________________
૧૩૦
પંચમ અધ્યાય
આપવામાં આવતાં તેની સ્વાભાવિક પ્રવૃત્તિમાં, વલણમાં જે પરિવર્તન થઈ જાય છે, અથવા કોઈ વૃક્ષની વારંવાર એક જ પ્રકારે કલમ કરવામાં આવતાં તેનાં પાંદડાં વગેરેમાં જે રૂપાતંર થાય છે તે બધાનું કારણ કૃત્રિમ સંસ્કાર હોય છે. જે સ્તરના સક્નિકર્ષ અને અભ્યાસથી આ સંસ્કાર ઉત્પન્ન થાય છે તે જ સ્તરના પ્રતિકૂળ સનિકર્ષ અને અભ્યાસથી તે નષ્ટ અથવા પરિવર્તિત કરી શકાય છે.
પિતૃવંશ અને માતૃવંશ તરફથી જે સંસ્કાર અપત્યને વારસાગત રૂપે મળે છે તેને અન્વયાગત સંસ્કાર કહે છે.
જે સંસ્કાર અન્વયાગત હોય છે તે પૂર્વજોના સહજ સંસ્કાર અથવા તીવ્ર કૃત્રિમ સંસ્કાર હોય છે. જન્માંતર સંસ્કાર અન્વયાગત હોતા નથી.
અન્વયાગત સંસ્કારો વારસાગત થવાના નિયમ ત્રણ છે.
(૧) ચૌદ પેઢી સુધી પિતૃવંશી પૂર્વજોના અને પાંચ પેઢી સુધી માતૃવંશી પૂર્વજોના નિઃશેષ સહજ અને માત્ર તીવ્ર કૃત્રિમ સંસ્કાર અપત્યને વારસારૂપે મળે છે.
(૨) દૂરસ્થ પૂર્વજો કરતાં નજીકના અંતેવાસી પૂર્વજોના સંસ્કારોનું પ્રાધાન્ય રહે છે.
(૩) પિતૃવંશી પૂર્વજોના શારીરિક સંસ્કારો અને માતૃવંશી પૂર્વજોના માનસિક સંસ્કારોનું પ્રાધાન્ય રહે છે.
પરંતુ અપત્યના જન્માંતર સંસ્કાર અને જન્માંતરના કર્મોદયને કારણે તેનામાં તેના પૂર્વજોના સંસ્કારોનો ક્યારેક તભાવ, ક્યારેક અન્યભાવ, ક્યારેક આવિર્ભાવ અને ક્યારેક તિરોભાવ થાય છે. આથી અપત્યમાં ક્યારેક પિતાના સંસ્કારોના, ક્યારેક માતાના સંસ્કારોના, ક્યારેક કોઈ પિતૃવંશી પૂર્વજના સંસ્કારોના, ક્યારેક માતૃવંશી પૂર્વજના સંસ્કારોના, ક્યારેક અનેક પૂર્વજોના સંસ્કારોના થોડા થોડા સંયોગનું પ્રાધાન્ય રહે છે. તો ક્યારેક તેમના સંસ્કારોની માત્ર છાપ પડેલી રહે છે. વારસાગત રૂપે પૂર્વજો તરફથી પ્રાપ્ત થયેલા સંસ્કારોમાંથી અપત્યમાં માત્ર એવા જ સંસ્કાર વ્યક્ત રહે છે જે તેના જન્માંતર સંસ્કાર અને જન્માંતર કર્મોદયને અનુકૂળ હોય છે. જે તેનાથી પ્રતિકૂળ હોય છે તે અવ્યક્ત રહે છે. આ જ કારણે અપત્યમાં પૂર્વજોના સંસ્કાર નિપાત નિયમથી પ્રાપ્ત થયા હોય તેમ દેખાય છે.
જે જે પૂર્વજોના સંસ્કાર અપત્યને વારસારૂપે મળે છે તેમની પેઢીઓના વિષયમાં આપણા આચાર્યોમાં થોડા મતભેદ છે. પરંતુ મૂળ આધિજીવિક સિદ્ધાંતોમાં બધાનું મતૈિક્ય છે.
આધિજીવિક શાસ્ત્રના આ જ સિદ્ધાંતોના આધારે આપણાં આધિજનિક શાસ્ત્રોમાં નિમ્નલિખિત વાતો મુખ્ય માનવામાં આવી છે.
