________________
દૈશિક શાસ્ત્ર
૧૪૩
=
દ્વારા તેની નિરીક્ષણ અને અન્વીક્ષણ શક્તિની વૃદ્ધિ કરવી જોઈએ. ભૂગોળ અને ઈતિહાસ દ્વારા તેના લૌકિક જ્ઞાનની વૃદ્ધિ તથા લોકશિક્ષણ દ્વારા તેની સંકીર્ણતાનો નાશ કરવો જોઈએ. માધ્યમિક
આ રીતે બાળશિક્ષણ પૂર્ણ થઈ ગયા પછી બાળકની બુદ્ધિ અને શરીર બ્રહ્મચર્ય માટે યોગ્ય ગણાવા લાગે ત્યારે કોઈ શુભ મુહુર્ત જોઈને તેના ઉપનયન સંસ્કાર કરવામાં આવતા. તે દિવસે બાળકને કોઈ શ્રેષ્ઠ આચાર્યને ત્યાં મોકલવામાં આવતો જ્યાં તે મનસા, વાચા, કર્મણા સ્વયંને આચાર્યનાં ચરણોમાં સમર્પી દેતો હતો. આચાર્ય વિદ્યાર્થી પાસે બ્રહ્મચર્યની પ્રતિજ્ઞા લેવડાવીને તથા બદલામાં આશીર્વાદ આપીને વિદ્યાર્થીને પોતાના હૃદયમાં સ્થાન આપતા અને ત્યારથી તેમની વચ્ચે ગુરુશિષ્યનો સંબંધ બંધાતો. તે દિવસથી માધ્યમિક શિક્ષણનો પ્રારંભ થતો. ત્યાર પછી વિદ્યાર્થીના સર્ષોિ તદન બદલી દેવાતા હતા. તે દિવસથી તે બટુ કહેવાતો. તેને વસ્ત્ર આભૂષણો વગેરે ભોગવિલાસની વસ્તુઓનો ત્યાગ કરીને ચર્મ, મેખલા, સૂત્ર, દંડ, કમંડલ ધારણ કરવા પડતાં હતાં. માનાપમાનમાં સમદષ્ટિ થવા બટુને ભિક્ષા માગવી પડતી હતી. ભવિષ્યમાં તેની થનારી પત્ની સિવાય સંસારની બધી સ્ત્રીઓ પ્રત્યે માતૃવત ભાવના રાખવી પડતી હતી. ભિક્ષા માગવાના શબ્દોમાં પોતાના વર્ણની સૂચના પણ આપી દેવી પડતી હતી. ભિક્ષા આહાર કરતાં વધારે લઈ શકાતી નહીં, અને તે પણ અનેક ઘરોમાંથી, એક ઘરમાંથી નહીં. જે કંઈ ભિક્ષા મળતી તે બધી જ ગુરુજીને અર્પણ કરી દેવાતી. વનમાં જઈને યજ્ઞ માટે કુશ, સમિધા અને ઈંધણ લાવવા પડતાં. રહેવા માટે પર્ણકુટી, સૂવા માટે ઘાસની પથારી તથા દીવા માટે ઇંગુદીના તેલનો ઉપયોગ કરવો પડતો હતો. બટુને અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહનું વ્રત ધારણ કરવું પડતું હતું, તથા શૌચ, સંતોષ, તપ, સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વર પ્રણિધાનનો અભ્યાસ કરવો પડતો હતો. આ સાર્વભૌમ મહાવ્રતોમાં સ્થિતિ થવી તે કોઈ સાધારણ વાત નથી. તેનું પાલન કરવા માટે સંસારને રંગભૂમિ તથા જીવન મરણને પડદો ઉંચકાવા ને પડવા સમાન ગણવા પડતાં. પરંતુ વિષયસુખ કરતા અધિક આનંદદાયી હોય એવી કોઈ બાબતનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી આવી ભાવના બને નહીં. સમાધિસુખ જ એવી વસ્તુ છે જેનો લેશમાત્ર પણ અનુભવ થઈ ગયા પછી વિષયસુખ તુચ્છ જણાવા લાગે છે. અને જેમ જેમ સમાધિનો અભ્યાસ થતો જાય છે તેમ તેમ યમ નિયમમાં પણ વધુ સ્થિતિ થતી જાય છે. આથી માધ્યમિક શિક્ષણકાળમાં બટુને સમાધિ અભ્યાસ કરાવવામાં આવતો જેને લીધે બટુના ચિત્તમાંથી વાસના દૂર થઈ જતી. અનેક પ્રસુત નાડીઓ જાગૃત થઈ જતી. બુદ્ધિ અને પૌરુષનો અભ્યદય થઈ જતો અને બુદ્ધિ, એવી તીક્ષ્ણ થઈ જતી કે કોઈ પણ શાસ્ત્ર તેને અઘરું જણાતું નહીં.
