________________
૧૧૪
ચતુર્થ અધ્યાય
પ્રેરકરૂપ વ્યવસ્થા ધર્મ એને કહેવાય છે જે દ્વારા લોકો પાસે કામ્ય કર્મ કરાવવામાં આવે છે.
નિવારકરૂપ વ્યવસ્થા ધર્મ એને કહેવાય છે જેના દ્વારા લોકોને નિષિદ્ધ કર્મો કરતા રોકવામાં આવે છે.
વ્યવસ્થા ધર્મનું પ્રવર્તન ક્રમશઃ ચાર પ્રકારે કરવામાં આવે છે. વિનયાધાનથી, આદેશપત્રથી, પ્રાયશ્ચિતથી અને દંડથી.
વિનયાધાનથી બધા લોકોને એવા બનાવવામાં આવતા કે તેઓ વ્યવસ્થા ધર્મને સારી રીતે જાણતા હતા, સમજતા હતા અને પોતે જ આનંદપૂર્વક તેનું પાલન કરતા હતા. જયારે કોઈ અજાણતાં તેનું પાલન કરતું નહીં તો આદેશપત્ર દ્વારા તેની ભૂલ અને તેનું કર્તવ્ય તેને સમજાવવામાં આવતાં હતાં. જયારે કોઈ કામક્રોધાદિને કારણે વ્યવસ્થાધર્મનું ઉલ્લંઘન કરતું તો પ્રાયશ્ચિત દ્વારા તેની શુદ્ધિ કરાવવામાં આવતી હતી. જયારે કોઈ આગ્રહપૂર્વક તેનું ઉલ્લંઘન કરતું તો તેને દંડ કરવામાં આવતો. આપણા આચાર્યોના મત અનુસાર વ્યવસ્થા ધર્મનું સમષ્ટિગત જ્ઞાન કરાવ્યા વિના, અથવા એમ માનીને કે બધા લોકો વ્યવસ્થા ધર્મને એમની મેળે જ જાણે છે, અથવા ભૂલથી વ્યવસ્થા ધર્મનું ઉલ્લંઘન કરનારને દંડ દેવો, અથવા પ્રાયશ્ચિતને સ્થાને દંડનો ઉપયોગ કરવો અથવા અનુરૂપ દિંડનો પ્રયોગ કરવો એ અધર્મ મનાતો હતો. દંડ કરતાં પ્રાયશ્ચિત અનેક ગણું શ્રેયસ્કર મનાતું કારણ કે પ્રાયશ્ચિતથી મનુષ્યનું હૃદય શુદ્ધ થાય છે જેથી તેના પૂર્વ અપરાધોની પુનરાવૃત્તિ થતી નથી. પરંતુ દંડને કારણે તેજસ્વી લોકોમાં ક્રોધાગ્નિ પ્રજવળે છે, જેને કારણે પૂર્વ અપરાધોની પુનરાવૃત્તિ અથવા વૃદ્ધિ થવાની વધારે શક્યતા રહે છે.
વ્યવસ્થા ધર્મમાં સર્વત્ર ત્રણ વાતો હોય છે. (૧) ઉદેશ્ય અર્થાત્ તે પ્રયોજન જેનાથી વ્યવસ્થા ધર્મની સૃષ્ટિ થાય છે.
(૨) ઉપનય અર્થાત્ એ માની લીધેલી વાત જેને કારણે વ્યવસ્થા ધર્મનું નિર્માણ થાય છે.
(૩) મૂળ અર્થાત એ પદાર્થ જેમાંથી વ્યવસ્થાધર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે.
(૧) આપણા વ્યવસ્થાધર્મનો ઉદેશ્ય છે સ્વતંત્રતા અને સહાનુભૂતિના સંયોગ દ્વારા સમાજનાં અભ્યદય અને નિઃશ્રેયસ સિદ્ધ કરવાં.
(૨) ઉપનયની બાબતમાં ત્રણ બાબતો નોંધવા જેવી છે
(ક) વિધિપૂર્વક પ્રચાર થયા વિના કોઈને વ્યવસ્થા ધર્મનું જ્ઞાન થઈ શકતું નથી. (ખ) વાસ્તવિક શુદ્ધિ પ્રાયશ્ચિત્તથી થાય છે નહીં કે દંડ દેવાથી (ગ) અનાતે મનુષ્યો બધા અલનશીલ હોય છે.
(૩) વ્યવસ્થા ધર્મનું મૂળ શ્રુતિ છે.
