું અઘરું કાર્ય છે,
“ક્ષુરસ્ય ધારા નિશિતા પુરત્યયા | દુર્વા વયસ્તત્ વો વન્તિ ' છરાની ધાર જેવા આ યોગમાર્ગ પર ચિત્તશુદ્ધિ વિના ચાલી શકાતું નથી. ચિત્ત શુદ્ધ થાય છે સત્વવિકાસથી, સત્વવિકાસ થાય છે રજોગુણ દૂર થવાથી. પરંતુ રજોગુણનું દમન કરવાથી તે દબાતો નથી. કર્મ કરવાથી તેને ક્ષીણ કરી શકાય છે.
હવે વિચારણીય વાત એ છે કે કર્મ તો બધા જ કરે છે. કર્મ કર્યા વગર તો કોઇ રહી જ શકે નહીં. તો બધાના ચિત્તમાંથી રજોગુણ કેમ ક્ષીણ થતો નથી. રજોગુણ દૂર ન થવાનું કારણ એ છે કે સામાન્ય કર્મો કરવાથી રજોગુણ ક્ષીણ થવાને બદલે વધતો જાય છે. તે ક્ષીણ થાય છે એવાં કર્મો કરવાથી જેમાં ઓજસ, ત્યાગ અને વિવેકનો સાથ હોય છે. ઓજસ્વી કર્મો કરવા માટે સ્વભાવગત રજોગુણની આવશ્યકતા હોય છે. જે કામમાં જેટલું ઓજસ હોય છે તેમાં એટલા જ રજોગુણની આવશ્યકતા હોય છે, આથી ઓજસ્વી કર્મો કરવાથી વ્યક્ત-અવ્યક્ત રીતે ચિત્તમાં રહેલો રજોગુણ બહાર આવીને એકત્રિત થાય છે, ત્યાગને લીધે ચિત્તમાં તૃષ્ણા અને આસક્તિ ઉત્પન્ન થતાં નથી. તૃષ્ણા અને આસક્તિ ન હોવાથી ચિત્ત પર કોઇ સંસ્કાર થતા નથી. ચિત્તમાં સંસ્કાર ન પડવાથી રજોગુણ નિરાધાર થઇને ક્ષીણ થઇ જાય છે. આથી ઓજ અને ત્યાગનો સાથ મળવાથી ૨જોગુણ બહાર નીકળીને ક્ષીણ થઇ જાય છે. રજોગુણ ક્ષીણ થવાથી સત્ત્વ અને તમસ બન્નેને ઉદિત થવાનો અવસર સાંપડે છે. પરંતુ વિવેકના અભ્યાસથી જ્ઞાન નાડી જાગૃત થતી જાય છે જેથી સત્ત્વ પ્રબળ થાય છે, સત્ત્વ પ્રબળ થવાથી તમોગુણનો ઉદય થઇ શકતો નથી. આથી કોઇ કાર્યમાં ઓજ, ત્યાગ અને વિવેકનો સંગમ થવાથી
