________________
૧૪૪
પંચમ અધ્યાય
=
=
સાથે સાથે જ બટુને સંપૂર્ણ માનવધર્મશાસ્ત્રનું અનુશીલન, અધિભાવ શાસ અને અધ્યભાવ શાસ્ત્રનું અધ્યયન, અધ્યાત્મ શાસ્ત્રનું જ્ઞાન, સમસ્ત લૌકિક શાસનું તત્ત્વજ્ઞાન, નિઃશેષ વિદ્યાઓનો પરિચય, પોતાના દેશકાળની જાણકારી, પોતાના વર્ણધર્મમાં કુશળતા અને દૈશિકશાસ્ત્રની સમજણ આપવામાં આવતી હતી.
આવા શિક્ષણ માટેનું સ્થાન એવું રહેતું જયાં રાજકુમારોથી માંડીને અકિંચન બટુ સુધી બધાની દિનચર્યા, આહાર વિહાર, રહેણી કરણી એક જ પ્રકારનાં રહેતાં. જયાં નાના મોટામાં કે ધનવાન ગરીબમાં ભેદભાવ થતા નહીં, જયાં ઋષિમુનિઓના કલ્યાણકારી સંકલ્પને કારણે સમસ્તસ્થાન સત્ત્વમય રહેતું, જયાં સાંજ સવાર વેદાધ્યયનનો સુંદર ધ્વનિ અને યજ્ઞની પવિત્ર ગંધ ચિત્ત પ્રસન્ન રાખતી, જ્યાં હરણાં નિઃશંક અને પક્ષી નિર્ભયતાથી હાથમાંથી ચારો લઈ જતાં અને આખો દિવસ અતિથિ સત્કાર થયા કરતો. સંક્ષેપમાં આચાર વિચાર, શ્રેષ્ઠ શિક્ષણ, ઉચ્ચ આદર્શ, રમણીય સ્થાન અને મનોહર દશ્યો વિરાજમાન રહેતાં હતાં. સામાવર્તિક શિક્ષણ
આ રીતે માધ્યમિક શિક્ષણ સમાપ્ત થઈ ગયા પછી બટુની પ્રવૃત્તિ અનુસાર તેને એક બે શાસ્ત્રોમાં પૂર્ણ પાંડિત્ય પ્રાપ્ત કરાવવામાં આવતું જેથી તે જાતિની સાથે જ સ્વહિત પણ સાધ્ય કરી શકે. તે પછી તે શાસ્ત્રોમાં પૂર્ણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે બટુને થોડા સમય માટે અન્ય આચાર્યો પાસે મોકલવામાં આવતો. આ રીતે કોઈ શાસ્ત્રમાં પૂર્ણ પાંડિત્ય પ્રાપ્ત કરવા માટે અનેક ગુરુકુળોમાં, અનેક આચાર્યો પાસે જવું તે નૈષ્ઠિક તીર્થાટન કહેવાતું. નૈષ્ઠિક તીર્થાટન કરીને પાછા ફર્યા પછી બટુ પુનઃ થોડા દિવસ માટે પોતાના ગુરુકુળમાં રહીને ગુરુની સેવા શુશ્રુષા કરતો. તે પછી ગુરુ આશીર્વાદ આપીને તેને વિધિપૂર્વક સ્નાન કરાવતા. તે પછી બટુ સ્નાતક કહેવાતો હતો. તે પછી બટુ પોતાની શક્તિ અનુસાર ગુરુ દક્ષિણા આપીને ગુરુદેવની આજ્ઞા તથા આશીર્વાદ લઈને સ્વગૃહે પાછો ફરતો હતો. કોઈ કોઈ બટુ સ્વેચ્છાથી કે ગુરુની આજ્ઞાથી આજન્મ બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કરતા હતા. આવા બટુનૈષ્ઠિક બ્રહ્મચારી કહેવાતા હતા. મોટાં ગૃહોમાં હજુ સુધી ઉપનયનના દિવસે માધ્યમિક અને સામાવર્તિક શિક્ષણ પદ્ધતિનો કર્મકાંડ કરવામાં આવે છે. એક જ દિવસમાં દંડધારણથી સમાવર્તન સુધી બધું પૂર્ણ થઈ જાય છે. સ્વગૃહે પાછા ફરતાં પહેલાં સ્નાતકને રાજા પાસે જઈને પોતાના સ્નાતક થવાની સૂચના આપવી પડતી હતી. કારણ કે રાજાને સ્નાતકોની સૂચિ રાખવી પડતી હતી, કેમ કે જાતિનું ભવિષ્ય આ જ સ્નાતકો પર નિર્ભર રહેતું.
આ પ્રકારનું શિક્ષણ મેળવેલા લોકો કેવા હોઈ શકે અને એમના દ્વારા બનેલો સમાજ કેવો હોઈ શકે તેનું અનુમાન કરી શકાય છે. આ પ્રકારે શિક્ષણ મેળવેલા લોકો ગૃહસ્થાશ્રમમાં કમળપત્ર પરના જળબિંદુની જેમ નિઃસંગ રહેતા હતા. તેમનું મન યોગ
