________________
૧૪૦
પંચમ અધ્યાય
==
=
અનામય
ધર્મપાલન માટે શરીર જ મુખ્ય વસ્તુ માનવામાં આવે છે. કહ્યું પણ છે “શરીરમાદ્ય ખલુ ધર્મસાધનમ્” આથી આપણાં શાસ્ત્રોમાં અનામયને ઘણું મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. અનામયના યોગક્ષેમ માટે ત્રણ વાતો આવશ્યક માનવામાં આવે છે. (૧) પથ્ય ભોજન (૨) વ્યાયામ (૩) બ્રહ્મચર્ય.
પથ્ય ભોજન એ કહેવાય છે જે સાત્ત્વિક હોય, ભોક્તાની પાચનશક્તિને અનુકૂળ હોય, જેમાં વિષમ પદાર્થોનો સંયોગ ન હોય, અને જે દેશકાળ નિમિત્તને અનુકૂળ હોય.
વ્યાયામનું મુખ્ય પ્રયોજન છે શરીરનાં કરણો, નાડી, ધમની વગેરેનાં કાર્યો યોગ્ય રીતે ચાલતાં રાખવાં, મળ સંચય થવાને કારણે તેમને શિથિલ ન થવા દેવાં તથા શરીરને સુંદર, સુડોળ અને ફૂર્તિલું બનાવવું. આથી આપણા અધ્યાપન શાસ્ત્રમાં વ્યાયામના નિમ્નલિખિત નિયમો કહેવાયા છે. (અ) વ્યાયામમાં કોઈ પણ પ્રકારનો સંક્ષોભ ન થવો જોઈએ. (આ) તે શક્તિ અને ભોજનને અનુરૂપ હોવો જોઈએ. (ઈ) તે એવો હોવો જોઈએ કે અનિચ્છા થતાં જ છોડી દઈ શકાય. અધ્યાપન શાસ્ત્ર અનુસાર સવારે યોગાસન કરવા અને સાંજે ફરવા જવું, અને સાંજે ફરી આવ્યા પછી યોગાસન અને નાડી શોધન કરવું તે ઉત્તમ પ્રકારનો વ્યાયામ માનવામાં આવે છે. ઔપક્રમિક બ્રહ્મચર્ય
આપણા આચાર્યોના મત અનુસાર બધા જ ધર્મોનો આધાર છે બ્રહ્મચર્ય. આથી તેમણે જીવનનો એક તૃતીયાંશ તેને માટે જુદો રાખ્યો છે. બાળશિક્ષણ કાળમાં બ્રહ્મચર્યના બધા નિયમો પાળવાની કોઈ આવશ્યકતા નથી હોતી. માત્ર એ વાતનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ કે બાળકના આહાર, વિહાર, સંસ્કાર અને સક્સિકર્ષ બ્રહ્મચર્યને અનુકૂળ હોય. પ્રતિકૂળ કારણો તેની સમીપે ન આવવા દેવાં જોઈએ. જેમ યૌવન નજીક આવતું જાય તેમ તેમ સાવધાની અને વ્રતની કઠોરતા પણ વધારતા રહેવું જોઈએ. પ્રેમાચરણ
ગુરુજનોએ બાળક સાથે એવો વ્યવહાર કરવો જોઈએ જેથી બાળકોને તેમની સાથે રહેવામાં આનંદ પ્રાપ્ત થાય. તેમની વાણી બાળકોના કોમળ ચિત્તમાં અંકિત થઈ જાય. પાંચ છ વર્ષ સુધી મારવાનો પ્રયોગ ન થવો જોઈએ. જ્યારે જ્યારે બાળક સારું કામ કરે ત્યારે તેનો ઉત્સાહ વધારવો જોઈએ.
