________________
દૈશિક શાસ્ર
ક્રીડા
૧૪૧
શૈશવમાં મનુષ્ય જે પ્રકારની રમતો રમે છે તે જ પ્રકારનું યૌવનમાં તેનું ચારિત્ર્ય થાય છે. વસ્તુતઃ શૈશવની રમતોથી યૌવનના ચારિત્ર્યનો પાયો નંખાઈ જાય છે. બાળકના સ્વભાવમાં ભર્યા પડેલા ૨મતરસ રૂપી જળને વહેવા માટે માર્ગ બનાવી આપવો જોઈએ. બાળકને એવા પ્રકારની રમતોમાં પરોવવું જોઈએ જેમાં કોઈ પણ પ્રકારનો ક્ષોભ ન હોય, શરીર અને બુદ્ધિની સમૃદ્ધિ પરસ્પર સમતુલ્ય થતી રહે, અર્થાત્ શારીરિક બળ અને સ્ફૂર્તિની સાથે સાથે કલ્પનાશક્તિ અને સહૃદયતાનો આવિર્ભાવ પણ થતો રહે. છ વર્ષનું બાળક જે પણ રમત રમે તેમાં હસ્તક્ષેપ ન કરવો જોઈએ, પરંતુ તેને રાજસિક અને તામસિક સજ્ઞિકર્ષોથી બચાવવું જોઈએ.
બુદ્ધિ ઉદ્બોધન
જ્યારે બાળકને થોડી સમજણ આવવા લાગે છે ત્યારે તેને ખુલ્લાં રમણીય સ્થળોએ લઈ જઈને પુષ્પ, પક્ષી વગેરે દેખાડીને તેની નિરીક્ષણ શક્તિ વધારતા રહેવું જોઈએ. તે પછી જીવજંતુઓનાં, પછી મનુષ્યોનાં ચિત્રો દેખાડીને અને ફરીથી કોઈ ફૂલ વગેરે દેખાડીને તેનું વિશ્લેષણાત્મક વર્ણન સંભળાવીને બાળકને નિરીક્ષણ અને અન્વીક્ષણનો અભ્યાસ કરાવવો જોઈએ. તે પછી પ્રાકૃતિક ઉપાયો દ્વારા બાળકમાં અનુમાન શક્તિ ખીલવવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. તે પછી લોમ વિલોમ પદ્ધતિથી કાર્યકારણના સંબંધમાં ધ્યાન આપતાં શીખવવું જોઈએ. આ રીતે બાળકની તર્કશક્તિ વધારતા રહેવું જોઈએ.
શીલોત્પાદન
કોઈ પણ વ્યક્તિ કે સમષ્ટિનો અભ્યુદય અને નિઃશ્રેયસ ત્યારે જ થાય છે જ્યારે તેનામાં શીલનો ઉદય થાય છે. શીલ અંતર્હિત થતાં જ તેનાં અભ્યુદય અને નિઃશ્રેયસ તિરોહિત થઈ જાય છે. શીલ કહે છે પ્રિયાચાર યુક્ત ધર્મનિષ્ઠાને. આપણા અધ્યાપન શાસ્ત્રમાં શીલોત્પાદન માટે આ પ્રમાણે ઉપાય દર્શાવવામાં આવ્યો છે. ઉર્ધ્વ પ્રવૃત્તિક આધારાન્તિકરણ વિધિ દ્વારા રાગાત્મક સંસ્કારોને ક્ષીણ કરવા તથા દઢીકરણ વિધિ દ્વારા દ્વેષાત્મક સંસ્કારોને નષ્ટ કરવા (આ વિધિઓનું બાલશિક્ષાશૈલી નામના પુસ્તકમાં વિસ્તારપૂર્ણક વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે), અભ્યાસ દ્વારા ત્યાગ અને પરાક્રમના સંસ્કારો ઉત્પન્ન કરવા, આયુર્વેદોક્ત વિધિ દ્વારા શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્યની જાળવણી કરવી, શસ્રના શિક્ષણ દ્વારા અને સ્વતંત્ર આજીવિકાના અનુશાસન દ્વારા સ્વયંમાં ભરોસો ઉત્પન્ન કરવો. પરંતુ વર્તમાન સમયમાં શીલનો અર્થ અને તેને ઉત્પન્ન કરવાના ઉપાય બદલાઈ ગયા છે. આજે શીલ કહે છે વિનયયુક્ત ઉદાસીનતાને તથા શીલોત્પાદનનો ઉપાય મનાય છે ઉપદેશ સાંભળવો તથા પુસ્તકો વાંચવાં.
