________________
૯૬
ચતુર્થ અધ્યાય
હોય. તે પછી પુરુષાર્થનાં કાર્યો કરવામાં આવતાં હોય અને અંતે શાંતિથી કાલક્ષય કરવામાં આવતો હોય;
જ્યાં વિદ્યા અને ગુણોની સાથે જ માનવૃદ્ધિ પણ થતી હોય, જયાં ગૌરવ સદ્ગણોનું થતું હોય અને નહીં કે સંપત્તિનું;
જયાં એક મનુષ્ય અનેક કામ ન કરતો હોય, જ્યાં કોઈ નિરુદ્યમી ન રહેતું હોય, જ્યાં ન કોઈ અતિ ધનાનુરાગી હોય કે ન કોઈ અતિ વિષયાનુરાગી હોય, જ્યાં બધા લોકો યોગ્ય આહાર વિહારશીલ હોય, જયાં આળસુ અને કંજૂસ લોકોને દૂર જ રાખવામાં આવતા હોય, જ્યાં બધા લોકો આત્મનિષ્ઠ હોય એવો સમાજ હોવો જોઈએ.
આ વાતો આચાર્ય પ્લેટોના રીપબ્લિકમાંથી લેવામાં આવી છે જેના છઠ્ઠા અધ્યાયમાં કંઈક એવો સંકેત પણ કરવામાં આવ્યો છે કે કોઈ દૂર દેશમાં જ્યાં યવનોનું રાજ્ય નથી ત્યાં આવો આદર્શ સમાજ આજે પણ અસ્તિત્વમાં છે જ્યાં રાજકુમારો જ્ઞાનપિપાસુ હોય છે. એ બાબત વિચારણીય છે કે આચાર્ય પ્લેટો કરતાં ખૂબ પહેલાં કપિલવસ્તુના યુવરાજ ભગવાન બુદ્ધદેવના ઉપદેશકો યૂનાન પહોંચી ચૂક્યા હતા. આથી અનુમાન કરી શકાય છે કે આચાર્ય પ્લેટોનો તે દૂરનો દેશ આપણો ભારત દેશ જ હતો. ગમે તેમ પણ તેમના રિપબ્લિકની રચના આપણા દૈશિકશાસ્ત્રનો આધાર લઈને કરવામાં આવી છે.
આ વિષયમાં આચાર્ય એરિસ્ટોટલનો મત પણ મહંદશે પોતાના ગુરુ જેવો
જ છે.
એમના મત પ્રમાણે એ સમાજ સર્વોત્તમ હોય છે જેમાં બધા જ લોકો એક જ જાતિના હોય છે. જો અનેક જાતિના હોય તો તેમનામાં એકરસવાહિતા આવી ગઈ હોય છે, તેનું સંચાલન પૂર્ણ નીતિ અને મર્યાદા અનુસાર થતું હોય છે, ત્યાં મર્યાદાપૂર્વક સર્વ આવશ્યક વસ્તુઓ સદા સુલભ રહેતી હોય છે, ત્યાં લોકો ધનનું અતિશય ગૌરવ કરતા નથી, ત્યાં લોકો કૃષિ અને પશુપાલનમાં પ્રવીણ હોય છે;
જ્યાં સમાજનું શ્રેય વિદ્યા, સુનીતિ અને સદાચાર પરથી ગણાય છે, નહીં કે નવા નવા કાયદા બનાવવા પરથી, જ્યાં દારિનિવારણના ઉપાય હંમેશાં કરવામાં આવે છે, જ્યાં મનુષ્યને મોટી તૃષ્ણા હોતી નથી અને ઉચિત આવશ્યકતા અનુસાર કોઈને અન્ન વસ્ત્રની વિપદા પણ પડતી નથી, જ્યાં વિદ્યા અને આત્મનિગ્રહનો પ્રચાર થતો હોય છે, જ્યાં મોટા લોકોની તૃષ્ણા અને નીચલા લોકોની પ્રતિપત્તિ વધવા દેવાતી નથી, જ્યાં સ્ત્રીઓમાં સ્વેચ્છાચાર આવવા દેવાતો નથી. જ્યાં લોકો નિર્લોભી અને નિરાકાંક્ષી હોય છે, જ્યાં લોકો રાજયને બગડવા દેતા નથી, જયાં સમાજનું રક્ષણ
