________________
૧૨૦
ચતુર્થ અધ્યાય
ક્રેટસનું અને મિસરમાં પોમ્પિસનું મૃત્યુ થયું. રહ્યો માત્ર જુલિયસ જેને આજન્મ રોમ સામ્રાજ્યનો ડીરેક્ટર બનાવવામાં આવ્યો. સેનેટના અધિકાર એક એક કરીને જુલિયસને મળવા લાગ્યા. તેના વધતા પ્રભાવ સામે સેનેટ નિસ્તેજ થઈ ગઈ. કાયદાની રચના કરતી વખતે સેનેટની પરવા ઘણી ઓછી થવા લાગી. જુલિયસ સીઝર પોતે ઈચ્છે તેવો કાયદો બનાવી લેતો હતો. અંતે તેના વિરુદ્ધમાં ષડયંત્ર રચાયું અને એક દિવસ સેનેટના સભાભવનમાં કેટલાક સરદારોને હાથે સીઝર માર્યો ગયો. એના મૃત્યુ પછી સેનેટને પોતાના ખોયેલા અધિકારો પુનઃપ્રાપ્ત થયા પરંતુ રોમ સામ્રાજ્ય રિપબ્લિકન અને સીઝરિયન એમ બે જૂથોમાં વિભક્ત થઈ ગયું.
સેનેટનું પક્ષપાતી જૂથ રિપબ્લિકન અને સીઝરનું જૂથ સીઝરીયન કહેવાવા લાગ્યું. સીઝરિયન જૂથના ત્રણ નેતા હતા. સીઝરનો ઉત્તરાધિકારી ઓક્ટવિયસ અને તેના બે મિત્રો એન્ટોનિયસ અને લિપિડસ. આ ત્રણ લોકોએ પોતાનું એક જૂથ બનાવીને સીઝરને મારનારા સરદારોનો બદલો લેવાનું વિચાર્યું. ફિલિપીના મેદાનમાં આ બંન્ને દળો વચ્ચે મોટું યુદ્ધ થયું, જેમાં રિપબ્લિકન દળ હારીને નષ્ટભ્રષ્ટ થઈ ગયું. કાયદા ઘડવાનો અધિકાર સેનેટના હાથમાંથી સરી જઈ ફરી આ ત્રણ વ્યક્તિના હાથમાં આવી ગયો. તે પછી પહેલાંની જેમ જ આ ત્રણ વ્યક્તિઓમાં પણ ફૂટ પડી ગઈ. લિપિડસ અને એન્ટોનિયસને ભાગ્યે યારી ન આપી. તેઓ જ્યાં ના ત્યાં વિલીન થઈ ગયા. ઓક્ટોવિયસ ઘણો ચતુર અને દૂરદર્શી હતો. તેણે મોનાર્ક એકદમ સ્થાપિત કરવાને બદલે ક્રમશઃ તેમ કરવું ઉચિત માન્યું. આથી તેણે સેનેટ અને ટ્રિબ્યુનેટની સંમતિથી સેના સંબંધી બધા અધિકાર પોતાના હાથમાં લઈ લીધા અને જુલિયસ સીઝરના વિરોધી જૂના સરદારોને પોતાના પક્ષમાં ભેળવી લીધા. તે પછી ઓક્ટોરિયસે સેનેટનું ઉપદેશક પદ જાતે જ છોડી દીધું જેના બદલામાં બધાએ ભેગા મળીને તેને આજન્મ સમસ્ત રોમન સામ્રાજ્યનો ટ્રિબ્યુન અને પ્રેટર બનાવી દીધો. ટ્રિબ્યુન તરીકે કાયદાઓનો સૂત્રપાત ઓક્ટોવિયસની ઈચ્છાનુસાર થવા લાગ્યો. પ્રેટર તરીકે તેની ઈચ્છા અનુસાર સેનેટમાં બિલ પસાર થવા લાગ્યાં. સેનાધિપતિ તરીકે બઘાં પર તેની દહેશત બેસી ગઈ. કોઈનેય તેની આજ્ઞાનો ભંગ કરવાનું સાહસ થતું નહીં. અર્થાત્ ઓક્ટોવિયસ સીઝર ટ્રિબ્યુન તરીકે બિલ તૈયાર કરતો હતો, પ્રેટર તરીકે એનો સ્વીકાર કરતો હતો અને સેનાની તરીકે એનો પ્રચાર કરતો હતો. ક્રમશઃ આક્ટોવિયસ સીઝરનાં બધાં આજ્ઞાપત્રો કાયદા સમાન ગણાવા લાગ્યાં. સમયાંતરે તેનું પરિણામ એ આવ્યું કે રોમમાં શાસકનો હુકમ કાયદો મનાવા લાગ્યો. પોઝિટિવનેસ (Positiveness) અર્થાત્ બળપૂર્વક પાલન કરાવવાની શકિત કાયદાનું તત્ત્વ ગણાવા લાગી. અર્થાતુ રોમમાં એ સિદ્ધાંત મનાવા લાગ્યો કે “રાજા કરે એ ન્યાય'.
