________________
૧૧૦
ચતુર્થ અધ્યાય
આનાથી વિપરીત કામ કરવાથી પોતાના દેશને પરાન્નભોજી થવાની કુટેવ પડી જાય છે જેને કારણે પોતાના દેશમાં ઉત્પાદકોની સંખ્યા ઓછી થઈ જાય છે અને દેશની આર્થિક સ્વતંત્રતા જતી રહે છે.
અર્થને આ રીતે વશમાં રાખવાથી ધર્મમાં બાધક અર્થદોષોનું નિવારણ થઈ જાય છે. અર્થાયામના વિષયમાં આપણા અર્થશાસ્ત્રમાં ઘણું બધું કહેવાયું છે. પરંતુ તેને વિષે અહીં આટલું જ કહેવું પર્યાપ્ત માનવામાં આવ્યું છે.
પ્લેટોના રિપબ્લિક અને એરિસ્ટોટલમાં પણ અર્થાયામની થોડી છાયા જોવા મળે છે.
પ્લેટોના મત અનુસાર સમાજમાં અન્નવસ્ત્ર પર્યાપ્ત હોવાં જોઈએ. અતિ દારિદ્ય અને અતિ વૈભવ બન્ને સમાજ માટે અનર્થકર્તા હોય છે. દ્રવ્યનું માન અને પ્રભાવ હોવાથી લોકોને ધનસંગ્રહ કરવાનું વ્યસન થઈ જાય છે. આ વ્યસનને કારણે શ્રેષ્ઠ સમાજનું નિકૃષ્ટ સમાજમાં, રિપબ્લિકનું ટિરેનીમાં, સજ્જનોનું દુર્જનોમાં પરિવર્તન થઈ જાય છે. આથી ધનનાં માન અને પ્રભાવ વધવા ન દેવાં તે ધર્મ કહેવાય છે.
એરિસ્ટોટલના મત અનુસાર વ્યષ્ટિ અને સમષ્ટિબન્ને માટે અર્થ અત્યાવશ્યક વસ્તુ છે. આથી પ્રાકૃતિક ઉપાયો દ્વારા અર્થોપાર્જન કરવું તે સારી વાત છે. પરંતુ પ્રાકૃતિક ઉપાયો દ્વારા અર્થોપાર્જનમાં અને દ્રવ્યોપાર્જનમાં ઘણું અંતર છે. દ્રવ્ય ખૂબ આવશ્યક વસ્તુ નથી. કારીગરો અને વાણિજ્ય દ્વારા દ્રવ્યોપાર્જન કરવું અપ્રાકૃતિક કામ છે. મંત્રાટદારી અર્થાત કોઈ પદાર્થને વેચવાનો અધિકાર માત્ર નિયત વ્યક્તિઓને જ હોવો તે સમાજ માટે અનર્થકર્તા હોય છે. મંત્રાટદારીથી દ્રવ્યોપાર્જન કરનારાને રાજ્યમાંથી બહાર કાઢી મૂકવા જોઈએ. સમાજની આર્થિક અવસ્થા મધ્યવર્તી હોય એ યોગ્ય હોય છે. સમાજમાં ન તો ભોજન મેળવવા માટે દુઃખ હોવું જોઈએ કે ન તો ભોગવિલાસોની તૃષ્ણા હોવી જોઈએ. સમાજની ઉક્ત પ્રકારની આર્થિક અવસ્થા જાળવવી તે રાજ્યનું મુખ્ય કર્તવ્ય હોવું જોઈએ.
પરંતુ વર્તમાન પાશ્ચાત્ય દૈશિકશાસ્ત્રમાં અર્થયામની ગંધમાત્ર નથી. તેમાં ઉધઈ લાગેલી છે. એવી ઉધઈ જેના પ્રભાવથી મોટા મોટા સમ્રાટોની જૂતાંની દુકાન ખૂલવા લાગી છે. મોટાં મોટાં રાજ્યોમાં જંગલનાં ઘાસ અને લાકડા માટે કંત્રાટો અપાય છે.
પૂર્વાપર અર્થશાસ્ત્રમાં મૌક્ય થઈ શકતું નથી એનું કારણ એ છે કે પાશ્ચાત્ય અર્થશાસ્ત્ર વચ્ચે અર્થના પરિણામોના વિષયમાં, કૃત્રિમ આવશ્યકતાના વિષયમાં, કષ્ટસાધ્ય આજીવિકાના વિષયમાં, ભોજનના વિષયમાં, ભવિષ્યની ભાવનાના વિષયમાં, સ્વતંત્રતાના વિષયમાં મોટો મતભેદ છે.
