________________
૧૨૪
ચતુર્થ અધ્યાય
રાખવામાં આવતી તેના બે થી ત્રણ ગણા હિસાબે ગામો માટે પણ રાખવામાં આવતી.
પુર અને ગામની બાકી રહેલી જનતા માટે બીજાં પુર અને બીજાં ગામ વસાવવામાં આવતાં.
પ્રત્યેક આવર્ત, પ્રત્યેક રાષ્ટ્ર, પ્રત્યેક પુર અને પ્રત્યેક ગામની અવસ્થા એવી રહેતી કે આર્થિક રીતે તે બીજા કોઈને અધીન રહેતું નહીં. પ્રત્યેક સ્થાનની આવશ્યકતા અનુસાર બધા વિષયના વિદ્વાન, બધા પ્રકારના શિલ્પી, બધા પ્રકારના વ્યવસાયી તેમાં રહેતા. પ્રત્યેક સ્થાને વેપારનો એવો નિયમ રહેતો કે તેનો અતિપ્રયોજન, વિપ્રયોજન કે નિપ્રયોજન માલ અર્થાત એવો માલ કે જે પ્રયોજન કરતાં વધારે હોય, જેનું પ્રયોજન ન રહ્યું હોય, અને જેનું ક્યારેય પ્રયોજન ન હોય, તેને બહાર કાઢીને એવા સ્થાને લઈ જવાય કે જ્યાં તેનું પ્રયોજન હોય, પરંતુ એવો વેપાર ક્યારેય કરવા દેવામાં આવતો નહીં જને લીધે ત્યાંના અનાદિ આવશ્યક પદાર્થ વાળીઝૂડીને બહાર લઈ જવાય અને ત્યાંથી નકામી વસ્તુઓ લાવીને ઘરમાં ભરવામાં આવે, અને ન તો એવો વેપાર કરવા દેવામાં આવતો જેને લીધે તે સ્થાન બીજા સ્થાનને અધીન થવા લાગે.
વ્યક્તિગત સુખસમૃદ્ધિ માટે પ્રત્યેક સ્થાન આર્થિક રીતે સ્વતંત્ર રાખવામાં આવતું હતું. પરંતુ સમષ્ટિગત સુખસમૃદ્ધિ માટે તે બધાં સ્થાનો દૈશિકરૂપે પરસ્પર પરતંત્ર રાખવામાં આવતાં હતાં, અને તે બધાં એક પરિકૃતિરૂપી સૂત્રમાં ગૂંથાયેલાં રહેતાં હતાં.
દેશનાં વિભક્ત થયેલાં અંગોને એક સૂત્રમાં ગૂંથવા માટે આપણા આચાર્યોએ અનેક ઉપાય કહ્યા છે જેમાંથી કેટલાક નિમ્નલિખિત છે.
૧. દેશમાં એક સમ્રાટ હોવો, સમ્રાટપદ અન્યવાગત ન રહેતાં ગુણોત્કર્ષાનુસારી હોવું, અર્થાત જે રાષ્ટ્રનો શાસક રાષ્ટ્રવર્ધક સિદ્ધ થઈને દેશવર્ધક મનાય તે રાજયસૂયયજ્ઞ અને સામ્રાજ્યાભિષેક માટે યોગ્ય ગણાવો. રાષ્ટ્રવર્ધન સિદ્ધ થવા માટે રાજામાં નિમ્નલિખિત ગુણો હોવા જોઈએ. (૧) પ્રજાનુરાગ અને (૨) ક્ષાત્રબળ. આમાંથી કોઈ એક જ હોવાથી કોઈ રાજા રાષ્ટ્રવર્ધક મનાતો નહોતો, આથી જ શિશુપાલ, જરાસંધ જેવા રાજાઓ રાજસૂય યજ્ઞ ન કરી શક્યા.
૨. સામ્રાજ્યમાં દેશના સમસ્ત મહારથીઓનું, મહાપુરુષોનું, દૈશિકાચાર્યોનું, મોટા મોટા વિદ્વાનોનું કોઈ ને કોઈ પ્રકારે અર્થેક્ય રહેવું.
૩. સમસ્ત રાષ્ટ્રો સામરાષ્ટ્રનાં અનુવર્તી હોવાં, અર્થાત્ જાતીય અને દૈશિક વિષયોમાં રાષ્ટ્રપતિઓની એક સભા હોવી અને સમ્રાટ તેનો અધ્યક્ષ હોવો.
૪. બ્રહ્મચારી, વાનપ્રસ્થ અને સંન્યાસીઓ સમસ્ત દેશમાં સ્વજનો મનાવા, અને તેમણે પણ કોઈ એક સ્થાનની મમતા ન રાખતાં સમસ્ત દેશને પોતાનો જ સમજવો.
