________________
દૈશિક શાસ્ર
આ પ્રકારના ઉદેશ, ઉપનય અને મૂળથી આપણા વ્યવસ્થાધર્મની એ વિશેષતા બની ગઈ છે કે તેના નિયમ હંમેશા બુદ્ધિસંગત, સરળ, અલ્પસંખ્યક, વિદ્વિલાસવર્જિત, વસ્તુમૂલક, અપરિગ્રહી, વિરલદંડ, સમદર્શી, આમોકત અને મૂલાનુસારી હોય છે. જે નિયમોમાં આ વ્યવસ્થા નથી હોતી તે વ્યવસ્થાધર્મ હોઈ શકે નહીં. કારણ કે (૧) સમાજમાં વ્યવસ્થાધર્મ અનુસાર ચાલવું તે પ્રત્યેક વ્યક્તિનું કર્તવ્ય હોય છે. શાસકનું કર્તવ્ય હોય છે વ્યવસ્થાધર્મનું ઉલ્લંઘન કરનારને પ્રાયશ્ચિત કરાવવું અથવા તેને દંડ દેવો. પરંતુ ન જાણેલી વાત અનુસાર કોઈ ચાલી શકે નહીં. અને અજાણી વાત માટે દંડ ભોગવવો અથવા દેવો બંન્ને અસ્વાભાવિક હોય છે. પરંતુ જે નિયમો બુદ્ધિસંગત હોતા નથી અથવા જટિલ હોય છે તેનું જ્ઞાન પ્રત્યેક મનુષ્યને થઈ શકતું નથી અને ન તો કોઈને તેમાં શ્રદ્ધા રહે છે. જે નિયમો બહુસંખ્યક હોય તેમાં ન તો પ્રત્યેક મનુષ્યની ગતિ હોય છે ન તો બધાને તે યાદ રહે છે. આથી આવા દુર્ગમ અને દુઃસ્મરણીય નિયમોથી સમાજ ક્યારેય સુપરિચિત થઈ શકતો નથી. જે વાતમાં વિદ્વિલાસ હોય છે તે વાત સાધારણ મનુષ્યની સમજ બહાર જતી રહે છે. જે વાત અવસ્તુમૂલક હોય છે તેને સારી રીતે સમજવી તથા ગ્રહણ કરવી તે આખા સમાજ માટે તો શું વિશેષ વ્યક્તિ માટે પણ શક્ય હોતી નથી. જે નિયમો લોકો નથી જાણતા, નથી તેનાથી પરિચિત થતા, નથી તેમને સમજતા, નથી તેમનામાં શ્રદ્ધા રાખતા, કે નથી તેને ગ્રહણ કરતા, એવા નિયમો અનુસાર તેઓ ચાલી શકતા નથી. આથી આવા નિયમો અનુસાર લોકોને ચલાવવા માટે સમાજમાં દંડ દ્વારા ત્રાસ ફેલવવો પડે છે. આ રીતે ત્રાસ દ્વારા ચલાવવામાં આવતા નિયમો આસુરી નિયમ કહેવાય છે. આવા નિયમોથી સર્જાતી શાંતિ ક્ષણભંગુર અને અનર્થકારિણી હોય છે.
૧૧૫
તદુપરાંત બુદ્ધિસંગત અને અવસ્તુમૂલક વાતોની ટેવ પડવાથી બુદ્ધિ આક્રાંત અને કુંઠિત થઈ જાય છે. વિવિલાસ બહુધા વાસ્તવિક ઉદેશને ગૌણરૂપ આપીને પોતે મુખ્યરૂપ ધારણ કરી લે છે. અજ્ઞાત નિયમોનું પાલન કરવાને કારણે લાભ મળવાથી તથા તેનું ઉલ્લંઘન કરવાને કારણે દંડ મળવાથી સમાજમાં તે અજ્ઞાત નિયમોમાં ઘણી તોડમરોડ થતી હોય છે જેને લીધે સમાજમાં બુદ્ધિ કૌટિલ્ય ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
વ્યવસ્થાધર્મ પરિગ્રહી હોય અર્થાત્ તેના પ્રવર્તકને કોઈ પ્રકારના લાભ મળવાથી અથવા તેની કોઈ પ્રકારની કામના સિદ્ધ થતી હોય તો તે તેના ઉદ્દેશમાંથી ભ્રષ્ટ થઈને વ્યવસાયમાં પરિણત થવા લાગે છે. આમ થવાથી સમાજમાં વ્યવસ્થાધર્મને નામે લૂંટ થવા લાગે છે અને અધર્મનો વાવટો ફરકવા લાગે છે.
વ્યવસ્થાધર્મ સતતદંડ હોય તો લોકોમાં સ્વભાવિક રીતે તેના પ્રત્યે દ્વેષ થઈ જાય છે, અંતે રાજા અને પ્રજામાં વૈમનસ્ય થઈ જાય છે, આથી પ્રતિક્ષણે રાજ્યમાં વિપ્લવની શક્યતા રહે છે.
