________________
ચતુર્થ અધ્યાય
મહિષક રાષ્ટ્રમાં પ્રલોભન અને તાડન દ્વારા ઘણું કામ લેવામાં આવે છે. આજીવિકાનું ધ્યાન રાખીને શાસન કરવામાં આવે છે. આવું રાષ્ટ્ર ક્યારેય સ્વતંત્ર થવાનો પ્રયત્ન કરતું નથી કે સ્વયં આહ્વાન કરતું નથી.
વિરાટની શેષાંશ માત્રા નષ્ટ થઈ જવાને કારણે જે રાષ્ટ્રનું શાસન અત્યંત સુકર હોય છે, જેને વશમાં રાખવા માટે જરા પણ વ્યય કે શ્રમ કરવા પડતા નથી અને જેના દ્વારા અનાયાસે અનેક પ્રકારના લાભ પણ થતા રહે છે તેને સુરભિક રાષ્ટ્ર કહે છે.
સુરભિક રાષ્ટ્ર પાસેથી પ્રયત્ન વિના જ બધા પ્રકારનાં કામ લેવામાં આવે છે. તેની તદન ઉપેક્ષા અને અવહેલના કરીને શાસન કરવામાં આવે છે. આવું રાષ્ટ્ર સ્વતંત્રતાના દર્શનથી જ ગભરાય છે અને તે પોતે જ બંધન માટે આહ્વાન કરે છે.
ભલે કોઈ પણ પ્રકારનું રાજ્ય હોય પરંતુ બધાના ઉદ્ભવ, સ્થિતિ અને પ્રલયનું મૂળ કારણ એક માત્ર વિરાટ છે. જ્યારે જાતિમાં વિરાટ સ્વસ્થ હોય છે ત્યારે રાજ્ય ભદ્રરૂપમાં હોય છે. જ્યારે વિરાટ અસ્વસ્થ હોય ત્યારે રાજ્ય ભ્રષ્ટ રૂપમાં હોય છે. જયારે વિરાટ નષ્ટ થઈ જાય છે ત્યારે રાજ્ય વિદેશીરૂપમાં હોય છે. જ્યારે નષ્ટ થયેલા વિરાટની શેષાંશ માત્રા વધારે હોય છે ત્યારે રાજય ગોધુકરૂપમાં હોય છે. જેમ જેમ નષ્ટ થયેલા વિરાટની શેષાંશમાત્રા ઓછી થતી જાય છે. તેમ તેમ રાજ્ય ગોધુકમાંથી મહિષધુકમાં, મહિષધુકમાંથી વિશસિઝૂકમાં અને વિશસિતુકમાંથી વ્યાપકમાં પરિવર્તિત થતું રહે છે.
હવે મીમાંસા એ વાતની છે કે કયું રાજ્ય શ્રેષ્ઠતમ છે અને કયું રાજ્ય નિકૃષ્ટતમ. સાધારણ રીતે વ્યાપક રાજ્ય સૌથી નિકૃષ્ટ ગણાય છે, પરંતુ એ યોગ્ય નથી. કારણ કે મોટે ભાગે એવું જોવા મળે છે કે જેને પ્રવાહને અનુકૂળ વહેવાની ટેવ પડી જાય છે તે પ્રવાહથી પ્રતિકૂળ તરી શકતો નથી. ખૂબ ઘસવાથી નિસ્તેજ લાકડામાં પણ અગ્નિ પ્રજ્વલિત થાય છે, પરંતુ ઠાંસીને રાખ્યા વિના અગ્નિમાં પણ રાખ છવાઈ જાય છે. તે પ્રમાણે જ ઉત્તેજિત કર્યા સિવાય મનુષ્યમાં પણ તમસ આવી જાય છે. આમ દ્રૌમુષાયણક રાજયમાં વ્યાપક રાજય એટલું અનર્થકારી નથી હોતું જેટલું વિશસિતૃક હોય છે. આથી વિશસિત રાજય નિકૃષ્ટતમ હોય છે. દ્રૌમુષાયણક રાજય કરતાં દત્રિમક રાજયો શ્રેષ્ઠ હોય છે. કારણ કે –
(૧) દ્રમુષાયણક રાજ્યનું અર્થપર્ય સમસ્ત શાસિત જાતિ સાથે હોય છે જ્યારે દત્રિમક રાજયનું અર્થવપર્ય શાસિત જાતિની થોડી વ્યક્તિઓ સાથે જ હોય છે.
(૨) દ્રૌમુષાયણક રાજ્યને તેની સમસ્ત જાતિનું ભરણપોષણ કરવાનું હોય છે, પરંતુ દત્રિમક રાજ્યને માત્ર થોડી જ વ્યક્તિઓનું ભરણ પોષણ કરવાનું હોય છે.
