________________
દૈશિક શાસ્ત્ર
૧૪૫
અને તપોવનમાં રાચતું. વાર્ધક્યમાં પદાર્પણ થતાં જ ગૃહસ્થીનો ત્યાગ કરીને તેઓ તપોવનમાં જતા રહેતા. આથી સમાજમાં કોઈપણ પ્રકારના વિષમ સંસ્કાર ફેલાતા નહીં. જર્મન કવિ ગટે પણ આ જ પ્રકારના શિક્ષણને આદર્શ શિક્ષણ માનતા હતા
પ્રજાને શિક્ષણની ઉપેક્ષા કરવા ન દેવી, શિક્ષણ સંબંધિત કાર્યોમાં તેની સહાયતા કરવી, પ્રત્યેક સ્થાન પર વિદ્વાન બ્રાહ્મણોનું પ્રાચર્ય જાળવી રાખવું, દેશકાળ નિમિત્ત શિક્ષણને અનુકૂળ રાખવાં, સ્થળે સ્થળે શિક્ષણ સંસ્થાઓ અને ગુરુકુળો સ્થાપવાં, સ્નાતકો અને આચાર્યોનું યોગક્ષેમ કરવું, સર્વતઃ તેમના ઉત્સાહને વૃદ્ધિગત રાખવો તે રાજાનું કર્તવ્ય મનાતું હતું. જે રાજાના રાજયમાં ઉક્ત અધ્યાપન શૈલીનો પ્રશસ્ત પ્રચાર થતો હતો તે ધર્મરાજ તો કહેવાતું હતું, અને જે રાજાના રાજ્યમાં ઉક્ત અધ્યાપન શૈલીની ઉપેક્ષા થતી હતી તે ધર્મસ્મૃત મનાતો.
આ શિક્ષણવિધિઓનું સવિસ્તર વર્ણન સમયાનુસાર ઓછું વધતું કરીને કેટલાક વ્યાવહારિક સંકેતો સહિત “બાલશિક્ષણ શૈલી” “માધ્યમિક શિક્ષણ શૈલી” તથા “સામાવર્તિક શિક્ષણ શૈલી” નામનાં પુસ્તકમાં કરવામાં આવ્યું છે. “બાલ શિક્ષણ શૈલી” નામનું પુસ્તક છપાઈ ચૂક્યું છે. સ્ત્રી શિક્ષણ
સમાજનો મુખ્ય આધાર છે ગૃહસ્થાશ્રમ. ગૃહસ્થાશ્રમરૂપી પૃથ્વીના સ્ત્રી અને પુરુષ બે ધ્રુવ છે. આ બે ધ્રુવોની શક્તિથી જગતની ધારણા થાય છે. ગૃહસ્થાશ્રમના આ બે ધ્રુવોની માનસિક અને શારીરિક રચનામાં ભલે થોડું સાદૃશ્ય હોય પરંતુ અનેક વાતોમાં અંતર પણ ઘણું છે. આ જ અંતરને કારણે તેમનામાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની વિશેષતા થઈ ગઈ છે. પહેલાં કહેવાઈ ગયું છે તેમ પુરુષની વિશેષતા હોય છે તેજ અને ત્યાગમાં, સ્ત્રીઓની વિશેષતા હોય છે ક્ષમા અને પ્રેમમાં. સ્ત્રી પુરુષોમાં રહેલા તેમના વિશેષ ગુણોને સમૃદ્ધ કરીને પુરુષોને કર્મયોગી બનાવવા અને સ્ત્રીઓને પતિપરાયણ બનાવવી તે અધ્યાપનનું મુખ્ય લક્ષ્ય મનાય છે. તેથી સ્ત્રીઓ અને પુરુષો માટે અધ્યાપન શૈલી ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની હોવી જોઈએ. પુરુષોનું અધ્યાપન થવું જોઈએ તેજોમય અને ત્યાગમય સજ્ઞિકર્ષા વચ્ચે અને સ્ત્રીઓનું અધ્યાપન થવું જોઈએ ક્ષમામય અને પ્રેમમય સન્નિકર્ષો વચ્ચે. ભગવતી અનસૂયાના કહેવા અનુસાર
એકે ધર્મ એકે વ્રતનેમા
કાય વચન મન પરિપદપ્રેમાા સ્ત્રીશિક્ષણ સંબંધી આ સિદ્ધાંતની સાથે માનવહૃદયના વલણનો વિચાર કરીને એ માનવું પડે છે કે સ્ત્રી શિક્ષણ પાઠશાળાઓમાં થઈ શકે નહીં. સ્ત્રીશિક્ષણ માટે પિતૃગૃહ સિવાય બીજું કોઈ પણ સ્થાન ઉપયુક્ત હોઈ શકે નહીં. આપણા અધ્યાપન શાસ્ત્ર અનુસાર
