________________
દેશિક શાસ્ત્ર
૧૧૭
આવ્યું. બધા તેને કંઠસ્થ કરવા લાગ્યા જેથી તેમને આ શાસની હંમેશાં સ્મૃતિ રહે. આથી આ શાસ્ત્ર મનુસ્મૃતિ નામથી ઓળખાયું. મનુસ્મૃતિમાં અનેક ધર્મોની મીમાંસા કરવામાં આવી. તે પછી મરીચિ વગેરે અનેક ઋષિઓએ માનવધર્મશાસ્ત્રમાં ઉપદેશ કરાયેલા એક એક ધર્મને લઈને જુદી જુદી સ્મૃતિઓની રચના કરી. કોઈએ જાતિધર્મપર, કોઈએ દૈશિકધર્મ પર, કોઈએ વર્ણાશ્રમ ધર્મ પર, કોઈએ વ્યવસ્થાધર્મ પર તો કોઈએ આચારધર્મ પર. આ પ્રત્યેક સ્મૃતિ સૂત્રબદ્ધ હતી. આ બધી સ્મૃતિઓનો લોપ થઈ ગયો ત્યારે પંડિતોએ મૃતિપરંપરાથી પ્રાપ્ત થયેલી આ પૂર્વ સ્મૃતિઓનો આધાર લઈને અને કેટલીક સામયિક વાતો પોતાના મનથી જોડીને તે પૂર્વસ્મૃતિઓના નામે ગ્લોબ્બદ્ધ સ્મૃતિઓની રચના કરી. પાછળથી રચાયેલી આ શ્લોકબદ્ધ સ્મૃતિઓમાં મનુસ્મૃતિનું ગૌરવ સૌથી વધુ છે. મનુસ્મૃતિમાં ઉક્ત પ્રકારની પુનર્રચના કેટલીયે વાર થઈ ચૂકી છે. હવે તે પાછળથી બનેલી શ્લોકબદ્ધ મનુસ્મૃતિઓમાંથી પણ અનેક સ્મૃતિઓનો લોપ થઈ ગયો છે. હાલમાં માત્ર મનુ, યાજ્ઞવલ્કય વગેરે ગણીગાંઠી સ્મૃતિઓ જોવા મળે છે. સમય નહીં બદલાય તો થોડા દિવસોમાં આમનો પણ લોપ થઈ જશે.
હવે ભારતરૂપી હિમસ્રોતમાં દશ્ય તદન બદલાઈ ગયું છે. હવે તેના અનુપમ શુભ્ર ભૂમિ ભાગોમાં પ્રાત:કાલીન સૂર્યદેવનાં ત્રાંસાં કિરણો પડેલાં નથી. હવે તેમાંથી ઝાકળ ઉડી ગયું છે. હવે અહીં વ્યવસ્થા ધર્મનું નામ, તેની પરિભાષા, તેનાં લક્ષણ, તેનું તત્ત્વ, તેનો ઉદેશ, ઉપનય, મૂળ અને વિશેષતા બધાં જ બદલાઈ ગયાં છે. હવે અહીં વ્યવસ્થા ધર્મનું નામ લૉ (Law) અથવા કાયદો બની ગયું છે. લૉ અથવા કાયદો કહે છે શાસકના હુકમને. તેનું લક્ષણ છે સમાજમાં તેનું ઉલ્લંઘન ન થઈ શકવું તે. આથી તેનું તત્ત્વ છે પોઝીટીવનેસ (Positiveness) અર્થાત બળપૂર્વક પાલન કરાવવાની શક્તિ, તેને ન માનનારાને સજા. કાયદાના આ તત્ત્વનો હાલમાં ભારતમાં એટલો પ્રચાર છે કે સાધારણ લોકોના મતે બધા સરકારી હુકમ કાયદા ગણાય છે.
સાધારણ લોકોના વિચાર અને વકીલોના વિચારમાં એટલો જ ફેર છે કે વકીલોના મત અનુસાર કાયદો કહેવાતા સરકારી હુકમો વિધિવિધાનપૂર્વક લેજેસ્લેટિવ કાઉન્સિલમાં અર્થાત્ કાયદા ઘડનારી સભામાંથી પસાર થવા જોઈએ. પરંતુ સાધારણ લોકોના મતે આવી કોઈ આવશ્યકતા નથી. આવશ્યકતા એટલી જ હોય છે કે તે હુકમ આપનાર કોઈ સરકારી માણસ હોવો જોઈએ, પછી ભલે તે પટાવાળો હોય. વર્તમાન કાયદાઓનો ઉદેશ છે રાજ્યના હિતનું યોગક્ષેમ કરવું. તેના ઉપનય છે - બધા લોકો કાયદાઓ પોતાની જાતે જ જાણી લે છે, અથવા એક વાર અંગ્રેજીમાં લખેલા ગેઝેટમાં છપાઈ જવાથી બધા લોકો કાયદાઓ જાણી લે છે. આથી કાયદાનું જ્ઞાન ન હોવાને કારણે કોઈ સજામાંથી મુક્તિ મેળવી શકતું નથી. શુદ્ધિનો એક માત્ર ઉપાય છે દંડ. રાજાથી ભૂલ થઈ શકતી નથી તેથી
