________________
૧૪૨
પંચમ અધ્યાય
આદર્શનજનન
ચિત્તમાં વ્યાપ્ત આદર્શ અનુસાર જ મનુષ્યની પ્રત્યેક ચેષ્ટા થતી હોય છે. આથી બાળપણથી જ સ્વજાતીય મહાપુરુષોનાં ચિત્રો દેખાડીને તથા તેમની કથા સંભળાવીને બાળકનો આદર્શ ઉચ્ચ બનાવવો જોઈએ. તેની સમક્ષ કોઈ આસુરી સંપદા કે નીચ ગુણવાળા મનુષ્યનાં વખાણ ન કરવાં જોઈએ, ભલે તે કેટલોય ધનવાન અને પ્રભાવશાળી કેમ ન હોય. તેમ જ બાળકનું સાહચર્ય એવા લોકો સાથે ન થવા દેવું જોઈએ જે આસુર વગેરે નીચ સંસ્કારયુક્ત હોય અને જે ધનના મદમાં ઉન્મત્ત થયા હોય.
ઔદાર્ય શિક્ષણ
આપણા આધ્યાપનિક શાસ્ત્ર અનુસાર ઉદારતા ઉત્પન્ન કરવાનો સૌથી સારો ઉપાય છે બાળકના હૃદયમાં ચિત્તપ્રસાદનના સંસ્કાર સીંચવા તથા તેને નાનીમોટી વાતોમાં આત્મત્યાગ કરવાની ટેવ પાડવી.
ગાર્હસ્થ્યશિક્ષણ
લગભગ બધા જ ધર્મોનો આધાર છે ગૃહસ્થાશ્રમ. જ્યાં સુધી આ ધર્મનું યથાર્થ રીતે પાલન થાય છે ત્યાં સુધી બધા ધર્મો સ્થિત રહે છે. ગૃહસ્થધર્મરૂપી સૂર્ય અંતર્હિત થતાં જ અન્ય ધર્મો રૂપી કમળો તરત જ બીડાઈ જાય છે. આથી આપણા દૈશિક આચાર્યોએ ગાર્હસ્થ્ય શિક્ષણને ઘણું મહત્ત્વ આપ્યું છે. તેમના મત અનુસાર પૌરુષ, ત્યાગ અને વિવેક સિવાય ગૃહસ્થાશ્રમનું યોગ્ય રીતે પાલન થઈ શકતું નથી. પૌરુષાદિ ગુણો પ્રાપ્ત થાય છે અનુશીલનથી, નહીં કે ઉપદેશથી. આથી મનુષ્યનું લાલન પાલન આવા જ સજ્ઞિકર્ષો વચ્ચે થવું જોઈએ. આ ગુણોથી યુક્ત મહાપુરુષોનાં રંગીન ચિત્રો તેને દેખાડતાં રહેવું જોઈએ. તેના ચિત્તમાં રાગદ્વેષ અને ભયના સંસ્કાર પડવા દેવા ન જોઈએ. પાંચમા અથવા છઠ્ઠા વર્ષથી બાળકને પોતાની કુલવૃત્તિના કામમાં લગાડીને તેનાં મૂળ તત્ત્વોનું વ્યાવહારિક જ્ઞાન કરાવવું જોઈએ. થોડો મોટો થતાં તેને કૃષિ અને ગોરક્ષાનું પણ થોડું ઘણું વ્યાવહારિક જ્ઞાન આપવું જોઈએ, ભલે તેને આગળ જતાં તેનું કોઈ પ્રયોજન ન રહે. બાળકની વૃત્તિ અનુસાર તેને એક બે કામ એવાં શીખવવા જોઈએ જે સંકટ સમયે તેને મદદરૂપ થઈ શકે. તેરમા વર્ષથી બાળકને જાતિ સંબંધી અને દેશસંબંધી વિષયોથી પરિચિત કરાવી દેવું જોઈએ. સ્વાધ્યાય
ઉકત શિક્ષણની સાથે સાથે જ બાળકમાં જ્યારે થોડી ઘણી ધારણાશક્તિ આવી જાય ત્યારે અરુંધતી દર્શન ન્યાયે લખતાં વાંચતાં શીખવાડીને કોઈ લલિત અને મનોહર કાવ્ય દ્વારા તેના હૃદયનો વિકાસ કરવો જોઈએ. પૃથક પૃથક પ્રકારના ગણિત દ્વારા તેની બુદ્ધિતીવ્ર કરવી જોઈએ. ચિત્રકળા દ્વારા તેની દૃષ્ટિ સૂક્ષ્મ કરવી જોઈએ. પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાન
