________________
દૈશિક શાસ્ત્ર
૧૦૯
આપણા અર્થશાસ્ત્ર અનુસાર ખેડૂતોની જૂથબંધી અને હડતાલ ન થવા દેવાનો સૌથી શ્રેષ્ઠ ઉપાય છે કુશૂલ પાલન અર્થાત પ્રત્યેક ગામ અને પ્રત્યેક નગરમાં અન્નની મોટી મોટી કોઠીઓ અને વખારો રાખવી.
કુશૂલ અર્થાત અન્નની કોઠી બે પ્રકારની હોય છે (૧) રાજકીય (સરકારી) (૨) શ્રેષ્ઠીય (શાહુકારોની).
બન્ને પ્રકારની કોઠીઓનો મુખ્ય આધાર રહેતો પોતાની ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલા અનાજ પર અને નહીં કે ખરીદેલા અનાજ પર. આથી રાજકીય કોઠી ભરવા માટે અનાજ ઉત્પન્ન કરતી ભૂમિનો કર અનાજરૂપે જ લેવામાં આવતો અને આ અનાજ સરકારી ભંડારોમાં સંગ્રહિત થતું. બાકીના કર દ્રવ્યરૂપે લેવામાં આવતા. અનાજરૂપે લેવાતો કર સારા અને ખરાબ પાકના મધ્યવર્તી પરિમાણથી લેવામાં આવતો. આ જ રીતે શાહુકારોની કોઠીઓમાં પણ અનાજ જમા થતું. આ ભંડારોનું પ્રયોજન રહેતું ખેડૂતોની જૂથબંધી તથા હડતાલ ન થવા દેવાં અને સસ્તા ભાવે અનાજ વેચવું, નહીં કે દ્રવ્ય પ્રાપ્ત કરવું. જયારે પણ ખેડૂતો જૂથબંધી કરીને હડતાલ દ્વારા અનાજના ભાવ વધારવા માગતા તો ભંડારોમાં તેમનો ભાવ નીચો કરી દેવામાં આવતો. આથી ખેડૂતોનું પોતાની આવશ્યકતા કરતાં વધારાનું અનાજ ઓછામાં ઓછું ભંડારોના ભાવે વેચાતું. આજે પણ એ જોવા મળે છે કે આપણા ભારતમાં કેટલાંયે સ્થાનો એવા છે જ્યાંના રહેવાસીઓ લગભગ બધા જ ખેડૂતો છે. પરંતુ ભંડાર ન હોવાને કારણે ત્યાં અનાજનો ભાવ સદા ઉંચકાયેલો રહે છે; એથી ઉલટું કેટલાંય સ્થાનો એવાં છે કે જ્યાં ખેતી થતી નથી પરંતુ ભંડાર હોવાને કારણે ત્યાં અનાજ સદા સતું મળે છે.
(૫) પોતાના દેશને પરાન્નભોજી દેશો માટે અનાજનું બજાર ન થવા દેવો. વિભિન્ન પ્રકારના પ્રાકૃતિક સનિકને કારણે વિભિન્ન દેશોમાં વિભિન્ન પ્રકારના પદાર્થો ઉત્પન્ન થતા હોય છે. અને તે અનુસાર ત્યાંના લોકોની શારીરિક રચના પણ હોય છે. આથી પોતપોતાના દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા પદાર્થો દ્વારા લોકોનો નિર્વાહ થવો તે સ્વભાવાનુકૂળ હોય છે. પરંતુ મનુષ્ય આ નિયમની મોટે ભાગે ઉપેક્ષા કરે છે. જયારે કાળક્રમે તેમના દેશનો અભ્યદય થવા લાગે ત્યારે તે પોતાના દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા પદાર્થો છોડીને બીજા દેશોમાં ઉત્પન્ન થયેલા પદાર્થોમાં ભોજન કરવાનું શીખી જાય છે અને દેશોને પોતાને માટે એક પ્રકારે અન્નબજાર બનાવી દે છે. આથી બજારરૂપી દેશોમાં અનાજની ઉણપ અને ભાવની ચઢત રહે છે, જેથી ત્યાંના લોકો માટે સદા અનાજદુઃખ રહે છે. આથી પોતાના દેશને પરાત્રભોજી દેશો માટેનું બજાર ન બનવા દેવો એ આવશ્યક મનાય છે. આ જ રીતે પોતાના દેશ માટે બીજા દેશો પણ અન્નબજાર ન બનાવવા જોઈએ.
