________________
૧૨૨
ચતુર્થ અધ્યાય
૫.
દેશકાળ વિભાગ જગતમાં બધું જ દેશ કાળ અનુસાર થાય છે. દેશ કાળ અનુકૂળ હોય તો બધાં કામ સિદ્ધ થાય છે અને તે પ્રતિકૂળ હોય તો બધાં કામો નષ્ટ થાય છે. પરંતુ દેશકાળ તો નિત્ય બદલાતાં રહે છે. તે ક્યારેક અનુકૂળ તો ક્યારેક પ્રતિકૂળ હોય છે. આથી કોઈ પણ કાર્યની સિદ્ધિ માટે અનુકૂળ દેશ કાળનો લાભ લેવો અને પ્રતિકૂળ દેશ કાળનો પ્રતિકાર કરવો આવશ્યક હોય છે. આમ કર્યા સિવાય કોઈ પણ કાર્ય સિદ્ધ થઈ શકે નહીં. જે કામ પ્રયાગના ગંગાતીરે જેઠ મહિનામાં જે પ્રકારે થાય છે તે માનસરોવરતીરે મહા મહિનામાં તે રીતે થઈ શકતું નથી. ભગવતી પ્રકૃતિનાં બધાં કાર્યો દેશ કાળ વિભાગ અનુસાર જ થતાં હોય છે. વિરાટના યોગક્ષેમ માટે પણ ગુણશાસ્ત્રાનુસાર દેશવિભાગ અને જ્યોતિષશાસ્ત્રાનુસાર કાલવિભાગ હોવો અને પછી તે દેશ-કાળવિભાગ અનુસાર શાસનવ્યવસ્થા હોવી આવશ્યક છે. આમ થયા વિના ન તો વિરાટનો યોગક્ષેમ થાય છે ન તો વર્ણાશ્રમધર્મ નભી શકે છે અને ન તો અર્થાયામ થઈ શકે છે. શક્તિ, સમય અને અર્થનો વૃથા ક્ષય થાય છે.
દેશ કાળ વિભાગ અને તદનુરૂપ ચર્ચાના વિષયમાં આપણા આચાર્યોએ ઘણું કહી રાખ્યું છે. આપણાં ગુણશાસ્ત્ર અને જ્યોતિષશાસ્ત્રનું સર્જન આ જ હેતુથી થયું હતું. ગુણશાસ્ત્રનો તો હવે ક્યાંય પત્તો પણ લાગતો નથી. માત્ર વૈદક, નિઘંટુ અને યોગની ટિપ્પણીઓમાં ક્યાંક ઉલ્લેખ થયેલો જોવા મળે છે. જ્યોતિષશાસ્ત્ર હજી સુધી થોડું અસ્તિત્વમાં છે, પરંતુ જુદા જ રૂપે. આ પુસ્તકમાં દેશ કાળ વિભાગના વિષયમાં એક બે વાતો લખી શકાય એમ છે. સ્થાનાભાવને કારણે પૂરું વર્ણન થઈ શકે એમ નથી.
આપણા આચાર્યોના મત અનુસાર વિભિન્ન સ્થળોમાં સત્ત્વાદિગુણોની વિભિન્ન પ્રકારની માત્રા હોવાથી ત્યાંનાં જળ વાયુ અને અન્ન પણ વિભિન્ન પ્રકારના હોય છે. તે જળ વાયુ અને તે અનાદિ અનુસાર ત્યાંના મનુષ્યોનાં બુદ્ધિ, મન અને શરીર હોય છે. બુદ્ધિ, મન, શરીર અનુસાર કામ કરવાથી હિત અને તેનાથી વિપરીત કામ કરવાથી અહિત થાય છે. આથી આપણા દૈશિકાચાર્યોએ ગુણશાસ્ત્ર અનુસાર સત્ત્વાદિ ગુણોની માત્રાનો વિચાર કરીને સમસ્ત દેશને, પૃથ્વીને- અનેક આવર્તામાં, પ્રત્યેક આવર્તને અનેક રાષ્ટ્રોમાં, પ્રત્યેક રાષ્ટ્રને અનેક પુરોમાં વિભક્ત કર્યું. પ્રત્યેક પુર અનેક ગામોથી વ્યાપ્ત રહેતું હતું. દેશની વિશેષતા ચિતિ મનાય છે અને તેના અધિષ્ઠાતા ઋષિઓ હતા. આવર્તની વિશેષતા આચાર મનાતો હતો અને તેના અધિષ્ઠાતા આચાર્ય હતા. રાષ્ટ્રની વિશેષતા વ્યવસાય મનાતી હતી અને તેનો અધિષ્ઠાતા વ્યવસાયી હતો. ગ્રામની વિશેષતા અર્થ હતો અને તેના અધિષ્ઠાતા અર્થ ઉત્પાદક
