________________
દૈશિક શાસ્ત્ર
૧૧૩
૪.
વ્યવસ્થા ધર્મ વિરાટના યોગક્ષેમ માટે વર્ણાશ્રમધર્મ, અર્થાયામ, દેશકાળવિભાગ ઉપરાંત વ્યવસ્થા ધર્મની પણ આવશ્યકતા હોય છે. વ્યવસ્થાધર્મથી મનુષ્યોના પ્રત્યાર્થી વલણોમાં સમતાની ધારણા થાય છે. અર્થાયામથી અર્થનો અભાવ અને પ્રભાવ બને ઉદ્ભવતા નથી. દેશકાળવિભાગથી મનુષ્યોની ચેષ્ટા અને પરિવર્તનશીલ પ્રકૃતિના નિયમોમાં ઐક્ય થઈ જાય છે. વ્યવસ્થા ધર્મથી સમાજમાં સ્વતંત્રતા અને સહાનુભૂતિનું ઐક્ય રહે છે.
વ્યવસ્થાધર્મ કોને કહે છે?
પ્રાચીન ભારત અનુસાર વ્યવસ્થા ધર્મ એ નિયમોને કહે છે જેમના દ્વારા સમાજનાં અભ્યદય અને નિઃશ્રેયસ થાય. આવા નિયમોની ઓળખ શું? કુનિયમો ચલાવનારા પણ એમ કહી શકે છે કે તેમના ચલાવેલા નિયમોથી સમાજનાં અભ્યદય અને નિઃશ્રેયસ થશે. આથી ભગવાન મનુએ વ્યવસ્થા ધર્મ તરીકે ઓળખાતા નિયમોનું લક્ષણ કહ્યું છે. એ છે લોકોનું સદાચાર સાથે સ્વહિત સાધ્ય કરી શકવું તે. આથી જે સમાજમાં અથવા જે રાજ્યમાં લોકો અસદાચારથી સ્વહિત સાધ્ય ન કરી શકતા હોય તે સમાજ અથવા તે રાજ્ય વ્યવસ્થા ધર્મ રહિત ગણાય છે. કદાચ વ્યવસ્થા ધર્મની આ જ ભાવનાને કારણે જર્મન આચાર્ય ફેડરીક નિો આપણી મનસ્કૃતિનું સન્માન કરતા હશે.
વ્યવસ્થા ધર્મનું તત્ત્વ સમજવા માટે એ યાદ રાખવું જોઈએ કે વ્યવસ્થા ધર્મનો ઉદેશ છે સમાજમાં સ્વહિતની સાધના અને સદાચારનો સંયોગ કરવો. પરંતુ સ્વહિત સાધના સ્વતંત્રતા વિના થઈ શકે નહીં. આથી સમાજના અભ્યદય અને નિઃશ્રેયસ માટે એ આવશ્યક છે કે સમાજમાં સ્વતંત્રતા અને સહાનુભૂતિનું ઐક્ય કરવામાં આવે, અર્થાત સમાજમાં એવા નિયમોનો પ્રચાર થાય જેનાથી બધા મનુષ્યોની સ્વતંત્રતાનું રક્ષણ થાય, કોઈ કોઈની સ્વતંત્રતાનું પ્રતિઘાતી ન થાય, પ્રત્યેક મનુષ્ય પોતાની શારીરિક અને સામાજિક યોગ્યતા અનુસાર સમાજની સેવા કરતો રહે અને એ સેવા કરવા માટે તેને પોતાને પહેલાં કરતાં વધારે યોગ્ય બનાવવો પડે. આ જનિયમો આપણા ધર્મશાસ્ત્રમાં વ્યવસ્થાધર્મ કહેવાય છે. જે નિયમોમાં આ વાત નથી હોતી અથવા જેમાં આ વાતોમાંથી કોઈ એકમાં પણ વિપ્ન આવે છે તે વ્યવસ્થા ધર્મ કહેવાતા નથી. જર્મન આચાર્ય કાન્ટનો મત પણ લગભગ આવો જ છે. તેમના મત અનુસાર એવા સામાજિક નિયમો વ્યવસ્થા ધર્મ કહેવાય છે જેમાં સ્વતંત્રતાના નિયમો અનુસાર મનુષ્યની વ્યક્તિગત ઈચ્છાઓનો સંયોગ બીજા મનુષ્યની વ્યક્તિગત ઈચ્છા સાથે કરવામાં આવે છે.
વ્યવસ્થા ધર્મ પ્રેરકરૂપે અને નિવારકરૂપે એમ બે પ્રકારનો હોય છે.
