________________
ચતુર્થ અધ્યાય
રાજા કરે તે ન્યાય. આ કાયદાઆનું મૂળ છે રોમન ધર્મશાસ્ત્ર, પરંતુ તેમના શરીર પર જામો ચઢેલો છે ઈંગ્લેન્ડના વિચારોનો. પછી ભારતમાં ઉર્જા મેળવીને વખતો વખત, વાત વાત માટે નવી નવી શાખારૂપી કાયદા બનતા ગયા. પછી તેમાં પ્રિવી કાઉન્સીલ અને હાઈકોર્ટની રીતરસમનાં પર્ણો આવતાં જતાં રહે છે. આથી તેમાં સાધારણ લોકોની, સાધારણ લોકોની તો શું સાધારણ વકીલોની ચાંચ ડૂબવી પણ અઘરી થઈ ગઈ છે.
૧૧૮
વર્તમાન કાયદાઓનાં આવાં તત્ત્વ, આવા ઉદ્દેશ, આવા ઉપનય, આવી ઉત્પત્તિને કારણે તેમની વિશેષતા થઈ ગઈ છે કે તે બહુધા અબુદ્ધિસંગત, જટિલ, બહુસંખ્યક, વિદ્વિલાસિક, અવસ્તુમૂલક, પરિગ્રહી, સતતદંડ, અસમદર્શી, અનામોક્ત અને પૂવકૃતાનુસારી હોય છે. આ વિશેષતાનાં ઉદાહરણો જ્યાં ત્યાં મળે છે. જેમ કે ૧. જે કરારપત્રમાં અનેક સાક્ષીઓના હસ્તાક્ષર નથી હોતા તેને સાધારણ ઋણપત્રકરજખત સમજવું, પછી ભલે તેમાં ગીરો રાખનાર અને એક સાક્ષીની સહી હોય તથા તે ગીરો ખતની નોંધણી પણ થઈ ગઈ હોય અને ગીરો રાખનાર તેનો સ્વીકાર પણ કરતો હોય.
૨. કોઈ રુક્કાનો, જેમાં ભૂલથી અથવા મળી ન શકવાથી એક આનાની ટીકીટ ન ચોંટાડી હોયતો સાક્ષી માટે સ્વીકાર ન થવો.
૩. કોઈ શાહુકારના, જે કાર્યવશાત્ બહારગામ ગયો હોય પરંતુ માંદગીને કારણે ત્યાં રોકાઈ ગયો હોય તે દરમિયાન તેના ઋણપત્રોની અવધિ પૂરી થઈ જાય તો, પૈસાનો દાવો ન થઈ શકવો.
૪. ઉગ્ર આરકન્દી ચરસને બદલે મધુર ચૌગર્થા ચરસનો ઉપયોગ કરનારને દંડ
કરવો.
૫. પોતાની ગોશાળામાં પેધા પડેલા વાઘને બંદૂક લઈને મારનારનો આર્મ્સ એક્ટ (હથિયાર ધારા) અન્વયે દંડ કરવો.
આવા બીજા અનેક કાયદાઓ છે. તે બધાનો ઉલ્લેખ અહીં થઈ શકતો નથી. પરંતુ તે બધામાં આર્મસ એક્ટ અને કાયદા અવધિ એવાં છે જે વકીલો સિવાય કોઈનેય સમજાતાં નથી.
આવા બધા કાયદાઓની સંખ્યા કેટલી વધી ગઈ છે તેનું અનુમાન કોઈ સારા વકીલનું પુસ્તકાલય જોઈને થઈ શકે છે. તે પુસ્તકાગારને જોઈને બધાના મનમાં એક વાર તો એ વિચાર આવે જ છે કે જેટલા સમય અને જેટલા પરિશ્રમથી આ કાયદાઓનું જંગલ ખૂંદવામાં આવે છે તેટલા સમય અને તેટલા પરિશ્રમથી માણસ કંઈનો કંઈ થઈ શકે છે. અંગ્રેજી કાયદાશાસ્ત્ર અનુસાર ન્યાય બે પ્રકારનો મનાય છે. એક પ્રાકૃતિક ન્યાય (Natural Justice) અને બીજો કાયદાકીય ન્યાય (Legal Justice) એમ પણ કહેવાય
